• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 35000UZS
Размер 46.2KB
Покупки 0
Дата загрузки 22 Апрель 2025
Расширение docx
Категория Литература

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Yuklamalarning morfologik belgi xususiyatlari. (Shukrullo asarlari misolida)

23“Kafansiz ko‘milganlar” romanida yuklamalar — oddiy til vositasi emas, balki poetik ruh, stilistik ohang va ruhiy ifoda vositasi sifatida namoyon bo‘ladi. Shukrullo Yusupov har bir yuklamani juda ehtiyotkorlik bilan tanlab, uning semantik yukini to‘liq yoritadi. Bu esa uning ijodida yuklamalarning o‘rni alohida ilmiy tahlilga loyiq ekanligini ko‘rsatadi. 2.2. Shukrullo Yusupov she’riyatida yuklamalarning ishlatilish holatlari va tahlili “Bahor kechasi” Shukrullo Yusupovning “Bahor kechasi” she’ri — lirik obrazlar, tabiat tasviri va ichki ruhiy yuksalish uyg‘unligining yorqin namunasi sifatida baholanishi mumkin. Bu she’rda shoir bahor manzarasi orqali insoniy tuyg‘ular — muhabbat, go‘zallik, orzu, samimiyat, sadoqat singari qadriyatlarni ifoda etadi. Eng e’tiborlisi, bu obrazlar orasida yuklamalarning roli bevosita seziladi, ularni to‘g‘ridan-to‘g‘ri grammatik birlik sifatida emas, balki poetik ohang, estetik ta’sir kuchini oshiruvchi vosita sifatida ko‘rish mumkin. Yuklamalarning poetik ifodadagi funksiyasi: "Faqat" yuklamasi – cheklov va ta’kid ma’nosida “Faqat uyidamas, har xonadonda, Bugun Vatanimda navro‘zi olam.” Bu satrda “faqat” yuklamasi sintaktik jihatdan cheklov bildiruvchi birlik sifatida ishlatilmoqda. U orqali shoir bayram faqatgina bir joyda emas, balki butun mamlakat bo‘ylab nishonlanayotganini ta’kidlashga erishgan. Bu yuklama fikrning ta’sir kuchini oshirib, umumlashtirish ohangini hosil qiladi. “Ham” yuklamasi – qo‘shiluv, umumlashtirish va hayotbaxshlik ifodasi: “Shildiratib quyar ariqchalar ham.” “Qo‘shnim mushugi ham kutadi yorin.” 5funksional imkoniyatlarini yoritish orqali, o‘zbek adabiy tili va milliy tafakkur o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlik ochib beriladi. Kurs ishining asosiy maqsadi – yuklamalarning morfologik belgi xususiyatlarini nazariy jihatdan o‘rganish hamda ularning Shukrullo Yusupov asarlarida qo‘llanilish xususiyatlarini tahlil qilishdan iborat. Kurs ishining vazifalari Yuklamalar haqida nazariy ma’lumotlarni tahlil qilish; Ularning morfologik tasnifini aniqlash; Gapdagi sintaktik va semantik funksiyalarini yoritish; Shukrullo Yusupov asarlaridan olingan namunalar asosida yuklamalarning amaliy tahlilini olib borish; Yuklamalarning badiiy matndagi estetik yukini baholash. Kurs ishining obyekti – o‘zbek tilining morfologik tizimi va uning tarkibidagi yuklamalar. Kurs ishining predmeti – yuklamalarning morfologik belgilari hamda Shukrullo Yusupov asarlarida ularning funksional qo‘llanilish holatlari. Kurs ishining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob, har bir bobda uch bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 11Shu nuqtai nazardan kelib chiqib aytish mumkinki, yuklamalarni o‘rganish tilshunoslikdagi dolzarb ilmiy yo‘nalishlardan biridir. Ularni faqat grammatik birlik deb emas, balki nutq madaniyati, muloqot psixologiyasi va uslubiy ifodaning boyituvchi vositasi sifatida qarash zarur. Zero, yuklamalarsiz muloqot ko‘p hollarda quriydi, mazmunsiz va rasmiy tus oladi. 1.2. Yuklamalarning morfologik tasnifi Yuklamalar o‘zbek tilining yordamchi so‘z turkumlariga mansub bo‘lib, ular mustaqil ma’noga ega emas, lekin boshqa so‘zlar yoki gaplarga turli ma’no soyalarini qo‘shib, ularning ifoda kuchini oshiradi. Ular grammatik jihatdan o‘zgaruvchan emas, ya’ni affikslanmaydi, tuslanmaydi va yasalmaydi. Ushbu o‘ziga xos jihatlari yuklamalarni morfologik jihatdan maxsus tasniflash zaruratini keltirib chiqaradi. Yuklamalarni morfologik tasniflashda ular semantik vazifasi, struktura jihatidan o‘zgaruvchanligi va gapdagi pozitsiyasiga qarab guruhlanadi. Bu tasnif orqali ularning grammatik sistemadagi o‘rni, tildagi faoliyati va nutqdagi semantik yukini aniqlash imkoniyati paydo bo‘ladi. Shuni ta’kidlash joizki, ko‘pgina yuklamalar o‘z shaklini o‘zgartirmagan holda turli nutq kontekstlarida turli vazifalarni bajaradi. O‘zbek tilshunosligida yuklamalarni tasniflash bo‘yicha bir nechta yondashuvlar mavjud. Eng ko‘p qo‘llaniladigan usul – ularni semantik- funksional xususiyatlariga asoslangan holda guruhlarga ajratishdir. Shu asosda yuklamalarni quyidagi asosiy turlarga bo‘lish mumkin: ta’kidlovchi, cheklovchi, inkor-etuvchi, e’tiroz bildiruvchi, iltimos ifodalovchi, o‘xshatish bildiruvchi, aniqlik kirituvchi va ajratuvchi yuklamalar. Yuklamalarning morfologik tasnifi jadvali № Yuklama turi Namunaviy Funktsional tavsifi 8xil semantik yuklama keltiradi. Ba’zisi e’tiroz bildirsa, boshqasi iltimosni bildiradi, uchinchisi esa istak yoki tanbeh ifodalaydi. Yuklamalar ko‘pincha bog‘lovchilar bilan chalkashib ketadi. Ammo bu ikki birlik orasida farq mavjud: bog‘lovchilar so‘zlar yoki gaplarni mantiqiy bog‘lab turuvchi vosita bo‘lsa, yuklamalar esa faqat ma’no kuchaytiruvchi, ohang belgilovchi yordamchi birlik hisoblanadi. Demak, yuklamalar orqali tildagi emotsional va uslubiy muvozanat ta’minlanadi. Tilshunoslar yuklamalarning lug‘aviy va grammatik xususiyatlarini turlicha baholaydilar. Ba’zilar ularni mustaqil toifa deb bilmasa, boshqalar ularni alohida grammatik birlik sifatida qaraydi. Ammo hozirgi tilshunoslikda yuklamalarni alohida tilda mavjud bo‘lgan o‘ziga xos birlik sifatida o‘rganish zarurati tobora kuchaymoqda. 3 O‘zbek tilida yuklamalarning soni ko‘p bo‘lmasa-da, ularning semantik imkoniyatlari keng. Har bir yuklama turli kontekstda turli ma’no nozikliklarini beradi. Bu holat ayniqsa, badiiy matnlar, ayniqsa she’riyatda yorqin ko‘zga tashlanadi. Masalan, Shukrullo Yusupov kabi shoirlarning ijodida yuklamalarning poetik ta’sir kuchi kuchli seziladi. Yuklamalarni tizimli tahlil qilish uchun ularni shakl, ma’no, qo‘llanilish holatlari, nutqdagi joylashuvi va stilistik vazifasi asosida o‘rganish zarur. Ularning tasniflanishi ham tilshunoslikda alohida muhokama mavzusi hisoblanadi. Chunki ularning ayrimlari o‘tmishda ko‘makchilar sifatida tasniflangan, ba’zilari esa yuklovchi so‘z sifatida qaralgan. Demak, yuklamalar kichik leksik birlik bo‘lishiga qaramay, til tizimida o‘ziga xos va muhim funksiyalarga ega. Ular orqali muloqotda ifoda aniqligi, emotsional ifoda, urg‘u, e’tiroz, istak, ajratish kabi kommunikativ vositalar shakllanadi. Shu sababli bu so‘z turkumining nazariy asoslarini chuqur o‘rganish, uni boshqa yordamchi so‘zlardan farqlash va badiiy matnlardagi roli bilan tahlil qilish tilshunoslik uchun dolzarb hisoblanadi. 3 Haydarov Habibulla. Yuklamalarning stilistik imkoniyatlari . – Qarshi: QarDU, 2018. 15ma’nosini kuchaytiradi, chegaralaydi yoki aniqroq anglashga xizmat qiladi. Shuning uchun yuklamalar “gapning yordamchi unsuri” sifatida baholanadi. Yuklamalar gapda odatda biror so‘zga, holatga yoki butun jumlaga nisbatan xizmat qiladi. Ular gapga qat’iylik, yumshoqlik, inkor, shubha, e’tiroz, ta’kid, iltimos, urg‘u, ajratish kabi semantik funksiyalarni olib kiradi. Masalan, “axir u sizni ogohlantirgan edi” jumlasida “axir” yuklamasi gapdagi fikrga e’tiroz, tanbeh ohangini qo‘shadi. Bu esa sintaktik tuzilmani boyitadi, emotsional- psixologik yukni oshiradi. Yuklamalar turli sintaktik pozitsiyalarda qo‘llanilishi mumkin: gap boshida, gap o‘rtasida yoki gap oxirida. Gap boshida kelganda, ular muallifning munosabatini bildiradi (“Axir, men buni aytdim”), o‘rtada esa fikrni aniqlashtiradi yoki kuchaytiradi (“U, ayniqsa, bahslarda faol”), oxirida esa ohangni yopadi yoki ta’sir kuchini oshiradi (“Siz buni aytmadingiz-ku axir!”). Bular yuklamalarning sintaktik ko‘chuvchanligini ko‘rsatadi. Yuklamalarning sintaktik bog‘lanishi asosan semantik yaqinlik asosida amalga oshadi. Ular mustaqil morfologik bo‘laklar bilan bog‘lanmaydi, lekin semantik jihatdan bog‘liq so‘zga yoki gapga yaqin turadi. Masalan, “faqat u keldi” jumlasida “faqat” yuklamasi “u” olmoshiga bog‘liq bo‘lsa-da, strukturaviy jihatdan hech qanday bog‘lovchi funksiyasini bajarmaydi. Bu holat ularning sintaktik avtonom emas, balki semantik asoslangan bog‘lanishlarda qatnashishini bildiradi. 5 Yuklamalarning semantik xususiyatlari ularning nutqdagi eng asosiy funksional tomonini belgilaydi. Har bir yuklama o‘z leksik ma’nosiga ega bo‘lmaganiga qaramay, gapda ma’lum bir semantik yuk tashiydi. Bu yuklar orqali muloqotda fikrning maqsadi, ohangi va hissiy tuslari ifodalanadi. Yuklamalar aynan mana shu jihati bilan tilning emotsional, ekspressiv va stilistik qatlamida faoliyat ko‘rsatadi. 5 Shodmonov Murodjon. Yuklamalar va ularning semantik-funksional xususiyatlari . – Andijon: AndMIU, 2019. 27qiluvchi rol o‘ynaydi. Ular orqali shoirning hayotga qarashi, falsafiy mushohadalari, ichki ohangi, so‘zlovchining pozitsiyasi aniqlanadi. Yuklamalarning o‘rni Shukrulloning boshqa she’rlarida ham o‘z aksini topgan. Masalan, “Bahor kechasi”, “Ko‘ngil daftari”, “Ona tilim” kabi she’rlarida “ham”, “faqat”, “bo‘lsa-chi”, “hech bo‘lmasa” kabi yuklamalar orqali fikrning ta’sir kuchi oshirilgan. Ular shoirning ruhiy holatini, ijodiy ohangini ifoda etishda vosita bo‘lib xizmat qilgan. 10 Shukrullo Yusupovning “Keksalik” she’rida ishlatilgan yuklamalar — “yaxshiki” va “bo‘lmasa” — oddiy grammatik vosita emas, balki shoirning falsafiy qarashini, hayotga ijobiy munosabatini ifodalovchi stilistik birliklardir. Ular she’r mazmunini chuqurlashtiradi, poetik ta’sirini oshiradi. Bu esa Shukrulloning til bilan ishlash mahoratini, yuklamalardan foydalanishdagi uslubiy nozikligini ko‘rsatadi. Xulosa Ushbu kurs ishida o‘zbek tilidagi yuklamalarning morfologik xususiyatlari, ularning til tizimidagi o‘rni, grammatik va semantik vazifalari, shuningdek, Shukrullo Yusupov asarlarida qanday ifodaviy kuch bilan ishlatilishi chuqur 10 Shukrullo. keksalik . She’rlar to‘plami – Toshkent: Ilm Ziyo, 2021. 10Yuklamalarning gapdagi o‘rni ham ularning funksional ahamiyatini ko‘rsatadi. Ular ba’zida gap boshida kelib, muallif munosabatini bildiradi (masalan: “Axir bu rost gap!”), ba’zida esa gap oxirida turib, ohangni kuchaytiradi (“U kelmasmidi axir?”). Ba’zan esa gap o‘rtasida joylashib, muhim sintaktik uzviylik hosil qiladi. Ushbu pozitsion imkoniyat yuklamalarning nutqdagi o‘rnini yanada kengaytiradi. Yuklamalar yordamida gapning ma’noviy chegaralari aniq belgilanadi. Ular orqali so‘zlovchining shaxsiy munosabati, shubhasi, e’tirozi yoki iltimosi ifodalanadi. Masalan, “faqat”, “xuddi”, “hech bo‘lmasa”, “axir”, “bo‘lsa-chi” kabi yuklamalar nutqga emotsional rang, muloqot kayfiyati va ohangli nuanslar kiritadi. Bu esa tildagi estetik, emotsional va uslubiy imkoniyatlarning boyligini ko‘rsatadi. Yuklamalarning til tizimidagi o‘rnini to‘liq anglash uchun ularning gapdagi vazifasini sintaktik va semantik jihatdan birgalikda tahlil qilish zarur. Gap tarkibida ularning qanday ma’no kiritayotgani, qanday ruhiy holatni ifodalayotgani, fikrga qanday ohang bergani — bular yuklamalarni chuqur o‘rganishning asosiy mezonlaridandir. Bu xususiyatlar, ayniqsa, stilistika va lingvopoetika fanlari doirasida alohida ahamiyatga ega bo‘ladi. Til – faqat axborot uzatish vositasi emas, balki estetik ifoda vositasi hamdir. Shu ma’noda, yuklamalar estetik-funksional birlik sifatida muhim rol o‘ynaydi. Ular gap mazmunini o‘zgartirmasdan, uning ta’sirchanligini oshiradi. O‘zbek adabiy tilining badiiy qatlami aynan shu kabi vositalar orqali boyitiladi. Demak, yuklamalarning til tizimidagi o‘rni faqat grammatik jihatdan emas, balki uslubiy va estetik jihatdan ham kuchli asosga ega. Yuklamalarning boshqa vositalar bilan birga ishlatilishi ham ularning o‘rni va ahamiyatini ko‘rsatadi. Masalan, ular bog‘lovchilar yoki ko‘makchilar bilan birikkan holda yanada murakkab sintaktik konstruksiyalar hosil qiladi. Bunday holatlarda ularning roli fikrning aniqligi, emotsional kuchi va stilistik mazmunida yaqqol namoyon bo‘ladi. 292) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni “O‘zbek adabiy tilining izchil rivojlanishini ta’minlash va uni xalqaro miqyosda targ‘ib qilish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar to‘g‘risida” 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori “O‘zbek tili bayrami kunini nishonlash va targ‘ib qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida” – PQ– 5179-son, 2021-yil 20-oktabr. 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni “Adabiyot va san’at sohasida ijodiy muhitni yanada rivojlantirish va qo‘llab-quvvatlash chora- tadbirlari to‘g‘risida” – PF–5789-son, 2019-yil 29-may. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori “O‘zbek tilshunosligini rivojlantirish va davlat tilini o‘qitish tizimini takomillashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risida” – PQ–4765-son, 2020-yil 21-iyun. 6) Jo‘rayev Nodir. Yordamchi so‘zlar va ularning tildagi o‘rni. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2018. 7) Mahmudov Narzulla. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – Toshkent: Akademnashr, 2021. 8) Shukrullo. Ko‘ngil daftari. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi NMIU, 2016. 9) Shukrullo Yusupov. Kafansiz ko‘milganlar. – Toshkent: Sharq, 2017. 10) Shukrullo. Oq bulutlar. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi NMIU, 2020. 11) Tojieva Rano. O‘zbek tilining stilistikasi. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2016. 12) Shodmonov Murodjon. Yuklamalar va ularning semantik-funksional xususiyatlari. – Andijon: AndMIU, 2019. 13) Komilov Nematilla. O‘zbek tili morfologiyasi. – Toshkent: Fan, 2015. 14) Meliyev Sodiq. O‘zbek tilshunosligining dolzarb masalalari. – Toshkent: Ilm Ziyo, 2018. 13ta’sirchanlik darajasini oshiradi. Ular orqali muallif yoki so‘zlovchining fikrga bo‘lgan munosabati kuchli ifodalanadi. Cheklovchi yuklamalar esa fikr doirasini toraytiradi, ma’lum bir obyekt yoki holatni ajratib ko‘rsatadi. “faqat”, “fqatgina”, “yana faqat” kabi yuklamalar shu guruhga kiradi. Ular gapdagi harakat yoki holatning chegarasini aniq belgilab beradi, boshqa ehtimollarni cheklaydi. Inkor-etuvchi yuklamalar orqali gapdagi harakat yoki hodisaning yuz bermaganligi bildirilib, ma’no inkor shaklida beriladi. “hech”, “aslo”, “yo‘q”, “mutlaqo” kabi yuklamalar ushbu guruhga mansub bo‘lib, gapga salbiy mazmun yuklaydi. Ular asosan inkor gaplar tarkibida ishlatiladi. E’tiroz bildiruvchi yuklamalar orqali so‘zlovchi avvalgi fikrga e’tiroz bildiradi yoki boshqa nuqtai nazarni ilgari suradi. Masalan, “bo‘lsa-chi”, “axir”, “balki”, “baribir” kabi yuklamalar ushbu vazifani bajaradi. Ular nutqqa ziddiyatli kayfiyat, muqobil variant, e’tiroz ruhini kiritadi. Iltimos ifodalovchi yuklamalar muloqot jarayonida yumshoqlik, madaniy ohang, iltimos kayfiyatini ifodalash uchun xizmat qiladi. “iltimos”, “hech bo‘lmasa”, “bir iltimos”, “bir marhamat” kabi yuklamalar bu guruhga kiradi. Ular orqali so‘zlovchi muloqotdoshga nisbatan muloyimlik, xushmuomalalik bildiradi. O‘xshatish bildiruvchi yuklamalar biror holatni boshqa holatga qiyoslash, o‘xshatish maqsadida ishlatiladi. “xuddi”, “go‘yo”, “garchi”, “go‘yoki” kabi birliklar ushbu turga kiradi. Bunday yuklamalar orqali tasviriylik, badiiylik va obrazlilik kuchayadi. Aniqlik kirituvchi yuklamalar esa gapdagi fikrni yanada aniqroq ifodalash, noaniqlikni bartaraf etish vazifasini bajaradi. Masalan: “aniqki”, “rostini aytganda”, “to‘g‘risi”, “aslida” kabi yuklamalar ushbu guruhga kiradi. Ular muloqotda ishonchli, aniq va qat’iy ifodani ta’minlaydi. Ajratuvchi yuklamalar esa boshqa ma’lumotlardan ajratib, muayyan so‘zga urg‘u beradi yoki uni boshqalardan ajratadi. “ayniqsa”, “eng avvalo”, 3015) Raxmatullayev Shavkat. O‘zbek tili grammatikasi: Morfologiya. – Toshkent: Fan, 2016. 16) Qodirova Mavluda. O‘zbek tilida yuklamalarning poetik funksiyasi. – Samarqand: SamDU, 2022. 17) G‘afforov Karim. Nutq uslubi va badiiy tasvir. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2020. 18) Sattorov Bektosh. Zamonaviy o‘zbek tilining grammatikasi. – Toshkent: Akademnashr, 2021. 19) Odilova Dildora. O‘zbek tili sintaksisi va nutq ifodasi. – Toshkent: Turon- Iqbol, 2019. 20) Yusupova Zarnigor. O‘zbek adabiy tili normalari. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2023. 21) Karimova Saida. Til va adabiyot o‘rtasidagi bog‘liqlik. – Namangan: NamDU, 2020. 22) Yoqubov Bekzod. Badiiy matnda morfologik vositalar. – Termiz: Termiz davlat universiteti, 2021. 23) Norqobilov Sh. She’riyat tili va ifoda vositalari. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2017. 24) Rajabova Gulnora. Yordamchi so‘zlar stilistikasi. – Farg‘ona: FDU, 2022. 25) Egamberdiyeva Maftuna. Shukrullo she’riyatida leksik-semantik birliklar. – Buxoro: BDU, 2021. 26) Jumaniyozov Aziz. O‘zbek tilida o‘xshatish yuklamalari. – Nukus: QDU, 2019. 27) Haydarov Habibulla. Yuklamalarning stilistik imkoniyatlari. – Qarshi: QarDU, 2018. 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu: Yuklamalarning morfologik belgi xususiyatlari. (Shukrullo asarlari misolida) Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 14“xususan”, “nafaqat” kabi birliklar shu guruhga tegishli. Bu yuklamalar matnda mantiqiy izchillikni saqlashda va fikrga urg‘u berishda muhim o‘rin tutadi. Yuqorida sanab o‘tilgan tasniflash turidan tashqari, ayrim tilshunoslar yuklamalarni gapdagi pozitsiyasi asosida ham guruhlarga ajratgan. Bunda gap boshida keladigan yuklamalar, gap o‘rtasida ishlatiladiganlar va gap oxirida keluvchi yuklamalar ajratiladi. Bunday joylashuv sintaktik jihatdan ularning matnga qanday hissa qo‘shayotganini ko‘rsatadi. Yana bir muhim mezon – yuklamalarning kontekstga bog‘liqligi. Chunki bir xil yuklama turli kontekstda turli semantik yuk olib kelishi mumkin. Masalan, “axir” yuklamasi ba’zida e’tiroz, ba’zida ta’kid, ba’zida esa kinoya bildirishi mumkin. Demak, ularning morfologik tasnifi faqat shakl emas, balki kontekst va vazifaga asoslangan bo‘lishi kerak. Yuklamalar morfologik tizimda boshqa birliklar bilan kombinatsiyada ishlatilganda ularning semantik imkoniyatlari kengayadi. Masalan, “hech bo‘lmasa” yoki “faqat shunda” kabi birikmalar sintaktik birlik sifatida turib, murakkab yuklamaviy ifoda hosil qiladi. Bu holat ularning tarkibiy kengayuvchanligini va morfologik soddaligiga qaramasdan semantik boyligini ko‘rsatadi. yuklamalar morfologik jihatdan soddaligi bilan ajralib tursa-da, ularning tasnifi ko‘p omilli bo‘lib, semantik, sintaktik va stilistik funksiyalar bilan chambarchas bog‘langan. Til tizimidagi murakkabliklar va muloqotdagi ohang farqlari aynan shu kabi yirik bo‘lmagan leksik birliklar orqali amalga oshiriladi. Shu bois, ularning tasnifini mukammal yoritish – tilshunoslikdagi dolzarb ilmiy vazifalardan biri hisoblanadi. 1.3. Yuklamalarning sintaktik va semantik xususiyatlari Yuklamalar o‘zbek tili sintaksisida gap bo‘lagi sifatida ishtirok etmaydi, biroq ular gap tuzilmasiga va ifoda kuchiga bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi muhim birliklardandir. Sintaktik jihatdan ular mustaqil gap bo‘lagi bo‘la olmaydi, lekin boshqa so‘z yoki so‘z birikmalariga qo‘shilib, ularning 26Ushbu satrlar orqali shoir inson umrida kuch-quvvatning kamayishi — bu hayotiy haqiqat ekanligini tan oladi. “Yaxshiki” yuklamasi fikrga shukrona mazmuni beradi, uni hissiy jihatdan boyitadi. Bu yerda muallif og‘riqni emas, balki o‘ziga xos hikmatni ko‘rsatmoqda. Hayotga sabr bilan, tushuncha bilan yondashmoqda. She’rda bu yuklama gap boshida kelgani sababli fikrni boshqaruvchi, yo‘naltiruvchi ohang hosil qiladi. Gapni “yaxshiki” bilan boshlash orqali shoir fikrni oldindan ta’kidlashga, urg‘ulashga erishgan. Bu esa o‘quvchida ichki mulohazani uyg‘otadi. She’rning oxirgi qismida esa quyidagi fikrlar berilgan: “Bo‘lmasa, bu oyoq keksayganingda Seni qaysi ko‘chaga sudrab qolar edi.” Ushbu jumlada “bo‘lmasa” yuklamasi ham keltirilgan bo‘lib, bu so‘z shartli holatni ifodalaydi. U orqali shoir hayotdagi boshqa ehtimoliy yo‘nalishni nazarda tutadi. Agar kuch-quvvat insonning oyoqlaridan avval ketmasa, keksalik yanada og‘ir bo‘lardi degan fikr ilgari suriladi. “Bo‘lmasa” yuklamasi orqali shartli shukrona kayfiyati ifodalanmoqda. Muallif bu so‘z orqali hayotdagi og‘irliklar orasidan eng yengil, eng donolik bilan yaratilgan holatni ko‘rsatmoqda. U tabiatdagi muvozanatga e’tiroz bildirmayapti, balki uni ma’qullamoqda. Ushbu she’rda yuklamalarning vazifasi quyidagicha tahlil qilinadi: “Yaxshiki” — shukrona, sabr va hayotiy haqiqatni anglash ruhini beradi “Bo‘lmasa” — shartli, taxminiy fikr orqali muqobil holatni tasvirlaydi. Har ikki yuklama fikrning asosiy ohangini belgilaydi. Yuklamalar yordamida shoir ruhiy barqarorlik va ichki e’tiqodni ko‘rsatadi. Ular gapni stilistik jihatdan boyitadi, emotsional mazmunni kuchaytiradi. Shukrullo Yusupov ijodida yuklamalar nafaqat grammatik birlik, balki uslubiy vosita sifatida ham katta ahamiyatga ega. “Keksalik” she’rida yuklamalar son jihatdan kam bo‘lsa-da, matn mazmunini aniqlashda hal 16Tilshunoslikda semantika – so‘zlarning ma’nosi va ular orqali yuzaga keluvchi mazmuniy munosabatlarni o‘rganadi. Yuklamalar esa o‘zlarining kichik fonetik tuzilishiga qaramay, mazmuniy jihatdan boy va rang-barang ifodalarni yuzaga keltiradi. Masalan, “albatta” yuklamasi qat’iylikni, “hech bo‘lmasa” iltimosni, “axir” e’tiroz yoki tanbehni bildiradi. Bularning barchasi nutqning mazmuniy ohangini shakllantiradi. Yuklamalar orqali so‘zlovchi yoki yozuvchi o‘z fikriga qanday munosabatda ekanligini ko‘rsatadi. Ular muloqot davomida ishonch, shubha, inkor, ta’kid, e’tiroz, iltimos, tanbeh, istak, ruxsat, xulosa kabi ko‘plab semantik jihatlarni ifodalashda xizmat qiladi. Bu esa ularni oddiy yordamchi birlik emas, balki nutqning ma’no yuklovchi vositasiga aylantiradi. Yuklamalarning semantik funksiyasi doimiy emas, balki kontekstga bog‘liq holda o‘zgaruvchandir. Bu esa ularning kontekstual moslashuvchanlik xususiyatini ko‘rsatadi. Masalan, “axir” yuklamasi ba’zida ogohlantiruvchi, ba’zida tanbeh, ba’zida esa e’tiroz ifodalovchi vosita sifatida ishlatiladi. Shunga ko‘ra, ularni tahlil qilishda faqat grammatik vazifasini emas, balki kontekstual ma’nosini ham e’tiborga olish zarur. Badiiy adabiyotda yuklamalarning semantik ahamiyati yanada ortadi. Chunki muallif fikrini oddiygina so‘z bilan emas, aynan yuklama orqali emotsional kuch, psixologik tus, lirik holat bilan yetkazishga intiladi. Shukrullo Yusupov ijodida bu holat yaqqol ko‘zga tashlanadi. Uning she’rlarida yuklamalar shoir ruhiyatining, lirik qahramon kayfiyatining muhim ko‘zgusiga aylanadi. Yuklamalar semantik jihatdan boshqa vositalar bilan ham moslashuvchan bog‘lanadi. Ular kontekstdagi boshqa so‘zlar bilan semantik uyg‘unlikda bo‘lib, gapning umumiy ma’nosiga ta’sir ko‘rsatadi. Ba’zida ular ma’lumotni kuchaytirsa, ba’zida esa yumshatadi yoki aniq yo‘nalishga soladi. Bularning barchasi semantikaning ichki qatlamlarini belgilovchi jihatlardir. 12 yuklamalar 1 Ta’kidlovchi yuklamalar ham, ayniqsa, albatta, negaki Fikrga urg‘u berish, e’tiborni kuchaytirish 2 Cheklovchi yuklamalar faqat, faqatgina, faqat aynan Fikrni cheklash, holatni toraytirish 3 Inkor-etuvchi yuklamalar hech, aslo, yo‘q, mutlaqo Gapdagi harakat yoki holatni inkor qilish 4 E’tiroz bildiruvchi yuklamalar bo‘lsa-chi, axir, baribir, balki E’tiroz, ziddiyat, muqobil fikr bildirish 5 Iltimos yuklamalari iltimos, hech bo‘lmasa, marhamat Iltimos, istak, yumshoqlik bildirish 6 O‘xshatish yuklamalari xuddi, go‘yo, go‘yoki, garchi O‘xshatish, qiyoslash orqali obrazli ifoda yaratish 7 Aniqlik kirituvchi yuklamalar aniqki, rostini aytganda, to‘g‘risi Fikrga aniq, qat’iy yoki ishonchli ohang kiritish 8 Ajratuvchi yuklamalar ayniqsa, xususan, eng avvalo, nafaqat Fikrni boshqa unsurlardan ajratish, mantiqiy urg‘u berish 9 Kompleks yuklamalar (birikmalar) hech bo‘lmasa, faqat shunda, xuddi go‘yoki Murakkab ma’no ifodasi yaratish Ta’kidlovchi yuklamalar ma’lumotga urg‘u berish, uni kuchaytirish maqsadida ishlatiladi. Ular gapga qat’iylik yoki ishonch ohangini beradi. Masalan: “ham”, “ayniqsa”, “albatta”, “negaki” kabi so‘zlar fikrning 192.1 Shukrullo Yusupov asarlarida uchraydigan asosiy yuklamalar tahlili Shukrullo Yusupov – o‘zbek she’riyati va adabiy tilining eng nafis, poetik jihatdan boy, ohangdor vakillaridan biridir. Uning ijodida til vositalarining, ayniqsa sintaktik va stilistik birliklarning yuksak darajada uyg‘unlashuvi kuzatiladi. Aynan shunday yondashuvlar orasida yuklamalar muhim vositalardan biri sifatida ko‘zga tashlanadi. Shukrullo she’riyatida yuklamalar oddiy grammatik birlik bo‘lishdan ko‘ra, poetik ma’no, emotsional holat, lirik kayfiyat va muallif pozitsiyasini ifodalash vositasi sifatida xizmat qiladi. Shoir asarlarida “axir”, “ham”, “faqat”, “albatta”, “xuddi”, “hech bo‘lmasa”, “bo‘lsa-chi”, “garchi”, “go‘yo”, “nafaqat” kabi yuklamalar tez-tez uchraydi. Ushbu yuklamalar orqali shoir lirik obrazning ruhiy holatini, voqealarning ichki dramatizmini, falsafiy yondashuvini hamda o‘z munosabatini chuqurroq yetkazishga erishadi. Masalan, “axir” yuklamasi Shukrullo she’rlarida ko‘pincha e’tiroz yoki tanbeh mazmunida qo‘llanadi. Bu orqali shoir o‘quvchini o‘yga soladi, u bilan muloqotga kirishadi. “Axir bu dardni kim tushunar?!” kabi misralarda yuklama orqali shoir dardini ichdan aytayotgandek, lekin o‘quvchiga murojaat etayotgandek tuyuladi. “Ham” yuklamasi esa fikrni kuchaytiruvchi, ta’kidlovchi vosita sifatida tez- tez ishlatiladi. U lirik qahramonning holatlarini ifodalashda, uning ichki iztiroblarini, o‘z-o‘zidan ishonchini oshirishda xizmat qiladi. Masalan: “Sen ham kelding, dard ham keldi, tun ham jim...” kabi misralarda “ham” yuklamasi ohangdorlik, takroriylik, hissiy zo‘riqishni kuchaytiradi. “Faqqat” yoki “faqatgina” yuklamalari orqali Shukrullo ko‘pincha ma’no chegarasini toraytiradi, diqqatni bir nuqtaga qaratadi. Bunday uslubiy yechimlar lirik nutqda mantiqiy va ruhiy keskinlikni kuchaytiradi. “Faqat bir nido, xolos...” kabi ifodalarda bu yuklamaning kuchli stilistik vazifasi yaqqol ko‘rinadi. 24Bu yerda “ham” yuklamasi orqali shoir insonlar bilan bir qatorda, tabiatdagi har bir mavjudot ham bahorning nafisligidan ilhom olayotganini ko‘rsatmoqda. Mushuk, ariqchalar, daraxtlar – hammasi bahorning bir bo‘lagi sifatida tasvirlanadi. “Ham” yuklamasi orqali bu fikrlar uyg‘unlashadi va umumiyligi kuchayadi. 8 Yuklamalarning semantik roli – bahorning ruhini poetik kuch bilan ifodalash “Jonivoru parranda… borida sevgi!” “Qanday odam sevmas umr bahorin!” Bu misralarda yuklamalar aniq ko‘rinmasa-da, ular bilan birga ishlatiladigan sintaktik qurilmalar orqali emotsional ohang yuzaga keladi. Ayniqsa, “Qanday odam sevmas...” misrasida kinoyali savol bilan berilgan tuyg‘u orqali, o‘quvchida javob o‘rniga ichki tasdiq uyg‘onadi. Bu yuklama vositalarining indirekt semantik ifoda yaratishdagi qudratini ko‘rsatadi. Tuyg‘ularni kuchaytiruvchi vosita sifatida yuklamalar: Shukrullo Yusupov she’riyatida yuklamalar shunchaki grammatik vosita emas. Ular she’rning ritmi, poetik temp, ohangdorlik, lirik kayfiyat kabi elementlarning ajralmas qismiga aylangan. “Bahor kechasi” she’rida shoir yuklamalarni she’r tuzilmasida tabiiy ravishda joylashtirgan, bu esa fikrning uzluksiz oqimini va yumshoq o‘tishini ta’minlaydi. Obrazlar orqali yuklamaning uslubiy rolini kuchaytirish: She’rda shoir ko‘p hollarda inson holatini tabiat unsurlari orqali ifoda etadi. Masalan: “Onasi yetaklab ketgan boladek, Chumchuklar churq-churqlab tark etdi tolni.” → Bu yerda “dek” yuklamasi o‘xshatish vositasi sifatida qo‘llanilib, obrazlilik va jonlilik hosil qiladi. 8 Egamberdiyeva Maftuna. Shukrullo she’riyatida leksik-semantik birliklar . – Buxoro: BDU, 2021. 25“Shoshib chiqib olgan qizlar kabi oy...” → “Kabi” yuklamasi tasvirni poetik kuch bilan to‘ldiradi. Bu singari yuklamalarning ishlatilishi shoirning she’riy til imkoniyatlarini mukammal egallaganini ko‘rsatadi. 9 Shukrullo Yusupovning “Bahor kechasi” she’rida yuklamalar semantik, sintaktik va stilistik jihatdan yuqori badiiy yuk ko‘taradi. Ular she’rga poetiklik, obrazlilik, lirik ohang, emotsional chuqurlik va estetik mukammallik bag‘ishlaydi. Ayniqsa, “faqat”, “ham”, “dek”, “kabi” yuklamalari orqali shoir bahorning ruhiy-estetik go‘zalligini emotsional tasvir bilan ifoda etadi. She’rda yuklamalar grammatik birlikdan chiqib, badiiy vosita sifatida muhim o‘rin egallaydi. “Keksalik” Shukrullo Yusupovning “Keksalik” nomli she’ri hajm jihatidan qisqa bo‘lishiga qaramay, unda chuqur hayotiy falsafa, ruhiy barqarorlik va tabiat bilan inson o‘rtasidagi uyg‘unlik badiiy ifodalangan. Shoir bu she’rda inson umrining muhim davrlaridan biri — keksalik haqida samimiy, mulohazali mushohadalarni bayon etadi. Ayniqsa, she’rda ishlatilgan “yaxshiki” yuklamasi fikr mazmunini belgilovchi asosiy vosita sifatida muhim rol o‘ynaydi. Yuklamalar o‘zbek tilida mustaqil leksik ma’noga ega bo‘lmasa-da, gapda ohang, urg‘u va shaxsiy munosabatni ifodalashda muhim vosita hisoblanadi. “Keksalik” she’rida “yaxshiki” yuklamasi muallifning shaxsiy e’tirofi, hayotga shukrona bilan qarash ruhini ifoda etuvchi vosita sifatida ishlatilgan. Shoir bu so‘z orqali keksalik holatining ham ijobiy tomoni borligini, bu tabiat muvozanati ekanini bildirmoqda. “Yaxshiki, odamning kuch-quvvatini Belu oyoqdan avval oladi.” 9 Shukrullo. Bahor kechasi . She’rlar to‘plami – Toshkent: Ilm Ziyo, 2021. 17Yuklamalar tildagi subyektivlik ifodachilari hisoblanadi. So‘zlovchining subyektiv munosabatini bildirishga qaratilgan har qanday nutq vositasi til semantikasi uchun muhim ahamiyatga ega. Yuklamalar aynan mana shu subyektiv ifodaning asosiy ko‘rinishlaridan biri sifatida xizmat qiladi. Bu orqali muloqot yanada shaxsiy, jonli va tabiiy tus oladi. Ko‘plab yuklamalar orasida semantik sinonimlik holatlari mavjud. Masalan, “faqat” va “ayniqsa” yoki “albatta” va “shubhasiz” kabi yuklamalar ko‘p hollarda bir-birining o‘rnini bosa olsa-da, ularning semantik noziklik darajasi bir-biridan farq qiladi. Bu ularning uslubiy qirralarini ham aniqlab beradi. Yuklamalarning semantik xususiyatlarini o‘rganish nafaqat lingvistik nazariyani boyitadi, balki amaliy nutq faoliyatini ham takomillashtiradi. Har bir so‘zlovchi yoki yozuvchi ma’lumotni qanday uslubda, qanday hissiy tusda, qanday ohangda yetkazishni o‘rganar ekan, yuklamalar orqali bu maqsadga samarali erishadi. Ayniqsa, ta’sirchan, ma’noli, obrazli nutq yaratishda yuklamalarning roli beqiyosdir. Shu sababli, yuklamalarning semantik xususiyatlarini o‘rganish tilshunoslikda alohida ilmiy yo‘nalish sifatida qaralmoqda. Ularning emotsional, ekspressiv, obrazli, ba’zan esa metaforik vosita sifatidagi imkoniyatlari – til tizimining nozik va serqatlam jihatlaridan biri hisoblanadi. Har bir tilshunos, adabiyotshunos yoki tahlilchi bu birliklarni chuqur o‘rganib, ularning stilistik funksiyalarini to‘g‘ri anglab yetmog‘i lozim. I BOB bo‘yicha xulosa 91. Yuklamalarning til tizimidagi o‘rni Yuklamalar o‘zbek tili tizimida grammatik va stilistik jihatdan alohida mavqega ega bo‘lgan yordamchi birliklardandir. Ular mustaqil so‘z sifatida ishlatilmaydi, ammo boshqa so‘zlar yoki gaplarga semantik noziklik, emotsional bo‘yoq va stilistik aniqlik baxsh etadi. O‘z shakli va vazifasiga ko‘ra, yuklamalar grammatik jihatdan o‘zgarmas, affiks qabul qilmaydigan birliklardir. Bu ularni boshqa yordamchi birliklardan farqlovchi asosiy belgidir. Ular gap qurilishiga bevosita ta’sir qilmasa-da, uning ta’sirchanligini oshirishda, ohangini belgilashda, fikrning aniqligi va muloqotdagi vaziyatga mos ifodalanishida muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Yuklamalar o‘zbek tilining morfologik tizimida ko‘makchi, bog‘lovchi va yuklovchi so‘zlar bilan ma’lum darajada o‘xshashlik kasb etsa-da, ular semantik vazifasi va gapdagi roli jihatidan tubdan farq qiladi. Ko‘makchilar boshqa so‘zlarga grammatik ma’no yuklasa, bog‘lovchilar esa gaplar yoki so‘zlar orasida mantiqiy aloqa hosil qiladi. Yuklamalar esa mazkur birliklarning hech biridan bo‘lmagan, o‘ziga xos kommunikativ rolga ega so‘zlardir. Ular fikrning urg‘uli ifodalanishiga, muloqotdagi nuanslarning yetkazilishiga, gapda ishonch, shubha, inkor, iltimos, e’tiroz kabi ma’no ohanglarini bildirishga xizmat qiladi. 4 Til tizimidagi o‘rni nuqtai nazaridan qaraganda, yuklamalar ko‘proq og‘zaki nutq uchun xos bo‘lsa-da, yozma nutqda, ayniqsa badiiy adabiyotda, keng ishlatiladi. Ularning mavjudligi matnga tabiiylik, samimiylik va ta’sirchanlik baxsh etadi. Xususan, she’riyatda yuklamalar obrazli fikrni chuqurlashtiradi, lirik qahramonning ruhiy holatini aniq ifodalashga xizmat qiladi. Bu holatda yuklamalar faqat til vositasi emas, balki badiiy-estetik birlik sifatida namoyon bo‘ladi. 4 Shodmonov Murodjon. Yuklamalar va ularning semantik-funksional xususiyatlari . – Andijon: AndMIU, 2019. 18Yuklamalar o‘zbek tilining kichik lekin muhim yordamchi so‘z turkumlaridan biri hisoblanadi. Ular leksik ma’noga ega bo‘lmasada, fikrga semantik, sintaktik va stilistik ohang yuklaydi. Til tizimidagi o‘rni nutqdagi emotsional, mantiqiy va kommunikativ maqsadlar bilan bog‘liqdir. Morfologik jihatdan yuklamalar o‘zgarmas, affiks qabul qilmaydigan birliklardir. Ular semantik funktsiyalariga ko‘ra turli guruhlarga bo‘linadi. Sintaktik jihatdan esa gap bo‘lagi bo‘la olmasada, gap tuzilmasining ohangini belgilaydi. Semantik xususiyatlari orqali so‘zlovchining kayfiyati, munosabati va nutqdagi urg‘ular ifodalanadi. Ayniqsa, badiiy matnlarda yuklamalar obrazlilik va poetik ta’sirni oshiradi. Bu jihatlar yuklamalarni chuqur o‘rganish zaruratini yuzaga keltiradi. Shu sababli, ularning nazariy, morfologik va semantik jihatlari alohida tahlilga loyiqdir. II BOB. Shukrullo Yusupov asarlarida yuklamalarning qo‘llanilishi va lingvistik tahlili 20“Bo‘lsa-chi” yuklamasi shoir ijodida falsafiy ifoda, ruhiy tortinchoqlik, ichki izlanish va savolona ohangni yuzaga chiqaradi. Bu yuklama orqali ko‘pincha noaniqlik, shubha yoki ichki dialog ifoda topadi. “Yurak baribir ishonsin bo‘lsa-chi?” misolida ruhiy og‘irlik, o‘ziga savol va ikkiyuzlamalik kayfiyati seziladi. “Hech bo‘lmasa” yuklamasi istak, iltimos, armon yoki yetishmovchilik ifodalarida ishlatiladi. Bu yuklama orqali lirik sub’ekt ichki ehtiyojini yumshoq ifodalaydi. U ko‘pincha tahlil qilingan she’rlarda sokin, nolishli ohangda, tushkun ruhiy kayfiyatda uchraydi. Masalan: “Hech bo‘lmasa bir xotira qolganmidi sendan...” Bundan tashqari, “xuddi”, “go‘yo”, “go‘yoki” yuklamalari tasviriylikni, o‘xshatish vositalarini kuchaytiruvchi funksiyani bajaradi. Shukrullo bu yuklamalarni poetik metaforalarning poydevori sifatida mahorat bilan qo‘llaydi. Misol uchun: “Xuddi tong nurlari yuragimga to‘kildi...” kabi misralar orqali shoir jonli tasvirni, tabiat va qalb uyg‘unligini ifoda etadi. Shukrullo Yusupovning asarlarida yuklamalar nafaqat grammatik vazifani, balki ritmik, stilistik va semantik vazifani bajaradi. Har bir yuklama shoirning ichki ohangini aniqlaydi, kayfiyatini anglatadi, muallif ovozini eshittiradi. Shuning uchun ularning tahlili nafaqat lingvistik, balki lingvopoetik jihatdan ham katta ahamiyatga ega. 6 Yuklamalarning tanlovi Shukrullo she’riyatining ichki estetik sistemasi bilan bevosita bog‘liq. Shoir ichki holatlarni yoritishda yuklamalarni ehtiyotkorlik bilan tanlaydi, ulardan minimalizm uslubida foydalanadi. Bu holat ham yuklamalarning emotsional kuchini oshiradi, ham she’rga nafislik baxsh etadi. Shukrullo Yusupovning “Kafansiz ko‘milganlar” nomli romanida adib o‘zining chuqur falsafiy qarashlari, ijtimoiy fikrlari va lirik ohanglarini boy ifoda vositalari orqali ifodalagan. Xususan, roman matnida yuklamalar — 6 Egamberdiyeva Maftuna. Shukrullo asarlarida l eksik-semantik birliklar . – Buxoro: BDU, 2021. 6I BOB. Yuklamalarning nazariy asoslari va ularning morfologik xususiyatlari 1.1. Yuklamalar haqida umumiy tushuncha va ularning til tizimidagi o‘rni O‘zbek tili morfologik jihatdan boy va mukammal so‘z turkumlariga ega bo‘lgan tillardan biri hisoblanadi. Ushbu so‘z turkumlari ichida yuklamalar kichik, lekin ahamiyatli toifani tashkil etadi. Ular grammatik shakllanishga ega bo‘lmagan, ammo gapda muhim funksiyani bajaruvchi yordamchi so‘zlar sifatida namoyon bo‘ladi. Yuklamalar leksik ma’noga emas, balki grammatik va stilistik yukga ega bo‘lib, nutqda turli emotsional va semantik ma’nolarni kuchaytirishga xizmat qiladi. Bu ularning til tizimidagi o‘rni va vazifasini aniqlashda muhim mezon hisoblanadi. 1 Tilshunoslikda har bir so‘z turkumining o‘ziga xos vazifasi va strukturaviy o‘rni mavjud bo‘lib, ular tilning ichki qonuniyatlari asosida shakllanadi. O‘zbek tilida mavjud bo‘lgan yordamchi so‘z turkumlari orasida yuklamalar alohida o‘rinni egallaydi. Ular kichik so‘z birliklari bo‘lsa-da, tilda semantik, stilistik va kommunikativ vazifalarni bajaruvchi muhim birliklardandir. Yuklamalar o‘ziga xos grammatik va semantik imkoniyatlari bilan tilshunoslar e’tiborini jalb etgan. Yuklamalar – mustaqil leksik ma’noga ega bo‘lmagan, ammo ifoda kuchini oshirish, fikrni aniqlashtirish, urg‘ulash yoki chegaralash vazifasini bajaradigan yordamchi birliklardir. Ular gapda odatda boshqa so‘zlar bilan bog‘lanib ishlatiladi. Mustaqil so‘z sifatida alohida ishlatilmaydi, chunki ularning vazifasi boshqa so‘zlar bilan sintaktik va semantik aloqada bo‘lgan holatda yuzaga chiqadi. Masalan, “faqat u kelmadi”, “axir aytdim-ku”, “hech 1 Raxmatullayev Shavkat. O‘zbek tili grammatikasi: Morfologiya . – Toshkent: Fan, 2016. 4ma’no darajasidagi o‘ziga xosliklari haqida fikr yuritilgan. Ammo, bu ilmiy izlanishlar ko‘proq nazariy yo‘nalishda olib borilgan bo‘lib, konkret badiiy matnlardagi kuzatuvlar yetarli darajada tizimlashtirilmagan. Xususan, taniqli shoir va adiblarning matnlarida yuklamalarning ishlatilish chastotasi, ularning poetik vazifasi, semantik rang-barangligi haqida maxsus tadqiqotlar yetarlicha emas. Shukrullo Yusupov ijodi esa o‘zining til boyligi, ifoda uslubi, poetik aniqligi bilan ajralib turadi. Uning asarlarida yuklamalar nafaqat grammatik birlik sifatida, balki emotsional va badiiy ta’sirni kuchaytiruvchi vosita sifatida ham xizmat qiladi. Shu sababli, mazkur kurs ishida aynan Shukrullo Yusupov asarlari asosida yuklamalarning qo‘llanilish xususiyatlarini tahlil qilish ilmiy jihatdan yangilik bo‘lib, mavjud adabiyotlarni to‘ldiruvchi vazifani bajaradi. Bu borada lingvopoetik, stilistik va morfologik tahlil usullari uyg‘un holda qo‘llanilishi lozim bo‘ladi. Kurs ishining ahamiyati Mazkur kurs ishining ilmiy va amaliy ahamiyati shundaki, u o‘zbek tilining kichik, ammo mazmunan kuchli so‘z turkumi – yuklamalarni har tomonlama yoritishga xizmat qiladi. Ishda morfologik xususiyatlar, tasnif, sintaktik vazifalar bilan bir qatorda, ularning adabiy matndagi funksional roli ham tahlil qilinadi. Ayniqsa, badiiy matnlar orqali til boyligini, emotsional ifodani, estetik ohangni kuchaytiruvchi vosita sifatida yuklamalarni chuqur o‘rganish tilshunoslikda yangi yondashuvlarni shakllantiradi. Shukrullo Yusupov kabi adib ijodini tahlil qilish orqali yuklamalarning badiiy uslubdagi o‘rnini aniqlash, poetik tafakkurda qanday semantik yukni tashiydi – degan savollarga javob topiladi. Bu esa tilshunoslik, adabiyotshunoslik va stilistika fanlari o‘rtasida integratsiyani ta’minlaydi. Kurs ishining natijalari o‘rta va oliy ta’lim muassasalarida tilshunoslik bo‘yicha o‘qitiladigan fanlarda foydalanish imkonini beradi. Shuningdek, bu ish kelajakdagi ilmiy izlanishlar, magistrlik dissertatsiyalari va tadqiqot loyihalari uchun poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Til vositalarining 21grammatik birlikdan tashqari, badiiylikni oshiruvchi, emotsional va uslubiy ohangni belgilovchi vosita sifatida alohida o‘rin egallaydi. Ushbu roman Shukrulloning nasriy ijodi namunasi bo‘lsa-da, unda she’riy til, lirik obrazlar va poetik tasvir kuchli seziladi. Tilga oid bu jihatlar, ayniqsa, yuklamalar orqali ko‘rinadi. Muallifning tili sodda, xalqona bo‘lishiga qaramay, har bir iborada ohang, tuyg‘u va g‘oya mujassam. Aynan shunday joylarda yuklamalarning o‘rni alohida seziladi. Masalan, romanning ko‘plab sahifalarida “axir”, “ham”, “faqat”, “bo‘lsa- chi”, “hech bo‘lmasa”, “xuddi”, “go‘yo” kabi yuklamalar fikrning ta’sirchanligini oshiradi. Bu yuklamalar o‘z vazifasiga ko‘ra turlicha funksiyani bajaradi: e’tiroz, shubha, ta’kid, tasalli, savol, shaxsiy munosabat bildirish, ajratish yoki qiyoslash. Masalan, “Axir bu yerda odamlar ham shunday yashagan-ku…” kabi gaplarda “axir” yuklamasi ogohlantiruvchi, izohlovchi ohangda ishlatilgan. U orqali muallif o‘z mulohazasini o‘quvchiga yaqinlashtiradi, o‘z pozitsiyasini bildiradi. 7 “U ham shunday o‘ylagandi” iborasida “ham” yuklamasi — umumlashtiruvchi, qo‘shuvchi yuklama sifatida keltirilgan. Bu yerda lirik ifoda kuchayadi, tasvirli tafakkur kengayadi. “Faqat bu gapni aytish og‘ir edi” tarzidagi jumlada “faqat” yuklamasi — cheklovli ahamiyatga ega. U orqali shoir diqqat markaziga yagona nuqtani qo‘yadi: bu fikr boshqalardan ajratiladi. Roman matnida yuklamalar ko‘pincha tuyg‘ularni uzviy bog‘laydigan vosita bo‘lib xizmat qiladi. Muallifning lirik uslubi ularni har bir sahifadagi oddiy ifoda orqali ham poetik ruhda berishga imkon yaratadi. Bunday holatlarda yuklamalar — sintaktik emas, semantik va stilistik element sifatida ishlatiladi. 7 Shukrullo Yusupov. Kafansiz ko‘milganlar . – Toshkent: Sharq, 2017. 3Kirish Kurs ishining dolzarbligi Til – inson tafakkuri va ruhiyatining mahsuli bo‘lib, jamiyat taraqqiyotining muhim asosi hisoblanadi. Har bir xalqning tili uning tarixiy taraqqiyoti, madaniyati va mentalitetini aks ettiradi. Shu bois tilshunoslik fanida so‘z turkumlarini, ularning ichki tuzilmasi, morfologik va sintaktik xususiyatlarini chuqur o‘rganish alohida ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, kichik so‘z turkumlari – yuklamalarning tilda tutgan o‘rni, ularning ifodaviy vosita sifatidagi imkoniyatlarini aniqlash, zamonaviy lingvistik tahlil uslublari asosida o‘rganish muhim ilmiy vazifadir. Yuklamalar – o‘zbek tilining morfologik tizimida ozchilikni tashkil qilsa-da, ularning semantik yuklamasi va gap tuzilishidagi roli beqiyosdir. Ular gapdagi emotsional- psixologik holatni ifodalashda, ma’no soyalarini kuchaytirishda, urg‘u va ohangni belgilashda faol vosita bo‘lib xizmat qiladi. Ayniqsa, badiiy matnlarda yuklamalarning vazifasi yanada kengayadi. Ular yordamida shoir va yozuvchilar obrazli fikrni kuchaytiradi, poetik ta’sirchanlikni oshiradi, til ohangini boyitadi. Shuning uchun ham o‘zbek adabiy tilida yuklamalarning funksional tahlilini, ayniqsa, adabiy ijod namunalari asosida o‘rganish dolzarb masalalardan biridir. Shukrullo Yusupov – o‘ziga xos she’riy uslub va badiiy tafakkur egasi bo‘lib, uning asarlarida yuklamalarning roli juda muhim. Ushbu kurs ishi aynan shu aspektni yoritishga qaratilgan bo‘lib, nazariy va amaliy jihatdan o‘quvchi uchun ham, tadqiqotchi uchun ham ilmiy manba bo‘lib xizmat qiladi. Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi O‘zbek tilshunosligida so‘z turkumlariga oid tadqiqotlar ancha boy va rang-barang. Jumladan, yuklamalarning leksik-ma’noviy, grammatik va stilistik jihatlari bir qancha nufuzli olimlar tomonidan o‘rganilgan. A. Madvaliyev, N. Mahmudov, S. Meliyev, Sh. Raxmatullayev, N. Jo‘rayev kabilarning asarlarida yuklamalarning umumiy tavsifi, ularning gapdagi roli, urg‘u bilan aloqasi, 7bo‘lmasa bir gap ayting” kabi jumlalarda yuklamalar fikrga nozik ma’no soyalarini qo‘shadi. Yuklamalar mustaqil so‘zlar kabi gap bo‘lagi bo‘la olmaydi. Ular ot, fe’l, sifat, son kabi asosiy so‘z turkumlari bilan bog‘lanib, ularga ma’no yuklaydi. Aynan mana shu xususiyati bilan ular tildagi kommunikativ nuqtai nazardan muhim ahamiyat kasb etadi. Har qanday til birligi kabi yuklamalar ham tilning taraqqiyoti jarayonida shakllangan, madaniy va uslubiy omillar bilan boyigan. Bu esa ularning tarixiy tilshunoslik kontekstida ham o‘rganilishini zarur qiladi. Yuklamalar o‘z shakli jihatidan o‘zgarmas birliklar hisoblanadi. Ular affikslanmaydi, ya’ni yasaluvchi yoki tuslovchi qo‘shimchalarni olmaydi. Shuningdek, ular gapdagi joylashuviga ko‘ra ham o‘ziga xosdir: ba’zida gap boshida, ba’zida esa gap o‘rtasi yoki oxirida kelishi mumkin. Bu holat ham yuklamaning gap ohangiga ta’sir ko‘rsatishdagi rolini ko‘rsatadi. Yuklamalarning muhim xususiyatlaridan biri – ularning emotsional- psixologik ta’siridir. Nutqda istov, ajratish, inkor, taajjub, ishonch, kinoya, istak, iltimos, e’tiroz va boshqa ko‘plab holatlarni aynan yuklamalar orqali ifodalash mumkin. Bu esa ularni faqat grammatik birlik emas, balki stilistik jihatdan ham muhim komponentga aylantiradi. Yuklamalar til ohangini belgilaydi, gapga ta’sirchanlik baxsh etadi. Shu bois, ular ko‘proq og‘zaki nutqga xos bo‘lsa-da, adabiy matnlarda, ayniqsa, badiiy adabiyotda keng qo‘llanadi. Shoir va yozuvchilar yuklamalar orqali obrazlar kayfiyatini, voqealarning holatini yoki lirik qahramonning kechinmalarini teran ifodalay oladilar. Bu jihat ularni lingvopoetik tahlil doirasiga kiritishga asos bo‘ladi. 2 Yuklamalarning stilistik xususiyatlari ularning turli ma’no ranglari bilan bog‘liq. Masalan, “bo‘lsa-chi”, “axir”, “ham”, “hech bo‘lmasa” kabi yuklamalar bir qarashda bir-biriga o‘xshasa-da, nutqdagi maqsadga ko‘ra har 2 Qodirova Mavluda. O‘zbek tilida yuklamalarning poetik funksiyasi . – Samarqand: SamDU, 2022. 28o‘rganildi. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, yuklamalar mustaqil ma’noga ega bo‘lmagan bo‘lsa-da, gapda fikrni aniqlashtiruvchi, emotsional rang beruvchi va uslubiy yuksaklikka olib chiquvchi muhim yordamchi birliklar ekanligi aniqlandi. Yuklamalar morfologik jihatdan o‘zgarmas, ya’ni affiks, qo‘shimcha olmagan holda ishlatiladi va bu ularni boshqa so‘z turkumlaridan ajratib turadi. Ularning tasnifi esa semantik funksiyalarga asoslanib — ta’kidlovchi, cheklovchi, inkor-etuvchi, ajratuvchi, iltimos bildiruvchi kabi guruhlarga ajratilishi mumkin. Shukrullo Yusupovning she’riy va nasriy asarlari misolida o‘rganilganda, yuklamalarning adabiy matndagi o‘rni yanada muhim ekani yaqqol namoyon bo‘ldi. Shoir ularni nozik hissiyotlarni yetkazish, obrazli fikrlarni kuchaytirish va poetik ohang hosil qilishda mahorat bilan qo‘llagan. Xususan, “yaxshiki”, “axir”, “bo‘lsa-chi”, “ham”, “faqat” kabi yuklamalar uning she’riyatida muallif munosabati, fikr ohangi va kayfiyatni yetkazish vositasi sifatida xizmat qilgan. Tadqiqot davomida aniqlanishicha, yuklamalarning samarali qo‘llanilishi matnning badiiy qiymatini oshiribgina qolmay, o‘quvchi bilan bevosita ruhiy aloqani mustahkamlashga ham xizmat qiladi. Ular lirik-subyektiv uslubning ajralmas bir qismidir. Xulosa qilib aytganda, yuklamalarning morfologik, semantik va stilistik xususiyatlarini o‘rganish o‘zbek tilshunosligi uchun dolzarb ilmiy yo‘nalish hisoblanadi. Ayniqsa, taniqli adiblarning asarlari misolida bu birliklarning o‘rganilishi nafaqat nazariy bilimlarni chuqurlashtiradi, balki amaliy til kompetensiyalarini rivojlantirishga ham xizmat qiladi. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va maqomini oshirishga doir chora-tadbirlar to‘g‘risida” – PQ–4884-son, 2019-yil 21-oktabr. 22Shuningdek, “Kafansiz ko‘milganlar” romanida “bo‘lsa-chi” yuklamasi orqali noaniqlik, ichki savol, shubha va dard ifodalari berilgan. Bu holatda yuklama voqeaga emotsional ohang bag‘ishlaydi, uni falsafiylashtiradi: “Bo‘lsa-chi, agar bular rost bo‘lsa-chi?” — bu savol muallifning ichki qarama-qarshilik holatini yoritadi. Ko‘plab sahifalarda “hech bo‘lmasa” yuklamasi uchraydi. Bu yuklama roman kontekstida ko‘proq iltimos, armon, istak ruhini ifodalovchi vosita sifatida ishlatilgan: “Hech bo‘lmasa bir marta kechiring, degisi keldi…” — bu holatda yuklama ko‘ngil iztirobini yoritib beradi. Roman matnida yana “xuddi”, “go‘yo”, “dek”, “kabi” kabi yuklamalarning o‘xshatish, qiyoslash, poetik tasvir yaratishdagi roli ham kuchli. Ayniqsa, Shukrullo lirik tafakkur bilan qarashga undaydigan joylarda ushbu yuklamalar badiiylikni oshiradi: “Xuddi tuproq ham sukutga to‘lganday edi.” — bu yerda “xuddi” o‘xshatish orqali tasvirga jon baxsh etadi. “Go‘yo bular bir paytlar yashagan odamlarning yurak ohanglari edi.” — bu holatda “go‘yo” yuklamasi real tasvirni simvolik ifodaga aylantiradi. Tahlil davomida ko‘riladiki, yuklamalar roman matnida: Lirik obrazni yaratish; Og‘zaki uslubga yaqinlik berish; Ruhiy-emotsional holatlarni ifodalash; Fikrga ta’kid, cheklov, e’tiroz kiritish; O‘xshatish, poetik metafora yaratish vazifalarini bajaradi. Shukrullo Yusupov bu romanida yuklamalarni stilistik minimalizm bilan ishlatgan bo‘lsa-da, ularning har biri chuqur semantik va ruhiy vazifani bajaradi. Har bir yuklama joyida va mazmunga mos kelib, muallifning individual uslubini ifodalaydi. 2Mavzu: Yuklamalarning morfologik belgi xususiyatlari. (Shukrullo asarlari misolida) Mundarija Kirish …………………………………………………………………………. I BOB. Yuklamalarning nazariy asoslari va ularning morfologik xususiyatlari 1.1. Yuklamalar haqida umumiy tushuncha va ularning til tizimidagi o‘rni .…. 1.2. Yuklamalarning morfologik tasnifi ………………………………….….… 1.3. Yuklamalarning sintaktik va semantik xususiyatlari …………………..…. II BOB. Shukrullo Yusupov asarlarida yuklamalarning qo‘llanilishi va lingvistik tahlili 2.1 Shukrullo Yusupov asarlarida uchraydigan asosiy yuklamalar tahlili ….… 2.2. Shukrullo Yusupov she’riyatida yuklamalarning ishlatilish holatlari va tahlili ………………………………………………………………………….. Xulosa …………………………………………………………………………. Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………………

Yuklamalarning morfologik belgi xususiyatlari. (Shukrullo asarlari misolida)

Купить