• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 57.8KB
Покупки 7
Дата загрузки 16 Август 2024
Расширение docx
Категория Литература

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Yulduzli tunlar romanida Bobur va Boburiylar obrazlari tasviri

II BOB. “YULDUZLI TUNLAR“ROMANIDA TARIXIY VA TARBIYAVIY TAHLIL "Bobur mirzoning hayoti va faoliyatiga oid mavzular ummonday cheksiz. Bu ummonda o’nlab, yuzlab adabiy kemalar suzishi mumkin. «Yulduzli tunlar» ana shu majoziy kemalardan biri tarzida yuzaga keldi. Uni 1972-yilda ilk bor yozib nashrga topshirganimda tog’day bir yuk yelkamdan tushganday bo’lgan edi. Lekin mustabid tuzum tazyiqi ostida roman olti yil chop etilmay yotdi. Bu yillar davomida o’sha zalvarli yukni yana yelkamda ko’tarib yurganday bo’ldim. Bobur mirzo temuriylar sulolasini halokatdan qutqarib, asrdan-asrga, mamlakatdan-mamlakatga olib o’tganligi, bu ulug’ sulola Hind zaminida yana uch yuz yildan ortiq davr surganligi o’sha yillardayoq dilimda hayrat va iftixor tuyg’usini uyg’otgan edi", deb yozadi adib roman so'zboshisida. Bu asar Movarounnahrdek ulkan saltanatning parchalanib ketishi, Temuriylar sulolasining inqirozi, hokimiyatga erishish ilinjida taxt talashib, bir-birlariga qilich ko'targan og'a-ini, tog’a-jiyanlarning fojiaviy qismati aks ettirilgan. Roman voqealari orqali o’quvchi tarixda Temuriylar o’rtasidagi nizolar, fitna, fisq-u fasod tufayli yuzaga kelgan qonli urushlar, ayovsiz xunrezliklar oqibatida behad qonxo'r beklar zulmidan sillasi butkul qurigan xalqning g’oyat nochor ahvoli va uyushqoqlikdan bexabar Temuriylarni Shayboniyxon qanchalar oson mahv etgani bilan tanishadi. Roman ikki qismdan iboratligi, birinchi qismda Movarounnahr voqealari, ikkinchi qismda Afg’oniston, Xuroson va Hindistonda bo’lgan hodisalar aks etishini Bobur shaxsiyati birlashtiradi. Syujet, kompozitsiya va qahramon hayotining bunday dedektiv xususiyati qiziqarli va nishob ekanligi uning o’ziga xos, ziddiyatli dialoglar, nafis, halokatli tasvirlar va psixologik monologlarni kashf qiladi. Avvalgi muvaffaqiyatsizlik va keyingi muvaffaqiyatlarning sabablari yorqin ko’rsatiladi. 2 2 ~ 19 ~ mavzuda bo`lishidan qat`iy nazar, bu romanlarning barchasini birlashtirib turadigan fazilat bor. Bu ularning qahramonlari timsolida millatimizga mansub go`zal va noyob ma`naviy xislatlarning yorqin aks etishidir. “ Uch ildiz “ (1955 –1958) romanida shaxsga sig`inish oqibatlari keskin fosh etildi. Asar markaziga oliy o`quv yurtidagi hayot, xususan,talabalar Mahkam va Gavhar muhabbati qo`yiladi. Biroq ular va ularga kelib bog`lanuvchi boshqa ko`plab qahramonlar taqdirida davrning dolzarb muammolari ochila boradi. Bular: odamlarni qo`rqitib, tuhmat qilib, titroqda ushlab turishga o`rgangan fakultet dekani Hakimov; ana shunday razillik tufayli nohaq qamalib ketgan tarixchi olim Toshev; ilg`or, xolis, millatparvar fikrlari, chor hukumati zamonidagi Andijon qo`zg`oloni haqida ijobiy fikr aytgani uchun salkam sinfiy dushmanga chiqarib qo`yilgan Akbarov va boshqalardir. Bular mafkura iskanjasida bo`lgan zamon dahshatlaridan ayrim ko`rinishlar edi. Qadr – qimmat mezoni insiniy fe`l – atvor,imon, vijdon emas, balki mafkuraviy “ sadoqat “ bo`lib qolgan edi.Stalin vafotidan so`ng o`tgan asrning 50 – yillari o`rtalarida jamiyatda Jiddiy yangilanishlar paydo bo`ldi. Yangi dunyoqarashli yoshlar yetishib chiqdi. Ular tuhmat, ig`vorlarga qarshi dadil va mardona kurash boshladilar. Shular tufayligina Akbarov va Toshev singarilarning hayoti omon qoldi. Gavhar, Mahkam, Ochil singari yangi dunyoqarashli, imonli, vijdonli yoshlarning sa`y harakati bilan Hakimov hamda uning hamtovoq shogirdi Eshonboyevlar tegishli jazolarini oldilar.Yozuvchi Akbarov timsolida mustaqil fikrlash masalasini ham ko`tarib chiqdi. Bu qahramon qiyofasida, ma`lum darajada, adibning o`zini ham aks etadi.“Uch ildiz “romanida hayotdagi mafkurabozlikka barham berilgani, adolatsizlikka chek qo`yilgani aks ettirilibdida, deb tushunmaslik lozim. Adib avvalgi yillarga nisbatan jamoyatda paydo bo`lgan yangi qarashlarni, yangi shaxslarni real ko`rsatish qatorida, ularga o`z ideallarini ham singdiradi. Yozuvchi talqinicha, insonning insoniyligini mafkura emas, balki ma`naviy ma`rifiy asos belgilaydi. Roman nomiga ham inson taqdiri va qiyofasini muhabbat, el yurtga fidoyili va bilibdan iborat uch ma`naviy – ~ 14 ~ MUNDARIJA KIRISH I. Pirimqul Qodirovning hayoti va ijodiy merosi ……………………… II. “Yulduzli.tunlar“romanida tarixiy va tarbiyaviy tahlili…………… III. Romanda Bobur va Boburiylar o’rtasidagi munosabatning badiiy ifodasi ………………………………………………………………………… XULOSA ……………………………………………………………………… FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………..……… ~ 3 ~ faqatgina Bobur hayotiga bag’ishlanmay balki oddiy qora xalqning kechmishlarini ham tasvirlab bera olgan, shuni hisobga olib asar quvalik oddiy dehqon farzandi bo’lgan Tohir va Robiyaning sevgi qissasi bilan boshlanadi. Quvaga yov bostirib kelayotgani xabari berilganda xalq sarosimaga tushadi ammo jangchilar dushmanlarga hech narsa qila olishmasliklarini anglab Tohir hamda do’stlari kelishib tunda hech kim yo’qligidan foydalanib Quvaga kirish yo’lidagi Quvasoy ko’prigini arralab, qanotlarining ancha joyini sindirib tashlashadi. Tongga yaqin dushman askarlarining ba’zilari ko’prikdan siyrak saf bilan o’tib ketishadi ammo ulardan keyin kelayotgan saflari juda qalin bo’lganligi tufayli ko’prik sinib ketib ko’p sonli jangchilar va tuyalar soyda oqib ketadi. Ko’prik hodisasi sabab dushman tomon ko’p talafot ko’radi va sulh taklif qilishga majbur bo’ladi. Ne- ne beklarning qo’lidan kelmagan xaloskorlik qalblari vatanparvarlik ruhi bilan yo’g’rilgan tavakkalchi yigitlarning qo’lidan kelgani hammani hayratga soladi va haqiqiy qahramonlik nimaligini, yurtga, tug’ilib o’sgan makonga bo’lgan muhabbat qanday bo’lishini oddiy tuyulgani bilan katta jasorat talab qiladigan fidoiylik bilan ko’rsatib berishadi. Umarshayx vafotidan keyingi toj-u taxt tashvishlari Boburni tinimsiz fikrlashga va izlanishga majbur qildi. Mana shunday og’ir sharoitda ham u zo’ravon beklardam biri Ahmad Tanbalning Xonzoda begim bilan turmush qurmoq istagiga qarshi chiqdi, chunki Tanbal yomon beklardan bo’lib Boburga qarshi tomonda ot surar, ichki nizolarni keltirib chiqarar edi lekin Bobur Tanbalga rad javobini bersa ichki kurashlarni avj olishi va ba’zi beklarning unga qarshi bo’lib qolishini bilib turib ham o’z opasi Xonzoda begimning istagiga qarshi borolmadi va opasini bekning tajovuzidan qutqarib qoldi, chunki Begimning ko’ngli boshqa birovda edi. Bu yerda biz Boburning nafaqat jismonan balki ma’nan ham yetuk inson ekanligiga amin bo’lamiz. U opasi bo’mish Xonzoda begimning xohishiga qarshi borolmaydi chunki bu yerda ko’ngil ishi turganini u ich-ichidan his qila oladi va yagona egachisining baxtli bo’lishini har nedan ko’p xohlardi. Asar davomida Xonzoda begim tomonidan ko’rsatilgan ~ 21 ~ P.Qodirov bu roman ustida o’n yil (1969-1978 yillar)davomida ish olib bordi.Avvalo,Bobur va boburiylar hayoti,qoldirgan merosini sinchiklab o’rgandi,Bobur yurgan yo’llarni kezib chiqdi,Hindistonga safar qildi.Asar 1978 yili “Sharq yulduzi”jurnalida bosildi,oradan ko’p o’tmay rus tilida chiqdi,ko’pgina tillarga tarjima qilindi.Romanni kitobhonlar huddi bayramdek iliq kutib oldi,yozuvchilar,adabiyotshunos olimlar unga yuksak baho berdilar,bu asar tarixga,tarixda o’tgan buyuk siymolarga ulug’ hurmat ruhi bilan sug’orilganligini aytdilar. Asarda shoir va shoh Bobur hayotini tasbirlash muhim o’rin tutadi.Bu ulkan, murakkab shaxsning tarix sahnasiga chiqqan kunidan boshlab,to o’limiga qadar salkam qirq yillik hayoti,shuningdek,shaxsiy qiyofasi,xarakteri,oilaviy muhiti,ijodkor-shaxs,nosir,olim sifatidagi ma’naviy- ruhiy dunyosi, sarkarda, shoh, fotih sifatidagi faoliyati- barcha tomonlari bir roman doirasidaga keng yoritilgan, holis haqqoniy ko’rsatilgan. Garchi romanda Bobur hayoti keng o’rin tutsada, asar syujetini harakatga keltiradigan kuch Bobur shahsi faoliyati emas, birinchi galda tarihiy hodisalar, jarayonlarning o’zidir. Yozuvchi XV asr ohirida, XVI asr boshlarida Turkiston, shuningdek, Afg’oniston, Hindiston tarihida yuz bergan muhim voqe’alarni jangu jadallar o’zaro ziddiyat va kurashlarni yorqin gavdalantirib bergan. Bobur hayoti, saroy muhiti, tarihiy voqe’alar bilan yondosh holda asarda oddiy mehnatkash halq turmushi, ahvol-ruhiyati , mehnatkash halq turmushi, ahvol-ruhiyati, tarihiy jarayonlardagi ishtiroki, o’zaro urushlardan, bosqinchilik yurishlaridan chekkan jabri ham o’z aksini topgan. Shular bilan barobar Bobur to’qnash kelgan dahshatli kuchlar – “Imoni zamon”, “ Halifai rahmon” deb atagan Shayboniyhon, shoh Ismoil, Ibrohim Lodi, ularning son-sanoqsiz lashkarlari, beklar, hilma-hil ijtimoiy guruhlar, diniy mazhablar, ular orasidagi ziddiyat, alohida shaxslar taqdiri –bularning barchasi qalamga olingan. Shu tariqa “ Yulduzli tunlar” keng qamrovli asar dunyo yuzini ko’rdi. ~ 23 ~ Roziya sevilibman deb, Sattorning o`zi esa, aylanay, yangi muhabbat degancha ketavermaydi–ku! Bu insonlar yuragida qanchadan talotumlar yotibdi, axir. Atrofdagilar ham Ularning tutumini turlicha baholaydilar. Bahs – munozaralarning keti ko`rinmaydi.Yozuvchi bu ichki tug`yon sabablarini, ildizlarini izlaydi, badiiy tahlil etadi va bizga ko`rsatgandek bo`ladi. Xo`sh, Sattor va Oyshaning bu ahvolga tushish sababi nimada? Erksizlikda, erk degan muqaddas tushunchani e`zozlay bilmaslikda, deb javob beradi yozuvchi badiiyati. Xastaman, uylanganinigni ko`rib qolay, deb ota o`qishga ketayotgan o`g`lini o`z ra`yiga ko`ndirgan. Qaytib kelguningcha Oyshaxonni birov ilib ketadi, deb onasi ham o`g`lini uylanishga qistalang qilgan. Boshqa tarafdan, Oysha ham Sattor o`zini sevish sevmasligini aniq bilmay, o`zining ham Sattorga ko`ngli bor yo`qligini chuqur his etmay tegavergan. Muhabbat degan xilqat talablariga Sattor tuyg`ulari bilan javob beradimi yo`qmi, o`ylab o`tirmagan. Oyshadagi itaotkorlik, g`urur sustligi uning erkiga g`ov bo`ladi. Demak, ikkala qahramon ham o`z erki qadriga yetmagan, ikkovi ham erksizlik qurboni. Qissa oxirida Sattor Oyshaga yordam qo`lini uzatadi, Oysha ko`nglida o`zini anglash, g`urur hislari uyg`onadi. O`z qalblarini o`zlari tahlil etish natijasida qahramonlar asar nihoyasida erk tug`yusining muqaddasligini anglash yo`liga o`tadilar. Sattor ming mulohazalardan so`ng Oysha tomonda qolish burchi ekanini hisetadi. Lekin yozuvchi, ayni vaqtda, Sattor, Oysha, Roziyalar taqdirini ochiq qoldiradi. Buni o`zidan ko`ra kitobxonlar hal qilishiga moyillik bildiradi. “Meros” qissasida yozuvchi el– yurtni doimo to`lqinlantirib yurganmuammo paxtachilik mashaqqatlarini qalamga oladi. Unda butun umrini paykalda o`tkazyotgan, hirmat azzat u azob uqubatini shu mehnatdan topayotgan paxtakorlarning halol, jozibali qiyofalari aks ettiriladi. Bu mehnat bizga otameros, dala ilmi, paxtachilik qonimizga singib ketgan, degan g`oyani ham ko`rmaslik mumkin emas. Yozuvchi Yolqin Otajonov timsolida paxtachilik mashaqqatlarini butun tafsilotlari bilan haqqoniy tasvirlaydi. Ammo bu tinib tinchimaslik mehnat farog’ati sifatidagina taqdim etilmagan. Yozuvchi bu mehnatni doim mustaqil ~ 12 ~ Talabaning F.I.SH. Egamova Durdona Sirtqi ta’lim yo’nalishi: III kurs 305- guruh Fan nomi : O’zbek adabiyoti Kurs ishi mavzusi : "Yulduzli tunlar" romanida Bobur va Boburiylar obrazlari tasviri Kurs ishi bo’yicha komissiya xulosasi ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ Himoya qilgan sana __ __ ______ Komissiya raisi: R.Abdullayeva ___________ A’zolar: Y.Abdulhakimova ___________ D.Abdullayeva ___________ D.Abdujalilova ___________ ~ 2 ~ mushohadasiz, itoatkorona qabul qilingan jarayon sifatida bermaydi. Paxtakor xalqining bu masalaga nolavor munosabatini adib Tursun qiyofasida umumlashtirishga harakat qiladi. Tursun ba`zan paxta mehnatidagi zo`riqishdan, e`tiborsizlikdan, adolatsizlikdan ochiqdan ochiq noliydi. Bu erk iroda, qadr qimmat va umidini bukib tashlayotganlarga ishora edi. Biroq, afsuski, bu qarash asar mehvariga ko`tarilmaydi. Yolqin Otajonov kabi yetkchi qahramonlar faoliyati va dunyo qarashida ko`rinmaydi. “Meros” yozilgan o`tgan asrning 70 – yillarida bu fikrlarini ilgari surish qiyin edi. Sho`ro siyosati va mafkurasi bunga yo`l qo`ymasdi. Bulardan qat`iy nazar, qissadagi Yolqin Otajonov obrazi yozuvchining mahorat bilan yaratgan jonli, intiluvchan, jozibali qahramonlari qatorida turadi. Adib mahorati romanlarida yangi bosqichga ko`tarildi. Pirimqul Qodirov o`zbek adabiyotini barkamol romanlar bilan boyitdi. Bu romanlar davrning, zamonnig muhim ijtimoiy, insoniy muammolarini haqqoniy ko`rsatish, qahramonlar hayoti va jonli xarakterlar pishiq va terin ishlanishi jihatidan o`ziga xos. Pirimqul Qodirov Abdulla Qahhorning shogirdi. Uning ijodini ilmiy jihatdan ham chuqur o`rgangan. Ustozning shogirdiga ham inson, ham yozuvchi sifatida ta`siri kuchli. Shu ma`noda P. Qodirov birorta asarida hayot haqiqatiga zid ish tutmadi, mafkurabozlikka berilmadi, shaxsiy manfaatlar yo`lida asarini kimlarningdir manfaatiga moslamadi. Aksincha, u romanlarida dolzarb va murakkab masalalarni birinchidan bo`lib yoritdi. Yozuvchi romanlarida qahramonlar harakatidagi kenglik va miqyosni ko`rsatishdan ko`ra, ular ruhiyatidagi nozik nuqtalargacha kirib borishga intiladi. So`z sehri bilan tuyg`ularni tilga kiritadi. Hayot manzaralari, davr muammolari voqealar, hodisalarni mustaqil tadqiq etishni u, ko`proq, shularning qalblarda to`yinfan hissiy jarayonlarini aks ettirish orqali amalga oshiradi. Uning “ Uch ildiz “, “ Qora ko`zlar “, “ Olmos kamar “singari zamonaviy romanlari bu masalada tarixiy salmoq bilan nafas olganidek, “ Yulduzli tunlar “, “ Avlodlar dovoni “Ona lochin vidosi “ singari tarixiy romanlaridan shunga xizmat qiluvchi“ zamonaviy ruh va falsafiy tafakkur “ ueurib turadi. Zamonaviy yoki tarixiy ~ 13 ~ o`zidan bo`ladigan ish emas. Buning uchun yozuvchi bunday his tuyg`ularni o`z qalbidan o`tkaza olishi kerak. Mustaqillik davriga kelib, “ Yulduzli tunlar“dek tarixiy asarning qadr – qimmati, ahamiyati yanada oshdi. Roman Vatan, millat, ulug` ota – bobolarimizga mehr – muhabbatni yanada e`zozlashga undaydi. Pirimqul Qodirov ijodida roman janri salmoqli o’rin egallaydi. Adib o ‘zbek romanchiligining oltita yaxshi namunasini yaratgan. Uning 1958-yilda yozilgan birinchi romani «Uch ildiz» 50-yillar o ‘zbek nasrida muhim voqea bo’ldi. Ustoz adib Abdulla Qahhor bu romanga yuksak baho berib: «Ancha vaqtdan beri men o ‘zbek adabiyotida momoqaldiroq guldurosini eshitmay yurgan edim. Nazarimda, mana shu asar adabiyotimizga momoqaldiroqday gulduros solib, chaqmoqday yaltillab kirib kelayapti» “Yulduzli tunlar”, “Avlodlar dovoni”, “Amir Temur siymosi”, “Til va el” asarlarida kitobxon yetuk san’atkor, teran faylasuf, qoyaday yuksak, mustahkam muallif shaxsini ko’radi. P. Qodirovning san’atkor, mutafakkir darajasiga ko’tarilishi qanday kechgan? Adib hikoyalari, qissalari, ilk romanlari shuni ko’rsatadi-ki, P. Qodirov, birinchidan, zamon ruhini, uning istiqbolini ko’rishga intilgan. Bu hol “Uch ildiz” va “Olmos kamar”da aniq ko’rinadi. XX asrning o’rtalarida ro’y bergan muhim siyosiy-ijtimoiy o’zgarishlardan kishilar lol-u hayron bo’lib qoldilar, shoir-u adiblar mavjud sxematizm inersiyasidan chiqib keta olmadilar. Pirimqul Qodirov yosh, shijoatli, istiqbolga intilgan, ijodning katta yo’li boshida turgan adib sifatida o’ta qaltis mavzuga qo’l urdi “Uch ildiz”ni yozishga kirishdi. Hardamxayol yozuvchilar uzil-kesil to’xtamga kelmaslaridan, Pirimqul Qodirov shijoat bilan yangicha ijtimoiy-siyosiy ruhni badiiy tahlil qildi, o’ta dolzarb mavzuda roman yaratdi. Pirimqul Qodirov yosh, jo’shqin edi. U Mahkam, Ochil, Zamira, Gavhar, Sergey, Anna singari yoshlar xarakteri orqali yashayotgan zamonni, kishilar ruhini egallab borayotgan ishonch, e’tiqod, jo’shqinlikni aks ettirdi. Romanning yosh, sururiy qahramonlari Toshkentni yangicha ko’z bilan ko’rdilar. Navoiy nomidagi teatrning me’moriy o’ziga xosligi, shu teatr ~ 17 ~ O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ALISHER NAVOIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI SIRTQI TA’LIM YO’NALISHI O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI KAFEDRASI Himoyaga tavsiya etaman Sirtqi bo’lim boshlig’i ______ N.Chinniqulov “____” ____________ Yulduzli tunlar romanida Bobur va Boburiylar obrazlari tasviri KURS ISHI Talaba: 305 -guruh talabasi Egamova Durdona O’zbek tili va adabiyoti Kafedrasi o’qituvchisi __________ M.Vahobova Himoyaga tavsiya etildi. O’zbek adabiyoti kafedrasi Mudiri: R. Abdullayeva ____________ ~ 1 ~ maqsadlarini ham ifodalashga urindi. Bu haqda asar yozilgandan keyin yigirma yildan so`ng yozuvchining o`zi bunday deydi: “ Totalitar imperiya bizni qaram ahvolga solib, qadr – qimmatimizni yerga urishini ich ichimizdan sezib, ruhan behad qiynalardik.Lekin buni ochiq aytolmay, “Qadrim”, “Erk” kabi qissalarda ichki erkini yo`qotgan, mutelik dardiga giriftor bo`lgan qahramonlar hayotini hamdardlik bilan ko`rsatish orqali ozodlik va mustaqillikka bo`lgan tashnalikni qondirishga intilardim “. Bu fikrni tiniq tushunish muhim. Sho`ro tuzumi, g`oyasi tomonidan qadr – qimmat oyoqosti qilinishi haqida gap borar ekan, sababini Moskvadan tashqari, ma`lum ma`noda, o`zimizdan ham qidirish kerak. To`g`ri, tizgin markaz qo`lida edi. Lekin tizginni ishga soluvchilar, amalgam oshiruvchilar o`z ichimizda, qatorimizda oz emas. Ular o`z yurt- doshlarimiz, ayniqsa, turli toifadagi amaldor va firqaviylar esi. Qadr – qimmatimiz, erkimiz, o`zligimiz o`z qatorimizda yura turib, o`z vatandoshimiz bo`la turib, ana shundaylar tomonidan ham oyoqosti qilingani, chin erkimiz, ozodligimiz bo`g`ib turilgani sir emas. Yozuvchi qadr – qimmat, erk uchun kurash, o`zgaga mute va qaram bo`lmaslik g`oya;arini ilgari surar ekan, bunga to`sqinlik qilhan yurtdoshlarimizni ko`rsatish orqali, ular timsolida tuzumni va uning tizginini olisdan boshqarib turganlarni nazarda tutgandek bo`ladi. Yozuvchi “Erk” qissasi markaziga ham erk va qadr qimmat masalasini qo`ydi. Buni asosan, muhabbat va oila orqali yoritdi. Sattor ota –ona qistovi bilan muhabbatsiz uylandi, farzandli bo`ldi. Uni rafiqasi Oysha qanchalik sevmasin, ko`ngli isimaydi. Oyshani mutlaq tushunmaydi emas, tushunadi, farzandini ham o`ylaydi. Lekin o`z ko`ngliga, vijdoniga, qalb amriga qarshi borolmaydi. Munoeiqlik qilib yashashni esa xohlamaydi. Sattor inistitutda o`qib yurganida haqiqiy muhabbatini Roziyada topadi. Shu bilan qissa tugashi mumkin edi. Lekin yozuvchining bosh muddaosi bunda emas. Barcha qahramonlar vujududagi tug`yon, ko`nglidagi iztrob iskanjasida, yurak qo`ygan savollarga javob izlash qiynoqlarida ko`rsatilar ekan, bu izlanishlar erk va qadr qimmat mohiyatini uqishga bo`ysundirilar. Rostda Oysha – baxtsiz, farzand – yetim, ~ 11 ~ III BOB. Romanda Bobur va boburiylar o’rtasidagi munosabatining badiiy ifodasi Tarixiy mavzuda badiiy asar yozish ijodkordan katta mas’uliyatni talab etadi. Zamonaviy, erkin mavzularda qalam tebratayotganda, yozuvchi shaxsiy istagiga, xayoliga istagancha erk berishi mumkin. U o’zi o’ylab topgan hodisani, mo’ljallagan maqsadiga ko’ra, u yoxud bu yo’nalishda davom ettiraversa bo’ladi. Bunda faqat mantiqqa va badiiy ishontirish san’atiga amal qilinsa, bas. Fantastik voqealar talqinida esa yozuvchi bundan-da ko’proq erkin bo’ladi. Tarixiy mavzu haqida esa unday deb bo’lmaydi. Chunki tarix aniq bo’lib o’tgan, hech bir narsani qo’shish yoki olib tashlash mumkin bo’lmagan voqealar jamlanmasidir. Qolaversa, tarix muayyan xalqning xotirasi, asrab- avaylaydigan ma’naviy bisoti hisoblanadi. Bu bisotga kim qanday xohlasa shunday yondashuviga o’zini hurmat qilgan biror xalq yo’l qo’yib qo’ymaydi. Bu mas’uliyat yirik tarixiy hodisalar boshida turgan shaxslar – podsholar, qirollar, prezidentlar, atoqli davlat va din arboblari, katta siyosatchilar haqida asar yozilayotganda yanada ortadi. O’tmishning har bir hodisasini yoritishda, uni talqin etishda xolislik, odillik va halollikka rioya etish lozimki, bu hol ijodkordan juda katta bilimni, fuqarolik mas’uliyatini talab qiladi. Pirimqul Qodirov, shu ma’noda, Cho’lpon iborasi bilan aytganda, «boshini zo’r ishga berib qo’ygan» ijodkor hisoblanadi. Zero, Bobur va boburiylar tarixini yoritish hazilakam ish bo’lmay, bu mavzularning yozuvchi hisobga olishi lozim bo’lgan minglab qirralari bor edi. Yozuvchi hayoti va ijodiga bag’ishlangan darsimizda aytganimizdek, sho’ro zamoni mafkurachilari «Yulduzli tunlar» romanidan go’yo turli xil «g’oyaviy xatolar» topishib, asar ~ 24 ~ kasallikka yo’liqqan o’g’li Humoyunga o’z jonini fido etish voqeasi romanda ta’sirchan chiqqan. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Mirziyo y ev Sh. M. ” Erkin va farovon, demokratik O’ zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz ” . – Toshkent: O’ zbekiston, 2016. 2. Ko’chirma N. G’. Nizomiddinovning «Boburiylar davri Hindiston turkiy tili va adabiyoti» kitobidan olindi. – Toshkent, 2010, 3. XX asr mening taqdirim da. — «Jahon adabiyoti» jurnali, 2001-yil 4. Valixo’jayev B. O’zbek adabiyotshunosligi tarixi. T.: “O’zbekiston. 1993Toshkanov S. O’zbek adabiyotida satirik xarakter problemasi. T.:1987 5. Pirimqul Q odirov “Yulduzli tunlar” “Sharq” nashriyoti-2016 Toshkent 6. Mirzayev S., SHermuhamedov S. Hozirgi zamon o’zbek adabiyoti tarixi: oliy o’quv yurtlari uchun.-T.: O’zbekiston, 1993 7. Jo’raboyev A. Yashashning ma’nosi: oshkora suhbat [O’zbekiston xalq yozuvchisi Pirimqul Qodirov bilan suhbat] //Sharq yulduzi.-1990.-№12 8. Imomova G., To’rayev D. “So’zimni o’qib, sog’ingaysan o’zimni...”: (Badiasi haqida) Pirimqul Qodirovning “Til va el” nomli badiasi haqida] //Mohiyat.-2006 9. Pirimqul Qodirovning “Qora ko’zlar” nomli kitobi haqida O’zbekiston adabiyoti va san’ati.-2001 10. Boltaboev H., Mahmudov M. Adabiy-estetik tafakkur tarixi. 1-2 jild. 11. Karimov B. Abdulla Qodiriy va germenevtik tafakkur. – T.: “Akademnashr”. 2014. ~ 29 ~ o’zining barcha tafsilotlari bilan «Boburnoma»ning olti-yetti sahifasiga joy bo’lgan, xolos. Yozuvchi ularni asariga singdirar ekan, «Boburnoma»da bo’lmagan bir tafsilot bilan boyitadi. Bu Qutlug’ Nigor xonim tomonidan o’g’liga noyob sovg’a – Amir Temurning qilichi va «xotirotlar bitilgan daftarlari»ning tortiq etilishi voqeasidir. Muallif romanning 1999-yili «O’zbekiston» nashriyotida chop etilgan to’ldirilgan nashriga yozgan so’zboshida, jumladan, quyidagilarni ta’kidlaydi: «Bundan ellik yil burun, talabalik yillarimda Bobur mirzoga ixlosmandlik menda Amir Temur asos solgan sulolaga qiziqish tufayli boshlangan edi. Bobur mirzo temuriylar sulolasini halokatdan qutqarib, asrdan asrga, mamlakatdan mamlakatga olib o’tganligi, bu ulug’ sulola Hind zaminida yana uch yuz yildan ortiq davr surganligi o’sha yillardayoq dilimda hayrat va iftixor tuyg’usini uyg’otgan edi. Keyinchalik «Temur tuzuklari» bilan tanishganimda Sohibqironning vasiyatlariga va ulug’ bunyodkorlik an’analariga Bobur mirzo astoydil amal qilgani juda ko’p tarixiy voqealarda ko’zga tashlandi… Ammo sho’ro davrida bu haqiqatlarni yozish arining uyasiga cho’p tiqish bilan barobar edi. Chunki sho’rolar har gal Amir Temurga qarshi hujum uyushtirganda nuqul Bobur mirzoni uning yoniga qo’yib qoralashardi…» Yozuvchi e’tirof etganidek, faqat mustaqillik tufayligina millatimiz o’tmishini, jumladan, buyuk temuriylar tarixini to’la va xolis yoritish imkoni tug’ildi, «Yulduzli tunlar» romani ham biz guvoh bo’lgan epizodlar bilan boyidi. Yozuvchi voqealar va qahramonlar talqinida bu jihatni doimo yodida tutadi. Agar asar matniga shu nuqtayi nazardan qarasak, parchadan oladigan taassurotimiz anchagina boyishi aniq. Yuqorida aytganimizdek, Boburjon juda qattiq xastalikdan endigina qutulgan. Yoshi katta odamlar bunday paytda ortiqcha harakatdan, urinishdan o’zini asrashi tayin. Boburjon bo’lsa, onasi va opasining, umuman, Andijonda qolgan yaqinlarining diydoriga tezroq yetish umidida kasallikni ham tamom unutadi. Shunga ko’ra, yozuvchi qahramonlarining insoniy tuyg’ularini «Ona-bola va egachini otlaridan tushib, ~ 26 ~ jon shirinlik qilyapti, lekin tokaygacha demoqchi bo`ladi yozuvchi.Hikoya asosida 1997 – yilda yaratilgan videofilm ham muvaffaqiyatli chiqdi. Badiiy asar markazida, asosan, inson turadi. Uni o`yga, hayajonga slogan muammolar aks ettiriladi. Pirimqul Qodirovning «Qadrim» qissasida zamonaviy mavzu yoritilgan. Unda o’zbek adabiyoti uchun yangi mavzu-gazchilar hayoti va mehnati Iskandar, Zulayho, Davron, Ashur kabi jonli obrazlar orqali badiiy gavdalantirilgan. Qahramonlar xarakterining murakkabligi va to ‘laligi jihatidan, xususan, Iskandar va Zulayho obrazlari ajralib turadi. Asarda yosh ishchi Iskandar dunyoqarashining shakllanishi, uning o ‘z qadrqimmatini tushuna borishi, hayotdan 0’rnini topib olishi jarayonini tasvirlashga e ’tibor berilgan va bu masala muvaffaqiyatli ravishda yoritilgan. Qissada voqealarning bosh qahramon Iskandar tilidan, uning boshidan o ‘tkazgan kechinmalar sifatida hikoya qilinishi yozuvchiga obrazlarning ruhiyatini chuqur tahlil qilish va tasvirlash imkoniyatini bergan. Pirimqul Qodirovning “Qadrim“, “Erk“, “Meros“ qissalari markazida inson shaxsiga ehtirom, shaxs tabiatining mehvari sanalmish erk, o`zlik, qadriyat muammolari qo`yilgan. “Qadrim” qissasi - Iskandar kim nima desa xop deydigan itoatkor, mutelikni, hatto, ma`lum darajada, oddiy bir hayotiy haqiqat sifatida qabul qiladigan yigit. U zarur bo`lganda mustaqil fikrni, xohishini, raddiyasini ham ma`lum qilishga qimtinadi. Sevgilisi Zulayho esa, aksincha, o`zgalarga qaramlikka ko`nika olmaydi. Uning vujudida qo`rquvga, hadika, o`zgalarga qaramlikka qarshi bir tug`yon bor. U birov ning turtgisi bilangina harakatga kelishni yoqtirmaydi. Mustaqil mushohada yuritmay, o`zganing ta`sirida fikrlay boshlovchi kishidan orlanadi. Mana shunday xislatli Iskandarni kezi kelganda siltab tashlashgacha boradi. Hayotga endi kirib kelayotgan yigit qiyofasida tasvirlangan bu qaramlikka qarshi isyo, qadr qimmat, o`zlikni, g`ururni himoya qilish va mustaqil fikrlashga da`vat deganda adib kichik bir shaxsiy, xususiy maqsadgina nazarda tutgani yo`q. Uning zamirida chuqur ijtioiy ma`no: tutqun g`oyalarga qaramlik va bo`ysunishdan qutilishga chorliv ~ 10 ~ ko’plab qahramonliklarga duch kelishimiz mumkin. Ulardan biri, Bobur Samarqandda hayot va o’lim orasida behush bo’lib yotgan paytida bundan xabar topgan Andijon qal’a himoyachilarining bir qismi fitnachilar tomonga o’tib ketadi, aynan shu paytda Andijonga yov bostirib kelayotganini ko’rgan Xonzoda begim erkakcha to’n va bo’rk kiyib, beliga kamar bog’lab, xanjar osib hayot- mamotlari qil ustida turgan qal’a himoyachilariga ko’makka boradi. Bu harakati bilan u xatto ko’p yigitlarning qo’lidan kelmaydigan qahramonlikka qo’l urib oz sonli jangchilar bilan qal’ani himoya qilishga urinadi. Xonzoda begimni biz To’marisga qiyoslasak bo’ladi, chunki har bir o’zbekda Amir Temur,Mirzo Ulug’bek, Bobur Mirzo, Alisher Navoiy, To’maris, Bibixonimlarning qoni oqmoqda ekan, har bir o’zbek o’g’il va qizlari o’z yurti uchun Xonzoda begim kabi jonini garovga qo’yib bo’lsa ham o’z yurtini himoya qilishga tayyordirlar. Asar davomida Xonzoda begim inisi Boburni va oila a’zolarini himoya qilib Samarqanddan sog’-salomat chiqib olishlari uchun o’z orzulari va baxtini qurbon qiladi va yovuz shoh bo’mish Shayboniyxonga turmushga chiqadi. “Yulduzli yunlar” asari bunday qahramonliklarga juda boy asardir. Lekin ulardan eng ta’sirli qahramonlik Xonzoda begimning o’g’li bo’lgan Hurramshoh tomonidan ko’rsatilgan bo’lib hali 10 ga ham kirmasdan tog’asi Bobur uchun o’z jonini xatarga qo’yib jangga kiradi va bir daydi o’q tufayli vafot etadi. Bobur garchi bobosi Amir Temur davlatini qayta birlashtirolmagan bo’lsada Hindistonda tinch va osuda hayot tarzili davlatni tuzishga muvaffaq bo’ladi. Bu haqida ko’plab atoqli olimlar va yozuvchilar o’z fikrlarini bildirib o’tishgan: Rumer Goden: “Bobur bunyod etgan davlat garchi bobolariniki singari bepoyon mintaqalarga yoyilmagan bo lsa-da, u o zʻ ʻ saltanatining sultoni, buyuk imperatori darajasiga ko tarildi. O z mulkida ʻ ʻ boshqaruv tizimini mahkam tutib, uni mohirlik bilan idora qildi. Bu o lkani ʻ 332 yil davomida mahorat bilan boshqargan buyuk sulolaga asos soldi”. 4 4 ~ 22 ~ I.BOB.PIRIMQUL QODIROVNING HAYOTI VA IJODIY MEROSI Men ushbu “ Yulduzli tunlar “ asari haqida gap boshlar ekanman, avvalo, ushbu ijod mahsulining yaratilishida sababchi bo’lgan muallif haqida va asarnig yaratilish tarixi haqida ham to’xtalib o’tishni joiz deb bildim. Yozuvchi, tarjimon, publitsist, adabiyotshunos olim, o zbek nasriningʻ yirik namoyandalaridan biri Pirimqul Qodirov Turkiston tizma tog ining ʻ etaklaridagi Kengko l degan qishloqda 1928-yilning 25-oktyabrida tug ilgan. ʻ ʻ U asli o zbekning barlos qavmidan; urushdan keyingi yillarda jamoa ʻ xo jaligida, yo l qurilishi, so ng Bekobod metallurgiya zavodida ishladi. ʻ ʻ ʻ 1951 yili O rta Osiyo Davlat universitetining Sharqshunoslik fakultetini ʻ tugatib, Moskvadagi M. Gorkiy nomidagi Adabiyot institutining aspiranturasiga o qishga kirdi. “Abdulla Qahhorning urushdan keyingi ijodi” ʻ mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi. 1954–1963-yillarda u sobiq ittifoq Yozuvchilar uyushmasi qoshida o zbek adabiyoti bo yicha ʻ ʻ maslahatchi, O zRFA til va adabiyot institutida katta ilmiy xodim (1963– ʻ 1983), O zbekiston Respublikasi Adabiyot, san at va me morchilik sohasidagi ʻ ʼ ʼ Davlat mukofotlari qo mitasi raisi (1989–1994) bo lib ishladi. ʻ ʻ Betakror asarlari bilan millionlab adabiyot ixlosmandlari qalbini zabt etgan atoqli adib, O’zbekiston xalq yozuvchisi Pirimqul Qodirovdan katta ma’naviy meros qoldi. Adibning “Studentlar” degan birinchi kitobi 1950 yilda nashr etilganidayoq Abdulla Qahhor, Oybek, Zulfiya kabi ustozlari e’tiborini qozongandi. Adib ijodining debochasi “Studentlar” (1951) hikoyasi ‒ talabalik yillarida e lon qilinib, tolibi ilmlar hayotini, ularning ichki olamini ʼ yoritadi. Shundan keyin “Jon shirin”, “Kayf”, “Olov” hikoyalari, “Qadrim” (1961), “Erk” (1968), “Meros” (1974) qissalari, “Najot”, “Baxillar va botirlar” afsona qissalari (1980), “Akramning sarguzashtlari” (1974), “Yayra institutga kirmoqchi” (1970) nomli qissa va hikoyalar to plamlari birin-ketin ʻ chop qilindi.G afur G ulom nomidagi Adabiyot va san at nashriyotida ʻ ʻ ʼ adibning uch jildlik tanlangan asarlari (1977–1978) nashr qilingan. ~ 6 ~ Pirimqul Qodirov adabiyotshunos olim sifatida “Til va el” (1972), “Xalq tili va realistik proza” (1973), “Til va dil” (2005) risolalarini yaratdi. Ikki jildli “Adabiyot nazariyasi” uchun “Adabiy asarning tili”, “Adabiy jarayon” boblarini yozdi.Zangori olov zahmatkashlari haqidagi “Qadrim” qissasi asosida “Sening izlaring” badiiy filmi (rejissyor R. Botirov), “Yulduzli tunlar” romani, “Jon shirin” hikoyasi asosida ko p seriyali videofilmlarʻ suratga olingan. “Bobur” pyesasi (rejissyor B. Yo ldoshev) uzoq yillar ʻ mobaynida hozirgi O zbek milliy akademik drama teatrida, “Insof” pyesasi ʻ esa viloyatlar drama teatrlari sahnalarida qo yilgan. ʻ Yurtimiz mustaqilligi millatparvar adibga tuganmas ilhom baxsh etganini uning so’nggi yillarda yaratilgan asarlari, istiqlolni dildan tarannum etuvchi o’nlab maqolalari misolida ko’rish mumkin. 2001-yilda “Ma’naviyat” nashriyotida chop etilgan “Qalb ko’zlari” to’plamidan o’rin olgan badialar, o’ylar va maqolalarida yurt istiqloli qanchalik bebaho ne’mat ekanligi, uni ko’z qorachig’idek asrash har birimizning muqaddas burchimiz bo’lmog’i lozimligi haqida kuyunchaklik bilan so’z yuritilgan. Olim va adibning “Til va el” (2005) va “Amir Temur siymosi” (2006) deb nomlangan salmoqli ilmiy badialari ayniqsa ziyolilarda juda katta qiziqish uyg’otdi. Adib kitobxonlarga “Ona lochin nidosi” degan tarixiy romanini (1997) taqdim etdi. 2001 yilda esa uning “Qalb ko zlari” nomli (badealar, ʻ o ylar, esdaliklar) kitobi chop etildi. “Amir Temur siymosi” (2007) tadqiqoti ʻ tariximizni xolis o rganish borasida muhim o rin egalladi. ʻ ʻ P. Qodirov tarjimon sifatida L. Tolstoyning “Kazaklar”, K. Fedinning “Dastlabki quvonchlar”, P. Tolisning “Iz”, X. Deryaevning “Qismat” qissasi va romanlarini ona tilimizga o girgan. Uning asarlari rus, ukrain, hind, urdu, ʻ turk, uyg ur, qozoq, qirg iz, turkman tillarida nashr etilgan. ʻ ʻ Pirimqul Qodirov mukofotlari “Yulduzli tunlar” romani uchun Pirimqul Qodirov 1981 yili Respublika Davlat mukofotiga sazovor bo lgan. U ʻ O zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi deputati (1997–2000), Respublika Oliy ʻ Majlisi fan, madaniyat va ta lim qo mitasi raisi (1991–1995) bo lgan. ʼ ʻ ʻ ~ 7 ~ maydonidagi g’o’za chanog’i shaklidagi favvora, tunlarni kunduzday yoritib turgan rang-barang elektr chiroklar, tep-tekis asfalt ko’chalar, tramvay, trolleybuslar yosh qahramonlar diqqatidan chetda qolmaydi. “Skver” maydonidagi yagona universitet binosiga Mahkam, Gavharlar g’urur bilan boqadilar. Yozuvchi yoshlar ruhi, shahar ko’rinishini tasvirlagach, universitetdagi murakkab munosabatlar mohiyatini yoritadi. Universitetda Abdurahmon Toshev, Temir Akbarov, Akim Zadorin, Sulaymon Ziynatullayev singari haqiqiy olimlar, yoshlar rahnomalari ishlaydilar. Ular universitet minbaridan yoshlarga chin haqiqatni, ilmiy yangiliklarni aytishga odatlanganlar. Bunday olimlar hamisha to’g’ri so’zliklari, ilmiy-tarixiy haqiqatga xiyonat qilmasliklari bilan tanilganlar. Zufar Hakimovich, Muhammadjon Eshonboyev, Nazarov singari o’qituvchi-amaldorlar stalinizm davri ruhini xarakterlariga singdirib yuborganlar. Ular olimlikka da’vo qilolmaydilar, ammo partiya, davlat yo’l-yo’rig’ini ko’r-ko’rona universitet hayotiga tatbiq etadilar. “Uch ildiz”da har xil majlis, yig’ilishlarning ko’payib ketganligi ko’rsatiladi. Ularda ko’pincha shaxsiy masalalar ko’rilar, kishilarning auditoriyada, koridorda, kafedrada aytib yuborgan gap-so’zlari muhokama qilinardi. Shaxsga sajda qilish yillarida majlisbozlik dushman topishning sinalgan usuli edi. Hakimov, Eshonboyev, Tursun singarilar majlis qilib — suvni loyqalatib dushman izlar, “baliq” tutardilar. Pirimqul. Qodirovning “Uch ildiz” romanidagi umumiy ruh, kayfiyat orqali ham g’oya yoritiladi. “Uch ildiz”da uzoq davom etgan bemorlikdan so’ng o’ziga kela boshlagan bemor — ijtimoiy muhitning ruhi ishonarli tasvirlangan. Romanda Obid Karamatov, Sulaymon Ziynatullayev singari yangi zamonning kishilari xarakteri yaratilgan. Obid Karamatov universitet firqa qo’mitasi yetakchisi. U o’zida KPSSning XX syezdi g’oyalarini aks ettirgan. Lekin, baribir, Karamatov ham kommunistik firqa yetakchisi edi... “Uch ildiz”i da demokratik tamoyillar, insonni sevish, e’zozlash ruhi aniq ko’rinadi. ~ 18 ~ Kirish. Adabiyot - xalq mulki. U inson hayotida alohida ahamiyatga ega. Inson bor ekan, adabiyot ham bo'ladi. Adabiyotning о 'Imasligini ta ’minlovchi ikkita qudratli omil bor. Ularning biri adabiyotning g ‘oyat buyuk tarbiyaviy-ma ’rifiy ahamiyati bo’lsa, ikkinchisi, uning insonlarga zavq-shavq berish xususiyatiga egaligidir. Zero, inson har qanday davrda, har qanday sharoitda ham busiz yasholmaydi:doimo tarbiyaga , doimo та ’rifatgava badiiy zavq olishga muhtoj. Ana shunga ko’ra, tarbiyaviy-estetik ahamiyatga ega bo’Igan yetuk asarlarga aslo zavol yo’q. Bunga qarama-qarshi holda quruq zamonasozlik ruhida yozilgan hamda hukmron mafkura va siyosatning istagi bilan maydonga kelgan, badiiyati bo ‘sh asarlarning umri qisqa bo ‘ladi. Bunday asarlar davr sinovlariga bardosh berolmay, tezda unutiladi. Afsuski, XX asrda yaratilgan asarlar orasida ana shunday «mahsulot»lar ozdir. San'atning boshqa turlari kabi badiiy adabiyot ham hayotni undagi insonlarning ruhiy holati, o'y-fikrlarini aks ettiradi. Hayot hamisha insonlarning tirikchiligi, mehnat faoliyati , kurashi, his-tuyg'ulari, kechinmalaridan iborat. Adabiyotning tasvir mavzuyi, avvalambor, insondir. Inson tasviri yo'q, u ko'zda tutilmagan joyda badiiy adabiyot ham bo'lmaydi. Shunga ko'ra adabiyotshunoslik ilmida markaziy o'rinni egallovchi tushuncha ham obraz qahramon tushunchasidir. Obraz – timsol tushunchasining keng va tor ma'nolari mavjud. Keng ma'nodagi timsol tushunchasi ijodkorning fikr- tuyg'ulari singdirilgan hayot manzarasini anglatsa, tor ma'noda badiiy asarda aks ettirilgan inson siymosini ifodalaydi. Badiiy obraz esa voqelikni faqat san atga xos usulda o zlashtirib va o zgartirib xarakterlovchi estetikʼ ʻ ʻ kategoriya. Shuningdek, badiiy asarda ijodiy qayta yaratilgan har qanday voqea ham Obraz deb yuritiladi. Obrazda obyektiv anglash bilan subyektiv ijodiy tafakkur qorishib ketadi. Badiiy Obrazning o ziga xos xususiyatlari real ʻ voqelikka va fikrlash jarayoniga bo lgan munosabatda aniq namoyon bo ladi. ʻ ʻ Obraz vokelikning badiiy in ikosi sifatida real ʼ mavjud obyektning hissiy aniq , tayin zamon va makonda davom etgan, moddiy tugal, o zicha yetuk ʻ ~ 4 ~ va uning muallifini badnom qilishga urinishdi. Ijodkorning o’zi aytganidek, «mustabid tuzum tazyiqi ostida roman olti yil chop etilmay yotdi». Muammoning yana bir jihati shundan iborat ediki, boburiylar sulolasi hukm surgan bugungi Afg’oniston, Pokiston, Hindiston singari davlatlarda yashovchi aholining o’z tarixiga munosabati, boburiylarga qarashini ham inobatga olish talab qilinardi. Chunki bu yurtlarda ham hozirga qadar yuzlab ijodkorlar, olimlar, siyosatchilar, hatto yirik davlat arboblari bizning vatandoshlarimiz – boburiylarga o’z munosabatlarini u yoki bu tarzda bildirganlar. To’g’ri, Pirimqul Qodirov ixtiyorida hazrat Bobur qalamiga mansub tengsiz asar – «Boburnoma», uning qizi Gulbadanbegim tomonidan bitilgan «Humoyunnoma» singari ko’plab tarixiy hamda badiiy manbalar bor edi. Lekin, shu narsani inobatga olish kerakki, Pirimqul Qodirov tarixchi sifatida emas, yozuvchi – ijodkor sifatida maydonga chiqadi. Ijodkordan esa o’quvchi kechmishning quruqdan quruq bayoni yoki ilmiy izohini emas, san’atni talab qiladi. San’atki, xoh tarixiy, xoh to’qima voqeahodisa yoxud insonlar bo’lsin, ularning faqat tafsiloti, jismi emas, ruhi ham qayta tirilsin, bugungi kun kishisini o’z dunyosiga «tortib olsin»! Xo’sh, Pirimqul Qodirov mana shu g’oyat qiyin talabni bajara olganmi? Keling, bu savolga «Yulduzli tunlar» romanidan olingan yuqorida o’qiganingiz mo’jaz parchadan kelib chiqib javob topishga urinaylik. Asarning shu qismiga asos bo’lgan tarixiy voqealar «Boburnoma»ning «Vaqoei sanai arbaa va tis’a mia» (To’qqiz yuz to’rtinchi (1498–1499) yil voqealari) deb nomlangan bobidan o’rin olgan. Bobokaloni Amir Temur poytaxt etgan Samarqand taxtida yuz kungina o’tirgan o’n olti yoshli Bobur mirzo ota shahri Andijonni fitnachilar qo’lidan qutqarmoq uchun ortga qaytgan. Boburjonning o’zi endigina og’ir xastalikdan oyoqqa turgan. U onasi Qutlug’ Nigorxonim, onasining onasi Eson Davlat begim, ustozi Xoja Mavlono qozi (Xo’ja Abdulla)dan «Samarqand Andijon kuchi bilan olingan edi. Agar Andijon qo’lingizda bo’lsa, Xudo buyursa, Samarqandni yana qayta olsa bo’lar» mazmunidagi xatlar olgach, shu safarga otlangan… Bu hodisalar ~ 25 ~ taassurot qoldiradi. Asarni mutolaa qilishni har bir tengdoshimga, har bir adabiyotshunosga tavsiya qilgan bo’lardim. Zero, har bir o’zbek faxrlanishi lozim aynan mana shunday yozuvchimiz borligi yoki mana shunday buyuk ajdodlarimiz bo’lganligidan. Asar badiiy talqinlar bilan judayam chiroyli va tushunarli tarzda o’quvchiga havola qilingan. Pirimqul Qodirov hikoya va qissachilik emas, balki ayni milliy hikoya va Qissachilik rivojiga katta hissa qo`shgan yozuvchidir. Uning “Studentlar” ( 1950 – yil, birinchi hikoyasi, bu kitob chiqqanda u hali ToshDU sharqshunoslik fakultening studenti edi). Yana uning “Jon shirin” 1968-yilda yozilgan.Adib qahramonlarini chuqur o`ylar girdobida, ikkilanish, iztroblar jarayonida va ijtimoiy dardlar to`qnashgan nuqtada tasvirlashga intiladi.Shunday asarlardan biri “ Jon shirin “ hikoyasidir.Hikoyada paxta yakka hokimligi davrida hukm surgan ayrim dahshatlar qahramonlarning achchiq taqdiri orqali ro`yirost ko`rsatib berilgan.Paxtaga sepilgan doridan yosh bola halok bo`ladi. Atrofdagilar zaharlanadi. Bu mohiyat e`tibori bilan mallatning, irsiyatning paxta zug`umi ostida zaharlanib borayotganiga, himoya qilinishi lozim bo`lgan haq – huquqining tili qisqaligiga ishora edi. Aybdorlar esa elni mutelikka slogan markazdagilarigina emas, uni shu holatda tutib turgan o`zimizdagilar, brigadir u rais, firqa kitobi–yu undan yuqoridagilar. Bir vaqtlar mashhur“ Nazir otaning g`azabi “da tosh yog`sa ham paxtani terishga da`vat etil gan edi. Bu asar esa paxtaga sepilgan dorilar odamni o`ldirib yubirsa ham rejani bajarish kerak, deyilgan siyisatning insonlar taqdiridagi badiiy ko`rinishi edi.Yozuvchi hikoyada muteki, qaramlikni keskin fosh etdi. Sodir bo`lgan dahshatni ochish, aybdorlarni jazolash o`rniga, hamma amaldorlar ishni bosdi bosdi qilish tarafdori. Chunki bu ishda hammasining aybi bor, egatlarni zaharlab bo`lsada, yuqoriroq hosil olish va mansab martabani qo`ldan chiqarmaslik hikoyadagi mansabdorlarning maqsadi shu. Sepilayotgan dorini, doridagi zaharni bilishmaydimi? Bilishadi. Bolaga, uning otasiga achinishni ham unutishmaydi. Lekin jinoyatni oshkor qilishmaydi.Mutelik, qullik davom etversin, bolalar nest–nobud bo`lsa bo`laversin.Unga qarshi chiqish uchun esa ~ 9 ~ ma`rifiy ildiz belgilaydi, degan g`oya singdirilgan. Deyarli yarim asar avval yaratilgan “ Uch ildiz “ romani istiqlol davrimiz g`oyalariga k`op jihatlaribiln hamohangdir. Yozuvchi “ Qora ko`zlar “ (1963 – 1966) romanida oila, burch, hallollik, e`tiqod, to`g`rilik kabi ma`naviy muammolarning yangi – yangi qir ralarini yoritdi. Ma`lumki, asar yozilgan zamonda sho`rolar mamlakatida qishloq bo`ladimi, shahar bo`ladimi – hamma yoqda hayot farovon, degan soxta, yolg`on g`oya hukmron edi. Adib esa, O`zbekistonning olis Oyko`lqishlog`idagi kishilar ma`naviyatini, yashash tarzini aks ettirish orqali hayotning asl, haqqoniy manzaralarini ko`rsatdi. Xo`jalik raisi Davlatbekov – manfaatparast va mansabparast. “ Nima bizga Amerika “ qabilida ish tutib, xo`jalikdagi chorva tuyog`iga qiron keltirishga bir bahya qolgan.“ Davlatbekovchilik“masalasida Ortiq undan ham ustasi farang. Kattalarga yaltoqlanish uning suygan oshi. Uning nazarida vijdon degan ikkinchi, uchinchi darajali matoh. Xuddi shu – vijdonga munosabat aka – uka Ortiq va Avazni bir biridan keskin ajratib turadi.Romanda Hulkar, Jannatoy, Cho`lponoy singari ayollar obrazi chuqur mehr bilan tasvirlangan. Ularning og`ir, mashaqqatli mehnati, olia, muhabbat, qadr – qimmat borasidagi erksizligi, “ hurmatli “ o`zgalar inon – ixtiyoridan chiqa olmasligi kuyinchak ehtiros va haqqoniylik bilan yoritilgan. Alloh odamga ulug` yosh bersa, zakovatni, diyonatni ham qo`shib bersin ekan. Romandagi Ismat bobo esa bunday emas – teskarisi.“ Qora ko`zlar “ romanida qishloq hayoti tasvirlangan bo`lsa, “ Olmos kamarda “ (1977) yozuvchi shaharliklar hayotiga murojaat etdi. Asar qayta ishlandi. “ Yulduzli tunlar romani “ – asar nainki adib ijodi, balki, XX asr o`zbek adabiyoti tarixida muhim o`rin tutadi. Sho`rolar bunday asarlar xalqning ko`zini ochdi, isyonkor ruhni charxlaydi, ulug` ota – bobolar orqali buyuk o`tmishga, ma`naviy qudrat an`analariga intilish va sadoqatni kuchaytiradi, deb qo`rqdilar va yanglishmadilar. Bu asar ham shunday asar.1978 –yil bosilib chiqdi, hatto O`zbekiston Davlat mukofotiga sazovor bo`ldi (1981). ~ 15 ~ Lekin ko`p o`tmay asar va yozuvchi boshiga ko`p og`ir kunlar tushdi. Roman matbuotda feodalizmni tar`gib qiluvchi asar sifatida qoralandi. Muallifga millatchi, burjua yozuvchisi deb tuhmat qilindi. Yangi zamon, mustaqillik adibni ham, romanni ham xalqqa qaytardi. Bu asar shoh sarkarda, shoir – benazir inson Z. M. Boburning yorqin siymosi mahorat bilan aks ettirilgan to`laqonli badiiy asardir. Roman Bobur siymosini tarixiy haqiqatga mos, badiiy jihatdan jozibali tasvirlashi bilan e`tiborli. Humoyun og`ir betob bo`lib yotganida Bobur farzandiga shunday deydi:“Sening betoqatligingga men toqat keltiray! Sening shu og`ir dardingni xudo sendan olib menga bersin…. Bobur umumiy jimlikda Humoyunning boshidan uch marta aylandi – yu:- E parvardigor! – deb iltijo qildi. – Menki, Boburmen, agar jonberish mumkin bo`lsa, umr – u jonimni Humoyunga qurbon qildim! Azroyil mening jonimni olsin u, xudo Humoyunga shifo bersin!”Humoyun ko`p o`tmay tuzaladi. Bobur qazosi shu voqealarga to`g`ri keladi. Bobur Hindistonda saltanatni boshqarganda podsho bo`lishning shon shavkati bilab bir qatorda, adadsiz pushaymonlarni, iztiroblarni, yuzi qarolig`larni boshidan kechirgan. Vatan sog`inchi bilan o`rtangan. Shu ma`noda romanda Bobur ruhi, ichki dunyosi, orzu – armonlarining yuksak mahorati bilan tasvirlanganini ta`kidlash zarur. Onasi Qutlug` Nigorxonim bilan Boburning nafas olishdayoq bir – birlarini tushunishlari, inining Xonzodabegimni nainki so`z, balki yuark bilan anglay bilishi, shoirning havo emas ilhom bilan nafas olayotgan betakror sohir holatlaridagi his hayojonlar tasviri Pirimqul Qodirovning ruhiyat manzaralarini ko`rsatishdagi ustaligidan dalolat beradi. Qahramon o`z o`zini ichdan tahlil etadi, qiynayotgan savollarga shu yo`sinda javob izlaydi va topadi. Zaharlangan Bobur ruhiyati shunday chiziladi: “Boshidan o`tgan o`lim dahshati hamon xayolidan nari ketmasdi. Shu qil uzilsa, o`lim deb ataladigan zulmat qa`riga qulab tushishini 2 kun davomida muttasil his qilish unda yashash istagini behad kuchaytirib yuborgan edi. Hayotning bir lahzasi uchquni dunyoning barcha boyliklari-yu, toj–u taxtlaridan ham aziz ekanligi unga astoydil sezildi”.Qahramon ruhiyatini teran, jonli, samimiy ochish o`z ~ 16 ~ quchoqlashib ko’rishar ekanlar, goh xonumondan ayrilish alamlarini, goh diydor ko’rishish quvonchlarini ichlariga sig’dirolmay, ko’zlariga dambadam yosh olishar edi» deya g’oyat tabiiy tasvirlaydi. IV. XULOSA Pirimqul Qodirov – O’zbekiston Xalq yozuvchisi, O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan madaniyat xodimi, o’zbek adabiyotining peshqadam vakillaridan biri. XX asrning ulug’ yozuvchilaridan biri Muxtor Avezov Pirimqul Qodirovga yuksak baho berdi va kelajagi porloq ekanini bashorat qildi. Va bashorat to’g’ri chiqdi – yozuvchi qadam-baqadam ulg’aydi va yirik san’atkor, mohir adib bo’lib yetishdi. Adabiyotda hamisha amal qiluvchi isbot talab qilinmaydigan qonuniyatlardan biri shundaki, adib har qancha iste’dodli bo’lmasin, butun umri davomida boshqa buyuk ijodkorlarning tajribasini o’rganib boradi, ularga suyanadi, davom ettiradi va boyitadi. Pirimqul Qodirov ham ayniqsa, Lev Tolstoy maktabini puxta o’rgangan, Qodiriylar, Oybeklar, Qahhorlar tajribasini o’ziga singdirib olgan edi. Shuning uchun ham, u o’z ustozlariga ergashib, so’z san’atini ulug’ va muqaddas ish deb bildi, adabiyot xalq dardini ifodalamog’i, odamlarga hayot sirlarini o’rgatmog’i, yashash san’atidan, yaxshilik san’atidan saboq bermog’i kerak deb hisobladi. Yozuvchi o’z asarlarini yaratar ekan, ularning katta- kichikligidan qat’i nazar, har gal xalq manfaatlarini nazarda tutdi. Adib o’z asarlarida halollik, vijdoniylik, ma’naviy yuksaklikni, vafo va sadoqatni, fidokorlikni ulug’lash, har xil qalloblik va olg’irlikni, insofsizlik va diyonatsizlikni qoralash yo’lidan bordi. Adibning har bir yangi asarini ming- minglab adabiyot muxlislari mehr bilan o’qishadi. Pirimqul Qodirov ijodining xalqimiz orasida shunchalik e’zozlanishining siri shundaki, u xalq dilidagi gaplarni yozdi, uning qalbiga yaqin insonlarni mehr-muhabbat bilan ~ 27 ~ tasvirladi. Xalq esa muhabbatga muhabbat bilan javob berdi. Ijodkorning orzu qilgan baxti ham mana shunda..Adib asarning oxirini ham ta’sirli qahramonliklar bilan yakunlagan. Asarning oxirida Bobur o’g’li Humoyunni dardini o’ziga oladi va shu kundan boshlab Humoyun tuzala boshlaydi, ammo Boburning ahvoli kundan-kunga yomonlashib boradi. Ko’plab tabiblar Humoyunning dardiga davo topa olishmaydi va uning tuzlishi uchun eng qadrli narsa bag’ishlansagina dardiga davo topilishini takidlashganda, Bobur hech o’ylab o’tirmasdan o’glining dardini o’ziga oladi va mana shu kasallikdan vafot etadi. “Yulduzli tunlar”dagi yozuvchining eng katta yutug’i, shubhasiz, Bobur obrazidir. Bu romanga qadar o’zbek adabiyotida Boburdek murakkab, ziddiyatli tarixiy shaxs obrazi yaratilmagan edi. Boburning shoh, shoir va inson sifatidagi ham kuchli, ham ojiz tomonlarini, hayoti va shaxsiyatidagi barcha fazilatu qusurlarini bor bo’yicha ko’rsatadi. Bobur o’rta asrning o’ta murakkab, ziddiyatli bir pallasi – temuriylar saltanatining o’z yurtida yemirilishi, o’zga yurtlar - Afg’oniston va Hindistondagi yangidan tiklanishi davrida yashadi. Temur nasli orasida temuriylar saltanatini eng qaltis damlarda saqlab qolish uchun astoydil kurashgan eng sobit shaxs ham, yangi imperiyaning asoschisi ham shu Bobur bo’lib chiqdi. Bobur Sharqning ulug’ mutafakkirlari, birinchi galda Alisher Navoiyning yuksak insonparvarlik g’oyalari ruhida tarbiyalangan, inson qalbini , uning dardu tashvishlarini yurakdan his etishga qobil barkamol bir odam, nozikta’b, haqgo’y shoir, san’atkor, olim. Romanda Boburning shaxsiy xislatlari, oilaviy hayoti – onasi Qutlug’ Nigor xonimga hcin farzandlik tuyg’usi, opasi Xonzodabegimga inilik, farzzandlaridan Humoyun bilan Gulbadanga otalik mehri yorqin lavhalarda o’z ifodasini topgan.Birinchi umr yo’ldoshi Oyshabegim bilan o’tkazgan ko’ngilsiz damlar dramasi, Mohim bilan g’aroyib tanishuv daqiqalari, chin va teng sevgi sururi, Mohimning Boburga cheksiz sadoqati, beorom turmush tashvishlaridan chekkan iztiroblari – barchasi maromida berilgan. Boburning ~ 28 ~ O zbekiston xalq yozuvchisi Pirimqul Qodirov “Shuhrat” medali (1994),ʻ “El-yurt hurmati” (1998), “Buyuk xizmatlari uchun” (2006) ordenlari bilan mukofotlangan. Ustozning ma’naviy merosini batafsilroq o’rganish maqsadida nabiralari Xurshid Qodirov bilan xonadonlariga bordik. Ustozning qizlari Yaxshigul opa rahmatli ota-onalarining chiroqlarini yoqib o’tiribdi… Uzoq yillar ulug’ adibning zahmatli mehnatlariga shohid bo’lgan ish stoli, mo»jazgina kutubxonasiga razm solib ko’nglim allanechuk bo’lib ketdi.Xonaning bir burchidagi shkafda buyuk yozuvchining taxlam-taxlam qo’lyozmalari, katta sumkada son-sanoqsiz “Yon daftar”lari qalashib yotibdi. Qo’lyozmalarni varaqlab ko’rdim. Aksariyati adib hayotligi chog’ida gazeta- jurnallarda, kitoblarida yoritilgan. Xalqimizning sevimli yozuvchisi Pirimqul Qodirovning salmoqli romanlari, bir-biridan shirali qissa va hikoyalari kitobxonlarning sevimli asarlariga aylangani shubhasizdir. Ayniqsa, yoshlarga bag’ishlangan “Uch ildiz” asariga ustoz Abdulla Qahhor yuksak baho bergan bo’lsa, ruscha tarjimasini o’qigan buyuk qozoq adibi Muxtor Avezov Moskvada bo’lib o’tgan “O’zbek adabiyoti va san’ati kunlari”da ushbu asarni noto’g’ri talqin qilgan va unga o’rinsiz ayb qo’ygan Anna Karavaevaning ta’riflari xato ekanini ishonarli dalillar bilan isbotlab berganligi yozuvchining keyingi asarlarining yozilishiga turtki bo’lgan desak, mubolag’a bo’lmaydi. 1 Adib shundan keyin “Qadrim”, “Erk”, “Meros”, “Botirlar va baxillar” qissalarini, “Qora ko’zlar”, «Yulduzli tunlar» romanini yaratdi. Bu asarlarda o’z davrining yosh qahramonlari qanday shakllanganligi haqida hikoya qilib, ular hayotining ibratli jihatlarini haqqoniy tasvirlab bergan. Pirimqul Qodirovning so’nggi o’n yil ichida yozgan “Ona lochin vidosi” romanida Amir Temurning suyukli o’g’li Shohruh va kelini Gavharshodbegim bilan bog’liq voqealar qalamga olingan. Asardagi Ulug’bek Mirzo, Husayn Boyqaro va Alisher Navoiylarning yoshlik davridagi jasorat va matonati ham o’quvchida yorqin 1 ~ 8 ~ xususiyatlariga ega bo ladi. Badiiy obrazni real obyekt bilanʻ chalkashtirmaslik kerak; u shartlilik, ramziylik xususiyati bilan real voqelikdan farq qiladi va asarning ichki «illyuziyali» olamini tashkil qiladi. Obraz voqelikning oddiy in ikosi bo lmay, ʼ ʻ balki uni umumlashtirib , alohida, o tkinchi, tasodifiy hodisaning eng mohiyatli, o zgarmas, muqim, adabiy ʻ ʻ jihatlarini ochib beradi. “Yulduzli tunlar“ — o zbek yozuvchisi Pirimqul Qodirov qalamiga mansub ʻ tarixiy roman. Asarda Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti haqida so z ʻ yuritiladi. Muallif mazkur roman ustida o n yil davomida ish olib borgan. ʻ „Yulduzli tunlar“ga „Boburnoma“ hamda „Humoyunnoma“ asarlari asos bo lgan. Bu asar dunyoga mashhur o'zbek hukmdori, atoqli shoir, o'z ʻ davrining qomusiy bilimlari bilimdoni Zahiriddin Muhammad Bobur hayotiga bag'ishlangan asar bo’lib, zamonaviy o'zbek romanchiligining yetuk namunasi hisoblanadi.O'zbekiston Xalq yozuvchisi Pirimqul Qodirov ushbu roman o'zining talabalik yillaridagi Amir Temur va Bobur Mirzo shaxslariga ixlosmandligi hosilasi ekanini aytgan. Hozirgi globallashuv davr jarayonida milliy qadriyatlarni asrash ,yoshlarni badiiy adabiyotga qiziqtirish dolzarb muommolardan biridir.Shu jumladan hukumat vakillari ham bu borada tegishli chora mtadbirlar amalga oshirmoqda. Bugungi kunda O’zbekiston o’z taraqqiyotining yangi, yuksak bosqichiga qadam qo’ymoqda. Biz milliy tiklanishdan – milliy yuksalishga erishishni o’z oldimizga eng muhim va ustuvor vazifa qilib qo’ydik. Bu ulug’ maqsadga esa jahon ahli bilan hamjihat va hamkor bo’lib yashash, ochiq demokratik jamiyat qurish, hayotimizda milliy va umumbashariy qadriyatlarga hurmat tuyg’usini yanada keng qaror toptirish orqaligina erishish mumkinligini biz yaxshi anglaymiz. 1 ~ 5 ~ Adib 80-yillarda „Yulduzli tunlar“ romanining mantiqiy davomi sanalmish, Boburning farzandi Humoyun va nabirasi Akbar Jaloliddin Muhammad hayoti haqida hikoya qiluvchi „Avlodlar dovoni“romanini yozgan.„Yulduzli tunlar“ dunyoning bir necha tiliga, jumladan, rus,qoraqalpoq, qirg iz, qozoq,ʻ urdu, turkman, hind hamda bengal tillariga tarjima qilingan. Zahiriddin Muhammad Bobur 14 fevral 1483-yilda Andijonda tug ilgan va Amir ʻ Temurning beshinchi avlodi, Farg ona hukmdori Umarshayxning eng katta ʻ o’g’il farzandi edi. Boburning onasi Qutlug’ Nigorxonim o’qimishli va oqila ayol bo’lib, Boburga hokimiyatni boshqarish ishlarida faol ko’mak bergan, harbiy yurishlarida unga hamrohlik qilgan. Bobur otasi Umarshayxning erta o’limi tufayli 12 yoshda taxtga chiqdi. Boburning birgina maqsadi bobosi Amir Temur barpo etgan davlatni qayta tiklash va u bu yo’lda avvalo ko’hna shahar Samarqandni bosib olishga harakat qila boshladi. Samarqandni qo’lga kiritish yo’lida olib borilgan bir nechta janglardan so’ngina Bobur Samarqandni qo’lga kiritishga muvaffaq bo’ldi. “Bobur o’z diniy e’tiqodini e’zozlab, mashoyix va dindorlarni izzat-u ehtirom qilsa-da, ularni o’z siyosiy muammolariga doxil bo’lishlariga imkon bermas va firqaparastlik xususidagi maslahatlarni qabul etmasdi. U, shuningdek, mazhab, tabaqa va boshqa ixtilofli masalalarning saroyda tarqalishiga izn bermasdi. Garchi Bobur taqvoli musulmon bo’lsa ham, mazhabiy «junun»ga moyil emas edi. Ha, hukmdor hind va afg’on amir - lari salohiyatiga u qadar e’timodi bo’lmasa-da, ularga doim munosib muomala qilib, do’stona munosabatda bo’lardi... Bobur nainki mamlakatda siyosiy ahvolni o’zgartirdi, balki saltanatni g’arbiy viloyatlar bilan birlashtirdi. Kushon rojaliklaridan keyin Afg’oniston va Hindistonning o’zaro aloqalari uzilgan va sobiq «Turk sultonlari» hukmronligida chegaralar qarovsiz holga tushgan edi. Bobur esa Afg’oniston va Hindiston o’rtasida o’z saltanatini barpo qilib, so’ng o’rtadagi shimoliy va janubiy chegaralarini mustahkamladi. Qachonlardir jang-u jadal maydoni bu sarzamin savdo-tijorat hamda madaniy-ma’rifiy markazga aylandi» 3 Asar 3 ~ 20 ~

Yulduzli tunlar romanida Bobur va Boburiylar obrazlari tasviri

Купить