Yugaaslaviya davlati tarixi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	62.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	12 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

80 Продаж

Yugaaslaviya davlati tarixi

Купить

MUNDARIJA:
Kirish……………..……………………………………..…….…………..3-5
I bob. Ikkinchi jahon urishidan keyingi Yugaslaviya……………...…..6-22
II bob. Tito davri sotsializmmi……………. …………………………...23-33
Xulosa……………….…………………………………………………...…..34
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………..35-36

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Jahon xalqlarini tarixini chuqurroq
o rganish, tarixan hamda hozirda mamlakatimizda yuz berayotgan jarayonlarniʻ
aniq anglash, tahlil qilish, tegishli xulosalar chiqarishimizda bizga keng ko lamli
ʻ
imkoniyatlarni taqdim qiladi. Zero Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov
ta’kidlaganidek “Biz jahonda yuz berayotgan har qandaay siyosiy, iqtisodiy,
madaniy o zgarishlar va yutuqlarni kuzatib borishimiz, manfaatli o zgarish hamda
ʻ ʻ
yangiliklardan unumli foydalanishimiz, zararli oqibatlarni keltirib chiqaruvchi
omillardan to g ri xulosa chiqara bilishimiz kerak”
ʻ ʻ 1
. Darhaqiqat bugungi kunda
tarixan yuz bergan va hozirda sodir bo layotgan ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy
ʻ
jarayonlardan to gri xulosa qila bilish zamon talabidir. Muhtaram Prezidentimiz
ʻ
Shavkat Mirziyoyev aytganlaridek “Globallashuv O zbekistonga allaqachon o z
ʻ ʻ
ta’sirini o tkazib ulgurgan, hozirda mamlakatimizda bir qancha xorijiy davlatlar
ʻ
bilan iqtisodiy, diplomatic aloqalarni yo lga qo ygan, bir qancha konfessiyalar,
ʻ ʻ
milliy madaniy markazlar faoliyat yuritadi 2
”. Shunday ekan jahondagi yuz bergan
tarixiy jarayonlarni to g ri tahlil qilish, holisona baholash, kerakli xulosalarni
ʻ ʻ
chiqara bilish va amaliyotga tadbiq qilish ijtimoiy va siyosiy sohaning bir bo lagi
ʻ
bo lgan tarixchilar uchun g oyatda muhim va kerakli unsurdir.
ʻ ʻ
Shuningdek ushbu kurs ishi Yugaslaviyaning ikkinchi jahon urushidan
keying paytidan mamalakatda sotsializm qurib bitkazilgunga qadar bo lgan qisqa
ʻ
ammo eng muhim davrini o z ichiga oladi. Yugaslaviyada yuz bergan siyosiy
ʻ
jarayonlar SSSR davlatlari bilan deyarli bir andozada bo lganligi sababli aynan bu
ʻ
davrni o rganish uzoq o tmishda mamlakatimizda yuz bergan tarixiy jarayonlani
ʻ ʻ
tahlil qilish uchun ham katta imkoniyat bo ladi, vaholanki XX asrda
ʻ
O zbekistonimiz ham SSSR tarkibida bo lib, Yugaslaviyadagi mavjud tuzum ham
ʻ ʻ
bizdagi tuzumga o xshash bo lgan edi. Bu jihatdan biz mavjud tuzum haqida
ʻ ʻ
mavhm tushunchalarni tark etib, yuz bergan tarixiy hodisalarni o zaro solishtirish,
ʻ
tahlil qilish, turli xilliklarni aniqlash imkoniga ega bo lamiz. Agar mavzuni
ʻ
1
Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz. 9-jild. – Toshkent, 2001 – B. 106.
2
Mirziyoyev Sh.M, “Erkin va farovon O zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”. – O zbekiston, 2017 –
ʻ ʻ
B. 56.
2

yorituvchi mualliflar SSSR xususan sotsializmga ta’lluqli bo lmasa bizda yangichaʻ
fikr va teoriyalarni ilgari surish imkoni kengayadi.
Kurs ishining maqsadi: Jahon tarixini o rganish orqali dunyo hamjamiyati
ʻ
bilan yaqindan aloqa bog lash, hamkorlik qilishda boshqa xalqlarning urf – odat,
ʻ
an`analarini bilishga va ma’naviy – madaniy rivojlanish darajasini o rganish orqali
ʻ
munosabatlarni umuminsoniy manfaatlar asosida o rnatishga xizmat qiladi.
ʻ
Shuni unutmaslik kerakki, turli sivilizatsiyaga mansub kishilar jamiyatdagi
ijtimoiy, iqtisodiy jarayonlarda, xalqlarning shakllanishida o ziga xos urf-odat,
ʻ
an’analarga ega bo lib, ular yuz yillar davomida shakllanadi. Bu tushunchalar
ʻ
siyosiy tartiblar, mafkuralarga qaraganda bardoshli bo ladi. Shuning uchun jahon
ʻ
tarixi bilan yaqindan tanishish dunyo sivilizatsiyalari, ularning umuminsoniy
asoslari, taraqqiyot darajasi va yutuqlaridan chuqur bilim va ko nikmalar hosil
ʻ
qilish, kishilarni vatanparvarlik, umuminsoniy g oyalarga sadoqat ruhida
ʻ
madaniyatli qilib tarbiyalashda yordam beradi deb hisoblaymiz.
Shu jihatlarni inobatga olgan holda Yugaslaviyada Iosif Tito Bras davri
sotsial modernizatsiyasining mohiyatini o rganish, uning SSSR ya’ni Stalin
ʻ
qarashlari va tuzumiga nisbatan qarshiga-qarshi qo yib mavjud farqlar hamda
ʻ
o xshashliklarni tahlil qilish, yuzaga kelgan tafovutlarni sotsializm deya atalmush
ʻ
tuzumga qanchalik mos ekanligini tekshirish, hamda shu jihatni chuqurroq tahlil
qilish, Tito modernizatsiyasining mamlakatga ta’siri, rivojlanishga qo shgan
ʻ
xissasi hamda boshqa figuralarni tadqiq qilishni asosiy maqsad sifatida belgiladik.
Kurs ishi obyekti va predmeti: Kurs ishining obyekti sifatida Yugaslaviya
davlatining ikkinchi jahon urushidan keying davrdagi tarixiga aloqador bo lgan
ʻ
tarixiy jarayonlar, jumladan Tito davri siyosati, madaniyati, ijtimoiy etno-siyosiy
vaziyatlar, iqtisodning tartibga solinishi, sotsializm va uning qurilish asoslari,
yangicha sotsializm yoki Tito modernizatsiyasi hamda uning amaliyotga joriy
qilinishi jarayonlari tanlab olindi.
Davriy (xronologik) chegaral a nishi : Kurs ishimizning davriy chegarasi
Yugaslaviyaning ikkinchi jahon urushidan g alaba bilan chiqqan davridan tortib
ʻ
Iosif Tito Brasning “ boshqalaridan farq qiluvchi “ sotsalizmining mamlakatga
3

yoppasiga jiriy qilingan davri ya’ni 1945 – yildan XX asrning 60 – yillariga qadar
bo lgan davri olindi.ʻ
Kurs ishi ning tuzilishi va hajmi : Ushbu kurs ishi kirish, II ta bob, xulosa
hamda foydalanilgan adabiyotlar va manbaalar ro yhati va ilova qismidan iborat
ʻ
tarzda yaxlit holga keltirilgan.
4

I bob. Ikkinchi jahon urishidan keyingi Yugaslaviya
1944 - yil 20 – oktyabr kuni ertalab soat 6 da Birinchi proletar brigadasi
telefon orqali xabar berdi: "Kalemegdan ozod qilindi. Ushbu habar g alaba vaʻ
ozodlik isini olib kelgan habarning dastlabkisi edi. Proletarlar qal’ani shiddatli
tezlik bilan egallab olishdi. Nemislar go yo vatanlari uchun har bir tosh, har bir
ʻ
ko prik, har bir tunnel, har bir g isht ustida jang qilishdi. Belgrad uchun bo lgan bu
ʻ ʻ ʻ
jangda 15000 Vermaxt askari va 3000 partizan halok bo ldi
ʻ 3
.
Qo mondon general Peko Dapchevich natijadan daxshatga tushdi: “Bu
ʻ
dahshatli ko rinardi”. Hamma narsa nemis askarlari va ofitserlarining jasadlari
ʻ
bilan qoplangan, vayron bo lgan asbob-uskunalar tutun aralash yonayotgan edi.
ʻ
Atrofni jasadlarning qo lansa isi tutib ketgan, ahvol insonni g azablantiradigan
ʻ ʻ
darajada yomon edi. Bolej yaqinida jasadlar tog i - ulkan jasadlar to plami yotardi.
ʻ ʻ
Bolejga yaqin hududlarda bunday tepaliklar qaashib yotardi, qayerga qarama
jasadlar uyumi to planib yotardi.
ʻ
Ammo tez orada vayron bo lgan shaharda hayot yana uyg ondi, odamlar o z
ʻ ʻ ʻ
uylaridan sudralib chiqib, urush tugaganini nishonlashdi. Ko p o tmay, Tito sobiq
ʻ ʻ
qirollik saroyidagi odamlarga davlat boshlig i sifatida murojaat qildi. Ikkinchi
ʻ
jahon urushidagi ulkan qurbonlik muqarrar ravishda sotsializmning rivojlanishiga
va Yugoslaviyada YKPning bir partiyaviy boshqaruviga olib kelishi haqida uning
ongida hech qanday shubha yo q edi. U Sovet Ittifoqiga qoyil qoldi, Stalinni
ʻ
hurmat qildi hamda kommunizmning ustunligiga qat’iy ishondi. Shunga qaramay,
uchta to siq bu maqsadga erishish yo lini to sib qo ydi: tajovuzkorni qat’iy
ʻ ʻ ʻ ʻ
mag lub etish, siyosiy raqiblarni zararsizlantirish va ittifoqchilardan yangi tuzumni
ʻ
olib, joriy qilish. 4
Belgrad zabt etilgandan so ng, Vermaxt va uning ittifoqchilari chekinishni
ʻ
boshladilar. Xorvatiya Ustasha, Xorvatiya gvardiyasi va Sloveniya gvardiyasi
tarqalib ketayotgan edi. Ante Pavelich va Milan Nedich chegaradan qochib
3
Anderson M. S. The Eastern Question, 1774–1923: A Study in International Relations. – London. Cambridge
publishing, 1966. – P. 132.
4
Ballinger P. History in Exile: Memory and Identity at the Borders of the Balkans. – Belgrad. Princeton, 2003. – P.
216.
5

ketishdi. Mixaylovichning chetniklari ham chekinishdi. Shiddatli bilan olib
borilgan hujumlar nihoyat Xalq Ozodlik Armiyasining g alabasini ta’minladiʻ 5
.
1944 - yil oxiriga kelib Chernogoriya, Makedoniya va Kosovo ozod qilindi.
1945 - yil 6 - aprelda partizanlar Sarayevoga kirdilar va o sha yilning 8 - mayda
ʻ
Zagrebga yurishdi. Yugoslaviya 1945-yil 15-mayda ittifoqchilarning hech qanday
muhim yordamisiz o z hududlarini dushmanlardan tozalashga muvaffaq bo ldi
ʻ ʻ 6
.
Kommunistlar hokimiyatni qo lga kiritish uchun har tomonlama yaxshi
ʻ
tayyorgarlik ko rgan edilar. 1944 - yil may oyida Tito Aleksandr Rankovich
ʻ
boshchiligida Xalq himoyasi departamentini (OZNA, Odsjek za zaštitu naroda)
yaratdi. Keyinchalik Davlat Xavfsizlik Boshqarmasi (UDB) paydo bo lgan. Ushbu
ʻ
maxfiy politsiya OZNA bilan hamkorlikda ishlagan, ularning faoliyatining asosini
urush jinoyatchilarining ismlari bilan kartotekalarni tuzish tashkil qilgan. Birgina
Sloveniyada bu raqam 17 mingga yetgan. Ular, shuningdek, oxiri o lim bilan
ʻ
jazolanadigan harbiy jinoyatlarni ta’qib qilish uchun komissiyalar tuzdilar.
Bosqinchi kuchlarga yordam berganlarni sud qilish uchun faxriy sudlar tashkil
etilgan. Aybdor deb topilganlar huquqdan mahrum qilish, ekspropriatsiya yoki
majburiy mehnat bilan jazolangan. Urush tugagach, partizanlar minglab odamlarni
shu tarzda qamoqqa, majburiy mehnatga yoki o limga hukm qilishdi. Boshqa
ʻ
soatsialistik davlatlar kabi Yugaslaviyada ham sotsialistik tuzum o zining mavjud
ʻ
hudbin ko rinishini ochiqchasiga ko z – ko z qilishdan andisha qilmadi
ʻ ʻ ʻ 7
.
Tito barcha "banditlarni" tezda va to liq yo q qilishni buyurdi. Bu paytda
ʻ ʻ
partizanlar oldinga siljish bilan birga, bosib olingan hududlarni ishg ol rejimini va
ʻ
dushman qo shinlarini qo llab-quvvatlaganlardan "tozalash" kundalik odatiy hol
ʻ ʻ
edi. O z tashabbusi bilan OZNA kimni tutib olsa, qatl qildi. Beboshlikning
ʻ
miqiyosi misli ko rilmagan darajaga yetdi. Amerikalik razvedka xodimi 1944 - yil
ʻ
kuzida Dubrovnikdan xabar berdi: “Yugaslaviyalik aholi vakillari qo rqinchili
ʻ
dahshatda yashamoqda”. Bu esa keng xalq ommasi go yoki bir siqim mulk kabi
ʻ
5
Bartlett W. Croatia: Between Europe and the Balkans. – London, 2003. – P. 55.
6
Bell A. Ethnic Cleansing. – New York, 1996. – P. 65 -85.
7
Berend I. Central and Eastern Europe, 1944–1993: Detour from the Periphery to the Periphery. – L.: Cambridge,
1996. – P. 235.
6

hokimyat vakillari tomonidan o z bilganlaricha tasarruf qilishganini yaqqolʻ
isbotidir. Qo rqinchli maxfiy politsiya har kuni kimnidir dushman deb e’lon qilar,
ʻ
hamda ularni urush vayronalariga olib borib otib tashlar edi. Yugaslaviya
sotsializmining pardozi mana shunday davom etdi.
Bu bosqichda kommunistlar o zlarining harbiy va siyosiy raqiblarini -
ʻ
"kislinglar"ni 8
g azab bilan muntazam ta’qib qilib keng miqyosda yo q qildilar.
ʻ ʻ
O sha voqea hodisalarning guvohlaidan biri shunday deydi: Bizga daxshatli
ʻ
xabarlar kelar edi, Kronogrobda ommaviy qabrlar paydo bo la boshladi. OZNA
ʻ
tunda o z iflos ishlari bilan shug illanardi, Skofja Loka qamoqxonasidan qo llari
ʻ ʻ ʻ
va ayoqlari bog langan mahbuslkar olib kelinar, ammo hech kim qaytib ketmas
ʻ
edi. Har oqshomda Kronogrobda qatl valsining mungli ovozi yangrab hammani
daxshatga solar edi. Ammo bu voqea hodisalardan ommaviy ravishda hech
kimning ahabari bo lmas edi, bo lgan taqdirda ham uzoq yashamas edi.
ʻ ʻ
Tabiiyki olib borilgan adolatsizlik, daxshatli ishlar norozilikni keng tus
olishiga sabab bo ldi. Shu sababdan 1945 - yil iyul oyi boshida Tito vahshiylik
ʻ
qilmagan 35 yoshdan oshgan barcha qamoqqa olingan "kislinglarni"larni ozod
qilish haqida qat’iy buyruq berdi. Biroq, bu buyruq dastlab amalga oshirilmadi.
1945-yilning oxiriga qadar u “endi hech kim o lim jazosidan qo rqmaydi!”, deb
ʻ ʻ
qat’iy ta’kidlab, g alayonga chek qo ydi
ʻ ʻ 9
.
Bir vaqtlar Italiya tomonidan anneksiya qilingan hududlarda ham maqsadli
“tozalash” harakatlari amalga oshirildi. 1943 - yilda Italiyaning taslim bo lishidan
ʻ
so ng, fashistik rejimning 500 dan 700 gacha vakillari qatl etildi. Partizanlar
ʻ
o ldirilgan italiyaliklarning jasadlarini mintaqaning chuqur karst chuqurliklariga
ʻ
tashlab ketishdi, u yerda bir paytlar Jyul Vern yozganidek, "otilgan narsadan,
albatta, boshqa hech narsa chiqmaydi". 1945 - yil bahorida. yuzlab, balki minglab
o ldirilgan qurbonlarning jasadlari chuqurliklardan qo nim topdi. O ldirilganlar
ʻ ʻ ʻ
8
Vatanga nisbatan hoyinlik qilganlarga nisbatan ishatiladigan termin
9
Biconic R. How the People Live: Life in the Passive Regions. – Amherst, 1981. – P. 223.
7

tashlangan Istrian ohaktosh chuqurlari nomi bilan atalgan bu vahshiyliklar foibe
ya’ni qo rquv deb nomlana boshladiʻ 10
.
Titoning asosiy maqsadi siyosiy raqiblarini sotsialistik kuch bilan bog lash
ʻ
orqali ularni zararsizlantirish edi. Uning raqiblari teng huquqli sheriklar
koalitsiyasiga umid qilishgan, ammo o shanda ham Tito bunday koalitsiyani
ʻ
mutlaqo bema’ni deb hisoblagan. Oxir-oqibat, uning strategiyasi muvaffaqiyatli
bo ldi, chunki antikommunistik muxolifat to xtatilgan edi. Urush paytida eski
ʻ ʻ
partiyalarning obro si pasayib ketgan va ularning rahbarlari, Vladko Machek kabi
ʻ
siyosatchilar uzoq vaqtlar oldin mamlakatni tark etishgan. Surgundagi hukumat
1945 - yil mart oyining oxirigacha Yugoslaviyaga qaytmadi, shuning uchun
Titoning ta’siriga qarshi kurashadigan biron bir yaxshi tashkil etilgan siyosiy kuch
ham, Titoning Yugoslaviya bo yicha federal-davlat qaroriga ishonchli
ʻ
alternativalar ham yo q edi. Mamlakatning turli burchaklaridan ko plab taniqli
ʻ ʻ
shaxslar, ziyolilar, san’atkorlar va yozuvchilar yangi davlatni qo llab-
ʻ
quvvatlaganliklarini oshkora e’lon qila boshladilar, bu esa unga yanada chuqur
qonuniylik shponini berdi 11
Tito G arbning urushdan keyingi tuzumga ta’sirini cheklash uchun Cherchill
ʻ
va Stalin o rtasidagi qarama-qarshi manfaatlarni bir-biriga qarshi qo yishhamda
ʻ ʻ
ikki o rtadagi raqobatdan oqilona foydalanish, tashqi siyosatning aqlli strategiyasi
ʻ
ekanligini isbotladi. U 1944-yil 21-sentyabrda Vis shahrida yashirincha sovet
harbiy samolyotiga o tirganida inglizlarni aldagan va Stalinni Belgradni ozod
ʻ
qilish uchun Qizil Armiya bo linmalarini yuborishga erishish uchun Moskvaga
ʻ
uchgan. Shunday qilib, u Britaniyaning Yugoslaviyaga yaqinlashib kelayotgan
bosqinini to xtatdi, bu esa kommunistik hokimiyatni egallashning oldini olishga
ʻ
qodir bo lgan yagona narsa edi. Stalin Titoga bu imtiyozni berdi, lekin o sha
ʻ ʻ
yilning oktyabr oyida Cherchill bilan Yevropani ta’sir doiralariga bo lish
ʻ
to g risida kelishuvga erishgach, o zining real siyosatini davom ettirdi. Ruminiya
ʻ ʻ ʻ
90% va Bolgariya 75% Sovetlar tomonidan nazorat qilinishi kerak edi, Gretsiya
10
Blinkhorn M. Fascists and Conservatives: The Radical Right and the Establishment in Twentieth-Century Europe.
– London, 1990. – P. 156.
11
Blinkhorn M. Fascism and the Right in Europe, 1919–1945. – Harlow, 2000. – P. 93.
8

esa 90% Britaniya nazorati ostida bo ladi. Ikki yirik davlat Yugoslaviya vaʻ
Vengriya ustidan nazoratni teng taqsimlashni rejalashtirdilar 12
. Ushbu xalqaro
vzaiyat bilan yuzma-yuz kelgan Titoning 1944-yil 1-noyabrda Belgradda
Yugoslaviya qirolining vakili Ivan Shubashich bilan muvaqqat koalitsiya
hukumatini tuzish to g risida kelishib olishdan boshqa chorasi qolmadi. Bu Tito
ʻ ʻ
boshchiligida 1945 - yil 7 - martda tashkil etilgan. Shubashich tashqi ishlar vaziri
bo ldi va bu hukumatdagi yigirma bir vazirdan o n bir nafari ham kommunist emas
ʻ ʻ
edi. Ko p o tmay, ittifoqchilar Demokratik Federal Yugoslaviyani (DFY) rasman
ʻ ʻ
tan oldilar 13
.
Mafkuraviy nuqtai nazardan, kommunistlar hovliqib ketishdi. Ular
Yugoslaviyani boshqa siyosiy kuchlar bilan hokimiyatni baham ko rishga tayyor
ʻ
bo lgan xalq demokratiyasi deb e’lon qildilar. Yugoslaviya Qirolligining urushdan
ʻ
oldingi Milliy Assambleyasi bo lgan sobiq Skupstinadan 118 nafar burjua
ʻ
vakillariga urush davrida tuzilgan AVNOJ — Xalq ozodlik kengashi a zolari
ʼ
muvaqqat parlamentga o tirishga ruxsat berildi. Yangi rahbariyat “sinfiy kurash”
ʻ
yoki “proletariat diktaturasi” kabi atamalarni ishlatishdan qochdi. Buning o rniga
ʻ
ular antifashizm, "birodarlik va birlik" va hatto umumiy gumanistik qadriyatlarni
qo llab-quvvatlashlarini ta’kidladilar. Yugoslaviyada endi gibrid siyosiy tizim
ʻ
mavjud bo lib, unda liberal parlamentarizm elementlari urush davrida tashkil
ʻ
etilgan bir partiyaviy davlat bilan birlashtirilgan. Biroq 1945 - yilning yozida
“Xalq va davlatga qarshi jinoyatlar to g risida”gi qonunning qabul qilinishi bilan
ʻ ʻ
fuqarolarning huquqlari, shuningdek, uyushmalar, yig ilishlar va matbuot
ʻ
erkinliklari cheklandi. Yaqinlashib kelayotgan saylovlarga qaramay, kommunistlar
allaqachon barcha organlarda muhim lavozimlarni egallab ulgurishgan edi.
Darhaqiqat, xalq demokratiyasining bu bosqichi mamlakatning sobiq burjua-
kapitalistik tuzumidan kelajakdagi sotsialistik tuzumga o tish jarayonini boshidan
ʻ
o tkazdi
ʻ 14
.
12
Melissa K. A. Separate Road to Collectivization: The Communist Party of Yugoslavia’s Agrarian Policy, 1941–
1949. – Ann Arbor, 1991. – P. 320.
13
Jill A. I. State–Society Relations in Yugoslavia, 1945–1992. – New York, 1997. – P. 68.
14
Bombelles J. “Federal Aid to the Less Developed Areas of Yugoslavia”. – Munich, 1991. – P. 439–65.
9

Shuningdek, byurokratiyaning o rta va quyi darajalarida Xalq ozodlikʻ
armiyasining tajribali jangchilari o tirishgan, ular egallab turgan lavozimlari uchun
ʻ
faqat rejimga minnatdorchilik bildirishgan. 1950-yillarning boshlarida yetakchi
kadrlarning uchdan ikki qismi ishchi va dehqonlar sinfidan edi. Har ikkinchi past
darajadagi davlat xizmatchisi va xodimi kam yoki umuman maktab ma lumotiga
ʼ
ega bo lmagan. Buning ma nosi O rmon xo jaligi vazirligining 1945-yil oktabr
ʻ ʼ ʻ ʻ
oyida o z davlat xizmatchilariga bir nechta asosiy xulq-atvor qoidalari haqida
ʻ
ma lumot berish zarur deb hisoblangan farmoni misolida o z aksini topgan.
ʼ ʻ
Shuningdek bu farmonda qolgan oziq-ovqat, qog oz va sigaretlarni derazadan
ʻ
shunchaki tashlab yubormaslik, koridor va zinapoyalarga tupurish mumkin
emasligi, hojatxonadan foydalanishning maqsadi va to g ri usuli borligi haqida
ʻ ʻ
tushunchalar berilgan. Berilgan ma’lumotlarga qaraganda hokimyat vakillarining
communist a’zolarining ko pchiligi deyarli ma’naviy ma’lumotga ham ega
ʻ
bo lmagan shaxslardan iborat edi. Bu jihatdan Rossiya sotsial tuzumi bilan
ʻ
o xshash tizimni ko rishimiz munkin
ʻ ʻ 15
.
Ta’sis majlisiga saylovlar 1945 - yil noyabrda sezilarli beqarorlik sharoitida
bo lib o tdi, ularni na erkin, na adolatli deb atash mumkin edi. Taxminan 200 ming
ʻ ʻ
kishi kasbiy rejimlar bilan hamkorlik qilgani uchun ovoz berishga to sqinlik qildi.
ʻ
Bundan tashqari, alohida saylov qutisi faqat Xalq frontiga qarshi ovoz bergan
saylovchilar uchun ajratilgan edi. Bu vaziyatni Britaniya diplomatlaridan biri
diktatura o rnatish tendentsiyasi o sib borayotganini aholining davlat boshqaruv
ʻ ʻ
shakli sifatida kommunizmga ishonganligi sababli emas, debizohlaydi. Lekin urush
va urushdan keyingi tajribalar odamlarni tartib va xavfsizlikni va’da qilgan
tuzumni, shaxsiy erkinliklar va siyosiy qarorlarni yo qotishdan ko ra ko proq qabul
ʻ ʻ ʻ
qilgani uchun, komunistlar ta’sis majlisida ko pchilikni ovozni oldi. Yozning
ʻ
oxirida burjua vazirlari norozilik ostida koalitsiyadan chiqqanlarida, ularning
siyosiy faoliyatining so ngi nafasi uzuldi. 1945-yil 29-noyabrda parlament
ʻ
Yugoslaviyani respublika deb e’lon qildi va qirol Pyotrga mamlakatga qaytishni
taqiqladi. Shunday qilib, bu yerda bir partiyaviy davlatga o tish Markaziy
ʻ
15
Borneman J. Death of the Father: An Anthropology of the End in Political Authority. – New York, 2004. – P. 122.
10

Yevropaning sharqiy shtatlariga qaraganda ancha oldin sodir bo ldi. Odamlarʻ
xavfsizlikni shaxsiy erkinliklaridan ham ustun ko rdilar, chunki aholi urush va
ʻ
beboshlikdan to laqonli charchagan edi
ʻ 16
.
Tito ko ppartiyaviylik tizimini joriy etish bo yicha har qanday
ʻ ʻ
munozaralarni, garchi u o z partiyasida bo lgan bo lsa ham, uni taqiqladi. Klassik
ʻ ʻ ʻ
bolsheviklar nuqtai nazariga ko ra, u siyosiy plyuralizm ustidan monolit mafkura
ʻ
va ijtimoiy adolat bilan uyg unlashgan bir partiyaviy tizimni qo ydi. U G arb
ʻ ʻ ʻ
modeliga asoslangan demokratiya faqat eski tartibni tiklashga, etnosiyosiy
qutblanishga va davlatning yemirilishiga olib kelishiga ishonchi komil edi. “Agar
bu demokratik partiyalar orqasida xalq bo lishini istasalar, har bir xalq uchun
ʻ
qat iy mahalliy siyosat olib borishlari kerak, bu esa yagona davlatni yaratishga
ʼ
to sqinlik qiladi. Agar shunday partiya Sloveniyada sloven millati uchun,
ʻ
ikkinchisi Chernogoriyada, uchinchisi Serbiyada, keyin Makedoniya va
Xorvatiyada tuzilsa, bu davlatning parchalanishiga olib keladi va u davlat darhol
yo q bo lib ketadi ketadi.
ʻ ʻ 17
Bundan tashqari, xudbin partiyalar janjali sanoat
taraqqiyoti va ijtimoiy adolatga asoslangan rivojlanish siyosatiga to sqinlik qiladi.
ʻ
Shu sababli, 1946 - yilda Yugoslaviya Federativ Xalq Respublikasi (FNRJ)
konstitutsiyasi shaharlar va qishloq jamoalarida yuzlab saylangan xalq qo mitalari
ʻ
bilan "xalq boshqaruvi" (narodna vlast) tizimini institutsionalizatsiya qildi.
Kommunistlar to g ridan-to g ri demokratiyani yoqlab, jamoalarga "fuqarolarning
ʻ ʻ ʻ ʻ
davlat ishlarini boshqarishda bevosita ishtirok etishi"ni, barcha imtiyozlarni bekor
qilishni, xususan, milliy va diniy nafratning barcha shakllarini yo q qilishni
ʻ
buyurdilar 18
. Bu, albatta, demokratik ko ppartiyaviylikning tiklanishiga to sqinlik
ʻ ʻ
qildi. Muxolifatdagi yetakchi siyosatchilarning ishlari sudda ko rib chiqildi va
ʻ
ularning tarafdorlariga tahdid qilindi. Butun siyosiy hokimiyat bir vaqtning o zida
ʻ
16
Hajdarpasic E. Whose Bosnia? Nationalism and Political Imagination in the Balkans, 1840–1914. – Ithaca, 2015.
– P. 45-65.
17
Hall R. C. The Balkan Wars, 1912–1913: Prelude to the First World War. – London, 2000. – P. 36.
18
Halpern J. B. Changing Perceptions of Roles as Husbands and Wives in Five Yugoslav Villages. – Belgrade,
2003. – P. 159–72.
11

Yugoslaviya hukumati boshlig i bo lgan Iosif Broz Tito boshchiligida YKPʻ ʻ
Siyosiy byurosida to plangan
ʻ 19
.
Boshqa mamlakatlarda bo lgani kabi, asosiy harbiy jinoyatchilar sudda
ʻ
ko rilishi kerak edi. Biroq Ante Pavelich Argentinaga qochib ketdi va general
ʻ
Nedich ekstraditsiya qilinganidan keyin 1946 - yilda tergov hibsxonasida o z
ʻ
joniga qasd qildi. 20
Sloveniya, Xorvatiya, Bosniya, Serbiya va Makedoniyadagi
hamkorlik rejimining yetakchi vakillari ma’lum ma’noda xoyin sifatida ayblandi.
G oyib bo lgan Draja Mixaylovich o z qo mondonlaridan biri tomonidan
ʻ ʻ ʻ ʻ
xiyonatga uchradi, tuzoqqa tushdi va 1946 - yil mart oyida hibsga olindi. 1946 - yil
17 - iyulda qatl qilindi va anonim qabrga dafn qilindi 21
.
Arxiyepiskop Aloiziye Stepinak ham 1946 - yilning kuzida sud oldida javob
berishga majbur bo ldi. Kommunistlar uni nafaqat Ikkinchi Jahon urushidagi
ʻ
shubhali roli uchun javobgarlikka tortishni, balki undan katolik cherkoviga qarshi
o rnak ko rsatish uchun foydalanishni xohlashdi. Bu bilan cherkovning
ʻ ʻ
komunistlar faoliyatiga qarshilik qilish ehtimolini amalda yo qqa chiqardilar. 1945
ʻ
- yilning kuzida yepiskoplar kommunistlarga qarshi maktub chiqardilar. Sud
Stepinakni hamkorlikda va harbiy jinoyatlarni yashirishda aybdor deb topdi hamda
uni uy qamog ida o tkaziladigan o n olti yillik qamoq jazosiga hukm qildi.
ʻ ʻ ʻ
Qochgan o n minglab siyosiy muxolifatchilar va eski tuzum tarafdorlari bilan bir
ʻ
qatorda, hozirda yuzlab katolik ruhoniylari repressiyadan qo rqib, mamlakatni tark
ʻ
etganlar 22
.
Titoning o zi bir necha bor o tmishdagi jarohatlarga berilib ketmaslik, balki
ʻ ʻ
kelajakka ijobiy, umumiy umumiy istiqbolni yaratish yaxshiroq ekanini
ta’kidlagan. Harbiy jinoyatchilar sudlangandan so ng, u raqiblariga sulh tuzishni
ʻ
taklif qildi. "Biz barcha adashganlarga qo l cho zamiz, - dedi u 1946 - yilda. "Biz
ʻ ʻ
ularga qo limizni son-sanoqsiz qabrlar ustiga cho zamiz, bu vayronalar ustidan, biz
ʻ ʻ
ularni kechiramiz! Ammo biz ulardan Yugoslaviya Federativ Xalq
19
Hehn P. N. A Low Dishonest Decade: The Great Powers, Eastern Europe, and the Economic Origins of World
War II, 1930–1941. – New York, 2002. – P. 562.
20
Hoffmann D. L. Stalinist Values: The Cultural Norms of Soviet Modernity, 1917– 1941. – Ithaca, 2003. – P. 46.
21
Hooton E. R. Prelude to the First World War: The Balkan Wars, 1912–1913. – Stroud, 2014. – P. 32-65.
22
Kenney P. A Carnival of Revolution: Central Europe 1989. – Princeton, 2002. – P. 135.
12

Respublikasining sodiq fuqarolari bo lishlarini talab qilamiz. Shu paytdan boshlabʻ
kommunistlar kechirish va unutish zarurligini targ ib qildilar. Biroq, aslida, juda oz
ʻ
narsa kechirildi va hech narsa unutilmadi 23
.
Titoning kommunistik tizimi shu paytgacha sanoat taraqqiyoti va ijtimoiy
adolat yo li bilan kapitalizmning haddan tashqari ta’siriga qarshi kurashish va shu
ʻ
tariqa, Yugoslaviyada zamonaviylikni amalga oshirish uchun eng ulug vor va keng
ʻ
qamrovli urinish edi. U buyuk birdamlikni namoyon etuvchi zamonaviy jamiyat
tartibida begonalashuv va sinfiy qarama-qarshiliklarni yengib o tadigan yaxshiroq
ʻ
dunyo g oyasini targ ib qildi. Ushbu idealga intilishda rejim urushdan keyingi
ʻ ʻ
yillarda modernizatsiya sur’atlarini tezlashtirish uchun diktatura vositalaridan
foydalandi.
Burjua iqtisodiyoti va jamiyatini tahlil qilish natijasida kommunistlar
kapitalistik bozor iqtisodiyotiga qarama-qarshilik sifatida ishlab chiqilgan
taraqqiyotni rag batlantirish uchun ulkan loyihani amalga oshirdilar. Mafkuraning
ʻ
o zagini o sish va mehnatning sotsialistik nazariyasi tashkil etdi. U uchta asosiy
ʻ ʻ
maqsadga erishishga qaratilgan edi: birinchidan, kapitalizm XIX asrdan beri
jamiyatda yuzaga kelgan salbiy ta’sirlarni yaratmasdan, bandlik va boylik yaratish.
Ikkinchidan, tashqi kuchlarga iqtisodiy va siyosiy qaramlikning ayovsiz doirasini
buzish kerak edi. Uchinchidan, sotsialistik jamiyat yaxshiroq, baxtliroq, adolatliroq
va insonparvarroq bo lishi kerak edi. Bunga erishish uchun siyosiy tizim klassik
ʻ
sovet vositalariga murojaat qildi: xususiy mulkni sezilarli darajada yo q qilish,
ʻ
davlat tomonidan uzoq muddatli iqtisodiy rejalashtirish va boshqarish, sotsialistik
munosabatlar, qadriyatlar, me’yorlar va amaliyotlarni tarqatish.
Urush tugashi bilan Yugoslaviya katta demografik va moddiy yo qotishlarga
ʻ
duch keldi. Urushda milliondan ortiq odam halok bo ldi.Shu bilan birga yana 3,5
ʻ
million kishininguysioz qoldi. Mamlakat vayronaga aylandi, 289 ming fermer
xo jaligi butunlay vayron bo lgan edi
ʻ ʻ 24
. Vermaxt yer yuzidagi siyosat olib
borganligi sababli, u orqaga chekinayotganda ob yektlar, zavodlar, korxonalar va
ʼ
23
Kramer A. Dynamic of Destruction: Culture and Mass Killing in the First World War. – Oxford, 2007. – P. 231.
24
Lampe, John R. Yugoslavia as History: Twice There Was a Country. Cambridge 2000.
13

infratuzilmani muntazam ravishda yo q qilgan, 1945 - yilda Yugoslaviyaʻ
sanoatining uchdan bir qismi zarar ko rgan. Birorta ham mina qolmagan. yo llar,
ʻ ʻ
temir yo llar va ko priklarning aksariyati vayronaga aylangan edi. Bu Bolqon
ʻ ʻ
qoloqligining eski muammosini keskin kuchaytirdi. Urush oxiriga kelib, butun
Yugoslaviyadagi dehqon xonadonlarining atigi 43,8 foizida temir pulluk bor edi,
boshqa 18,2 % da faqat yog och bor edi xolos. Qolganlari hatto eng oddiy qishloq
ʻ
xo jaligi mashinalariga ham ega emas edilar. Mamlakatning katta hududlarida
ʻ
kanalizatsiya yoki suv oqimi yo q edi
ʻ
“Qayta qurayotganimizda dam olmaymiz!” (Nema odmora dok traje
obnova!), shiori ostida ,Yugoslaviya tozalash va ta’mirlash bo yicha katta vazifani
ʻ
o z zimmasiga oldi. 1953 - yilga qadar mamlakat turli manbalardan 553,8 million
ʻ
dollar yordam oldi. 419 million dollardan ko proq mablag faqatgina BMTning
ʻ ʻ
qayta qurish va taraqqiyot dasturidan tushdi, bu har qanday yevropalik oluvchiga
berilgan eng yuqori mablag dir. Ushbu yordamning katta qismi oziq-ovqat, kiyim-
ʻ
kechak va dori-darmonlarni sotib olishga sarflangan.
Biroq, Yugoslaviyaning urushdan keyingi tiklanishiga bu puldan ko ra
ʻ
ko proq ta’sir qilgan narsa xalqning optimizmi va dastlabki elan edi. Yuzlab
ʻ
mehnat brigadalari astoydil mehnat qilishdi. Yoshlar yig im-terim va o rmonlarni
ʻ ʻ
qayta tiklashda ko maklashdi, o tin terib, yo l va ko priklarni ta’mirladi, futbol
ʻ ʻ ʻ ʻ
stadionlari, maktablar, turar-joylar qurildi. Qayta qurish faqat katta mehnat emas
edi, yoshlar uchun, hech bo lmaganda, u ham katta partiya va birinchi muhim
ʻ
Yugoslaviya o zaro birlashisg hamda birikish marosimi edi. “Ular doimo bayram
ʻ
qilishardi. Ular cholg u asboblarini chalib, raqsga tushishdi, go yo ularga ishda
ʻ ʻ
og ir bo lmagandek ” dedi hayratda qolgan kuzatuvchilardan biri. Jami 1,3 million
ʻ ʻ
yigit-qiz ixtiyoriy va majburiy soatdan ortiq mehnat qildi. 1945-1952 - yillarda
ular o n bitta temir yo l liniyasi, o n to rtta sanoat zavodi va Zagreb va Belgrad
ʻ ʻ ʻ ʻ
o rtasidagi avtomagistralni qurdilar, bu yo l "birodarlik va birlik" deb nomlangan
ʻ ʻ 25
.
1944 - yil noyabr oyida davlat asosiy iqtisodiyot tarmoqlaridagi barcha
xususiy mulkning 80 foizdan ortig ini musodara qildi. Endi, 1946 - yil noyabr
ʻ
25
Lane A. Britain, the Cold War and Yugoslav Unity, 1941–1949. – Brighton, 1996. – P. 89.
14

oyida sanoat, bank va ulgurji savdo rasman milliylashtirildi. Xususiy qo llardaʻ
qolganlari esa faqatgina dehqon xo jaliklari, hunarmandchilik ustaxonalari va
ʻ
turar-joylar edi. Shu bilan birga, yer egaliklarini ekspropriatsiya qilish orqaga
qarab ruxsat etildi. 1945 - yil avgust oyida qabul qilingan yer islohoti va
mustamlakachilik qonuni musodara qilishni qonuniylashtirdi, dehqon xo jaliklarini
ʻ
taxminan 62 dan 86 gektargacha cheklab qo ydi va yerlarni mayda fermerlar va
ʻ
yersiz kambag allarga taqsimladi. Taxminan 39,5 million gektar maydonni
ʻ
ekspropriatsiya qilish natijasida jabrlanganlarning biri banklar, kompaniya egalari,
cherkovlar va monastirlar bo lsa, ikkinchisi uchun yirik yer egalari va etnik
ʻ
nemislar edi. Davlat ekspropriatsiya qilingan yerlarning deyarli yarmini 300
mingga yaqin faxriylar va yersiz kambag allarga berdi. Qolgan qismi davlat
ʻ
korxonalari va koperativlarga ajratildi. 1953 - yilda ikkinchi yirik islohot amalga
oshirildi, unda shaxsiy mulk dehqonlar uchun yigirma besh gektar va yon tomonda
dehqonchilik qilayotganlar uchun 7,5 akr bilan cheklandi. Ushbu islohot yana 692
ming akr shtat qo liga o tdi.
ʻ ʻ
Sovet Ittifoqidagi kabi, bu yangi tartibning tamal toshi davlat tomonidan
ilgari surilgan jadal sanoatlashtirish edi. Iqtisodiyotning ikkilamchi sektori
qishloqdan ortiqcha ishchi kuchini o zlashtirishi, iste’mol tovarlariga bo lgan
ʻ ʻ
talabni qondirishi va o zini-o zi ta’minlovchi iqtisodiy o sishni boshlashi kerak
ʻ ʻ ʻ
edi. Bu Yugoslaviyani qoloq ijtimoiy tuzilmasidan bo shatish uchun dastak
ʻ
bo lishi kerak edi. 1949 - yil o rtalarida davlat dehqonlarni safarbar qilish
ʻ ʻ
kampaniyasini boshladi. Sodiq partiya agitatorlari qishloq bo ylab tarqalib,
ʻ
yig ilishlar o tkazdilar va qishloq yoshlarini sanoat ishlarining qulayliklariga
ʻ ʻ
ishontirishga harakat qildilar. Ko pincha militsionerlar yollashda yordam berishdi:
ʻ
erkaklar qurol bilan tahdid qilishdi, ayollar va bolalar qorong i yerto lalarga
ʻ ʻ
qamaldi. Qanday bo lmasin, kampaniya tez orada muvaffaqiyatli bo ldi. 1945-
ʻ ʻ
1953 - yillarda 1,5 million kishi o z qishloqlarini tashlab, doimiy ravishda
ʻ
shaharlarga ko chib o tdi. Yana 800 000 kishi yarim kunlik sanoat ishchilari va
ʻ ʻ
yo lovchilarga aylandi.
ʻ 26
26
Moore, W. E. Economic Demography of Eastern and Southern Europe. – Geneva, 1945. – P. 56-65.
15

Sanoatlashtirish bilan birga davlat qishloq hayotini sotsialistik tarzda
o zgartirishga yordam berishga intildi. Qoloqlikka qarshi kurash olib borilishi,ʻ
kreditlar va zamonaviy qishloq xo jaligi texnologiyalari, ta’lim darajasi
ʻ
ko tarilishi, mehnat unumdorligi oshishi kerak edi. Sovet Ittifoqidagi vaziyatdan
ʻ
farqli o laroq, erlarning 90 foizdan ortig i xususiy mulk edi va o zgarishlar
ʻ ʻ ʻ
sekinroq va ayniqsa ixtiyoriy sur’atda amalga oshirilishi kerak edi.
Oziq-ovqat taqchilligiga qarshi kurashish va sanoatlashtirishni
moliyalashtirish maqsadida qishloq xo jaligi mahsulotlarini markazlashgan xarid
ʻ
qilish tizimi (otkup) yaratildi, bunda fermerlar ortiqcha mahsulotni davlat
idoralariga arzon narxlarda sotishlari kerak edi, lekin bu tizimda ixtiyoriy hech
narsa yo q edi. Fermerlar o zlarini yo l qo yib bo lmaydigan qiyinchiliklarga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
duchor qilishdi, chunki bir tomondan ular o z mahsulotlarini nomutanosib arzon
ʻ
narxlarda sotishlari kerak edi, ikkinchidan, sanoat tovarlarini faqat yuqori bozor
narxlarida sotib olishlari mumkin edi. Ko plab dehqonlar o z hosilining bir qismini
ʻ ʻ
ushlab, qora bozorda sotish orqali partiya buyrug ini chetlab o tishdi. Hibsga olish
ʻ ʻ
tahdidi va og ir jazolar bu amaliyotni to xtatmaganligi sababli, hukumat 1946 -
ʻ ʻ
yilning yozida amnistiya e’lon qilishga majbur bo ldi. Otkup urushdan keyingi
ʻ
tarixdagi eng katta floplardan biri bo lib chiqdi, chunki etkazib berilgan mahsulot
ʻ
miqdori pasayib ketdi. qora bozor gullab-yashnadi, hokimiyat va umuman
aholining noroziligi kuchaydi.
Aynan mana shu jihatlar Yugaslaviyada amalga oshirilgan sotsializmning
qurilishining asosiy harakterli jihati edi. Mamlakat hokimyati idorasi hech qanday
cheklovlarsiz, silliq tarzda olib borgan siyosatlr kun kelib portlashi, norozilikga
olib kelishi aniq edi. Ishlab chiqarilgan dasturlar chiroyli hamda ta’sirli nutqlar
bilan amalga oshirib bo lmaganida, to g ridan – to g ri majburlov, tahdid qamoqga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
olish kabi qiynoqlar bilan amalga oshirildi. 27
Yuqorida keltirilgan siyosiy
vaziyatlar urushdan keying davrdagi Yugaslaviyaning umumiy va asosiy
ko rinishlari edi.
ʻ
27
Newman J. P. Yugoslavia in the Shadow of War: Veterans and the Limits of State Building, 1903–1945. –
Cambridge, 2015. – P. 125.
16

II bob. Bras Tito sotsializmi
Dastlabki yillardagi optimizm 1948 - yilda jiddiy xalqaro inqiroz yuzaga
kelganda keskin to xtab qoldi. Yugoslaviya Janubi-Sharqiy Yevropadaʻ
kommunistik kuchning mustaqil markaziga aylanish yo lida ildamlab borar edi.
ʻ
Ammo bu siyosatdan Cherchill ham, Stalin ham bundan xursand emas edi.
O ziga ishongan prezident Tito, Yugoslaviyadan tashqari Bolgariya,
ʻ
Albaniya va, ehtimol, Gretsiyani ham o z ichiga oladigan Bolqon federatsiyasini
ʻ
barpo etish haqidagi rejalar bilan faoliyat yuritidi. 1946 - yilda Gretsiya fuqarolar
urushi yana boshlanganda, Yugoslaviya kommunistlarni ochiq qo llab-quvvatladi.
ʻ
Bu O rta yer dengizi mintaqasini o zlarining ta’sir doirasi va iqtisodiy jihatdan
ʻ ʻ
muhim Yaqin Sharqqa strategik ko prik deb hisoblagan inglizlarni g azablantirdi.
ʻ ʻ
Stalin Britaniyaning bu pozitsiyasini Sharq va G arb manfaat doiralarini belgilash
ʻ
bo yicha muzokaralar olib borilganda qabul qilgan edi. Uning uchun Bolqon
ʻ
mamlakatlari G arb davlatlari bilan qarama-qarshilikni keltirib chiqarish xavfiga
ʻ
loyiq emas edi. Shuning uchun Rossiya qattiq qarshilik pozitsiyasini egallamadi.
Titoning Bolgariya va Albaniyaga nisbatan faol kursi Moskvani ancha
bezovta qildi. 1947 - yil o rtalarida, Stalin o zining Sharqiy Yevropadagi
ʻ ʻ
ittifoqchilarini qattiq siqib chiqarayotgan bir paytda, Tito Bolgariya bosh vaziri
Georgiy Dimitrov bilan Bledda o zaro yordam shartnomasi va bojxona ittifoqini
ʻ
o z ichiga olgan bir qator shartnomalarni imzoladi. U Albaniyada Enver Xoja bilan
ʻ
do stlik shartnomasini ham imzolagan. 1947 - yil oxirida, Belgrad yunon
ʻ
"monarxo-fashistlari"ning go yoki tajovuzkorligini oldini olish uchun Albaniyaga
ʻ
ikkita armiya bo linmasini yuborishga tayyorlanayotgan paytda, Stalinning sabri
ʻ
poymonasi to ldi.
ʻ
Qattiq til bilan aytganda, sovet diktatori bolqonlik o rtoqlaridan bir safga
ʻ
chiqishni talab qildi va Georgiy Dimitrov va Yugoslaviyaning bosh ideologi
Edvard Kardelga 1948 - yil fevral oyida Kremlga hisobot berishni buyurdi. Bu ish
birinchi navbatda Moskva tomonidan tasdiqlanadi. Tito hali ham Albaniya bilan
ittifoq tuzish yo lida ishlashda davom etganligi sababli, Sovetlar mart oyida
ʻ
Yugoslaviyadan harbiy maslahatchilarini olib ketishdi. 1948 - yil aprel oyida bir
18

qator "tanqidiy xatlar" ohangi muloqotni qizg inlashtirdi. Stalin YKP o z tajribasiʻ ʻ
va siyosatining o ziga xosligiga juda katta e’tibor qaratayotganini,
ʻ
kollektivlashtirishni e’tiborsiz qoldirganini va sovet vakillarining ishiga to sqinlik
ʻ
qilganini yozgan. U tahdidli ohangda Titodan itoatkorlik ishorasini talab qildi
Shu bilan birga, Sovetlar tomonidan va’da qilingan, ammo Ikkinchi Jahon
urushi paytida hech qachon ololmagan yordami, Triest masalasida Sovet
tomonidan qo llab-quvvatlanmaganligi, Sovet Ittifoqi tomonidan josuslik qilishga
ʻ
urinishlar tufayli Yugoslaviya tomonida Sovet Ittifoqiga nisbatan ko proq
ʻ
umidsizlik paydo bo ldi. Ustiga ustak maslahatchilar va diplomatlar va
ʻ
Yugoslaviya-Sovet korxonalari orqali xomashyo bozorida monopoliya o rnatishga
ʻ
urinishlar ham bu norozilik to lqinining bir qismi bo ldi. Aytilishicha, Tito
ʻ ʻ
Moskvaning keskin munosabatidan ta’sirlangan va qattiq xafa bo lgan. Shunga
ʻ
qaramay, u 1945 - yil may oyining oxirida Lyublyanada ommaviy ravishda
Yugoslaviya "Sovet Rossiyasi manfaat sohalari bilan bog liq har qanday
ʻ
siyosatning piyodasi bo lishni xohlamasligini" ta’kidlagan edi, endi hech kimga
ʻ
qaram bo lishni xoxlamasligini byon qildi. Shundan so ng Moskva norozilik
ʻ ʻ
notasini yubordi: "Biz o rtoq Titoning nutqini Sovet Ittifoqiga qarshi tajovuzkor
ʻ
harakat deb bilamiz." Endi Tito anteni kuchaytirdi: "Har birimiz sotsializm o lkasi,
ʻ
SSSRni qanchalik yaxshi ko rmaylik, u hech qanday holatda o z vatanini kamroq
ʻ ʻ
seva olmaydi.” Sovet diktatorining yelkanlaridan shamolni olib tashlash uchun
Yugoslaviya rahbariyati 1948 - yil aprel oyida qishloq xo jaligini shoshilinch
ʻ
ravishda kollektivlashtirishga qaror qildi 28
. Ammo Stalin asabiylashdi va
Kominformni, kommunistik partiyalar tashkilotini jalb qilishga qaror qildi. 1948 -
yil 28 - iyunda, tarixan mashhur bo lgan Avliyo Vitus kunida YKP kapitalizmda
ʻ
gumon qilinib, sirtdan Kominformdan chiqarib yuborildi. Sharqiy Yevropa
mamlakatlarida Titoni Yugoslaviya davlati rahbari va YKP rahbari lavozimidan
chetlashtirishga chaqiruvchi yirik media kampaniyasi boshlandi. Hech kim Belgrad
bilan birdamlik e’lon qilishga jur’at eta olmadi. Hatto Albaniya va Bolgariya ham
28
Niebuhr R. The Search for a Cold War Legitimacy: Foreign Policy and Tito’s Yugoslavia. – Boston, 2018. – P.
231.
19

bu harakatlardan chekinmadi. Yugaslaviyaning yakkalanib qolish jarayonini ular
osuda kuzatib o tirishni maqul ko rdilarʻ ʻ 29
.
Sovet Ittifoqi bilan uzilish Yugoslaviya kommunistlari uchun qattiq zarba
bo ldi va tez orada uzoq davom etgan urush psixoziga sabab bo ldi. Bir zarba bilan
ʻ ʻ
ular Stalinni o zlarining mafkuraviy ustozi sifatida yo qotdilar va endi qudratli
ʻ ʻ
Sovet rahbari hatto ularga qarshi harbiy intervensiya tayyorlayotgan bo lishi
ʻ
mumkin edi degan havotir hammani larzaga keltirdi. Tito o zini kommunistik
ʻ
dunyoda yakkalanib qolgan deb topdi. Bundan tashqari, bu jarayonlar jiddiy
iqtisodiy oqibatlarga olib kelishi mumkin edi. 1949 - yil boshida Sovet Ittifoqi va
uning Sharqiy Yevropadagi ittifoqchilari Yugoslaviyani O zaro Iqtisodiy Yordam
ʻ
Kengashining ta’sischilaridan chiqarib tashladilar va germetik qattiq savdo
blokadasini o rnatdilar. Moslashuvchan bo lmagan rejalashtirish, Kominformdan
ʻ ʻ
chiqarib yuborilgandan keyin siyosiy izolyatsiya va haddan tashqari qurg oqchilik
ʻ
ko p millatli davlatni 1950 - yilga kelib jiddiy iqtisodiy va psixologik inqirozga
ʻ
olib keldi. Ishlab chiqarish va iste’mol qisqardi, shuning uchun ko p tovarlar faqat
ʻ
vaucherda mavjud edi. 1952 - yilda yugoslavlar urushdan oldin iste’mol
qilganlarning atigi uchdan ikki qismini iste’mol qila boshladilar.
Vaqt o tishi bilan Stalin bilan to qnashuv rejim uchun siyosiy ne’mat bo ldi.
ʻ ʻ ʻ
Yugoslaviya Sharqiy blokda boshdan kechirgan sovetlashtirish va
gomogenizatsiyadan qochdi, balki partiya urushlararo davrdan buyon o zi boshidan
ʻ
kechirgan ichki tafovutlarni tubdan bahs-munozaralar olib borish orqali, shafqatsiz
siyosiy tozalashlarni ham boshdan kechira oldi. Oxir-oqibat, u to qnashuvdan
ʻ
avvalgidan ham kuchliroq chiqdi. 1948 - yil iyul oyida Tito partiyaning beshinchi
qurultoyida ko pchilik ovoz bilan YKP rahbari etib qayta saylandi. Xalq fronti
ʻ
tarqatib yuborildi va shu bilan plyuralizm bo lishi mumkin degan so nggi da’vodan
ʻ ʻ
voz kechildi. Odamlar orasida Titoning bo ysunuvchi xulq-atvori ko p yillar
ʻ ʻ
davomida unga katta xayrixohlikni ta’minladi. "Men uni yoqtirmayman", deb
tushuntirdi 1970-yillarning boshlarida Zagreb yaqinidagi kichik shaharchadan
29
Patterson P. H. Bought and Sold: Living and Losing the Good Life in Socialist Yugoslavia. – Ithaca, 2011. – P.
98-101.
20

kutubxonachi, "lekin biz hammamiz uni ruslarga qarshi chiqqani va bizni ularning
changalidan saqlagani uchun hurmat qilamiz".
Shu bilan birga, G arb Tito va Stalin o rtasidagi buzilishni to liq noto g riʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
talqin qildi. Amerikaliklar Sovet blokida mafkuraviy yoriq borligiga ishonishdi, bu
ularga Yugoslavlar tomonidan qo yilgan xanjarni chuqurroq olib borishga imkon
ʻ
beradi deb hisobladilar. Prezident Trumen “Titoni suvda ushlab turish” uchun
umumiy harbiy va iqtisodiy yordam taklif qildi. Biroq sobiq inqilobchi
kommunizmdan voz kechmoqchi emas edi. U birinchi navbatda mafkuraviy
masalalar emas, balki hokimiyat siyosati bilan shug ullangan. Vashingtonning
ʻ
strategiyasi Belgradga savdo aloqalarini ko proq G arbga yo naltirish va shu tariqa
ʻ ʻ ʻ
Yugoslaviyani Sovet iqtisodiy qaramligidan ozod qilish uchun alohida afzalliklarni
taqdim etdi. AQSH ma muriyati Yugoslavlar Amerikaning hokimiyatga bo lgan
ʼ ʻ
da volarini tan olish niyatida emasligini, boshqa Sharqiy blok davlatlarini
ʼ
Sovetlarga qarshi isyonkorliklariga taqlid qilishga undash niyatida emasligini
tushunishi uchun yillar kerak bo ldi. Tito tinmay siyosiy yon berishdan bosh tortdi,
ʻ
bitta hal qiluvchi istisno: 1949 - yil avgustda u Gretsiya fuqarolar urushida
qatnashayotgan kommunistlarni qo llab-quvvatlashni to xtatdi va buning evaziga
ʻ ʻ
inglizlardan zudlik bilan zarur bo lgan millionlab qarz oldi. Qo shni davlatdagi
ʻ ʻ
qo zg olon ko p o tmay barham topdi
ʻ ʻ ʻ ʻ 30
.
Shu bilan birga, Moskvaga sodiq kommunistlar, Kominform tarafdorlari
quvg in qilindi. Partiyaning ikki yetakchi a zosi, serb Sreten Jujovich va xorvat
ʻ ʼ
Andrija Xebrang sudda ko rib chiqildi va minglab oddiy a zolar chiqarib yuborildi.
ʻ ʼ
5000 ga yaqin Stalin tarafdorlari siyosiy sabablarga ko ra qochib qolishdi. 1948 -
ʻ
yildan 1955 - yilgacha 55 600 dan ortiq kishi kominformistlar sifatida qayd etilgan,
ya’nikim har o ninchi partiya a’zosi shu ahvolga tushdi. Taxminan 16 000 ga yaqin
ʻ
xayrixohlar, agentlar va "shubhali" shaxslar mashhur Goli Otokveti orolidagi
qamoqxonada yoki Gurgur lagerida sudlangan qayta tarbiyalash uchun jazirama
quyosh ostida ishlatilgan. Agar sovet tarafdorlari yakkalanib qolmaganida edi,
Edvard Kardejning ta’kidlashicha, Stalin butun Yugoslaviyani dahshatli lagerga
30
Pavlowitch S. K. Hitler’s New Disorder: The Second World War in Yugoslavia. – New York, 2008. – P. 56-65.
21

aylantirardi 31
. Misol uchun, orolga kelgan har bir mahbus shafqatsiz marosimni
o tkazishi kerak edi. Keyin ular soatlab so roqqa tutildi. Goli Otokda 3000 gaʻ ʻ
yaqin qiynoq qurbonlari halok bo lgan bo lishi mumkin. Yozuvchi Dobrica
ʻ ʻ
Chosich 1953-yil yozida chidab bo lmas sharoitlar va shafqatsizlik haqida xabar
ʻ
bermaguncha, vaziyat yaxshilanmadi. 1950-yillarning oxirida, lager eshiklari
abadiy yopildi. SSSR bilan yuzaga kelgan sharoit faqatgina Titoning amalga
oshirgan o zgacha sotsialistik faoliyati sababligina yuzaga keldi desak mubolag a
ʻ ʻ
bo lmaydi.
ʻ
1948 - yilgi Sovet Ittifoqi bilan uzilish Yugoslaviya rahbariyatini shu
paytgacha o zining g oyaviy va siyosiy asosini qonuniylikdan mahrum qildi.
ʻ ʻ
Endigi vazifa Yugoslaviyadagi sotsialistik inqilobni tubdan shubha ostiga
qo ymasdan, Stalin totalitarizmidan tubdan voz kechadigan va uni rad etadigan
ʻ
alternativani ishlab chiqish edi. Partiya nazariyotchilari Fridrix Engels tomonidan
ishlab chiqilgan va Lenin yanada rivojlantirgan "so lib borayotgan davlat"
ʻ
kontsepsiyasida qulay iborani topdilar. Adolat va erkinlikka erishish uchun xalq
ishlab chiqarish vositalarini bevosita nazorat qilishi kerak edi: «Davlat
hokimiyatining ijtimoiy munosabatlarga aralashuvi bir sohada birin-ketin ortiqcha
bo lib qoladi, keyin esa o z-o zidan to xtaydi. Davlat «tugatilgan» emas, u qurib
ʻ ʻ ʻ ʻ
qoladi.
1949 - yildagi "Xalq demokratiyasi to g risida" nomli maqolasida bosh
ʻ ʻ
mafkurachi Edvard Kardelj sovet davlatchiligini tubdan tanqid qilib, unda partiya
va davlat bir bo lib qolib ketish, o z hayotini olish va o zini yuksaltirish bilan
ʻ ʻ ʻ
tahdid qilganligini ta’kidladi. Milovan Djilas, Boris Kidrich, Mosha Pijade va
Vladimir Bakarich bilan birgalikda u 1950 - yilda quyidagi asosiy elementlarni o z
ʻ
ichiga olgan "Davlat xo jalik korxonalarini boshqarish to g risida asosiy qonun"
ʻ ʻ ʻ
loyihasini ishlab chiqdi: ishchilar kengashlari orqali deb yurokratizatsiya,
boshqaruv, siyosat va madaniyatni markazsizlashtirish, hayotning barcha
jabhalarini demokratlashtirishdan iborat edi. Ushbu elementlar ma’lum bo lgan
ʻ
31
Philippis N. Civilian Power and War: The German Debate about Out-of-Area Operations. – L.: Cambridge
publishing, 1990. – P. 131-143.
22

"uch D" ning asosiy g oyasi aholining imkon qadar katta qismini iqtisodiy vaʻ
ijtimoiy jarayonlarga jalb qilish va shu tariqa tizim qonuniyligining poydevorini
yanada chuqurroq mustahkamlash edi.
Keyingi yillarda o z-o zini boshqarish yanada kengaytirildi. Bosqichma-
ʻ ʻ
bosqich u talab va taklif tomonidan yanada erkin shakllantirilishi uchun qoldirildi.
Hatto yosh Karl Marks ham bir vaqtlar "erkin ishlab chiqaruvchilar uyushmasi" ni
chaqirgan edi. Xo sh, nega bozor iqtisodiyotining ayrim qoidalari sotsializmda
ʻ
ham amal qilmasligi kerak? Yugoslavlar davlatga faqat iqtisodiyotni
muvofiqlashtirishga ruxsat berilgan, ammo markaziy rejalashtirishning universal
kuchisiz, deb o ylardi. 1952 - yilda "yangi iqtisodiy tizim" biznes risklari
ʻ
tamoyilini va raqobatning muayyan qoidalarini joriy qildi. Birinchi besh yillik
rejaga xos bo lgan qat’iy maqsadli kvotalar yo nalishning umumiy doirasi,
ʻ ʻ
Yugoslaviyaning ijtimoiy rivojlanish rejasi bilan almashtirildi 32
.
Islohotlar faoliyatining yuqori bosqichida, YKP 1952 - yil noyabrda bo lib
ʻ
o tgan VI partiya qurultoyida o zining demokratik moyilliklari va ko p millatli
ʻ ʻ ʻ
xarakterini tashqi ko rinishda aniqroq ifodalash uchun o z nomini Yugoslaviya
ʻ ʻ
Kommunistlari Ligasi deb o zgartirdi. Maqsad islohotni faqat yuqoridan yuklash
ʻ
emas, balki uni boshlash, himoya qilish va qo llab-quvvatlash edi. Bu partiyaning
ʻ
roli ommani tarbiyalash va yo naltirish edi, lekin siyosiy va intellektual avangard
ʻ
sifatida va endi germetik kadr sifatida tarbiyalashdan voz kechildi. "Mehnatkashlar
ommasi, - dedi Kidrich ta’sirchan nutqida, - nafaqat o z siyosiy partiyalarining
ʻ
avangardlari orqali, balki to g ridan-to g ri va har kuni o z fikrini aytishi kerak edi.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Biroq, barcha amaliy maqsadlar uchun Kommunistik partiyaning
monopoliyasi hech qanday shubhasiz qoldi. Uning qonuniyligi hali ham xalq
ozodlik kurashidan olingan edi. Shu bilan birga, u Titoning shaxsiy kuchining eng
kuchli kafolati edi. Stalindan farqli o laroq, Tito uni qo llab-quvvatlashiga qayta-
ʻ ʻ
qayta ishontirdi. U o zining shaxsiy vakolatlari orqali fraksiyaviy nizolarni bartaraf
ʻ
etishga muvaffaq bo ldi va shu bilan o z kuch bazasini doimiy ravishda kengaytira
ʻ ʻ
32
Rajak S. Yugoslavia and the Soviet Union in the Early Cold War: Reconciliation, Comradeship, Confrontation,
1953–57. – New York, 2011. – P. 141.
23

oldi. Butun umri davomida Tito partiyaning yetakchi roliga amin bo lib, "bu meniʻ
bugungi odamga aylantirdi" der edi. U partiyani ishchilar sinfining avangardi,
davlat birligining garovi va boshqaruvning ishonchli tayanchi deb hisoblardi.
Uning fikricha, demokratik huquqlar ijtimoiy adolat aksiomasidan keyin ikkinchi
o rinni egallashi kerak edi. U G arbda keng qo llanilgan “titoizm” atamasini
ʻ ʻ ʻ
qat’iyan rad etdi, “chunki biz marksizm-leninizm faniga hech qanday yangilik
qo shganimiz yo q. Biz hozirgina ushbu fanni eng to g ri qo llashga muvaffaq
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bo ldik. Chunki yangi narsa yo q, alohida mafkuraviy yo nalish ham yo qedi
ʻ ʻ ʻ ʻ 33
.
Shunga qaramay, siyosiy tizimni isloh qilish monolit, bolsheviklar tipidagi
bir partiyaviy davlatdan bosqichma-bosqich chiqib ketish bilan bog liq edi.
ʻ
Sharqiy blokdan farqli o laroq, dastlab adabiyot va tasviriy san’atda, keyin esa
ʻ
siyosiy nazariyada ham ma’lum darajada plyuralizmga yo l qo yildi. Endi
ʻ ʻ
marksizmning hech bo lmaganda turli talqinlariga ruxsat berildi
ʻ
1953 - yil yanvar oyida qabul qilingan konstitutsiya islohotlarni
institutsionalizatsiya qildi va Yugoslaviya hukumati sifatida Federal Ijroiya
Kengashi (Savezno izvršno vijeće, SIV) tashkil etildi. Tito hukumat boshlig i,
ʻ
armiya bosh qo mondoni va davlat boshlig i edi. Vazirliklarda rahbarlik
ʻ ʻ
lavozimlarini shtat kotiblari egallagan, ularning barchasi Titoning uzoq yillik
kommunistik o rtoqlari bo lgan, Rankovich, Kardej, Djilas, Pijade va
ʻ ʻ
Vukmanovich-Tempo kabi kishilar edi. Titoning hokimiyat tepasiga kelishini
harbiy yo l bilan amalga oshirish mumkin bo lgan va bu "birodarlik va birlik" ning
ʻ ʻ
eng qadimgi va eng tipik timsoli edi. Armiya a’zolari yaxshi maoshdan tortib,
ta’lim olish va hukumat uy-joylarigacha bo lgan ko plab imtiyozlarga ega edilar.
ʻ ʻ
Partiya ofitserlar korpusiga kirganlarni sinchiklab tanlab oldi va qattiq nazorat
qildi. Shu sababli, harbiylar oxirigacha davlatga sodiq qolishdi.
Yugoslaviya tizimi aniq Sovet Ittifoqiga mafkuraviy muqobil sifatida, ta’bir
joiz bo lsa, davlat sotsializmining haqiqiy rad etishi sifatida nazarda tutilgan edi.
ʻ
Uning butun qonuniyligi va ichki jipsligi SSSRdan ko ra demokratikroq bo lishi va
ʻ ʻ
kuchli davlatning siyosiy bosimiga dosh bera olish qobiliyatidan kelib chiqqan.
33
Ramet S. P. Balkan Babel: Politics, Culture, and Religion in Yugoslavia. – Boulder, 1992. – P. 152.
24

1958 - yildagi partiya dasturida VII partiya qurultoyi "byurokratizm va davlatizm"
va uning timsoli: Stalinga qat’iy qarshi chiqdi. Xususan u shunday bayonet berdi:
"Sotsializmning maqsadlari bir, lekin ular turli xil ob’ektiv va sub’ektiv sabablarga
ko ra - xalqlar tomonidan turli yo llar va turli vositalar bilan amalgaʻ ʻ
oshirilmoqda." Sovet Ittifoqi mavjud bo lgan vaqtgacha Belgrad bosqinchilikdan
ʻ
qo rqardi. , ayniqsa Vengriya va Ruminiya bilan davriy chegara hodisalari nuqtai
ʻ
nazaridan. Ushbu monumental tahdid Yugoslaviyada asosiy yaxlit omil bo lib
ʻ
xizmat qildi, ammo bu uzoq muddatda, xususan, ushbu tahdidli ssenariy
parchalangan paytda muammoga aylanadi.
Yugoslaviya sotsialistik vatanparvarligi" ko rinishidagi yangilangan davlat
ʻ
o ziga xosligi g oyasi ham ushbu isloh qilingan tizim bilan bog liq edi. Biz yangi
ʻ ʻ ʻ
Yugoslaviya xalqini yaratish haqida gapirmayapmiz lekin sotsialistik munosabatlar
asosida umumiy manfaatlarni tasdiqlash. Bunday yugoslavizm [ jugoslovenstvo]
tillar va madaniyatlarning erkin rivojlanishiga to sqinlik qilmaydi, aksincha,
ʻ
bularni talab qiladi. Xalqlarni birlashtiruvchi element davlat yoki millat haqidagi
yaxlit tushuncha emas, balki “Yugoslaviyaning o zini o zi boshqaradigan
ʻ ʻ
sotsialistik hamjamiyatiga a zolik” ekanligi ta kidlandi. Biroq, ko pchilik uchun bu
ʼ ʼ ʻ
juda mavhum dalil edi. 1967 - yilda 3000 partiya a’zosi o rtasida o tkazilgan
ʻ ʻ
so rov "eski tafakkur"ning qat’iyatliligini ko rsatdi. Yugoslaviya xalqini nima
ʻ ʻ
bog lab turadi, degan savolga faqat har bir kishi "o zini o zi boshqarish"
ʻ ʻ ʻ
mafkuraviy jihatdan to g ri javob berdi. Uchinchisi - o ta burjua deb atalgan -
ʻ ʻ ʻ
umumiy kelib chiqish va til mezonlari dedi, qolganlari hech qanday fikr
bildirmadi.
Sotsialistik Yugoslaviyani tanlagan markaziy shaxs Iosip Broz Tito edi va
rejim namoyishlar, paradlar, nutqlar va bayroqlarni ko tarib, olomonni olqishlar
ʻ
bilan shaxsga sig inishni tarbiyalash uchun barcha hiyla-nayranglardan
ʻ
foydalangan. G ayratli tarafdorlar “Biz Titoga tegishlimiz! Tito bizniki!” yoki bir
ʻ
ovozda kuyladi: "O rtoq Tito, biz sizning yo lingizdan og ishmaymiz, deb
ʻ ʻ ʻ
qasamyod qilamiz". Uning qiyofasi davlatchilik fazilatlariga ega, yengilmas
sarkarda edi. U jasur, aqlli, saxovatli, hazilkash, adolatli va xatosiz ko rinardi.
ʻ
25

Ko chalar, maydonlar, fabrikalar va Titovo Ujitse va Titograd kabi shaharlar uningʻ
nomi bilan atalgan. U urushdan beri uch marta Xalq Qahramoni ordeni bilan
taqdirlangan va uning portreti jamoat binolari, banklar, do konlar, restoranlar va
ʻ
ko plab xususiy uylarda osilgan.
ʻ
Tito yangi Yugoslaviyaning timsoli, uning otasi va xudosi edi. Ko p odamlar
ʻ
o zlarining shaxsiy xohish-istaklari, umidlari va xayollarini o zlari hurmat
ʻ ʻ
qiladigan, hurmat qiladigan va ishtiyoq bilan sajda qiladigan butlariga qaratdilar.
Yugoslaviya Titoning rasmiy tug ilgan kunini "Yoshlar kuni" sifatida umummilliy
ʻ
estafeta bilan nishonlaganida, ular tabriknomalar va sovg alar bilan to la savatlarni
ʻ ʻ
yuborishdi. 1953 yildan boshlab yosh kashshoflar har yili 25 may kuni marshal
Titoga xushxabarni yetkazish maqsadida shimoldan janubga yugurishdi.52 Yangi
yildan tashqari, Xalqaro xotin-qizlar kuni, 1-may, Jangchilar kuni va boshqa
bayramlar nishonlandi. va respublikalar va Yugoslaviya federatsiyasining tashkil
topishiga bag ishlangan bayramlar.
ʻ
Stalin singari, Tito ham o ziga xos qonuniylikni ko rsatish uchun omma
ʻ ʻ
bilan aloqa o rnatgan, ammo u hech qachon partiyadagi tanqidchilarga qarshi
ʻ
ko chalarda yordamni safarbar qilish uchun qilmagan. U ekstatik ommaviy
ʻ
namoyishlar natijasida rivojlanishi mumkin bo lgan o ziga xos dinamikadan
ʻ ʻ
qo rqardi. Qachonki u boshqaruv qo lidan chiqib ketayotganini sezsa, birdamlikni
ʻ ʻ
yaratish uchun sovet tahdidi xayolini o ylab topdi. Barcha muhim qarorlarni qabul
ʻ
qilish jarayonlari jamoatchilik oldida emas, balki partiyaning himoyalangan
chegaralarida amalga oshirilishi kerak edi
Iosip Broz Tito Yugoslaviyaning asos solingan mifi va uning jamiyat qurish
haqidagi eng muhim hikoyasi, ko p millatli partizan kurashining bosh qahramoni
ʻ
edi. Bu Dovudning Go liyotga qarshi hikoyasi, qahramonlar va xoinlar, yaxshilik
ʻ
va yomonlik o rtasidagi qonli ekzistensial kurash edi. Dushman kuchlari etnik
ʻ
jihatdan emas, balki siyosiy jihatdan kodlangan edi, shuning uchun barcha
millatlardan odamlar o ng tomonda jang qilishlari mumkin edi. Bu afsona
ʻ
muvaffaqiyatga erishish uchun zarur bo lgan barcha muhim elementlarni o z ichiga
ʻ ʻ
olgan: milliy kelib chiqishni tushuntirish (Ikkinchi jahon urushi), asoschi ota
26

(Tito), shahidlik motivi (ozodlik uchun kurash) va urushning juda dramatik
tarkibiy qismi, eng dahshatli bo g ozlardan mo jizaviy qutqarish (masalan,ʻ ʻ ʻ
Neretvadagi jang). Milliy tarix haqidagi ushbu afsonada keltirilgan xabarlar asosiy
siyosiy mavzular edi: "birodarlik va birlik" kredosi, kommunistik bir partiyaviy
boshqaruvning qonuniyligi va Sovet Ittifoqiga bo lgan masofani asoslash va
ʻ
boshqalar edi. Ko chalar va maydonlar, fabrikalar va do konlar, kinoteatrlar va
ʻ ʻ
futbol klublari Partizan nomini oldi. Davlat 4 iyulni “Jangchilar kuni”, 22 dekabrni
“Armiya kuni” sifatida nishonladi, birinchilardan bo lib jang qilganlarni
ʻ
(prvoborci) xalq qahramonlari sifatida ulug ladi, faxriylarni davlat tomonidan
ʻ
pensiya, uy-joy va boshqa ijtimoiy imtiyozlar bilan ta’minladi 34
.
Ishlab chiqarish jarayoni esa sekinlik bilan bo lsada o sib rivojlandi, ammo
ʻ ʻ
boshqa Yevropa mamlakatlaridan bu daraja bir necha barobar past edi.
Yugoslaviyadagi qishloq aholisining mutlaq soni 1948 - yilgacha, ko pgina
ʻ
Yevropa mamlakatlariga qaraganda bir necha o n yillar o tib pasayishni
ʻ ʻ
boshlamadi. U pasayishni boshlagandan so ng, yillik o rtacha 1 foizdan 2
ʻ ʻ
foizgacha kamaydi. Yirik yer egalari g oyib bo ldilar, dehqonlar va yersizlar esa
ʻ ʻ
sanoat ishchilari va xizmat ko rsatuvchilarga aylandi. 1945—1965-yillarda agrar
ʻ
sektorda ishlovchilarning ulushi 75 foizdan 57 foizga qisqardi. 21 foizi sanoat
sohasida, 22 foizi uchinchi tarmoqda band edi. 1947-yilga nisbatan sanoat ishlab
chiqarishi 1965-yilda olti baravardan ko proq o sdi va hozirgi mamlakat yalpi
ʻ ʻ
milliy mahsulotining uchdan biridan ortig ini tashkil etdi. Sanoat va tog -kon
ʻ ʻ
sanoatida ishlaydigan erkaklar va ayollar soni 1,375 million kishini tashkil etdi
(1986 - yilga kelib 2,625 million kishi). Shunga qaramay, mamlakatni sotsialistik
modernizatsiya qilish an’anaviy agrar jamiyatning barcha qoldiqlarini yo q qila
ʻ
olmadi. Har uchinchi sanoat ishchisi konveyerda yoki mashinada ishlamadi, balki
qo lda mahsulot ishlab chiqardi. Ammo vaziyat boshqa sotsialistik davlatlarga
ʻ
nisbatan ancha yaxshi hamda ko rkamroq ko rinar edi.
ʻ ʻ
Hech bir Yevropa davlatida shaharlar Ikkinchi jahon urushidan keyin
Yugoslaviyadagidek tez o smagan. 1945 yildan 1970 yilgacha qishloqlarni qariyb
ʻ
34
Rogel C. The Slovenes and Yugoslavism, 1890–1914. – Boulder, 1977. – P. 165.
27

5,5 million kishi tark etdi, ularning yarmi 1960-yillarda shahar aholisining ikki
baravar ko payishiga olib keladi. 1969 - yilda aholisi soni bir milliondan oshganʻ
Belgradda har uch kishidan ikki nafari qishloqdan ko chib kelganlar edi. Albaniya,
ʻ
Portugaliya va Malta singari, Yugoslaviya ham Yevropadagi eng kam
urbanizatsiyalashgan mamlakatlardan biri edi. 1960 - yilda aholining 20 foizdan
kamrog i 20 mingdan ortiq aholisi bo lgan joylarda yashagan.
ʻ ʻ
Yugoslavlar va boshqa evropaliklar bir-birlari bilan nafaqat ish joyida, balki
ta’til paytida ham tez-tez tanishishdi. Har yili yangi, yuqori darajada
subsidiyalangan turistik savdo millionlab xorijiy dam oluvchilarni Yugoslaviya
plyajlariga jalb qildi. Turistik kurort biznesi Yugoslaviyada 1950-yillarga qadar
boshlanmagan, bu Ispaniya va Italiyaga qaraganda ancha kechroq vujudga kelgan
edi. 1966 - yilda hukumat turizmni rivojlanish va ijtimoiy o zgarishlar uchun
ʻ
vosita sifatida tan oldi va shuning uchun uni investitsiyalar uchun ustuvor
yo nalish sifatida belgiladi. Turizm iqtisod sohasida tadqiqot va o rganish uchun
ʻ ʻ
tan olingan fanga aylandi. 1967 - yilda, Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan
Xalqaro sayyohlik yili deb e’lon qilingan yil, Belgrad bir tomonlama ravishda
butun dunyo bo ylab barcha davlatlar uchun viza talablarini bekor qildi
ʻ 35
.
1960-yillarda Yugoslaviya madaniy jihatdan ochiq va do stona mamlakat
ʻ
edi. Rassomlar, yozuvchilar va faylasuflar 1952 - yilda Yugoslaviya Yozuvchilar
uyushmasining III qurultoyida Miroslav Krleja "Madaniy erkinlik to g risida"
ʻ ʻ
shov-shuvli ma’ruzasi bilan chiqish qilgan va unda Stalinning badiiy erkinlikni
inkor etishini tanqid qilganidan beri katta badiiy erkinlikka ega edilar. Bundan
tashqari, davlat madaniyat sohasiga katta sarmoya kiritdi. Har yili 371 ta davlat
muzeyiga sakkiz millionga yaqin odam tashrif buyurdi va teatrga 4,3 millionga
yaqin kishi tashrif buyurdi. 1950 - yilda Belgraddagi Milliy muzey Van Gog,
Pikasso va shu paytgacha dekadent deb tan olingan boshqa mavhum rassomlarning
asarlaridan iborat ko rgazma ochdi. G arb ta’sirini kino, teatr, rasm va
ʻ ʻ
haykaltaroshlikda topish mumkin edi. Mahalliy va xalqaro estetik an’analar
35
Verdery K. “What Was Socialism and Why Did It Fall?” In Tismaneanu, Revolutions. B.: Belgrade publishing,
2003. – P. 63–85.
28

aralashdi. Zamonaviy Yugoslaviya san’atida sotsialistik realizm va G arbʻ
zamonaviyligi yonma-yon yoki aralashib ketgan, buni Dushan Djamoniyaning
mavhum haykallari yoki Edo Murtichning ajoyib ekspressionistik keng ko lamli
ʻ
ishilari o zida yaqqol namoyon etgan edi. Titoning sotsializmida jilla qursa san’at
ʻ
sohasi e’tiborsiz qoldirlmadi.
29

Xulosa
1918 – 1945 - yillarda Yugoslaviya qatorasiga ikki marta, har safar butunlay
boshqacha siyosiy tizimga ega bo lgan davlatga aylandi: avvaliga markazlashgan,ʻ
konstitutsiyaviy va parlamentar monarxiya, so ngra bir partiyali sotsialistik
ʻ
federatsiya sifatida. Ikkala model ham to rtta asosiy uzoq muddatli muammoga
ʻ
duch keldi:
 davlatning o ziga xosligi va uyg unligini shubha ostiga qo ygan hal
ʻ ʻ ʻ
qilinmagan milliy muammo;
 asosan dehqonlar jamiyatidagi kam rivojlanganlik va qashshoqlik;
 tashqi siyosiy va iqtisodiy kuchlarga qaramlik.
Ushbu uchta muammo to rtinchisini, ya’ni ko p millatli Yugoslaviyaning turli
ʻ ʻ
tarkibiy qismlari o rtasidagi ulkan tarixiy, madaniy va ijtimoiy-iqtisodiy
ʻ
tafovutlarni yanada kuchaytirdi, bu esa siyosiy qonuniylik va mos konstitutsiyaviy
tuzumga oid yangi muammolarni qayta-qayta ko tardi. Bu yerda ko rilgan asosiy
ʻ ʻ
savollardan biri bu shunday sharoitda taraqqiyotning turli davrlarda qanday
vujudga kelganligi va ularni amalga oshirish uchun qanday vositalardan
foydalanilganligidir. Elitaning ortib borayotgan soni ular an’analar, urf-odatlar,
patriarxat va uzoq vaqtdan beri mavjud bo lgan jamoaviy munosabatlar yo q bo lib
ʻ ʻ ʻ
ketayotgan va yo q bo lib ketishi kerak bo lgan davrda yashayotganiga ishonishdi.
ʻ ʻ ʻ
Biroq, raqobatdosh siyosiy kuchlar va ziyolilar keskin o zgarib borayotgan
ʻ
dunyoning majburlashlari, intilishlari va muammolariga mutlaqo boshqacha javob
berishdi. Tito davri Yugaslaviya osmonini bir qadar qora bulutlar bilan bezagan,
uning tarix daftariga qonli siyohlar bilan zarvaraqlar bitganligiga qaramay, uning
davrida bir qancha o zgarishlar ham yuzaga keldi. Garchan bu o zgarishlar
ʻ ʻ
mutloqo keng ko lamda amalga oshirilib, yuksak ijobiy natijalarni namoyon
ʻ
qilmagan bo lsada, o zgarishlar boshqa sotsialistik mamlakatlarga qaraganda
ʻ ʻ
ta’sirli, jilvador hamda samaraliroq yuz berdi. Stalinizmdan chetga qochib, uning
qaysidir ma’nodagi razil ishlariga yo q deya bilgan Yugaslaviyaning taqdiri
ʻ
anchayin tekkis o tdi
ʻ
30

Foydalanilgan adabiyorlar ro yhati:ʻ
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik
ahamiyatga molik nashrlar
1) Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz. 9-jild. –
Toshkent, 2001 – 324 b.
2) Mirziyoyev Sh.M, “Erkin va farovon O zbekiston davlatini birgalikda barpo
ʻ
etamiz”. – O zbekiston, 2017 – 170 b.
ʻ
II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
3) Anderson M. S. The Eastern Question, 1774–1923: A Study in International
Relations. – London. Cambridge publishing, 1966. – 456 p.
4) Ballinger P. History in Exile: Memory and Identity at the Borders of the
Balkans. – Belgrad. Princeton, 2003. – 350 p.
5) Bartlett W. Croatia: Between Europe and the Balkans. – London, 2003. –
422 p.
6) Bell A. Ethnic Cleansing. – New York, 1996. – 225 p.
7) Berend I. Central and Eastern Europe, 1944–1993: Detour from the
Periphery to the Periphery. – L.: Cambridge, 1996. – 523 p.
8) Biconic R. How the People Live: Life in the Passive Regions. – Amherst,
1981. – 380 p.
9) Blinkhorn M. Fascists and Conservatives: The Radical Right and the
Establishment in Twentieth-Century Europe. – London, 1990. – 623 p.
10) Blinkhorn M. Fascism and the Right in Europe, 1919–1945. – Harlow,
2000. – 180 p.
11) Bombelles J. “Federal Aid to the Less Developed Areas of
Yugoslavia”. – Munich, 1991. – 720 p.
12) Borneman J. Death of the Father: An Anthropology of the End in
Political Authority. – New York, 2004. – 652 p.
13) Hajdarpasic E. Whose Bosnia? Nationalism and Political Imagination
in the Balkans, 1840–1914. – Ithaca, 2015. – 220 p.
14) Hall R. C. The Balkan Wars, 1912–1913: Prelude to the First World
War. – London, 2000. – 198 p.
15) Halpern J. B. Changing Perceptions of Roles as Husbands and Wives
in Five Yugoslav Villages. – Belgrade, 2003. – 365 p.
16) Hehn P. N. A Low Dishonest Decade: The Great Powers, Eastern
Europe, and the Economic Origins of World War II, 1930–1941. – New
York, 2002. – 771 p.
17) Hoffmann D. L. Stalinist Values: The Cultural Norms of Soviet
Modernity, 1917– 1941. – Ithaca, 2003. – 465 p.
18) Hooton E. R. Prelude to the First World War: The Balkan Wars,
1912–1913. – Stroud, 2014. – 320 p.
19) Jill A. I. State–Society Relations in Yugoslavia, 1945–1992. – New
York, 1997. – 560 p.
31

20) Kenney P. A Carnival of Revolution: Central Europe 1989. –
Princeton, 2002. – 348 p.
21) Kramer A. Dynamic of Destruction: Culture and Mass Killing in the
First World War. – Oxford, 2007. – 289 p.
22) Lane A. Britain, the Cold War and Yugoslav Unity, 1941–1949. –
Brighton, 1996. – 236 p.
23) Moore, W. E. Economic Demography of Eastern and Southern
Europe. – Geneva, 1945. – 565 p.
24) Melissa K. A. Separate Road to Collectivization: The Communist
Party of Yugoslavia’s Agrarian Policy, 1941–1949. – Ann Arbor, 1991. –
320 p.
25) Newman J. P. Yugoslavia in the Shadow of War: Veterans and the
Limits of State Building, 1903–1945. – Cambridge, 2015. – 560 p.
26) Niebuhr R. The Search for a Cold War Legitimacy: Foreign Policy
and Tito’s Yugoslavia. – Boston, 2018. – 298 p.
27) Patterson P. H. Bought and Sold: Living and Losing the Good Life in
Socialist Yugoslavia. – Ithaca, 2011. – 499 p.
28) Pavlowitch S. K. Hitler’s New Disorder: The Second World War in
Yugoslavia. – New York, 2008. – P. 56-65.
29) Philippis N. Civilian Power and War: The German Debate about Out-
of-Area Operations. – L.: Cambridge publishing, 1990. – P. 131-143.
30) Rajak S. Yugoslavia and the Soviet Union in the Early Cold War:
Reconciliation, Comradeship, Confrontation, 1953–57. – New York, 2011. –
P. 141.
31) Ramet S. P. Balkan Babel: Politics, Culture, and Religion in
Yugoslavia. – Boulder, 1992. – 589 p.
32) Rogel C. The Slovenes and Yugoslavism, 1890–1914. – Boulder,
1977. – 654 p.
33) Verdery K. “What Was Socialism and Why Did It Fall?” In
Tismaneanu, Revolutions. B.: Belgrade publishing, 2003. – 638 p.
32

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi