Информация о документе

Цена 60000UZS
Размер 429.2KB
Покупки 0
Дата загрузки 09 Февраль 2025
Расширение docx
Раздел Дипломные работы
Предмет Лингвистика

Продавец

Benjamin Franklin

Дата регистрации 29 Октябрь 2024

33 Продаж

Yusuf va Zulayho turkumidagi dostonlar tasnifi

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI _____________________________FAKULTETI _____________________________YO‘NALISHI _______________________________________ FANIDAN BITIRUV MALAKAVIY ISHI MAVZU: YUSUF VA ZULAYHO TURKUMIDAGI DOSTONLAR TASNIFI BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 202 5 MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………………………………. 3 I BOB. O ZBEK MUMTOZ ADABIYOTIDA YUSUF SYUJETI ASOSIGAʻ QURILGAN DOSTONLARNING ILK MANBALARI (TAVROT VA INJIL) 1.1 . Tavrot va Injil kitoblari tarkibida Yusuf syujetining manbalari……………….. 7 1.2. Qur’oni Karim va islom dini manbalarida Yusuf qissasi……………………… 9 Birinchi bob bo yicha ʻ xulosalar…………………………………………………... 18 II BOB. XII – XIV ASRLARDA YUSUF TURKUM DOSTONLARINING SHAKLLANISHI 2.1. Qul Ali va uning “Qissai Yusuf” asari……………………………………….. 19 2.2. XIV asrga oid “Yusuf va Zulayho” dostoni (Durbekka nisbat berilgan) ……. 27 Ikkinchi bob bo yicha xulosalar………………………………………………….. ʻ 42 III BOB. XV – XIX ASR ADABIYOTIDA “YUSUF VA ZULAYHO” TURKUM DOSTONLARI 3.1. Jomiy va uning dostoni haqida turk olimlarining qarashlari…………………. 44 3.2. Andalib va uning “Yusuf va Zulayho” dostoni……………………………….. 53 Uchinchi bob bo yicha xulosalar…………………………………………………. ʻ 58 XULOSA ………………………………………………………………………… 60 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI ʻ …………………………. 63 2 KIRISH Mavzuning asoslanishi va dolzarbligi. Jahon adabiyotshunosligida ilohiy- ma’rifiy manbalar asosidagi sayyor syujetlar, jumladan “ahsan-ul-qisas” deya ta’riflangan “Yusuf va Zulayho” qissasi ma’lum darajada o rganib kelinmoqda.ʻ Lekin har bir davr tadqiqotchilar oldiga o ziga xos ilmiy-nazariy yеchim topish ʻ uchun masalaning ildiziga – birlamchi manbalar tahliliga, o rganilayotgan adabiy ʻ materialning genezisi hamda matn yuzaga kelishining barcha jarayonlari tadqiqiga e’tibor qaratish alohida ahamiyatga ega. “Yusuf va Zulayho” turkumidagi dostonlarni ana shu jihatdan o rganish adabiyotshunoslik ilmi oldida turgan muhim ʻ vazifalardandir. “Adabiyotshunoslik, matnshunoslik, adabiy manbashunoslik, tilshunoslik, falsafa, madaniyat tarixi sohalarida milliy madaniy merosimizning hali o rganilmagan ko pgina qatlamlarini ochib berishga yo naltirilgan ilmiy ʻ ʻ ʻ tadqiqotlarga alohida e tibor qaratilayotgan ʼ 1 ” bugungi kunda “Yusuf va Zulayho” qissasi genezisini, qissa syujeti asosida turli shoir-u adiblar tomonidan yaratilgan dostonlarning qiyosiy tadqiqini amalga oshirish, badiiy qimmatini aniqlash masalalari har qachongidan ham dolzarbdir. Ushbu ilmiy muammoning hal etilishi sayyor syujetlar asosiga qurilgan badiiy asarlar matnini tadqiq qilish, ularning asliyat va nashr nusxalarini qiyosiy o rganish, yangi nazariy umumlashmalarga ʻ kelish uchun asos berishi jihatidan adabiyotshunoslikda hozirgacha hal etilmagan masalalarga oydinlik kiritish imkoniyatini yaratadi. 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2017-yil 24-maydagi PQ-2995-son “Qadimiyyozma manbalarni saqlash, tadqiq va targ‘ib qilish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori. //Xalq so‘zi, 2017-yil 25-may. 3 Tadqiqotning obyekti va predmeti sifatida Tavrot, Injil, Qur’oni Karim, Qul Ali “Qissai Yusuf”, Abdurahmon Jomiy “Yusuf va Zulayho” dostonining Ogahiy tarjimasi, Durbek hamda Nurmuhammad Andalibning ushbu mavzudagi qissasi olingan. Tadqiqotning predmetini “Yusuf va Zulayho” turkumidagi dostonlar genezisi, tasnifi, obrazlar tizimi va matn poetikasi masalalari tashkil etadi. Mavzuning maqsadi va vazifalari “Yusuf va Zulayho” turkumidagi dostonlar tasnifini ilmiy-nazariy asoslashdan iborat. “Yusuf va Zulayho” turkumidagi dostonlar genezisini aniqlash; dostonlarda sayyor syujet matnlarining o zgarish jarayonini ilmiy tekshirish; yusufnomalar manbalarining ilmiy-ʻ monografik tavsifini amalga oshirish; “Yusuf va Zulayho” dostoni variantlari matnlarining mushtarak va farqli jihatlarini qiyosiy o rganish; dostonlar obrazlar ʻ tizimidagi mushtarak va farqli jihatlarni asoslash. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: “Yusuf va Zulayho” turkumidagi dostonlarning genezisi ilohiy kitoblarga hamda folklorga asoslanishi xalqning e tiqodi, axloqiy qarashlari, ishqiy-sarguzasht dostonlarga qiziqishi va ʼ talabi bilan bog liq ekani ilmiy dalillangan; “Yusuf va Zulayho” turkumidagi ʻ dostonlar yaxlit tizim sifatida o rganilib, obrazlar silsilasi va matn poetikasi ʻ masalalari ilmiy-nazariy jihatdan yoritilgan. Mavzu bo‘yicha adabiyotlar tahlili . “Yusuf va Zulayho” qissalarini o rgangan xorijlik olimlar, xususan, F.Vigouroux “Bibliyada Falastin, Misr va ʻ Ossuriyadagi kashfiyotlar” 2 , A.P.Lopuxin “Yaqinda o tkazilgan tadqiqotlar va ʻ kashfiyotlar asosida Injil tarixi” 3 , Ya.A.Bogorodskiy “Ilohiy kitobdagi ulug lardan ʻ Yusuf haqida” 4 , Jeyms Kugel “Potifar xonadonida” 5 kitoblarida uning ildizlarini, ayrim kichik lavhalarni hisobga olmaganda, asosan, ilohiy kitoblar bilan bog laganlar. Ye.Yaroslavskiy, F.Sulaymonova tadqiqotlarida ushbu turkum ʻ 2 Vigouroux F. La Bible et les découvertes modernes en Palestine, en Egypte et en Assyrie, T II, Paris: Berche et Tralin, 1877 (2- е издание : 1879). – Р . 600. 3 Лопухин A.П.. Библейская история при свете новейших исследований и открытий, Спб.: Тузов, 1889— 1895 (т. I, кн. IV — Иосиф и его время). 4 Богородский Я.А. Об Иосифе, библейском патриархе, Казань, 1891. 5 Кугел, Джеймс. В доме Потифара. М.: Текст: Книжники, 2010. – С. 476. 4 dostonlar genezisi Tavrotga bog lanadiʻ 6 . Ye.E.Bertels tadqiqotlarida forsiy va turkiy tillardagi yusufnomalar, ulardagi obrazlar poetikasi masalalari o rganilgan ʻ 7 . X.G.Korogli asarlarida turkiy tilda yaratilgan yusufnomalar tahlilga tortilgan 8 . Ibn Sinoning “Yusuf qissasi” asari yuzasidan ham bir qator tadqiqotlar yaratilgan 9 . Ergashali Shodiyevning “Hoziq kulliyoti” maqolasida shoir Hoziqning ayni mavzudagi dostoni tahlili berilgan 10 bo lsa, “Yusuf va Zulayho”ni kim yozgan” ʻ maqolasida Durbekka nisbat berilgan dostonning muallifligi masalasi ko tarilgan. ʻ Asosli ilmiy dalillar bo lmagani sababli bu muammo shu paytga qadar ochiqligicha ʻ qolib kelmoqda. Turkiy adabiyotda yusufnoma turkumidagi ilk badiiy asarni yozgan ijodkor sifatida XIII asr boshlarida yashab ijod etgan Qul Ali e tirof etiladi. ʼ “Qissai Yusuf” nomli bu doston XIII asrning boshlarida dunyoga kelib, “bulg orlar ʻ va ularning ajdodlari – Volgabo yi totorlari o rtasida juda keng tarqalgan”. Turk ʻ ʻ olimi M.F.Ko pruluzodaning fikricha, Qul Alining ushbu dostoni ilohiy ishq ʻ talqiniga bag ishlangan. K.Quramboyev va B.Karriyev tadqiqotlarida ushbu mavzu ʻ o zbek-turkman adabiy aloqalari kontekstida o rganilib, Andalibning “Yusuf va ʻ ʻ Zulayho” qissasi o zbek adabiyotidagi yusufnomalar bilan qiyosiy tahlil etilgan. ʻ O zbek adabiyotshunosligida Hamidulla Karomatovning doktorlik ʻ dissertatsiyasida yusufnomalarning adabiy-estetik asosi Qur oni karimga ʼ bog langan ʻ 11 . Q.Tohirovning turkman shoiri Andalib va o zbek adabiyoti lirikasi ʻ va “Yusuf va Zulayho” dostoni” 12 , Hilola Safarovaning Rabg uziy “Qissai Yusuf ʻ 6 Bu haqda yana qarang : Ярославский, Ем., Библия для верующих и неверующих, М., ГИПЛ, 1962,. С 396; Библия или книга священного писания Ветхого и Нового завета”, М., Синодальная типография, 1986. С . 45– 69; Sulaymonova F. “Yusuf va Zulayho” dostonining Alisher Navoiyga nisbat berilgan Parij qo lyozmasi ʻ haqida//Adabiy meros, 1973, 3-son. B . 152. 7 Бертельс Е. Э. Абул Касим Фирдоуси и его творчество. Л.–М.,1935, С. 61. Е. Э. Бертельс. Избранный труды. История персидско-таджикиской литературы, М., Наука, 1960, стр. 232; Навои и Джами, М., Наука, 1965 – С. 262; Узбекский поэт Дурбек и его поэма о Иосифе Прекрасном// Дар Альманах. Ташкент, 1944. С. 174. 8 Короглы Х.Г. Сюжет о Юсуфе о Зулайхе в тюрских литературах//СВ. 1975, № 3 9 Irisov Abdusodiq. Ibn Sinoning “ Yusuf qissasi ”.// O ʻ zbek tili va adabiyoti // Toshkent :– O ʻ zbekiston Respublikasi FA Fan , 1967.6- son B .46-47. Irisov Abdusodiq . Ibn Sinoning “ Yusuf qissasi ”. // O ʻ zbek tili va adabiyoti . Toshkent : – O ʻ zbekiston Respublikasi FA Fan , 1971.2- son B . 55. Irisov Abdusodiq. Ibn Sinoning “Yusuf qissasi”.//O zbek tili va ʻ adabiyoti Toshkent: – O zbekiston Respublikasi FA Fan, 1971. 3-son B. 59. Irisov A. Abu Ali Ibn Sino. Hayoti va ʻ ijodiy merosi. – Toshkent: Fan.1980. S.Mirzayev. Ibn Sinoning Sharqshunoslik institutida mavjud asarlari (bibliografiyasi), O zFA nashriyoti. –Toshkent, 1955. B 19–20. ʻ 10 Shodiyev Ergashali. Hoziq kulliyoti. //O zbek tili va adabiyoti// Toshkent: – Fan, 1971. 2-son – B. 60-61., B. 21 ʻ 11 Karomatov H. O zbek adabiyotida Qur on mavzulari (adabiy-tarixiy tahlil). Fil. fan. d-ri... dis-yasi avtoreferati. – ʻ ʼ Toshkent: 1993. 12 Tohirov Q. Turkman shoiri Andalib va o zbek adabiyoti: lirikasi va “Yusuf va Zulayxo” dostoni// ʻ Fil.fan.kand.diss.. – Samarqand, 1964. – B. 174. 5 Siddiq alayhis-salom” asari manbalari va g oyaviy-badiiy tadqiqiga, tojik olimiʻ B.Shernazarovning Nozim Hirotiy va Abdurahmon Jomiyning “Yusuf va Zulayho” dostonlari qiyosiy tahliliga bag ishlangan nomzodlik dissertatsiyalarida ʻ ushbu turkumga kiruvchi alohida dostonlar tadqiq etilgani xarakterlidir. Abdurahmon Jomiy “Yusuf va Zulayho” dostonining Muhammad Rizo Ogahiy tomonidan amalga oshirilgan o zbekcha tarjimasi Najmiddin Komilov va Nurboy ʻ Jabborov tomonidan o rganilgan. ʻ Mazkur tadqiqotlardan aksarida “Yusuf va Zulayho” turkumidagi asarlar genezisi Tavrotga yoki Injilga bog lab talqin etilgan bo lsa, ayrimlari ʻ ʻ yusufnomalardan alohida bittasining tahliliga bag ishlangan. Ulardan ba zilarida ʻ ʼ yusufnomalar genezisiga doir qarashlar tezis tarzida bo lib, mufassal ilmiy ʻ asoslash maqsadi qo yilmagan. Ushbu bitiruv malakaviy ishda Yusuf syujetiga ʻ asoslangan badiiy turkum sifatida birlamchi manbalar asosida tadqiq etilgani, ular genezisiga konseptual yondashilib, qiyosiy hamda tasnifiy amalga oshirilgani bilan avvalgi ilmiy ishlardan farq qiladi. Tadqiqotda qo‘llanilgan uslublarning tavsifi . Ishni yozishda tarixiy- qiyosiy usuldan foydalanildi. Ishdа ilmiy-nаzаriy qаrаshlаrni dаlillаshdа Prezident Sh.Mirziyoyev аsаrlаri vа nutqlаridаgi milliy mа’nаviy merosni o‘rgаnishgа doir ko‘rsаtmаlаr, o‘zbek аdаbiyotshunosligi nаmoyаndаlаri erishgаn ilmiy nаtijаlаr metodologik аsos vаzifаsini bаjаrdi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati . Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati “Yusuf va Zulayho” turkumidagi dostonlarga oid tadqiqotlarda erishilgan ilmiy yutuqlar va nazariy fikrlarni to‘ldiradi, qiyosiy- tarixiy tahlil haqidagi nazariy qarashlar bilan boyitadi. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati o‘zbek adabiyoti tarixi bo‘yicha tadqiqotlar uchun material bera olishi, oliy o‘quv yurtlarining “Filologiya va tillarni o‘qitish (o‘zbek tili)” ta’lim yo‘nalishida “O‘zbek adabiyoti tarixi”, “Matnshunoslik”, shuningdek, “Adabiyotshunoslik (o‘zbek adabiyoti)” kabi fanlardan ma’ruzalar o‘qishda va amaliy mashg‘ulotlar o‘tkazishda manba bo‘lib xizmat qilishi bilan izohlanadi. 6 Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Bitiruv malakaviy ish kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat bo lib, umumiy hajmi 66ʻ ʻ sahifani tashkil etadi. I BOB. O‘ZBEK MUMTOZ ADABIYOTIDA YUSUF SYUJETI ASOSIGA QURILGAN DOSTONLARNING ILK MANBALARI (TAVROT VA INJIL ) 1.1 Tavrot va Injil kitoblari tarkibida Yusuf (Iosif, Iosaf) syujetining manbalari “Yusuf va Zulayho” haqidagi qadimiy afsona va rivoyatlar Sharq xalqlari orasida turli davrlarda yеtishib chiqqan ko plab ijodkorlar diqqatini o ziga jalb ʻ ʻ etdi. Go zal Yusuf haqidagi qissalar genezisi ilohiy-muqaddas kitoblar – Tavrot, ʻ Zabur, Injil va Qur’oni Karim bilan bog liq ravishda o rganilishi eng maqbul ʻ ʻ yo ldir. Dastlabki uch muqaddas kitob umumiy Bibliya nomi ostida yuritilib, u ikki ʻ qismga: Qadimgi Ahd va Yangi Ahdga bo linadi. Qadimgi Ahd – Tavrot va ʻ Zaburdan iborat. “Yusuf qissasi ilk bor Musoning “Ibtido” kitobida uchraydi. Bu kitob miloddan avvalgi II ming yillikning o rtalarida paydo bo lgan. Garchi ʻ ʻ “Iibtido”da bu asar “Yusuf qissasi” yoki “Yusuf va Zulayho” nomi ostida berilmagan bo lsa ham, 37-bobdan Yusuf bilan bog’liq voqealar boshlanadi va ʻ Ya’qub avlodlari Misrga ko chib borib, u yеrda o rnashganlari, Yusufning vafot ʻ ʻ etishi bilan “Ibtido” kitobi yakunlanadi” 13 . Yusuf alayhissalomga doir dastlabki ma’lumotlar Tavrotning “Ibtido” nomli birinchi kitobida uchraydi. Uning 25- bobidan Ya qub payg ambar haqidagi voqealar boshlanadi. So ngra uning ʼ ʻ ʻ uylanishi va ilk farzandlarining dunyoga kelishi voqealari bayon qilinadi. 30- bobining “Yusuf – Rohilaning o g li” qismida Yusufning tug ilishi va unga ism ʻ ʻ ʻ qo yilishi haqida qisqacha aytib o tilgan, xolos. U haqdagi asosiy voqealar tizmasi ʻ ʻ kitobning 37-bob “Yusufning ko rgan tushlari” qismidan boshlanadi. Yusuf ʻ haqidagi qissaning qisqacha mazmuni quyidagicha: Ya qub payg ambarning 12 ta ʼ ʻ 13 Rahmonov N. O zbek adabiyoti tarixi. Toshkent, Sano-standart, B.421 – 2017. ʻ 7 o g li bo lib, eng suyuklisi Yusuf edi. Akalari otasining Yusufga bo lganʻ ʻ ʻ ʻ muhabbati bois unga hasad qiladi. Kunlarning birida Yusuf tush ko radi (bu vaqtda ʻ u 17 yoshda edi) va akalariga so ylab berdi: “Tushimda bizlar ekinzorda bog lam ʻ ʻ bog layotgan ekanmiz. Qarasam, mening bog lamim еrdan ko tarilib, tik turgan ʻ ʻ ʻ ekan, sizlarning bog lamlaringiz esa davra olib, mening bog lamimga ta zim ʻ ʻ ʼ qildi”. Bu so zlardan keyin akalarning nafrati yanada ortadi. Yusuf yana bir tush ʻ ko rdi. Ikkinchi tushning tafsilotidan ham og alar bexabar qolishmadi. Bu safar u ʻ ʻ tushida quyosh, oy va o n bir yulduz unga sajda qilayotganini ko radi. Yusuf ʻ ʻ tushini akalari bilan birga otasiga ham hikoya qilib bergan edi. Otasi esa: “Bu ko rgan tushing qanday tush ekan? Nahotki men, onang va akalaring sening ʻ oyoqlaringga yiqilib ta zim qilsak?” deb koyiydi va chuqur o yga toladi. Ushbu ʼ ʻ voqealardan so ng og alar hasaddan o zlarini yo qota boshlaydi. ʻ ʻ ʻ ʻ Tavrotdagi tush voqeasi turkiy adabiyotda yaratilgan “Yusuf va Zulayho” dostonlaridagi tush epizodlariga juda o xshash. Uni aynan ko chirilgan, deb ʻ ʻ bo lmaydi, albatta. Shoirlar o z ijodkorlik mahorati va tajribalariga hamda shu ʻ ʻ mavzudagi boshqa manbalarga ham murojaat etib, unga yangicha yondashgan, ba zi o zgartirishlar kiritgan. Yusufning birinchi tushi bundan mustasno. Biz ʼ ʻ o rgangan dostonlarning hech birida Yusufning birinchi tush ko rish voqeasi ʻ ʻ uchramaydi. Bundan tashqari, kitobda tug ilgan farzandlarning ismi qanday ma no ʻ ʼ anglatishigacha e tibor qaratilgan. Xususan, Rohila birinchi farzandini tuqqanida ʼ Xudo menga yana boshqa o g il ham nasib etsin, deb unga “oradan ko tarish”, ʻ ʻ ʻ “qo shish”, “orttirish” ma nolarini anglatuvchi – Yusuf ismini beradi. Boshqa ʻ ʼ tug ilgan farzandlarning ismi ham izohlab o tiladi. Shuningdek, Ya qub ʻ ʻ ʼ Kan ondan Misrga ko chgan vaqtda, uning oila a zolari to liq ismlari bilan ʼ ʻ ʼ ʻ ko rsatiladi va jami necha kishi bo lganigacha ma lumotlar qayd etiladi. ʻ ʻ ʼ Tavrotdagi shu kabi ma lumotlar, ya ni ismlar hamda voqealarning ʼ ʼ aksariyati keyinchalik Yusuf haqidagi qissa va dostonlarda o z ifodasini topgan. ʻ Biroq kitobning biron yеrida Zulayho ismi uchramaydi. Unda faqat Po tifarning ʻ xotini obrazi mavjud. Shuni ham aytish joizki, Tavrotdagi mazkur qissaning syujetigina keyingi davrlarda vujudga kelgan “Yusuf va Zulayho”larga o tgan. ʻ 8 Undagi g oya esa har bir ijodkorda o ziga xos tarzda ifodalanadi. Bunga sabab esaʻ ʻ shoirlar qissani yozishda o zlari yashab turgan makon va zamon nuqtai nazaridan ʻ yondashganidir. Shunga ko ra, bir dostonda dunyoviy ruh, boshqasida esa diniy- ʻ axloqiy g oyalar yеtakchilik qiladi. ʻ Injilda Yusuf haqidagi tasvirlar va u bilan bog‘liq hodisalarga juda kam o rin ʻ beriladi. Hech bir joyda batafsil ma’lumot uchramaydi. Kitobda na Misr hokimi, na Zulayho haqida bir og‘iz gap yo q. Uning dastlabki to rt kitobchasi Iso Masihning ʻ ʻ hayoti va ta limotiga bag ishlangan bo lib, ular Matto, Mark, Luka va Yuhanno ʼ ʻ ʻ bayon etgan Muqaddas Xushxabar deb ataladi. Mazkur to rt kitobchada Yusuf ʻ haqida hech qanday xat-xabar yo q. Biroq uning bir necha qismlarida Ya qub va ʻ ʼ Yahudo ismlari qayd etilgan. Iso Masihning muridlariga bag ishlangan Injilning ʻ “Aziz havoriylar faoliyati” nomli keyingi kitobida Yusufning qul qilib sotilishi, uning Misrda shon-shuhrat topishi va qahatchilik haqida qisqacha hikoya qilinadi. 1.2 Qur’oni Karim va islom dini manbalarida Yusuf qissasi Asl manba hisoblangan to rt ilohiy-muqaddas kitoblar ichida Qur oni Karim ʻ ʼ o ziga xos o rin tutadi. Qissa Qur onda “Ahsan ul-qisas” ʻ ʻ ʼ 14 , ya ni “Qissalarning eng ʼ go zali” deya ta riflanadi. Sharqda keng tarqalgan qissaning bu varianti Qur oni ʻ ʼ ʼ karimning o n ikkinchi “Yusuf” surasi asosida shakllangan bo lib, barcha ʻ ʻ yusufnomalarning ilhom manbai ushbu sura hisoblab kelinadi. Buning quyidagi sabablari bor: Birinchidan, Sharq mamlakatlarining aksariyati islom diniga e tiqod ʼ qiluvchi xalqlardir. Shu bois ular, xoh madaniy-maishiy, xoh ijtimoiy-siyosiy masalalar bo lsin, doimo Qur onga tayangan va shu asosda ish ko rgan. ʻ ʼ ʻ Ikkinchidan, mazkur surada islomiy e tiqod va islomiy axloq masalasi ʼ asosiy o rinni egallaydi. Unga ko ra, kishi boshiga har qanday kulfat tushganda ʻ ʻ ham yolg iz Allohdan najot kutishi, Uning madadiga ishonmog i va surada ʻ ʻ aytilganidek, “chiroyli sabr qilmoq” qissaning bosh g oyasini tashkil qiladi. ʻ 14 Yusuf haqidagi ilk nasriy qissalardan birining muallifi bo lmish Abdulloh Ansoriy “Bu muborak suraning o n ʻ ʻ nomi bor”ligi haqida ma lumot beradi. Ma ʼ ʼ lumot quyidagi manbadan olindi : Рустамов Э.Р. Некоторые вопросы сравнителного изучения узбекской литературы Х V века с другими восточными литературами (тюрские и персидско-таджикская). ДД. Москва-Ташкент, 1966. С.682 9 Shuningdek, “Ahsan ul-qisas”da insonning ma naviy-axloqiy barkamol bo lishi,ʼ ʻ e tiqod sofligi, gunohdan saqlanish, nafsga berilmaslik kabi masalalar yuqori ʼ o ringa chiqarilgan. Bu esa musulmon olami xalqlariga xos xususiyat hisoblanadi. ʻ Qur oni karimning tarjimoni Alouddin Mansur “Yusuf” surasining nozil bo lish ʼ ʻ sabablari xususida shunday mulohazalarni bildiradi: “Bu sura Hud surasidan keyin Muhammad alayhissalom hayotlarining eng qora kunlarida – Xadicha va Abu Tolibdan ajragan, mushriklar tomonidan ozor aziyatlar chekib qiynalib yurgan kezlarida nozil bo lgandir. Go yo Alloh taolo O zining suyukli payg ambariga, ʻ ʻ ʻ ʻ qolaversa, u zotning barcha ummatlariga agar boshlariga tushgan balo-yu kulfatlarga va diyonatsiz kimsalarning zulm-u zo ravonliklariga sabr-qanoat qilib, ʻ o zlarining Haq yo lidagi kurashlaridan tolmay, Allohning dinidan qolmay ʻ ʻ sobitqadam bo lsalar, Parvardigori olam ularni zulmatlardan va tor-u tanglikdan ʻ xalos qilib, nurli, baxt-saodatli kunlarga yеtkazajagini uqtirayotgandek. Bu suraning nazm-u uslubida o zgacha latofat, ayricha joziba mavjudki, islom ʻ olamidagi eng buyuk qalam ahllari undan mutaassir bo lib, she r-u dostonlar ʻ ʼ bitganlar, ulamolar esa bu sura xususida jild-jild kitoblar tasnif etganlar” 15 . Darhaqiqat, ushbu qissa juda ko p shoirlarni ilhomlantirdi. “Bu tasodifiy ʻ emas, albatta, – deb yozadi adabiyotshunos Hamidulla Karomatov. – Chunki “Yusuf” surasi o zining mukammal ta lifi bilan ajralib turadi va bir qissadek ʻ ʼ o qiladi. U inson hayotining past-u balandlarini aks ettirishi bilan barcha odamlar ʻ fikrini o ziga jalb etib oladi” ʻ 16 . Ta kidlanganidek, suraning bosh g oyasi sabr-toqat va qanoatdir. Unda ʼ ʻ inson hayotidagi eng qora kunlarda ham umidsizlanmay, sabr qilishi natijasida barcha azobdan xalos bo lishi va boshiga, albatta, yorug kunlar kelishi Ya qub va ʻ ʻ ʼ Yusuf misolida ko rsatib berilgan. Ularning hayotlari barcha iymon-e tiqod egalari ʻ ʼ (musulmonlar) uchun ibrat qilib ko rsatilgan. Qur ondagi ayni shu mazmun ʻ ʼ keyinchalik “Yusuf va Zulayho” haqidagi qissa va dostonlarga ko chganini ko rish ʻ ʻ mumkin. 15 Quroni karim . Yusuf surasi . Tarjima va izohlar muallifi Alouddin Mansur . – Tosheknt : Cho ʻ lpon , 1992. – B . 197. ( Keyingi o ʻ rinlarda Qur ʼ on deb ko ʻ rsatiladi ) 16 Hamidulla Karomatov . Qur ʼ on va o ʻ zbek adabiyoti . – Toshkent : Fan , 1993. – B . 62–63 10 Uchinchidan, surada faqat islomiy da vat yoki islomiy axloq masalasiginaʼ emas, balki dunyoviy, ya ni ijtimoiy-maishiy masalalarga ham diqqat qaratilgan. ʼ Ma lumki, qadimgi xalqlarning asosiy tirikchilik manbai dehqonchilik yoki ʼ chorvadorlik bo lgan. U davrlarda faqat agrar soha еtakchilik qilib, hech qanday ʻ sanoat yoki ishlab chiqarish haqida gap ham bo lmagan. Xalq boshiga boshqa bir ʻ ofat emas, aynan qurg oqchilik yuborilgani sababi balki shudir. Misr shohi Rayyon ʻ xalq ustiga qahatchilik yog ilishini bilgandan so ng, aql-zakovati va tadbirkorligi ʻ ʻ bilan ajralib turuvchi Yusufga hukmronlik qilish imkoniyatini beradi. Kelayotgan baloga qarshi zarur chora-tadbirlar ko rishni unga ishonib topshiradi. Surada ʻ Yusufning xalqni adolat bilan qanday boshqargani va qahatchilik yillarida bu ofatga qarshi qay yo sinda tadbir ko rgani voqealari batafsil tasvirlangan. Ko rib ʻ ʻ ʻ o tilganidek, Qur ondagi Yusuf qissasida ilohiy hamda dunyoviy masalalar teng ʻ ʼ huquqqa ega. To rtinchidan, ʻ butun dunyo xalqlarining ishqiy-sarguzasht dostonlarga qiziqishi va talabi juda kattadir. Qur ondan o rin olgan ushbu qissada Misr hokimi ʼ ʻ bo lmish Qitfiyrning xotini Zulayho (tarjima izohida ular shunday atalgan, asl ʻ manbada ismi keltirilmagan) obrazi, uning Yusufga oshiq bo lib qolishi va visolga ʻ erishish yo lida qilgan tadbirlari, hatti-harakatlari Tavrot yoki boshqa ʻ manbalardagidan ko ra ancha mukammal yoritilgan. Bu esa, o z navbatida, barcha ʻ ʻ qissago y shoirlarning e tiborini jalb qiluvchi yana bir omildir. ʻ ʼ Ta kidlash zarurki, “Islom va Qur oni karim mavzularining o zbek ʼ ʼ ʻ adabiyotiga singib, unda o z ifodasini topishi buyuk ahamiyat kasb etdi. Ulkan ʻ kashfiyotlar amalga oshirildi, shoh asarlar yaratildi. Ajdodlar qoldirgan ana shu buyuk madaniy merosdan bahramand bo lish ma naviyatimizni boyitish uchun ʻ ʼ yanada salmoqli hissa qo shadi” ʻ 17 . Bundan tashqari, “Qur oniy mavzularning jahon ʼ va alalxusus o zbek adabiyotiga singib o tishi faqat diniy nuqtai nazardangina ʻ ʻ ibratli bo lib qolmay, balki Sharq adabiyotining biz uchun mavhum qirralarini ʻ oydinlashtirib, turli adabiy mavzularning sarchashmalarini ochgan va hozirgi 17 Sanayev I. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning boshlarida Zarafshon vodiysi adabiy muhiti. Filologiya fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiya. – Samarqand –2001. B. 63 11 zamon o zbek adabiyotining islom adabiyoti bilan shajaraviy, moziydan uzilmasʻ aloqalarini tiklashga ham madad bergan bo lardi” ʻ 18 . Qur ondagi talqin nisbatan mukammal ekani bilan ajralib turadi. “Ahsan ul- ʼ qisas” ning qisqacha mazmuni ushbudir: Qissa Yusufning tush ko rish ʻ voqealaridan boshlanadi. U ko rgan tushini birinchi bo lib otasi Ya qubga hikoya ʻ ʻ ʼ qilib beradi: “Ey ota, men tushimda o n bir yulduzni, yana quyosh va oyni ʻ ko ribman. Hammalari menga sajda qilishayotgan emish” ʻ 19 . Ya qub o g liga: “Ey ʼ ʻ ʻ o g ilcham, bu tushingni og a-inilaringga hargiz ayta ko rma, toki ular senga ʻ ʻ ʻ ʻ qarshi biron hiyla qilmasinlar. Chunki shayton inson uchun ochiq dushmandir”, deydi. Yana o g liga bu tush Alloh kelajakda uni payg ambarlikka tanlaganidan ʻ ʻ ʻ dalolat ekanini aytadi. Ya qub o g li Yusufga shu qadar mehr qo ygan, bir lahza undan ajrala olmas ʼ ʻ ʻ ʻ edi. Boshqa o g illari shu bois unga hasad qiladi. Bunga chora izlab, Yusufni yo ʻ ʻ o ldirish, yo biror kimsasiz еrga olib borib tashlash rejasini tuzadi. Bu orqali ʻ otalarini o zlariga qaratib olmoq istaydi. Shunda aka ukalardan biri Yusufni ʻ o ldirmaslik, balki uni biror quduqqa tashlab yuborish taklifini beradi. Yusufning ʻ og alari o z maqsadlarini amalga oshirib, uni quduq qa riga tashladilar. Shu onda ʻ ʻ ʼ Yusufga Allohdan vahiy keladi: “Sen albatta (vaqti kelib) og a-inilaringga bu ʻ qilmishlari uchun xabar berursan. Ular (o shanda, sen Yusuf ekaningni) ʻ sezmaydilar ham”. Otalari huzuriga kelib, Yusufni bo ri еb ketganini aytadilar. Ya qub ularning ʻ ʼ bu hiylalarini sezadi va shunday deydi: “Yo q! Sizlarga havoyi nafslaring biron ʻ (yomon) ishni chiroyli qilib ko rsatgan. Endi (mening ishim) chiroyli sabr ʻ qilmoqdir. Sizlar so zlayotgan bu narsa (ayriliq musibat) ustida madad ʻ so raladigan zot yolg iz Allohdir”. ʻ ʻ Yusuf quduqda ochlik va tashnalikdan azob chekib yotar ekan, shu еrdan o tib qolgan Misr karvonidagilardan uni quduqdan chiqarib, olib ketadi. Karvon ʻ Misrga еtib kelgach, Yusufni arzimagan pulga sotib yuboradilar. Sotib olgan kishi Misr hokimi Qitfiyr edi. U xotini Zulayhoga bolani topshiradi va foydali chiqib 18 Karomatov H. Qur on va o zbek adabiyoti. – Toshkent: Fan, 1993, B. 5 ʼ ʻ 19 Qur’on. B. 198 12 qolsa, Yusufni balki bola qilib asrab olarmiz, deydi. Shu tariqa Yusuf Misr hokimining uyida ulg aydi. U voyaga еtgach, Alloh Yusufga ilm va hikmat berdi.ʻ Kunlarning birida Yusuf uyda yolg iz bo lgan mahal uning husnu malohatiga oshiq ʻ ʻ bo lgan Zulayho eshiklarni berkitadi. U niyatini oshkor qilganda, Yusuf o ziga ʻ ʻ yaxshilikni ravo ko rgan xojasiga xiyonat qilishni istamay, Zulayhoni rad qiladi va ʻ Allohning qahridan qo rqishini aytib, zinhor zino qilmasligini aytadi. Zulayho ʻ maqsadiga erishish niyatida Yusufga intilganda, u eshik tomon qochadi. Zulayho uning ortidan yеtib boradi va ko ylagining orqa tomonidan yirtib yuboradi. Ular ʻ eshikdan chiqqanda Xojaga yo liqadilar. Shunda Zulayho o zini oqlashga urinib, ʻ ʻ Yusufga tuhmat qiladi. U eriga: “Sening oilangga yomonlik qilmoqchi bo lganning ʻ jazosi yo zindon yoki alamli azobdir”, deydi. Yusuf ham o zini oqlashga urinadi. ʻ Bu voqea ishtirokchisi bo lgan Zulayhoning qarindoshlaridan biri: “Agar uning ʻ ko ylagi old tomondan yirtilgan bo lsa, u holda (Zulayhoning) gapi rostdir va ʻ ʻ (Yusuf) yolg onchilardandir. Agar ko ylagi orqa tomondan yirtilgan bo lsa, u ʻ ʻ ʻ holda (Zulayhoning) gapi yolg ondir va (Yusuf) rostgo ylardan bo lur”, deb ʻ ʻ ʻ guvohlik beradi. Tafsirda aytilishicha, o sha guvohlik bergan kishi Zulayhoning ʻ amakivachchalaridan biri bo lib, hali beshikdagi chaqaloq edi. Alloh o zining ʻ ʻ ma sum payg ambarini ma sum bir go dak tili bilan oqlaydi. ʼ ʻ ʼ ʻ Xoja Yusufning ko ylagi orqa tomondan yirtilganini ko rdi. U xotiniga ʻ ʻ qarab, bu siz ayollarga xos makr-hiylalardandir, deydi va Yusufga bo lib o tgan ʻ ʻ ishlarni unutgin, deb buyuradi. Zulayhoga esa qilgan gunohi uchun istig for aytib, ʻ tavba qilishini buyuradi. Zulayhoning o z quliga oshiqi beqaror bo lgani haqidagi xabar xalq ʻ ʻ qulog iga tezda yеtib boradi. Shahardagi ayollar uning qulga oshiq bo lganini ʻ ʻ aytib, ta na qiladilar. Bu gaplardan keyin Zulayho kishi yuborib, o sha ayollar ʼ ʻ uchun ziyofat uyushtiradi. Uladan har biriga meva kesib yеyish uchun pichoq beradi va Yusufni ular qoshiga chorlaydi. Uning jamolini ko rib, barcha ayollar ʻ o zlarini yo qotib, pichoq bilan meva qolib, o z qo llarini kesadi. Ular bu bashar ʻ ʻ ʻ ʻ farzandi emas, farishta, deya ta riflaydi. Zulayho Misr ayollariga sizlar meni mana ʼ 13 shu yigit tufayli malomat qilgan edingiz, deb xitob qiladi. Uni haqiqatan yo ldanʻ urmoqchi bo lganini tan oladi. Biroq Yusufning bo ysunmaganini aytib, agar shu ʻ ʻ yo sinda ketsa, amrini bajarmasa, uni zindonband etishga qasam ichadi. Yusuf ʻ Allohga nola qilib, Zulayho chorlayotgan narsadan zindon afzalligini aytadi. Yana Xudodan ularning makrlaridan panoh berishini so rab duo qiladi. Alloh Yusufning ʻ duosini qabul etib, makr-hiylalardan nari qiladi. El orasida bu mojarolar bilan bog liq gap-so z ko payadi. Hokim va Zulayho bu gap-so zlar tinguncha Yusufni ʻ ʻ ʻ ʻ bir muddat zindonda ushlab turishni ma qul ko radilar. ʼ ʻ Yusuf tushgan zindonda ilgari shohga yaqin bo lgan ikki kishi bor edi ʻ 20 . Biri soqiy, ikkinchisi esa novvoy bo lib, ular bir kun tush ko radi va ta birini Yusufdan ʻ ʻ ʼ so raydi. Soqiy tushida sharob tayyorlayotganini aytadi. Novvoy esa boshida non ʻ olib ketayotgani va u nonlarni qushlar cho qib yеb ketganini bayon qiladi. ʻ Qur onda Yusuf alayhissalom tush ta birlashdan oldin ularni haq din – islomga ʼ ʼ da vat etgani zikr qilingan. Ya ni Yusuf o zining qanday hikmat sohibi ekani va bu ʼ ʼ ʻ xislat (karomat qila olish) unga Allohdan berilganini aytadi. Soqiyga zindondan xalos bo lib, yana oldingi mavqeiga qaytishi haqida so zlaydi. Ikkinchisiga esa ʻ ʻ dorga osilib, o laksaxo r qushlar uning boshini cho qishini bildiradi. Ozod ʻ ʻ ʻ bo ladigan kishiga xojasi oldiga borganda, o zi haqda xabar berishini so rab, zora ʻ ʻ ʻ meni bu zulmdan ozod qilsa, deydi. Biroq shayton soqiyga buni unuttirdi va Yusuf yana bir necha yil zindonda qolib ketdi 21 . Kunlarning birida Misr shohi Rayyon binni-l-Valid tush ko radi. Ayonlarini ʻ yig ib, tushini bayon qiladi: “Men tushimda yеttita oriq sigir yеttita semiz sigirni ʻ yеyayotgani va yеttita yashil boshoq bilan boshqa qurigan (yetti boshoq)ni ko rdim”, deydi va ayonlardan tushining ta birini so raydi. Ular ta bir qila ʻ ʼ ʻ ʼ olmaydi. Ayonlar ichida zindonda bo lib chiqqan soqiy ham bor edi. Bu hodisa ʻ uning yodiga Yusufni tushirdi. Soqiy shohga tushning ta birini zindonda yotgan ʼ Yusuf bilishini aytadi. U Yusuf qoshiga kelib, tushni so zlab beradi. Yusuf deydi: ʻ “Sizlar paydar-pay yеtti yil (don) ekinglar. Keyin o rib olgan hosilingizni ʻ 20 Tafsirda ana shu kishilar hokimning soqiysi, hokimning novvoyi tarzida tilga olinadi. Holbuki, keyingi voqealar ularni hokimga emas, balki shohga tegishli kishilar ekanini ko rsatadi ʻ 21 Qur’on. B/ 201-202 14 (buzilmasin uchun) o z boshog ida qoldiringlar, magar yеydigan ozginaʻ ʻ ozuqalaringiznigina (yanchib olinglar). So ngra o sha (serhosil yеtti yil)dan keyin ʻ ʻ yеtti yil qahatchilik bo lib, ular uchun tayyorlab-asrab qo ygan bor hosilingizni ʻ ʻ yеb ketar. Magar ozgina (urug lik uchun) asrab qo ygan donlaringizgina qolur. ʻ ʻ So ngra o sha (qahatchilik yillari) dan keyin bir yil kelurki, unda odamlar ʻ ʻ yog ingarchilik ostida qolurlar va (turli mevalardan) sharoblar tayyorlab olurlar”. ʻ Soqiy ushbu so zlarni eshitgach, shoh yoniga qaytib boradi va tushning ta birini ʻ ʼ bildiradi. Rayyon o sha mahbusni qoshiga chorlab, elchi yuboradi. Yusuf esa ʻ elchiga: “Xojangning yoniga qaytib borib (avval) undan o z qo llarini kesgan ʻ ʻ ayollar nima bo lganini so ra. Albatta, Parvardigorim ularning makrlarini ʻ ʻ bilguvchidir”, deydi. Yusuf bu gaplari bilan o zining tuhmatga qolgani, aslida ʻ begunoh shuncha vaqt sitam chekkanini shohga bildirib qo yadi va endi azob ʻ berganlar jazolanishini talab qiladi. Elchining xabaridan so ng podshoh o sha ʻ ʻ ayollarni to playdi va ulardan asl haqiqat nimada ekanini so raydi. Ayollar ʻ ʻ Yusufdan hech qanday yomonlik ko rmaganlarini tan oladilar. Ular ichida Zulayho ʻ ham bor edi. U barcha qilgan gunohlarini tan olib, Yusufning rostgo y ekanini ʻ e tirof qiladi. Elchi Yusufga bu voqeani hikoya qilib beradi. U esa bu talabdan ʼ murodi o zining xiyonatkor emasligini isbotlash bilan birga xoinlar ishini Alloh ʻ hech qachon o ng qilmasligini shohga bildirib qo yish bo lganini aytadi. Shu tariqa ʻ ʻ ʻ Yusuf zindondan ozod bo ladi. Shoh Yusuf bilan suhbatlashgach, uni o z ʻ ʻ dargohida martabali va ishonchli kishi sifatida e tirof etadi. Yusuf shohga o zini ʼ ʻ mamlakat xazinasiga boshliq etib tayinlashini so raydi. Chunki ularni to kis va ʻ ʻ to g ri tasarruf qilishga qodir ekanini aytadi. ʻ ʻ Tafsirda keltirilishicha, mamlakat shohi Yusufning zakovatli, halol ekanini ko rib, Misr hokimi etib tayinlaydi. Qitfiyr vafot etgach, Zulayhoni ham Yusufga ʻ nikohlab beradi. Nikoh kechasida u Zulayhoga: “Sen bir vaqtlar istagan harom xohishdan mana bu halol shar iy nikoh yaxshiroq emasmi?”, deydi. Ma lum ʼ ʼ bo lishicha, Zulayho hamon bokira ekan. Oradan vaqt o tib Alloh ularga ikki ʻ ʻ farzand beradi. 15 Shunday qilib, Yusuf Misr zaminiga hukmron bo lib, mamlakatni odillikʻ bilan boshqara boshlaydi. Bashorat qilgan farovon yillarda juda katta hosil yig ib ʻ olinib, omborlarga g amlab qo yildi. Mo l-ko lchilik yillari tugab, qahatchilik ʻ ʻ ʻ ʻ davri boshlandi. Ko p mamlakatlar ocharchilikdan qiynalib, Misr sari oqib kela ʻ boshladi. Misrda g alla va oziq-ovqat mo l ekani xabari Kan onga ham borib yеtdi. ʻ ʻ ʼ Ya qub alayhissalom barcha o g illarini u yеrga yuboradi. Aka-ukalar Misrga ʼ ʻ ʻ kelgach, Yusuf qabuliga boradilar. U esa og alarini tanimaganga olib, qayerdan va ʻ kim ekanini so raydi. Ular Shomning Kan on degan yurtidan, kasblari chorvadorlik ʻ ʼ ekani va bu yеrlarga oziq-ovqat axtarib kelganini aytadi. Yusuf ularni josuslikda ayblaydi. Shunda og alar: “Alloh saqlasin! Bizlar o zining eng suyukli bolasidan ʻ ʻ ayrilib, g am-anduhda qolgan bir payg ambarning o g illarimiz. O n ikki o g ilmiz. ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Bu yеrga kelgan o ntamiz bir ota-onadanmiz. Yo qolgan inimiz bilan uning ʻ ʻ birodari esa bizning ota bir, ona boshqa inilarimiz bo ladi. O sha inimiz biz bilan ʻ ʻ o ynab sahroga chiqqanda yo qolib qolgan edi, shu sababdan uning birodarini ʻ ʻ otamiz bizlarga ishonmay o zi bilan olib qoldi”, deyishadi. Bu gapdan so ng Yusuf ʻ ʻ og alarini mehmon qiladi va keltirgan qoplarini don-dunga to ldirib beradi. ʻ ʻ Murodlarini hosil qilgach, endi yurtiga qaytib, o sha uyda qolgan ukalarini ʻ keltirishni amr qiladi. Agar aldashsa, bundan keyin ular uchun bir qadoq ham narsa berilmasligini aytadi. Yusuf tarozibonga ular g allaga almashtirish uchun keltirgan ʻ narsalarni qoplariga qaytarib solib yuborishni buyuradi. Shoyad uylariga borgach, o z narsalarini tanib, yana qaytib kelishlari uchun. Aka ukalar uylariga qaytgach, ʻ bo lgan voqeani otalariga aytadi va bu safar Binyaminni ham o zlari bilan olib ʻ ʻ ketishga rozilik so raydi. Ya qub Yusufni eslatib, ularga ishonmasligini aytadi. ʻ ʼ Ya qub o g illariga Alloh nomi bilan qasam ichirgach, Binyaminni yuborishga rozi ʼ ʻ ʻ bo ladi. Safar oldidan Ya qub o g illari xavfsizligini o ylab, ularga bo linib, ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ shaharning boshqa-boshqa darvozalaridan kirishni buyuradi. Og a-inilar xuddi ʻ shunday qilishdi. Yusuf huzuriga еtib borishganda, u inisi Binyaminni o ziga ʻ yaqinroq tortib, og asi ekani va ortiq g am еmasligini bildiradi. Yusuf ularga yuk ʻ ʻ ortilayotgan vaqtda inisi Binyaminning qopi orasiga shoh qadahini solib qo yadi. ʻ Og alar shahardan chiqayotganda jarchilar yеtib borib, podshohning jomi ʻ 16 yo qolganini aytadi va ularni o g irlikda ayblaydi. Aka-ukalar Allohga qasamʻ ʻ ʻ ichib, bu yеrga yaxshi niyatda kelganlarini bildiradi. Agar rostdan shunday bo lsa, ʻ qadah ichidan chiqqan yuk egasi qul bo lishiga rozi bo ladilar. Jarchilar qadahni ʻ ʻ Binyaminning yuklari orasidan topadi. Og alar Yusufga Binyaminning o g rilik ʻ ʻ ʻ qilgani ehtimolga yaqin, chunki uning birodari Yusuf ham o g ri edi, deydilar. ʻ ʻ Yusuf bu gapni ichiga yutadi. Yana ular: “Ey ulug zot, uning keksa otasi bor. Sen ʻ uning o rniga bizlardan birimizni olib qol. Zotan, biz sening chiroyli amal ʻ qilguvchilardan ekaningni ko rmoqdamiz”, deydi. Yusuf ularga jom kimdan ʻ topilgan bo lsa, shu qolishini, agar boshqani olib qolsa, bu zulm bo lishini aytadi. ʻ ʻ Hech qanday umid qolmagach, aka-ukalar xufyona maslahatlashadi. Ularning kattasi qolganlariga uyga qaytishlarini, o zi to otasi izn bermaguncha yoki Alloh ʻ uning foydasiga biror ish qilmaguncha shu yеrda qolajagini aytadi. Qolgan to qqiz og a-ini Kan onga qaytadi va otalariga bor gapni so zlab ʻ ʻ ʼ ʻ beradi. Ya qub ularga Yusuf yo qolganda aytgan so zlarini takrorlaydi. So ng ʼ ʻ ʻ ʻ Ya qub o g illariga ortga qaytib, Yusuf va Binyaminni izlashni buyuradi. Ular ʼ ʻ ʻ yana yo lga chiqadi. Yusufning qoshiga borib, ochlikdan butun xalqi azob ʻ chekayotgani, ularga rahm qilib, o tmas matolari evaziga oziq-ovqat berishini ʻ iltimos qiladi. Yusuf birodarlarining bunday zabun va chorasiz holiga ortiq bardosh qila olmaydi. Ularga: “Yosh-nodon paytingizda Yusuf va uning birodariga nima ishlar qilganingizni eslaysizmi?” – deydi. Ular hayron qolib: “Sen Yusufmisan?” – deydi. U ortiq o zini yashirmay, haqiqatni aytadi. Og a-inilar ʻ ʻ ayblariga iqror bo ladi. Yusuf ularga: “Bu kun sizlar ayblanmaysiz. Alloh sizlarni ʻ mag firat qilgay. U zot rahmlilarning rahmlisidir”, deydi. So ng birodarlariga ʻ ʻ ko ylagini berib, otalarining yuziga qo yishsa, uning ko zi ochilishini aytadi. Ular ʻ ʻ ʻ Yusuf buyrug iga ko ra barcha qarindosh-qavmlarini Misrga ko chirib kelish ʻ ʻ ʻ uchun yo lga chiqadi. Karvon Misrdan chiqishi bilanoq Ya qub odamlarga: “Men ʻ ʼ bo yini tuymoqdaman. Agar meni aqldan ozgan demasangiz (Yusuf tirik, degan ʻ bo lur edim)”, deydi. Og a-inilar otalarining huzuriga kelgach, ko ylak sababli ʻ ʻ ʻ uning ko zlari yana ravshan tortadi. Ya qub o g lining tirikligi haqidagi ʻ ʼ ʻ ʻ xushxabardan behad shod bo lib, shukrlar qiladi. Barchalari Misr tomon otlanadi. ʻ 17 Yusuf ham ularning yo liga ko z tikib, shahar chetida chodir tiktiradi va o shaʻ ʻ ʻ yеrda kutib o tiradi. Kan onliklar yеtib kelishgach, Yusuf o zini ota-onasining ʻ ʼ ʻ quchog iga otadi. Ular bilan diydorlashgach, saroyga keladilar. Yusuf taxtiga ʻ chiqib o tiradi. Ota-onasi va barcha birodarlari unga sajda qilgan hollarida yiqiladi. ʻ Shunda Yusuf otasiga: “Ey otajon, mana shu qirq yil ilgari ko rgan tushimning ʻ ta biridir. Parvardigorim uni rost qildi”, deydi. Qissa shu yеrda nihoyasiga yеtadi. ʼ Keyingi oyatlar ushbu qissadan kelib chiqadigan xulosalarga bag ishlanadi. ʻ Birinchi bob bo yicha xulosalar ʻ 1. Tavrot va Qur ondagi qissa g oyaviy jihatdan butunlay boshqa-boshqadir. ʼ ʻ Tavrotdagi Yusuf qissasining bosh g oyasi – taqdirga ishonish. Unga ko ra, inson ʻ ʻ taqdiri avvaldan bitilgan bo lib, hech kim o z peshonasiga yozilgan qismatdan ʻ ʻ qocha olmaydi. Qur ondagi voqealar zamirida islom dini bilan bog liq g oyalar ʼ ʻ ʻ yotadi, ya ni undagi talqin boshqacha. ʼ 2. Ikkala qissadagi tush epizodlarida ham farq bor. Tavrotda Yusuf ikki marta tush ko radi va bu tushlarning ma nosi bir xil. Qur onda esa ushbu mohiyat ʻ ʼ ʼ Yusufning faqat bir tushi orqali ko rsatiladi. ʻ 3. Qur onda esa, garchi ismi zikr etilmagan bo lsa-da, Zulayho obrazi ancha ʼ ʻ mukammaldir. Unda Yusufning Zulayhoga uylanish voqealari ham bayon qilinadi. Shunga ko ra, Hilola Safarovaning nomzodlik dissertatsiyasidagi: “...Yusuf qissasi ʻ Tavrotdan aynan emas, balki sayqallanib, ancha mukammallashib Qur onga ʼ ko chgan”, degan fikri asoslidir ʻ 22 . 4. Yusuf haqidagi afsonani ilk bor badiiy adabiyotga kirishi, Yusufga beqaror oshiq bo lgan Po tifarning xotini Zulayho nomi bilan asarning markaziy ʻ ʻ qahramonlarining biriga aylanishi buyuk fors-tojik shoiri Firdavsiy nomi bilan bog liqdir ʻ 23 . Alisher Navoiy ham “Yusuf va Zulayho” dostonining dastlabki muallifi Firdavsiy deb hisoblaydi. Lekin zamonamizdagi olimlarning ilmiy tadqiqotlariga ko‘ra Yusuf va Zulayho mavzusi Firdavsiydan avval fors-tojik shoirlari Abul Muayyad Balxiy (X a.)va Baxtiyoriylar tomonidan ishlangan bo‘lib, 22 Safarova H.A. Rabg uziyning “Qissai Yusuf Siddiq alayhis-salom” asari manbalari va g oyaviy-badiiy tahlili. ʻ ʻ Filologiya fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiya. –Samarqand – 2001, B. 21 23 Бертельс Е.Э. Избранные труды, История персидско-таджикской литературы, М.,Наука, 1960, стр. 232; Навои и Джами, М., Наука, 1965, стр. 262. 18 Firdavsiy qalamiga mansub deyilgan doston XI asr fors-tojik shoiri Amoniy tomonidan yaratilgan, degan fikrga kelingan. II BOB. XII – XIV ASRLARDA YUSUF TURKUM DOSTONLARINING SHAKLLANISHI. 2.1. Qul Ali va uning “Qissai Yusuf” asari “Qissayi Yusuf” hamda “Yusuf va Zulayho” dostonlarining paydo bo lishi.ʻ Shunday asarlar borki, bu asarlarning nomi ayrim xalqlarning adabiyoti tajassumini o zida ifoda etadi. “Qissayi Yusuf” yoki “Yusuf” qissalari hamda ʻ “Yusuf va Zulayho” dostonlari shunday asarlar jumlasiga kiradi. Bu turkumdagi asarlar Sharq xalqlarida ko p tarqalgan. Shu bilan birga, bu dostonlarning ʻ variantlari ko p. ʻ Hozirda Sharq adabiyotida yuzdan ortiq Yusuf haqidagi qissalar va “Yusuf va Zulayho” dostonlari mavjudligi aytiladi. Fors adabiyoti ta’sirida gruzin adabiyotida “Yusuf va Zulayho” dostonining paydo bo lgani noyob adabiy ʻ hodisadir. Yusuf voqeasiga bag ishlab yozilgan birinchi badiiy asar Abulqosim ʻ Firdavsiyning (934-1020) “Yusuf va Zulayho” dostonidir. Keyingisi Abdurahmon Jomiyning (1314-1492) shu nomdagi asaridir. Turkiy adabiyotda ilk bor Yusuf syujeti asosida yaratilgan badiiy asar XIII asrda yashagan Qul Alining “Qissayi Yusuf” dostonidir. Shoirning “Qissayi Yusuf” dostoni bugungi kunda tatar adabiyotiga nisbat berilayotgan bo lsa-da, asar ʻ yozilgan davrda hali turkiy qavmlarning xalq sifatida shakllanish jarayoni oxiriga yеtmagani uchun, bu asarni umumturkiy yodgorlik sifatida qarash maqsadga muvofiq. Yana XIII asrning ikkinchi yarmida Kichik Osiyo saljuqiylaridan Sayyod Hamza ham “Yusuf va Zulayho” dostonini yaratgan. 1409-yili Durbek degan 19 shoirga nisbat berib kelinayotgan “Yusuf va Zulayho” dostoni ham o zbek tilidagiʻ bu an’anaviy dostonning yorqin, mukammal namunalaridandir. Sharq adabiyotida “Yusuf qissasi” va “Yusuf va Zulayho” dostonlari ko p ʻ uchragani bilan birga, qator variantlarga ega bo lsa-da, voqealar aynan bir-birini ʻ takrorlamaydi. Bu syujet turli xalqlarda qayta ishlandi, har bir xalqning yozma va og zaki adabiyoti bu syujetga ta’sir etdi, natijada o ziga xos, mazmunan bir-biridan ʻ ʻ farq qiladigan mustaqil asarlar paydo bo ldi. Shu bois Sharq xalqlarida bu ʻ turkumdagi dostonlarning g oyaviy yo nalishiga va syujet-kompozisiya qurilishiga ʻ ʻ ko ra to rt guruhga ajratish mumkin. ʻ ʻ Birinchi guruhga Firdavsiyning “Yusuf va Zulayho” dostoni mansub. Bu dostonda asosiy mavzuni Yusuf bilan Zulayhoning bir-biriga bo lgan qizg in ʻ ʻ muhabbati va ularning kechinmalari emas, balki uzoq yillar davomida suyukli o g lidan ayriliqda yashagan Yoqubning boshidan kechirgan fojia tashkil qiladi. ʻ ʻ Ikkinchi guruhga Ibn Sinoning “Yusuf qissasi”, Rabg uziyning “Qisasi ʻ Rabg uziy” asaridagi “Yusuf alayhissalom qissasi” mansub. Bu qissalar diniy- ʻ falsafiy mavzuda – ilohiy ishq mavzusida yozilgan. Uchinchi guruhga Abdurahmon Jomiyning “Yusuf va Zulayho”si singari dostonlar mansub. Bu dostonlarda asosiy mavzuni Zulayhoning Yusufga bo lgan ʻ otashin muhabbati, shuningdek, bu muhabbat zaminidagi “men” va ilohiy ishq tashkil qiladi. Qul Alining “Qissayi Yusuf” asari ham ana shu guruhga mansub. To rtinchi guruhga ʻ kurd shoiri Salim Sulaymonning (XVI) “Yusuf va Zulayho” dostoni mansub. Zulayhoning Yusufga bo lgan muhabbatini va ʻ Yoqubning farzand dog ida kuyib-yonganini shoir deyarli bir syujet chizig ida ʻ ʻ tasvirlaydi. Shuningdek, o zbek adabiyoti tarixida shoir Durbekka nisbat ʻ berilayotgan “Yusuf va Zulayho” dostoni ham shu guruhga kiradi 24 . Barcha “Yusuf” qissalari hamda “Yusuf va Zulayho” dostonlari orasida keng tarqalgan dostonlarni ana shu tarzda guruhlash mumkin. Sharq adabiyotida “poetik o zlashtirish” natijasi bo lgan boshqa “Yusuf” qissalari va “Yusuf va Zulayho” ʻ ʻ dostonlarining hammasini mazkur guruhlashga jalb qilish imkoni yo q. ʻ 24 Маллаев Н. Ўзбек адабиёти тарихи. – Тошкент: Ўқитувчи,1965. 20 Albatta, bunday guruhlanish shartli bo lib, “Yusuf va Zulayho” dostonlaridaʻ majoziy ishqdan ko ra, haqiqiy (ilohiy) ishq ustunlik qiladigan lavhalar ko p o rin ʻ ʻ ʻ egallagan. XIV-XV asrlar adabiyotida “Yusuf va Zulayho” dostonlari shoirlar ijodining adabiyotdagi o rnini va mavqeini belgilaydigan omillardan biri bo lib qoldi. ʻ ʻ Alisher Navoiy “Majolis un-nafois” asarida keltirgan ayrim ma'lumotlar shundan dalolat beradi. Navoiy Xoja Mas’ud Qumiy degan shoir haqida ma'lumot berar ekan, uning masnaviysi puxta, g azallari ravon ekanligi haqida to xtalib, “Tig va ʻ ʻ ʻ Qalam” munozarasi, “Shams va Qamar” dostoni bilan bir qatorda, “Yusuf va Zulayho” dostoni borligi haqida ham aytib o tadi. Navoiy “Tarixi anbiyo va ʻ hukamo” asarida Yusuf qissasini bayon qilar ekan, Firdavsiy, Abdurahmon Jomiy, Xoja Mas’ud Iroqiy va boshqa bir qator azizlarning “Yusuf va Zulayho” qissalari hamda boshqa bir qator shoirlarning bu nomdagi asarlari haqida eslatadi. Shuningdek, Navoiy “Inshaalloh umr omon bersa, turk tili bila o q” Yusuf haqida ʻ doston yozish niyati borligini bayon qiladi. Mazkur qissa davrlar o tishi bilan Sharqda go zal adabiyot namunasi ʻ ʻ sifatida keng tarqaldi, ko plab yangi voqealar bilan boyib, alohida asar holida ʻ qalamga olina boshladi. Sharqda (IX asrdan) 150 dan ortiq “Yusuf va Zulayho” doston va qissalari yaratildi. Shularning 45 tadan ortig‘i turkiy tilda yozilgani e’tiborga molikdir. Xususan, eng mashhurlari qatorida Firdavsiy, Abulmuayyid Balxiy, Shahobiddin Am aq, Shohin Sheroziy, Abdulloh Ansoriy, Xoja Mas ud Iroqiy, ʼ ʼ Abdurahmon Jomiy va boshqalarning qissa dostonlarini ko rsatish mumkin. ʻ Y u suf mavzusi sh arq xalqlari adabiyotida birinchi marotaba buyuk fors-tojik shoiri Abulqosim Firdavsiy (934-1020) tomonidan ishlandi. Bu fikrni N.M.Mallayev ham o‘zining “O‘zbek adabiyoti tarixi” kitobida tasdiqlaydi: “Bu mavzuda yaratilgan eng qadimgi badiiy asarlardan biri Firdavsiy nomiga nisbat berilgan “Yusuf va Zulayho” dostonidir”. 25 25 Маллаев Н. Ўзбек адабиёти тарихи. – Тошкент: Ўқитувчи, 1965 21 Xuddi shuningdek, turli davrlarda turkiy adabiyotda ham shu mavzuda 50 ga yaqin asar ijod qilingan. Jumladan, Qul Ali, Nosiriddin Rabg uziy, Haydarʻ Xorazmiy, Mulla Yusuf Yorkandiy, Nozim Hiraviy, Sayqaliy, Xiromiy, Salohiy, Andalib, Hoziq kabi ijodkorlar qissa va dostonlar bitganlar. O‘zbek adabiyoti tarixida go‘zal Y u suf mavzusi birinchi marta Ali ismli shoirni qiziqtirgan. Ali tomonidan Qur’ondagi asosiy voqealar ilgari suriladi. E.E.Bertelsning ko‘rsatishicha, Ali Xorazmlik bo‘lgan. U fors mualliflariga taqlid qilmasdan asar yozishga kirishdi. Uning asari xalq og‘zaki ijodiga xos to‘rtlik shaklida yozilgan. Bu shakl turk xalqlari og‘zaki ijodiga juda yaqin. Alining qissasi mazmun tomonidan ham fors poeziyasi bilan bog‘lanmagan. U Qur’on variantiga amal qiladi. Ali Qur’onda berilgan afsonaviy qissani turkiy xalqlar o‘rtasida keng tarqatishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan. Asarning keng tarqalishi va shuhrat qozonishiga asosiy sabab uning mazmun mohiyatidagi muhabbat talqinidir. Asar “Yusuf va Zulayho”, “Qissai Yusuf alayhissalom”, “Qissai Yusuf payg ambar” deya turlicha nomlanishiga va turli davrlarda, turli ʻ ijodkorlar tomonidan yozilishiga qaramay, unda ishq mavzusi so‘fiyona talqinning eng jozibador namunasi bo lib qolaverdi. Shu bilan birga, “Yusuf va Zulayho” ʻ dostonlari o ziga xos sof insoniy muhabbatni tarannum etuvchi dunyoviy adabiyot ʻ namunasi hamdir. Oltin O rda va Temuriylar saltanati davrida o zaro madaniy aloqalarning ʻ ʻ ma’lum izga tushgani adabiy jarayonda ham keskin o zgarishlarni paydo qildi. ʻ Bu hodisa aynan “Yusuf” qissalari va “Yusuf va Zulayho” dostonlariga ham tegishli. Jumladan, Qul Ali ijodida Ahmad Yassaviyning hikmatlari ta’siri aniq sezilib turadi. Qul Alining tarjimai holi, ijodi haqida biron manbada ma’lumot saqlanib qolmagan. Qul Ali “Qissayi Yusuf” oxirida quyidagi misralarni bitadi: Buni tuzan zaif banda adi Ali, Yigirma to rt raqam ichra soldi yo li. ʻ ʻ 22 Bu bayt asarning yozilgan yilidan darak beradi. Asar milodiy 1212-yili, ya’ni mo g ullar istilosigacha yozilgani bir qancha munozaralar natijasida to g riʻ ʻ ʻ ʻ deb topilgan. Qul Alining “Qissayi Yusuf” asari yozilgan joy haqida ko pchilik olimlar ʻ to xtalganlar. ʻ Turk olimi M.F. Ko pruluzoda “Qissayi Yusuf”ning vatani “dindor va zohid ʻ Xorazm” deb hisoblaydi. A.K.Borovkov ham bu asar O rta Osiyoda yaratilganini ʻ ta’kidlaydi 26 . Umuman, yuqoridagi olimlarning fikr-qarashlarini va “Qissayi Yusuf”ning til xususiyatlarini inobatga olgan holda (o g uz dialekti kuchli ta'sir etgan, ʻ ʻ so ylaylum, delayalum, o ylayalum kabi fe'l shakllari va t o rniga d tovushining ʻ ʻ ʻ ko p qo llangani shuningdek, -sarsan, -sarman grammatik shakllarining uchrashi), ʻ ʻ bu asar ko hna Turkiston zaminida yaratilgan deb aytish mumkin. Qolaversa, ʻ Yassaviy hikmatlari bilan Qul Alining “Qissayi Yusuf”idan keltirilgan parchalarning mavzu, g oya, timsollar o xshashligi ham bu fikrlarimizga ʻ ʻ qo shimcha dalildir. ʻ Qul Ali “Qissayi Yusuf” asarini ruboiy janrida yozgan. Bu haqda shoir quyidagicha ma’lumot beradi: Yo darig o, tekma kimsa do zumadi, ʻ ʻ Fahmi eksuk kimisalar yazumadi. Bu zaifing ushbu nazmi azumadi, Ruboiyg a vazn ichra dutsun emdi. ʻ Qul Ali o z hikmatlarida “Yusuf savchi”, “Yusuf nabi” kabi ismlarni bir ʻ necha marta qo llaydi. Bu bilan “Qissayi Yusuf” dostoni uning ijodida muhim ʻ o rin tutganiga ishora qiladi. ʻ “Qissayi Yusuf”ning mazmuni. Qul Alining “Qissayi Yusuf” dostoni mazmuni quyidagicha: Ya’qubning o n ikki farzandidan o n birinchisi Yusuf tush ko radi. Tushida ʻ ʻ ʻ quyosh, oy va o n bir yulduz unga sajda qilib, bosh egib turgan ekanlar. Ya’qub ʻ 26 Маллаев Н. Ўзбек адабиёти тарихи. – Тошкент: Ўқитувчи,1965. 23 kelajakda bu o g li akalariga bosh bo lishidan alomat ekanini biladi. Ya’qubningʻ ʻ ʻ qizi bu tush voqeasini akalariga etkazadi. Mojarolar shundan boshlanadi. Ya’qub Yusufni boshqa o g illariga qaraganda ko p erkalar, bu ham akalarini ʻ ʻ ʻ g aazablantirardi. Akalari Yusufni o ldirish niyatida sahroga olib chiqadilar. ʻ ʻ Yahudo ukalariga qarshi chiqib, uni o ldirmaylik, deya ukalarini ko ndiradi. ʻ ʻ Yusufni quduqqa tashlaydilar. Akalar uyga – Ya’qubning oldiga kelib, Yusufni bo ri edi, mana alomati, deb Yusufning echki qoniga bo yalgan kiyimini ʻ ʻ ko rsatadilar. ʻ Savdo safaridan qaytayotgan karvon boshlig i Malik Tojir Yusufni ʻ quduqdan chiqarib, uni Misrga olib ketadi. U Yusufni Misrda qul qilib sotadi. Yusuf ko p mashaqqatlar chekadi, ammo sabr qiladi, aqli, farosati orqali Misr ʻ mamlakati boshliqlaridan biri bo ladi. Bu – dostonning bir syujet chizig i. Ikkinchi ʻ ʻ syujet chizig i Zulayho bilan bog liq voqealardir. ʻ ʻ Zulayho – Mag rib (Afrika) podshosi Taymusning qizi. Zulayho tush ko rib, ʻ ʻ tushida Yusufga oshiq bo lib qoladi. Yusuf ham tushida uni yaxshi ko rganini ʻ ʻ bildirib, o zining Misr azizi bo lishini ayon qiladi va Zulayhoning taklifini qabul ʻ ʻ qilarkan, bir oz sabr qilib turishini so raydi. Taymus shoh Misr aziziga yakkayu ʻ yagona qizini berishga rozi bo ladi. Misrdan qudalar kelgach, Taymus shoh qizi ʻ Zulayhoni ko p mol-mulk bilan Misr aziziga uzatadi. Zulayho podshoh saroyiga ʻ kirganda, tushida ko rgan go zal Yusufni emas, balki Misr azizi o rnida bir qari ʻ ʻ ʻ cholni ko radi. Zulayho juda qayg uradi. Hamroh bo lib kelganlar unga, sabr ʻ ʻ ʻ qilgin, deb tasalli beradilar. Malik Tojir Yusufni bozorga olib chiqadi. Zulayho o sha еrda Yusufning ʻ go zalligini ko rib, xushidan ketadi. Misr azizi Yusufni ko p oltin evaziga sotib ʻ ʻ ʻ oladi va Zulayhoning tarbiyasiga topishiradi. Zulayho Yusufga har kuni shoyi va ipak kiyimlar kiydiradi, uning uzun sochlarini tarab, xushbo y moddalar surtadi. Nihoyat, sevgi alangasi yuzaga ʻ chiqadi. Zulayhoning enagasi maxsus saroy soldirib, Zulayho o ylaganday bezatadi ʻ va Yusufga bo lgan sevgisini u bilan maslahat qiladi. Yusuf Zulayhoning ʻ xonasidan qochib chiqayotganda, uning ortidan Zulayho tashlanadi. Buni aziz 24 ko rib qoladi. Zulayho Yusufni ayblaydi, aziz esa Yusufni himoya qiladi.ʻ Yusufning o zi ham gunohsizligini aytadi. Ammo Zulayho Yusufni zindonga ʻ tashlatadi. Yusuf zindonda yotgan paytda, Zulayhodagi sevgi o ti so nmasdan, tobora ʻ ʻ alanglanadi. Misr azizi endi bu olamdan o tgan, Zulayho tul qolgan, yuzlarini ajin ʻ bosgan, ko zlari ham ko rmay qolgan. Hamon Yusufga bo lgan muhabbati bilan ʻ ʻ ʻ yashayotgan edi. Mamlakat boshqaruvi Malik Rayyonga qoladi. Bir payt u ham tush ko radi ʻ va ko rgan tushidan qattiq bezovta bo ladi. ʻ ʻ Yusuf Malik Rayyonga tushini ta’birlab beradi: yеtti yil to qchilikdan keyin ʻ yеtti yil ocharchilik bo lishini, xazinada don g amlash kerakligini aytadi. ʻ ʻ Yusufning aqlliligini ko rib Malik Rayyon mamlakatni idora etishni Yusufga ʻ topshiradi. Endi Yusuf Zulayhoga uylanadi. Kan’onda ham ocharchilik boshlangach, Ya’qub o g illarini don olib kelish ʻ ʻ uchun Misrga yuboradi. Akalari ikkinchi marta kelishiga Yusuf saroy qurdirib qo yadi va boshidan o tgan voqealarni devorlarga surat qilib ishlatadi. Akalari bu ʻ ʻ suratlarni ko rib, Yusufni taniydilar. Yusuf otasini ham Misrga oldirib keladi. ʻ Qul Alining “Qissayi Yusuf” asarining qisqa mazmuni ana shundan iborat. Yusuf bilan bog liq an’anaviy syujet bu qissaning zaminida yotgani aniq sezilib ʻ turadi. “Qissayi Yusuf”da haqiqiy ishq tasviri. Yusufning Zulayhoga, Zulayhoning Yusufga bo lgan sevgisi ilohiy ishq timsolidan dalolatdir. Qul Ali Zulayhoning ʻ Yusufga bo lgan muhabbatini tasvirlar ekan, hamma narsadan, hammaning har ʻ qanday so zidan faqat “Yusuf!” degan sado keladi. Ishqning, Haq ishqining ʻ mukammal timsolini Qul Ali quyidagicha ta'riflaydi: Mushkul holg a dushdi ul anda keyin, ʻ Bir soatqa ko rmasa Yusuf yuzin, ʻ Sabri qolmaz, anglamaz kimsa so zin, ʻ Ne so zlasa, “Yusuf!” deyu so zlar emdi. ʻ ʻ Ba’d azin tanangdan qon oldirsa, 25 Hajjom aning tomirina nishtar ursa, Kela el xol qoni oqib era tomsa, Er uza “Yusuf!” deyu yozilir emdi. Zulayho majoziy ishq jarayonida sinovdan o tadi, haqiqiy ishqqa еtishishʻ uchun uning tani xuddi xas singari yonadi. Zulayhoning majoziy ishqi uchun Yusuf asosiy vositadir. Yusufning cheksiz husni Zulayhoni xasta qilgan, u to Yusufga еtishgunga qadar chekkan iztiroblari, dardlari – hajr qiynog i. Yuqoridagi ʻ ikki ruboiydagi hijron Zulayhoni aqli-hushidan ayirgan, uning uchun hamma narsa, butun borliq Yusuf bo lib jilvalanadi. Hatto tabib uni jismonan xasta deb qon ʻ oladigan bo lsa, еrga oqqan qon ham “Yusuf!” degan ismni tuproqqa yozadi. ʻ Qul Ali Ishqning bu timsolini yana bir o rinda shunday tasvirlaydi: Zulayho ʻ va ayollar o tirgan uyga Yusuf kirib kelganda, sabzi to g rayotgan ayollar ʻ ʻ ʻ Yusufning husnini ko rib, unga shunchalik mahliyo bo lib qoladilarki, hatto sabzi ʻ ʻ o rniga barmoqlarini to g raganlarini sezmaydilar. Umuman, Zulayho – ilohiy Ishq ʻ ʻ ʻ timsolini o zida mujassam etgan. Shu bilan bir qatorda, Zulayho qul bozorida ʻ Yusufni ko rganda, hushdan ketib qolgan edi. Chunki Zulayhoda ilohiy qudrat bor ʻ bo yi bilan namoyon bo lgan, u ilohiy oshiqlikning timsoli bo lib yuzaga chiqqan ʻ ʻ ʻ edi. “Qissayi Yusuf”ning vatani “dindor va zohid Xorazm” deb fikr bildirgan F.Ko pruluzodaning qarashi haqiqatga yaqin ekani haqiqiy ishq timsolida ham ʻ yana bir bor o z isbotini topadi ʻ 27 . “Qissayi Yusuf”ning badiiy xususiyatlari. Yuqorida “Qissayi Yusuf”dan keltirilgan parchalar shuni ko rsatadiki, asarning tili sodda. Qul Ali xalq tilini, xalq ʻ og zaki ijodini yaxshi bilgan, xalq og zaki ijodidagi badiiy tasvir vositalaridan ʻ ʻ unumli foydalangan. Masalan, xalq jonli so zlashuv tilida azaldan qo llanib kelgan ʻ ʻ to lin oy, sabo (tonggi shaboda), bolshakar erin kabi poetik so zlar, inju tosh kabi ʻ ʻ an’anaviy obrazlar mumtoz adabiyotda keyingi davrlarda ham qo llanib kelgan. ʻ Jumladan, to lin oy iborasi yorning yuziga nisbatan ilk bor “Devonu lug atit- ʻ ʻ turk”da qo llangan. Shuningdek, bag ri yonib, ko zga surma tortib, ko zga ilmay, ʻ ʻ ʻ ʻ 27 Rahmonov N. O zbek adabiyoti tarixi. Toshkent, Sano-standart, B.422 – 2017. ʻ 26 quloq tutib tinglab kabi metaforalar va iboralar Qul Alining xalq tilini yaxshi bilganidan, so z tanlashda didli shoir ekanidan dalolatdir.ʻ O zbek tilida non-tuz hurmati, non-tuzini еmoq kabi iboralar bor va bu ibora ʻ odamlarning bir-biriga o zaro hurmatini, bir-biriga bo lgan samimiyatini bildiradi. ʻ ʻ Bu so z Qoraxoniylar davri adabiyotida mavjud. Hozirgi o zbek tilidagi non so zi ʻ ʻ ʻ “Qissayi Yusuf”da etmak tarzida qo llanadi. Yusuf akalariga qarata “Siz tuz-etmak ʻ bilmadingiz” deb ta’na qiladi. Etmak so zi o g uz tillariga oid turkiy tillarda, ʻ ʻ ʻ jumladan, hozirgi turk tilida ekmak tarzida saqlanganini aytib o tishimiz o rinlidir. ʻ ʻ Go zallikni, asosan, ma’shuqaning go zalligini tasvirlash uchun “Qissayi ʻ ʻ Yusuf”da ko plab o xshatishlar qo llanadi. Quyidagi misralarga e’tibor beraylik: ʻ ʻ ʻ Yosh olmadin latifroq iyaklaring... Yangi bitmish dal chibiqday barmaqlaring... Kitobxon ko z o ngida yorning qiyofasi, nozikligi, jismining barcha a’zolari ʻ ʻ mutanosibligi gavdalanadi. Mazkur misralardagi yosh olmaday, dal chibiqday kabi xalqona o xshatishlar ham mazkur dostonning muhim badiiy xususiyatlarini ifoda ʻ etadi. 2.2. XIV asrga oid “Yusuf va Zulayho” dostoni (Durbekka nisbat berilgan) Durbek o zbek dunyoviy adabiyotining yirik namoyandalaridan biridir. ʻ Uning hayoti va ijodiy faoliyati haqida deyarli ma’lumot yo q. XIV asrning oxiri ʻ va XV asr boshlarida yashab ijod etgan shoir Durbekdan bizga qadar yolg‘iz “Yusuf va Zulayho” dostoni еtib kelgan, xolos. Lekin shunga qaramay, “Yusuf va Zulayho” dostonining o zi ham Durbekning iste’dodli shoir bo lganini va o zbek ʻ ʻ ʻ dunyoviy adabiyoti taraqqiyotiga katta hissa qo shganini ko rsatadi. ʻ ʻ “Yusuf va Zulayho”ning muqaddimasida shoir dostonning yozilgan abjad hisobi bilan ko rsatib o tadi: ʻ ʻ “Zod” edi tarix taqi “he” yu “dol”, Muddati hijratdin o tub mohu sol. ʻ 27 Bu baytdagi “zod”, “he” va “dol” harflarining raqamini qo shsak, 812 chiqadi.ʻ Demak, doston hijriy 812-yilda, milodiy 1409-yilda yozilgan bo ladi. Doston ʻ yozilgan davr O‘rta Osiyo xalqlari tarixida dahshatli o zaro feodal urushlar avj ʻ olgan bir davr edi. Temur vafotidan keyin uning imperiyasi tez orada parchalanib ketdi, Temurning o g illari, nabiralari va ko p sonli amir-amaldorlar o rtasida toj- ʻ ʻ ʻ ʻ taxt talashlari kuchaydi, toj-taxt talashlari qonli to qnashuvlarga aylanib, el- ʻ yurtning boshiga og ir kulfatlar soldi, xalq talandi, shaharlar qamal ostida qoldi, ʻ Mana shunday mudhish qamallardan biri, Abdurazzoq Samarqandiyning “Matlaus- sa’dayn” asaridagi ma’lumotiga qaraganda 1409-yilning yoz-kuz faslida Balxda ro y bergan edi. 1389-yilda hirotliklarning qo zg‘olonini bostirib, kurtlar sulolasini ʻ ʻ tugatib, Xuroson hokimligini tuzgan Temur bu hokimlikka Balx, Qunduz, Badaxshon, Xuttalon va Hisorni kiritib, uni uchinchi o g‘li Mironshohga suyurg ol ʻ ʻ qilib bergan edi. Uzoq davom etgan kurashlardan keyin Xuroson hokimligi Shohrux qo‘liga o tadi. Biroq Movarounnahrda ham, Xurosonda ham ʻ temuriylarning toj-taxt kurashi hamon davom etmoqda edi. Shunday kurashlar oqibatida Xurosonga qarashli Balx shahri 3 oy qattiq qamal qilinadi. Durbek butun Balx aholisi bilan birga bu qamalning og ir azoblarini boshidan kechiradi va shu ʻ ahvolda “Yusuf va Zulayho” dostonini yaratadi. Dostonning muqaddimasida shoir Balx qamalini tasvirlab, o zaro feodal urushlarning dahshatli oqibatini mohirlik ʻ bilan ko rsatadi: ʻ Qal’an Balx o ldi chu darvoza band, ʻ Poyayi zulm o ldi bag oyat baland. ʻ ʻ Hukm bila kirdi ulus ichkari, Hosili umrin qo yubon tashqari, ʻ Shahr chu do zax kibi zindon edi, ʻ Toshqori chun ravzai rizvon edi; Toshqori erur bori nozu naim, Shahr ichida erdi azobi alim; Toshqori erdi bari polizu bog ; ʻ Shahr ichida erdi base dardu dog ... ʻ 28 Ushbu qabal xalq uch oni tamom, Er edilar g ussau g am subhu shom.ʻ ʻ Biroq qamal azobida qolgan shoir kitob mutolaasini va ijodiy ishini tark etmaydi. “Kulbai ehzonda vatan” tutib, “g ussa sharobi” ichgan shoirning diqqat ʻ e’tiborini ayniqsa “ahsanul-qisas” (qissalarning eng go zali) deb yuritilgan “Yusuf ʻ va Zulayho” qissasi o ziga jalb qiladi: ʻ Lek qisas ichra vale mayli jon, Qissai Yusufta edi ul zamon. Ul edi, ul holda mahbubi dil, Ul edniu hissai matlubi dil. Bandai bechorag a shomu sahar ʻ Qissai Yusuf edi andar nazar. “Yusuf va Zulayho” qissasi diniy kitoblarda qolib ketmaydi, u badiiy adabiyotdan ham keng o rin oladi, rivojlanib, takomillashib boradi. Yusuf va uning ʻ sevgilisi Zulayho haqidagi afsona va rivoyatlar juda ko p yozuvchilarnnng diqqat- ʻ e’tiborini o ziga jalb etadi, Yusuf va Zulayho haqida ko p asrlar davomida o nlab ʻ ʻ ʻ xilma-xil asarlar vujudga keladi. XI asr boshlarida buxorolik shoir Shahobiddin Am’ak ham “Yusuf va Zulayho” dostonini yaratadi. Afsuski, bu doston bizga qadar saqlanib qolmagan yoki noma’lum bo lib kelmoqda ʻ 28 . Ayrim tadqiqot va maqolalarda “Yusuf va Zulayho” hamda uning muallifi haqida munozarali fikr mulohazalar bayon etilgan. Munozara “Yusuf va Zulayho” ning muallifi, uning yozilgan yili kabi masalalarni o z ichiga oladi. Mavjud ʻ ma’lumotlarning ozligi, doston nusxalarining nisbatan keyinroq ko‘chirilgan bo lishi, ularning kamligi hamda o zaro qiyosiy tadqiq qilishmagani ayrim ʻ ʻ munozarali masalalarni uzil-kesil hal etishga imkon bermaydi. Binobarin, o‘zbek adabiyotida an’ana bo yicha “Durbek” nomi va “1409” sanasini saqlab qolindi ʻ 29 . Dostonga Navoiy nomining nisbat berilishiga kelsak, bu, F.Sulaymonova ta’kidlaganidek, Ed.Bloshe xatosi bilan sodir bo lgan. U Parij Milliy ʻ 28 Маллаев Н. Ўзбек адабиёти тарихи. – Тошкент: Ўқитувчи,1965. 29 Vohidov R., Eshonqulov H. O zbek mumtoz adabiyoti tarixi. ʻ O zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot ʻ jamg‘armasi nashiryoti. Toshkent – 2006. 29 kutubxonasidagi nusxani katalogga olar ekan, xalifa Ali nomini unga nisbat berilgan “Sher” (arabcha “ali” so zining o zi ham “sher”dir) sifatini qo shib olibʻ ʻ ʻ o qib, “Alisher” chiqargan, dostonni Alisher Navoiyga nisbat bergan ʻ 30 . Dostonning g‘oyaviy motivlari va obrazlari. Durbek qalamiga mansub “Yusuf va Zulayho” sirtdan qaraganda qadimgi Kan’on (Falastin) va Misr voqealarini, payg‘ambar va payg‘ambarzodalar sarguzashtini, “jabroil va maloikalar mo‘jizasini” hikoya qilayotganday tuyuladi. Biroq “Yusuf va Zulayho” dunyoviylashgan asar bo lib, u kitobxonni ko proq XV asr O‘rta Osiyo hayoti, ʻ ʻ podsholar va podshozodalarning o zaro toj-taxt kurashi bilan, oshiq va ʻ ma’shuqaning alamli sarguzashti bilan tanishtiradi. Doston ayrim diniy-fanatik aqidalariga qaramay, kitobxonni hayotni va uning noz-ne’matlarini sevishga, baxt- saodatga erishish uchun kurashga, har qanday qiyinchiliklarni sabr-matonat va aql- idrok bilan yеngishga yo llaydi. Bu jihatdan “Yusuf va Zulayho “, professor E. E. ʻ Bertels aytganidek, qadimgi dunyo voqealarining romantik tasviri orqali yangi tarixiy sharoitning real manzarasini chizgan Uyg‘onish davridagi italyan rassomlarining asarlariga o xshaydi ʻ 31 . Binobarin, “Yusuf va Zulayho”ning muqaddimasidagi Balx shahri qamali tasvirini dostonning o‘ziga xos prologi, doston voqealarining bir ko zgusi deb ʻ hisoblash mumkin. Chunki o zaro feodal urushlar, toj-taxt va mansab uchun kurash ʻ “Yusuf va Zulayho” dostonining asosiy mavzui, еtakchi konfliktidir. Balx esa feodallarinng mana shunday o zaro ixtiloflari natijasida qamal qilingan edi. ʻ Durbek mamlakat va xalq taqdirini davlat boshliqlarining xatti-harakatiga bog laydi. Durbekning o ylashicha, zolim va johil podsho mamlakatni xarob va ʻ ʻ xalqni xonavayron qiladi, adolatparvar va ma’rifatparvar podsho esa mamlakatning obodligi va elning osoyishtaligini ta’minlaydi. Binobarin, mamlakat boshlig i ʻ adolatparvar va ma’rifatli kishi bo lishi lozim. Durbek Misr shohi Rayyonni ana ʻ shunday kishi deb tasvirlaydi. Dostonda bayon qilinishicha, mamlakat dahshatli qurg oqchilik xavfi ostida qolganda keksa podsho Rayyon davlat ishlarini ʻ 30 Sulaymonova F. “Yusuf va Zulayxo” dostonining Alisher Navoiyga nisbat berilgan Parij qo lyozmasi haqida // ʻ Adabiy meros, 1973, №3. B . 152. 31 Бертельс Э. Избранные труды. История персидско-таджикиской литературы, М., Наука, 1960. 30 boshqarish uchun o zidan ko ra tadbirliroq va donishmandroq bo lgan Yusufniʻ ʻ ʻ taxtga ko taradi. Yusuf zimdondagi bandilarni ozod ettiradi, davlat ishlarini ʻ tadbirkorlik va donishmandlik bilan boshqaradi, el-yurt Yusufning adolat va himmatidan g oyat shod bo ladi, qurg‘oqchilikning dahshatli mashaqqatlaridan ʻ ʻ qutuladi. Adolatli podsho orzusi feodal o rta asriga xos progressiv hodisa, ʻ insonparvarlik intilishlarining ifodasi edi. “Yusuf va Zulayho” dostonidagi yana bir markaziy masala dunyoviy sevgi, insonning insonga bo lgan sevgisi masalasidir. Inson hamma narsadan aziz va ʻ mo tabardir. Sevgi esa ana shunday aziz va mo tabar insonning eng olijanob ʻ ʻ fazilatlaridan biridir. U kishini tarbiyalaydi, uni kamolotga yеtkazadi. Yusuf bilan Zulayhoning sevgisi ham mana shunday sevgidir. Yusuf bilan Zulayho bir-birini samimiy sevadi. Biroq turli ixtilof va moneliklar natijasida bu oshiq va ma’shuqa uzoq yillar davomida murod-maqsadiga erisha olmaydi. Ular ko p alam-iztirob- ʻ larga giriftor bo ladilar, lekin ahd-paymonlaridan voz kechmaydilar. Yusuf ham, ʻ Zulayho ham qariydi, ammo ularning sevgisi qarimaydi, bu sevgi ularga kuch- qudrat, yoshlik va go zallik bag ishlaydi. Sevishganlar sabr-matonat bilan ʻ ʻ kurashib, har handay monelikni yеngadilar; bu kurashda ular chiniqadilar va, nihoyat, orzu-umidlariga erishadilar: Oh, ne xushdurki chekib intizor, Etsa o z ummidina ummidvor. ʻ Kimgaki bor himmat ila e’timod, Oqibatul-amr topar ul murod... Kimki talab yo lida sobit qadam ʻ Bo lsa, topar maqsadini lojaram... ʻ Chekti Zulayho bila chun ranji vasl, Toptilar oxir xush ikov ganji vasl... Shuni ham ta ’ kidlash lozimki, Durbek sevgini ko proq Zulayhoning ʻ sarguzashti va ichki kechinmalari bilan bog‘lab tasvirlaydi. Bu tasodifiy emas, albatta. Feodal jamiyati xotin-qizlarni xo rlab, ularning haq-huquqlarini poymol ʻ qilar edi. Qizlari-ning taqdirini ota-onalari hal hilar edi. Ko ngilsiz nikoh va ʻ 31 baxtsiz turmush feodal muhitning tipik bir illati edi. Biroq, o tmishning boshqaʻ progressiv arboblari kabi, Durbek ham xotin-qizlar masalasiga progressiv nuqtai nazardan yondashib, ayrim feodal-klerikal rasm-odatlarni tanqid qildi. Zulayho – jur’atli qiz. U o z istagi bilan turmush qurmohchi bo ladi. Biroq ʻ ʻ murodi hosil bo lmaydi. Yusufim deb o ylagani boshqa kishi bo lib chiqadi. ʻ ʻ ʻ Zulayho shum tolega ko nikib ketmaydi, bu tolega qarshi isyon ko tarib, ʻ ʻ malomatlarga yo liqadi, biroq sevgisidan voz kechmaydi. ʻ U turli-tuman moneliklarni еngib o tadi va, nihoyat, orzusi ushaladi. Zulayho obrazi orqali ʻ Durbek xotin-qizlarning olijanob fazilatlarini, ularning matonati va qat’iyatini, irodasi va kurashini mujassamlashtiradi. “Yusuf va Zulayho” optimistik dostondir. Dostondagi voqealar tuguni, konfliktlari ijobiy obrazlarning g alabasi bilan, yaxshilikning tantanasi bilan ʻ yеchiladi. Voqealarning rivoji ham, ularning hal etilishi ham insonparvarlik va xalqparvarlik g oyalari bilan uzviy bog liqdir. Bu jihatdan, ayniqsa, qul xotin va ʻ ʻ uning o g li Bashir voqeasi juda xarakterlidir. Bu voqea Ya’qub va Yusuf ʻ ʻ sarguzashtlariga parallel sarguzasht, hatto Ya’qub va Yusuf sarguzashtlarining tuguni hamda yеchilish manbaidir 32 . Ya’qub Yusuf tug‘ilgan vaqtda bolalik bir qul xotinni sotib olgan edi. U qul xotinni Yusufga enaga qilib qoldirib, uning o g li Bashirni Misrga sotib yuboradi. ʻ ʻ O‘g lidan judo bo lgan ona g am-hasrat va alamlar bilan ko zi ojiz bo lib qoladi. ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ “Taqdir” qul xotin va uning o gli boshiga qanday kulfatlar solgan bo lsa, Ya’qub ʻ ʻ va uning o g li Yusufning boshiga ham shunday kulfatlar soladi. Yusuf ham qul ʻ ʻ qilinib Misrga sotib yuboriladi. O‘g‘lining hijron alami Ya’qubning ko zlarini ko r ʻ ʻ qilgan edi. Endi Bashir va uning mushtipar onasi najot topgan taqdirdagina Ya’qub bilan Yusuf ham najot topadi. Yusuf Bashirni qullikdan ozod qiladi. U Bashir orqali Kan’onga, Ya’qubga o z ko ylagini berib yuboradi. Bu ko ylak Ya’qubning ʻ ʻ ʻ ko zini munavvar qilishi kerak edi. Biroq Bashir avval onasini izlab topadi, visol ʻ shodligi onaning ko zlarini shamday charog on qiladi. So ngra Bashir Yusufning ʻ ʻ ʻ ko ylagini Ya’qubga eltib beradi. Ya’qub bu ko ylakni ko zlariga surtadi, uning ʻ ʻ ʻ 32 Vohidov R ., Eshonqulov H . O ʻ zbek mumtoz adabiyoti tarixi . O zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot ʻ jamg‘armasi nashiryoti. Toshkent, 2006. 32 ko zlari munavvar bo ladi. Shoir Ya’qubning qul xotin va uning o g liga qilganʻ ʻ ʻ ʻ jabr-sitamini qoralaydi. Bu bilan shoir mazlumlarga zulm qilgan kishi o zi ham ʻ zulmga giriftor bo ladi, mazlumlarni shod qilgan kishi baxtiyor bo ladi degan ʻ ʻ g oyani ilgari suradi. ʻ Yusuf obrazi. Yusuf – dostonning bosh qahramoni. Uning faoliyati va sarguzashtlari dostonda tasvirlangan voqealarning asosini tashkil etadi. Yusuf go zal va beozor yigit darajasidan tadbirli va donishmand davlat arbobi darajasiga ʻ ko tariladi. U juda mashaqqatli hayot yo lini bosib o tadi. Yusuf qimmatli, ʻ ʻ ʻ shafqatli va marhamatli kishi. Lekin u qahr-g‘azab qilishni ham biladi. Yusuf zindon mahbuslarini ozod qiladi, podsholik taxtida odillik bilan ish olib boradi. Misr xalqining joniga oro kirib, uni dahshatli qurg oqchilik ofatidan qutqarib ʻ qoladi, kan'onliklarga ham himmat va saxovat ko rsatadi. Yusuf podsholik taxtiga ʻ chiqqanda munofiq akalaridan qasos olishi mumkin edi. Biroq u bunday yo l ʻ tutmaydi, akalarini o z marhamati bilan ham sharmanda qilmoqchi bo ladi, qon- ʻ ʻ qarindoshlarning yuziga oyoq qo ymaydi. Lekin akalari Ibn Yamin voqeasi ʻ munosabati bilan yangi xuruj boshlab, urush ochmoqchi bo lganlarida, Yusufning ʻ g azabi qaynaydi va istar-istamas akalarini jazolashga, birmuncha muddat ularni ʻ zindon qilishga majbur bo ladi. ʻ Yusuf sadohatli oshiqdir. U Zulayhoni samimiy sevadi, hijron azobida o rtanadi, yorining visoliga oshiqadi. Biroq Yusuf aql-idrokini, xulq-odobini his va ʻ ehtiros ixtiyoriga topshirib qo ymaydi, xiyonat va munofiqlik yo liga kirmaydi. ʻ ʻ Yusuf Zulayhoni tushida ko rib, uni sevib qolgan edi. Biroq u yori bilan kechikib ʻ diydor ko rishadi, chunki Zulayho Misr Aziziga turmushga chiqqan edi. Yusuf ʻ Zulayhoning fojiasini tushunib, unga achinadi, uning sevgisini biladi va qadrlaydi, uni unutmaydi. Hatto, uning malomatiga giriftor bo lganda ham, undan ʻ g azablanmaydi. Yusuf Zulayho visoliga erishish vaqti kelajagiga ishonar edi. ʻ Oradan yillar, musibatli sarguzashtlar o tadi, Zulayhoning eri o lib ketadi; Zulayho ʻ ʻ keksaygan chog ida ham uning qalbida Yusufning ishqi jo sh uradi, sevgi dardida ʻ ʻ bag‘ri o rtanadi. Bu orada Yusuf ham musibatlardan najot topadi. Biroq hali uning ʻ 33 hamma orzulari ushalganicha yo q: U Zulanhoning visoliga erishgan emas. Yusufʻ Zulayhoga uylanadi, oshiq va mashuqa murod-maqsadiga еtadi. Biroq Yusuf dostonda o zini taqdirning ixtiyoriga tashlab qo ygan ojiz va ʻ ʻ notavon kishi sifatida ham gavdalanadi. Bu ojizlik va notavonlik, shoirning sub'ektiv qarashidan qatiy nazar, kurashchan, pahlavon shoh va donishmand Yusuf uchun emas, balki “payg ambarzoda” Yusuf uchun xos xususiyatdir. Qachon ʻ “mo jiza”lar, “Jabroil” va “ruhul aminlar” ishga tushsa, Yusuf ojiz va notavon, o z ʻ ʻ taqdirining tomoshabini bo lib qoladi. Qachon Yusuf ishga kirishsa, kurashga ʻ otlansa, ular chetga chiqadi. Shunda Yusuf obrazining dunyoviy mohiyati to laroq ʻ va mukammalroq namoyon bo ladi. ʻ Zulayho latofatli va bilimdon, jasoratli qiz: Yuzi quyosh erdi, vale bezavol, Borcha funun bobida sohib kamol. Zulayho o z taqdirini ota-onasining ixtiyoriga topshirib qo ymaydi, balki o z ʻ ʻ ʻ xohishi bilan, o ziga munosib kishi bilan turmush qurishni istaydi. Tushida maftun ʻ etgan yigitga — Yusufga bo lgan sevgi sirini onasiga oshkor qiladi. Ota-onasi ʻ uning rayini qaytarmaydi. Zulayho Misrga yo l oladi. Ammo orzusi ushalmaydi. ʻ Chunki u Yusufga emas, Misr Aziziga duch keladi. Ma'suma qiz nola-fig on ʻ chekdi, taqdiriga la’nat o qidi. Ammo noiloj qolib, qonli ko z yoshi bilan Misr ʻ ʻ Aziziga turmushga chiqishga rozilik berdi: Tuzdi o shal navhasini zor-zor, ʻ Dedi: umidim gulidin tug di xor, ʻ Misr Azizi emas, ul Yusufim, O‘t ichiga soldim o zimni-o zim. ʻ ʻ Buzdim oto-ono uyini bori, Emdi netayin, boroyin hay sori?., Biroq Zulayho “taqdir”ga ko nikib ketmaydi, Misr Azizining shon-shavkati ʻ ham, mol-davlati ham uni mahliyo qilib qo ymaydi. Zulayho o zini baxtsiz va asira ʻ ʻ 34 deb hisoblaydi, shum “taqdir”ga qarshi isyon ko taradi. Yusufga bo lgan mehr-ʻ ʻ muhabbati kundan-kunga ziyoda bo lib boradi. ʻ Zulayhoning urinishlari natija bermaydi: Yusufdan “sabr qilmoq kerak” degan so zdan boshqa tasalli ko rmaydi. Ishqi tufayli Zulayho ta’na va malomatlar ʻ ʻ ostida qoladi. Endi Yusuf unga shafqatsiz va bag ri tosh bir kishi bo lib ko rinadi, ʻ ʻ ʻ Zulayho Yusufdan qasos olishga qaror qiladi. Yusuf zindonga solinadi. Biroq Zulayho tezda qilmishidan pushaymon bo lib, Yusufning hajrida o rtanadi. ʻ ʻ Zulayhoning boshiga ko p kulfat va musibatlar tushadi, Oradan qirq yil ʻ o tadi. Zulayho hamon Yusufni butun qalbi bilan sevadi. Endi Yusuf ham sevgidan ʻ qaytolmaydi, u Zulayhoning visoliga oshiqadi, sabri tugaydi. Bu orada Zulayho yosharib ketadi. U Yusufdan o zini chetga torta boshlaydi. Biroq bu sevgidaya ʻ tonish yoki noz karashma bo lmay, Yusufning qilmishlariga bir javob edi. Zulayho ʻ qirq yil sabr qildi, Yusuf ham endi sabr sinovidan o tishi kerak. ʻ Og ir va uzoq sinovlarni boshidan kechirgan ikki yor oxirgi visol og ushida ʻ ʻ baxtiyor bo ladi. Zulayho sarguzashti sevgi va sadoqat g alabasi bilan yakunlanadi. ʻ ʻ Zulayho o rta asrning dahshatli tuni sitamlariga giriftor bo ladi, lekin shunga ʻ ʻ qaramay, pirovardida u baxt tongiga erishadi. Bu doston optimizmining muhim va asosiy halqalaridan biridir. Boshqa obrazlar. “Yusuf va Zulayho “da bosh qahramonlardan tsahqari yana bir qator ijobiy va salbiya obrazlar ham bor. Bular Ya’qub, o n bir aka-uka, ʻ Mag rib shohi Taymus va uning xotini, Misr shohi Rayyon, Misr Azizi, Yaman ʻ shohi, Xabboz va boshqalardir. Ulardan har biri dostonda qo yilgan masalalarni ʻ yoritish, voqealar halqasi va konfliktlarni vujudga keltirish hamda hal etishda ma'lum o rin tutadi. Ijobiy va salbiy obrazlar o ziga xos xususiyatlari bilan ʻ ʻ gavdalanadilar. Shoir ularning ma’naviy qiyofasi va tashqi portretini, faoliyati va xislatlarini tasvirlaydi, fantastik va hayotiy lavhalar yaratadi. Ya’qub. Ya’qub dostonda payg‘ambar va shoh sifatida tasvirlansa ham, lekin u voqealar rivojida, asosan, ota sifatida muhim rol o ynaydi. Ya’qub — ʻ mehribon va mushfih ota. U farzandlarining baxt-saodatini, ahilligi va inoqligini istaydi. Aka-ukalar o rtasida nizo-adovat bo lmasligi uchun intiladi, ularga nasihat ʻ ʻ 35 va o gitlar beradi. Yusufning boshiga akalari kulfat solganini sezadi. Biroq ulargaʻ qarshi shafqatsiz bo lolmaydi, otalik mehri g‘olib chiqadi. Yusufning hajri Ya’qub ʻ ko zini ojiz qiladi, Ibn Yaminning firoqi alam-musibatini oshiradi. Yusufning ʻ daragini topib shodlangab otaning ko zlari munavvar bo ladi, u aka-ukalarni ʻ ʻ yarashtirib, gina-adovatni tugatadi. Bu jihatdan Ya’qub obrazi juda muhim ahamiyatga ega. Chunki feodal o tmishda, jumladan, Durbek yashagan davrda ʻ shahzoda og a-inilar o rtasida toj-taxt uchun qattiq kurash borar va bazan boshqa ʻ ʻ feodal hukmdorlar bu nizo-adovatlarni bartaraf etish, og‘a-inilarni ahil qilish o rniga, o z manfaati nuqtai nazaridan birini yoqlab, ikkinchi biriga dushmanlik ʻ ʻ nazari bilan qarar, ixtiloflarni chuqurlashtirar edilar. Ya’qub mana shunday otalarga qarama-qarshi qo yiladi. ʻ Og‘a-inilar. Dostondagi voqealarning asosiy va yеtakchi yo‘nalishini Yusuf bilan uning akalari o rtasidagi ziddiyat va kurash tashkil etadi. Bu ziddiyat va ʻ kurash dostonning bosh konfliktidir. Voqealar tuguni shu konflikt bilan birga tug iladi, ʻ birga rivojlanadi va yеchiladi. Akalari Yusufning go zalligi va donoligiga xasad va ʻ g ayrlik bilan qaraydilar. Ular Yusuf ota taxtining merosxo ri bo lib qolmasin deb, ʻ ʻ ʻ Yusufga choh qazishga kirishadilar. Yusuf va qarib qolgan otalarining boshiga kulfat, musibat soladilar. Mansabparast akalar munofiqlik, tuhmat va xiyonatdan zarracha hazar qilmaydilar. Ular Yusufni Moliki Tojirga sotar ekanlar, unga bunday deydilar: Dedilar: – E xojai nek e’tiqod, Bandamiz erur, o zidur xondaon. ʻ Uch kecha-kunduz qochib erdi tamom, Qilgon ekandur yu chox ichra maqom. Emdiki toptuq qiloli oni band, Turfa gurezanda qul erur lavand, Bizga kerakmastur anning hech ishi, Borcha sotarmiz agar olsa kishi. Iliki egri, o zi qochqor erur, ʻ 36 Borcha yomonliq ichida toq erur 33 ... Xusumat va adovat Yusufni qullik azoblariga giriftor, Ya’qubni esa nogiron qiladi. Biroq pirovardida Yusuf baxtiyor, Ya’qub shod va ko zi munavvar bo ladi.ʻ ʻ Akalar esa sharmandayu shar-misor va qilmishlaridan pushaymon bo ladilar. Shoir ʻ Yusuf akalarining taqdiri misolida toj-taxtparast shahzodalarni va umuman, feodal zodagonlarni qattiq ogohlantiradi. Misr Azizi obrazi . Dostondagi voqealarning bir-biriga ulanishi va rivojlanishida ma'lum rol o ynasa ham, lekin u ijobiy yoki salbiy xislatlari bilan ʻ mukammal gavdalanmaydi. U qo shimcha, vositachi bir obraz bo lib qoladi. ʻ ʻ Dostonning badiiy qiymati va tili . “Yusuf va Zulayho” g oyaviy mazmuni ʻ va badiiy qimmati bilan o zbek dunyoviy adabiyotining muhim yodgorliklaridan ʻ biridir. Durbekning san’atkorligi, avvalo, shundaki, u qadimgi afsonaviy syujetga yashagan davrining hayot manzaralarini, kishilarini va ayrim muammolarini kiritib, original doston yarata oldi. Doston muallifi syujet va kompozitsiyada, obraz va xarakterlar yaratishda, peyzaj va portretda, badiiy usul va til vositalarida katta muvaffaqiyatga erishdi, xalq og zaki ijodi tajribalaridan mohirlik bilan ʻ foydalandi, o zbek adabiy tilining rivojiga munosib hissasini qo shdi. ʻ ʻ “Yusuf va Zulayho “ syujeti va kompozitsiyasi murakkab bo lgan asardir. ʻ Unda bir qator voqea va sarguzashtlar, ko pgina obrazlar beriladi. Lekin shunga ʻ qaramay, doston juda yеngil va qiziqib o qiladi. Dahshatli Balx qamali tasviri bilan ʻ tanishganda kitobxon o zini go yo bir zumda qadimgi Kan’onda sayohat qilib ʻ ʻ yurgandek, goh hayotiy, goh afsonaviy voqealarga duch kelgandek his qiladi. Haqiqat bilan hayol, hayot bilan afsona go yo yonma-yon turgandek va ba’zan bir- ʻ biriga aralashib ketgandek ko rinadi. Shunday bo lishiga qaramay, kitobxon doston ʻ ʻ zamirida XV asr boshlari tarixini, hayot lavhalarini, qora kuchlar bilan yorug likka ʻ intiluvchi ezgu niyatli odamlar o rtasidagi to qnashuvlarni ko radi. Dostonning ʻ ʻ ʻ muqaddimasidagi Balx qamali tasviri bilan doston voqealarining uzviy bog liqligini tushunadi. ʻ 33 Uch bulbul gulshani. Toshkent: G afur G ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1986. ʻ ʻ 37 Dostondagi asosiy voqea Yusufning sarguzashtidir. Boshqa voqea va sarguzashtlar u bilan uzviy bog lanib boradi, uni to ldiradi va takomillashtiradi,ʻ ʻ Qul xotin va Bashir voqeasi esa dostondagi asosiy voqea mazmun va badiiy jihatdan boyituvchi parallel voqea bo lib qoladi. ʻ Yusufning sarguzashti uning osoyishta va baxtiyor hayotini tasvirlash bilan boshlanadi. Biroq bu osoyishta hayot uzoqqa cho zilmaydi. Akalarining Yusufga ʻ qarshi xusumati asosiy voqeaning tuguni boshlanadi. Bu tugun murakkablashib boradi, unga yangi voqea va tugunlar qo shiladi. Voqealar zamini kengayib, u ʻ Kan’ondan uzoq va mashaqqatli yo lga, keyin Misrga, Mag ribga, Yamanga, yana ʻ ʻ Kan’on va Misrga ko chadi. Yangi-yangi voqealar, mojarolar sodir bo ladi, yangi ʻ ʻ yangi kishilar paydo bo ladi. Bu voqealar kompozitsiyasini bir necha sarguzashtlar ʻ chizig i: Yusuf bilan Ya’qub, Yusuf bilan akalari; Ya’qub bilan boshqa o g illari; ʻ ʻ ʻ Yusuf bilak Ibn Yamin; Yusuf bilan Zulayho; Zulayho bilan Misr Azizi; Yusuf bilan Rayyon va boshqalar tashkil etadi. Bu voqealardan har birining o z tuguni, ʻ kulminatsiyasi va yеchimi bor. Yusuf bilan Ya’qub voqeasining tuguni Yusufning g oyib bo lishidan boshlanadi, Yusufning azob chekishi va Ya’qub ko zining ojiz ʻ ʻ ʻ bo lib qolishi bilan bu voqea o z kulminatsiyasiga ko tariladi. Tugun Yusufning ʻ ʻ ʻ baxtiyor bo lishi va Ya’qub ko zining ochilishi bilan yеchiladi. Shunday qilib, ʻ ʻ dostondagi voqealar go yo har tomonga shox otib ketgan daraxtga o xshaydi. ʻ ʻ Biroq voqealar daraxtining ildizi ham, tanasi ham Yusuf va uning sarguzashti bo lib qolaveradi. Barcha shoxlar – voqealar shu sarguzashtdan o sib chiqadi yoki ʻ ʻ unga kesilib ulanadi. Voqealar rivoji bilan birga dostondagi obrazlar ham ko payib boradi, ʻ qahramonlarning xatti-harakati, ma'naviy qiyofasi o sadi, o zgaradi. Dastlabki ʻ ʻ epizodlar Ya’qub va uning o gillari ishtiroki bilan chegaralanib qoladi, keyin birin- ʻ ketin Moliki Tojir, Shoh Taymus, Zulayho, Misr Azizi, Rannoy va boshqalarning faoliyati, sarguzashti boshlanadi. Bularning har biri asosiy voqeaga nimadir qo shadi, uning mazmunini to ldiradi, yangi vaziyat va konfliktlarni vujudga ʻ ʻ keltiradi. Voqealar rivojida Zulayho paydo bo lishi bilan doston ishqiy-sarguzasht ʻ 38 dostoni tusini olib, barcha keyingi voqealar rivojida u Yusuf bilan birga bosh qahramon sifatida yеtakchi rol o ynaydi. ʻ Dostonning boshida go zal va aqlli, otasi va akalariga hamda Ibn Yaminga ʻ sadoqatli yigit sifatida gavdalangan Yusuf kurashlar va sinovlarda chekinadi, ojizlik qiladi, keyin esa hujumga otlanadi, zabardast bo lib yеtishadi, oshiq sifatida ʻ ham, davlat arbobi sifatida ham kamol topadi, Zulayho ham kurash va sinovlarda chiniqadi. Boshqa obrazlar ham takomillashib boradi. Shoir ayrim obrazlarni mushtarak xususiyatlari bilan birga, o ziga xos xususiyatlari bilan ham ʻ gavdalantiradi. Masalan, oshiq sifatida Yusuf bilan Zulayhoning mushtarak xususiyatlari bor, lekin ular o z sarguzashti, ma'naviy qiyofasig ichki kechinmalari ʻ bilan individuallashtirilgan obrazlardir. Xabboz bilan Soqiyni olaylik. Bular boshda Rayyonga suyiqasd uyushtirmoqchi bo ladilar, biroq Soqiy bunday ʻ munofiqlik va xiyonat yo lidan qaytadi, xatosini tushunadi va baxtiyor bo ladi, ʻ ʻ Xabboz esa munofiqlik va xiyonatning qurboni bo lib ketadi. Podsholarning har ʻ biri (Ya’qub, Taymus, Rayyon va Yaman shohi) o ziga xos xususiyatlari bilan ʻ gavdalanadi. Durbek qahramonlarining portreti va ularning ruhiy kechinmalari tasviriga ham alohida e’tibor beradi. Masalan, Yusuf va uning og a-inilari ta’rifida bunday ʻ deydi: Bir otodin o n edilar sar-basar, ʻ Tengri yo lida borisi rahbar. ʻ Bir onodin Yusufu Ibni Yamin, Ikki qorindosh edilar, pok din. Yusuf edi o rtada chun sham’i jam, ʻ O zgasi parvonau ul erdi sham. ʻ O zgalari kavkabu ul moh edi, ʻ O zgalari xodimu ul shoh edi. ʻ O zgalari zarrau ul oftob, ʻ Borcha sadaf, ul edi durri xushob. O zgalari jismu o shal jon edi, ʻ ʻ 39 Insu malak yuziga hayron edi... Mubolag a va o xshatishlarga to la bo lgan bu ta’rif Yusufning husn-ʻ ʻ ʻ ʻ jamolda barcha og‘a-inilari orasida tengi yo qligini ko rsatadi. ʻ ʻ Xuddi shuningdek, shoir Zulayhoning ham husn-jamoli hamda bilimdonligini o xshatish va mubolag alar bilan ta'riflab, bunday deydi: ʻ ʻ Bir qizi bor erdi, mahi hovari, Oraziga shamsu qamar mushtari. Yuzi quyosh erdi, vale bezavol, Borcha funun bobida sohib kamol. Hosili umri edi ul shohning, Oti Zulayho edi ul mohining. Qahramonlarning ruhiy kechinmalari tasviri voqealarning mohiyatini to laroq anglashga, personajlarning ma'naviy qiyofasi bilan yanada yaqindan ʻ tanishishga yordam beradi. Yusufning choqdagi kechinmalari, onasi qabri ustida qilgan nolafig oni, zindondagi kayfiyati, Zulayhoning hijron azobi va boshqalar ʻ shular jumlasidandir. Yusufning onasi qabri ustida qilgan nola-fig oni boshiga ʻ og ir kulfatlar tushgan gunohsiz” lekin ojiz yigitning dard-alamini to laroq ochib ʻ ʻ beradi: Dedi: “Ayo mushfiqu zebo onam! Kuydi bu babn ichida miskis tanam! G ul bila zanjir erur hamdamim, ʻ Egay eding dunyodagi bo‘lsang g‘amim. O‘g‘ri kibi erinmadur eski shol, Bu ne alamdur bu ne dardu hol, Banda debon sotdilar ohir meni, Bosh ko tarib ko rgil, onom, bandani. ʻ ʻ Dardu alamdur menga bas be adad, Vaqtidur endiki qilsang madad”. Yusufga tuhmat va malomat qilib, uni zindonga soldirgan Zulayho qilmishidan pushaymon bo lib, hijron alamida o rtanadi, iloj topib Yusufning ʻ ʻ 40 ovozini eshitish bilan o zini ovuntirmoqchi, banddan ozod bo lgan Yusufniʻ ʻ uzoqdan bo lsa ham ko rish bilan taskin topmoqchi bo ladi. Shu singari o rinlar ʻ ʻ ʻ ʻ Zulayhoni sadoqatli va haroratli sevuvchi sifatida gavdalantiradi, Yusuf firoqida Ya’qub chekkan azob-iztiroblar tasviri orqali esa shoir uni o z farzandini sevuvchi ʻ jigarpora bir ota sifatida tasvirlaydi. Durbek voqealar bayoni, manzaralar va qahramonlarning sarguzashti tasvirida turli xildagi badiiy usullardan foydalangan. Durbek, ayniqsa, qarshilantirish – kontrast usulining mohir san’atkoridir. Dostondagi voqealar yaxshilik bilan yomonlik o rtasidagi ziddiyat va kurashlarga asoslangan. Shoir bu ʻ usul yordami bi1lan bir-biriga qarama-qarshi hodisa, holat va xarakterlarni to laroq, jonliroq qilib tasvirlashga erishadi. Agar shoir qamal qilingan Balx shahri ʻ tasvirining o zini berib, shaharni uning tashqarisi bilan chogishtirmaganda, ularni ʻ bir-biriga qarama-qarshi qo ymaganida edi, qamal tasviri to la chiqmas va ʻ ʻ bunchalik ta'sirli bo lmas edi. Yusuf bilan akalarining, Soqiy bilan Xabbozining ʻ xarakteri ham mana shu usul vositasida to laroq ochiladi. Shoir qarshilashtirish ʻ usulidagi peyzajda ham foydalanadi. Bahor ayyomi, hamma yoq chamanday ko rkam. Biroq Yusuf akalarining shum niyatlari tabiatning bu ko rkiga zid bo lib ʻ ʻ ʻ tushadi. Yusufning kulfatlari mana shu bahor ayomida boshlanadi. Bahor foni Yusuf akalarining munofiqligini ham, Yusufning kulfatlarini ham to laroq va ʻ ta’sirliroq tasvirlashga yordam beradi. Durbek “Yusuf va Zulayho“ dostonini yaratishda faqat yozma adabiyotning emas, balki xalq og zaki ijodining an’ana va san’atkorlik mahoratidan ham keng ʻ foydalandi. U syujet va kompozitsiyani xalq ijodi asarlari, ayniqsa xalq dostoni va ertaklaridagidek tuzdi, voqea ichida voqealar berdi, ularni asosiy voqea chizig i ʻ atrofiga uyushtirdi. Shoir xalq ijodiga xos motivlarni o z dostoniga mahorat bilan ʻ kiritdi. Masalan, xalq asarlarida tush ko rib bir-birini sevib qolish motivi ko p ʻ ʻ uchraydi. Bu motiv o zbek xalq og zaki ijodi asarlaridagina emas, balki shaklar ʻ ʻ eposi “Zariadr va Odatida”dayoq ko rinadi. Yusuf va Zulayho ham bir-birlarini ʻ tush ko rib, sevishib qoladilar. Zulayho Misr Aziziga tekkandan keyin ham u faqat ʻ Yusufni sevdi, chunki u Yusuf ishqiga allaqachonlar giriftor bo lgan edi. ʻ 41 “Yusuf va Zulayho” dostonida, xalq og zaki ijodida bo lgani kabi,ʻ ʻ qahramonlik motivlari ham keng o rin olgan, Bu jihatdan ayniqsa Yusuf bilan ʻ akalarining jangi, Yusufining yosh o g li Meshomning maydonga chiqib, katta ʻ ʻ pahlavonlarni – amakilari Yahudo va Sha’mumni еngishi juda xarakterlidir. “Yusuf va Zulayho “dagi boshqa bir qator fantastik tasviriy o rinlar ham ʻ xalq og zaki ijodining samarali ta’siri bilan vujudga keldi. Xalq og zaki ijodi ʻ ʻ asarlarida egri bilan to g rini, haq bilan nohaqni ajrim qiluvchi “asboblar”, ʻ ʻ “vositalar” beriladi. Xuddi shunga o xshash, Yusuf ham gapiruvchi jom orqali ʻ akalarining yolg onini fosh qiladi. ʻ Durbek xalq og zaki ijodi motivlari bilan birga xalq maqollari va ʻ ta’birlaridan ham o rinli foydalanib, o z dostonining g oyaviy-badiiy qimmatini ʻ ʻ ʻ oshiradi. Dostonda xalq maqollari va ta’birlari asosida yaratilgan misralar xiyla ko p uchraydi: ʻ Gul tilagan xor jafosin chekar, Kimki asal olsa, arisi tegar. Garchi usholganni ulasa bo lur, ʻ Lek o shal o rnina tugun qolur. ʻ ʻ Er kishining so zi kerak bo lsa bir, ʻ ʻ Shohu g‘ani bo lsa u, xohi faqir. ʻ Sabr bilan tengru berur komi dil, Sabr qilu sabr qilu sabr qil Xalq og zaki ijodi Durbekning “Yusuf va Zulayho “ dostoni uchun ma’naviy va ʻ badiiy manbalardan biri bo ldi, uning g‘oyaviy-badiiy qimmatini, xalqchillik ruhini ʻ oshirdi. “Yusuf va Zulayho” aruzning sari’ bahrida (muftailun muftailun foilun) yozilgan. U o zbek klassik adabiyotidagi boshqa dostonlar kabi manaviy shaklida ʻ qofiyalangan. Ikkinchi bob bo yicha xulosalar ʻ 42 1. “Qissayi Yusuf” va “Yusuf va Zulayho” dostonlarida ham voqealar Yusufga bog lanadi, u dostonning bosh qahramoni, dostonning barchaʻ qahramonlari ham Yusuf obraziga bog langan. Shunday bo lsa-da, obrazlar ʻ ʻ tizimida alohida o ziga xosliklar bor. Doston obrazlari yo an’anaviy tarzda ʻ voqealar davomida Yusuf obraziga kelib tutashadi yoki muallif o sha qahramonni ʻ ataylab oldindan tayyorlaydi. Jumladan, har ikkala dostondagi Maliki Tojir obrazida ayni ana shu o ziga xoslikni kuzatish mumkin. ʻ 2. Qul Ali dostonida Malik Tojir Musoning “Ibtido” kitobidagi voqealar bilan o xshash, ya’ni Qul Ali an’anaviy syujetga tayanadi. “Ibtido” da Malik Tojir ʻ o rnida ismoiliy savdogarlari bor. O zbek tilidagi “Yusuf va Zulayho” dostonida ʻ ʻ esa muallif Yusufning kelajagini oldindan belgilaydi va dostonga tush motivini olib kiradi. Bu motiv dostonda muhim vazifa bajarib, asosiy maqsadni – bosh qahramon Yusufning kelajak taqdirini belgilashga xizmat qiladi. 3. Yusuf bilan Zulayho bir-birlarini tushlarida ko rib sevib qolganlari (Qul ʻ Alida faqat Zulayho Yusufni tushida ko radi) da ham bu motivning vazifasi yanada ʻ oydinlashadi. Tush motivi doston syujetida hal qiluvchi vosita sifatida faoliyat ko rsatib, epik motivga asos bo ladi va dostonning dunyoviy ishq mavzusida ʻ ʻ yaratilishiga xizmat qiladi. 4. Yusufning o g li Meshom Yahudo, Sham’un va boshqa aka-ukalar bilan ʻ ʻ yakkama-yakka olishadi. Xalq og zaki ijodidagi an’anaviy motivlardan “Yusuf va ʻ Zulayho” muallifi unumli foydalanibgina qolmay, muallif syujetning tarmoqlanishi va kengayishi uchun asosiy omil sifatida bir necha motivni dostonga olib kirgan. Zotan, motivlar majmui syujetni hosil qilgan. Barcha motivlar “Yusuf va Zulayho” dostoni muallifining pozitsiyasini belgilaydi. 5. Qul Alining “Qissayi Yusuf” dostoni syujetining nihoyasi esa tamomila o zgacha: voqea romantik tasvir bilan yakunlanadi, bunday tasvir Yusufning ʻ tabiatidan kelib chiqqan holda yaratilgan. Yusuf Qul Alining dostonida hamma o rinda itoatkor, u qul, qullarning tabiatiga xos itoatkorlik dostonga qahramonlik ʻ yoki kurash motivlarini olib kirishga yo l qo ymaydi. ʻ ʻ 43 6. “Qissayi Yusuf” va “Yusuf va Zulayho” dostoni voqealaridagi yuqoridagiday ayrim farqlar, shubhasiz, geografik sharoit, adabiy muhitning ma’lum darajada izga tushgani va adabiy aloqalar, ijodkorlarning o z davriʻ jamiyatidagi ijtimoiy voqea-hodisalarga bo lgan munosabatiga ham bog liq. ʻ ʻ III BOB. XV – XIX ASR ADABIYOTIDA “YUSUF VA ZULAYHO” TURKUM DOSTONLARI 3.1. Jomiy va uning dostoni haqida turk olimlarining qarashlari Abdurahmon Jomiyning ushbu dostoni ko‘plab xalq olimlari, shoirlari tomonidan o‘rganilgan. Xususan, turk adabiyotining buyuk namoyondalari ham “Yusuf va Zulayho” dostoniga o‘zgacha qiziqish bilan yondashganlar. Ilmiy tadqiq etib, izlanishlar olib borishgan. Turk olimi M.F Ko‘pruluzoda ham bu doston turkumlarini alohida o‘rgangan. Turkiya Istanbul taraqqiyot universiteti o‘qituvchilar a’zozi bo‘lmish Dr.Elif Atesh “CÂMÎ'NİN YUSUF VE ZÜLEYHA MESNEVİSİNDE METİN VE MİNYATÜR İLİŞKİSİ” (“Jomiyning “Yusuf va Zulayho” masnaviysida matin va minyatura uyg‘unligi”) nomli tatdiqot maqolasida doston yuzasidan ilmiy qarashlar olib borgan. Muhammad payg‘ambar Sharq va G‘arb adabiyotidagi ko‘plab asarlar uchun ilhom manbai bo‘lgan bo‘lsa-da, Yusuf alayhissalomga atab yozilgan hikoyalar birinchi edi. Tavrotga kiritilgan bu 44 hikoyani G‘arb olimlari, san’atshunoslari o‘z asarlarining boshlang‘ich nuqtasi sifatida ishlatishadi. Sharq shoirlari esa, mutaffakirlari Qur’ondagi “ahsanu’l- qisas” deb nomlangan qissani asos qilib olishadi. Turli xalqlarning turli adabiy doiralarida juda mashhur bo‘lgan bu hikoya, devon adabiyotining asosiy materiallaridan biridir. Shu darajadaki, Devon adabiyotida go‘zallik haqida gap ketganda, Aqlga birinchi keladigan narsa Yusuf payg‘ambardir. Hz. Yusuf qissasi nafaqat zikr qilib yozilgan, balki o‘sha paytda ko‘plab miniatyuralar chizilgan. Mulla Jomiyning “Yusuf va Zulayho” asari shu mavzuga tegishli. Bu fors adabiyotida yozilgan eng muhim asarlardan biri bo‘lib, uning miniatyura nusxalari ham mavjud. Jomiy bu asari bilan devon shoirlarini ham ilhomlantirgan. Ushbu tadqiqotda Jomiyning Yusuf va Zulayho asari matn-miniatyura uyg‘unligi rasm- matn orqali tekshirildi va o‘rganildi 34 . Ushbu maqoladagi qarashlar klassik adabiyotimiz an’analari doirasida muhokama qilingan. Ishda miniatyuralar uchun Topkapi saroyi Saroy muzeyi kutubxonasida R. 910-raqamli ro yxatga olingan nusxa asos qilib olingan. Gunayʻ Kut Sulaymoniya, Ali Nihat Tarlan tomonidan nashrga tayyorlangan va Ali Nihat Tarlan tomonidan turkchaga tarjima qilingan Jomiyning “Yusuf va Zulayho” asaridan foydalanilgan. Matn uchun Ayasofyada 3898-raqamli ro‘yxatga olingan nusxa asos qilib olingan. Asarlardan tuzilgan boshqa miniatyuralardan ham batafsil tahlil qilish uchun foydalanilgan. Miniatyura nusxasi va matni qiyosiy o‘rganilsa, miniatyuralarni chizgan rassom uning matn bilan parallel harakat qilishi, sahnalarni juda real chizgani kuzatilgan. Nusxadagi beshta miniatyuradan faqat quduq sahnasi va apelsin sahnasi Yusuf va Zulayhoda uchraydi. Bu miniatyura an’analariga mos keladi. Ammo bu rasmlarda (ayniqsa quduq Sahnasida), rassom noan’anaviy uslubni qabul qilishga harakat qilayotgani ko‘rinadi. Nusxadagi qolgan uchta miniatyura boshqa rassomlarning e’tiborini tortmagan. Turli nashr etilgan asarlardan tuzilgan boshqa miniatyuralar ham tahlilga kiritildi, detallashtirish maqsadida foydalanildi. 34 Ateş, E. Câmî’nin Yûsuf ve Züleyhâ Mesnevisinde Metin ve Minyatür İlişkisi. Littera Turca, Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature, 8/1, 1-15. 45 Tadqiqot asosida miniatyura nusxasi R.910-yildagi nusxaning miniatyura nusxasi sifatida tanlanishiga sabab bu nusxa juda boy nusxa bo‘lib, Safaviylar tarixiga ega edi. Bu miniatyura san’ati yuksak cho‘qqiga chiqqan davr mahsulidir. Bundan tashqari, miniatyuralar va matn o‘rtasida juda ko‘p farq bor. Parallel va yaqin munosabatlar mavjud. Ushbu nusxada matn-miniatyura aloqalari ko‘rsatilgan. Bu miniatyuralar Devonning turli burchaklaridan olingan. Ular adabiyotda yuz bergan Yusuf hikoyalarini tasvirlash jihatidan muhim. Shoh Tahmasp Tabrizda uning hukmronligining dastlabki yillarida (1524-76) tayyorlangan asar mashhur xattot Shoh Mahmud Nishopuriy tomonidan ko chirilgan. Asarning miniatyuralarida ko‘rilgan boy rang shkalasi nafis vaʻ batafsildir. Mahorat, kompozitsiya boyligi, Safaviy naqqoshlik san ati asar ʼ voqealarini chiroyli tasvirlab bergan. Bu cho‘qqiga chiqqan uslubining eng muhim namunalaridan biridir. Ma’lumki, miniatyuralarda tasvirlangan mavzularning eng ta’riflovchi va hal qiluvchi nuqtalari ko‘rsatilgan, negaki bu katta ahamiyatga ega. Zehra Toska ta’biri bilan aytganda, miniatyuralar bilan muallifning yoki Shoir so‘z bilan ifodalagan mavzu chizmachi qo‘lida tasviriy ifodaga aylanadi” 35 . Bu bo‘limda Molla Camiyning kitobi Molla Camiyning “Yusuf u Züleyho” miniatyura qo‘lyozmalaridan to‘plangan rasmlar bilan taqdim etildi. Matn va chizmalar o‘rtasidagi munosabat ochib berishga harakat qilinib, tasvirlangan ayrim manzaralarning devon adabiyotidagi o‘rni aniqlashga harakat qilindi. Ma’lumki, “choh” deb ham ataladigan quduq motivi adabiyotimizda keng tarqalgan motiv bo‘lib, shoirlar tomonidan qo‘llaniladi. Mashhur bo‘lgani uchun u she’rlarda tez-tez uchraydi. Ko proq Yusuf (a.s.) bilan qo llanadigan quduq motivi ʻ ʻ tanilgan. Bu motivlar quduqqa tashlanib vafot etishi va Bijen ismli Shohnoma qahramonining quduqqa yashirinishi Hz. Alining ilohiy quduqqa o‘z sirini aytishda ham namoyon bo‘ladi. Bu yеrda ta’kidlanishi lozim bo‘lgan nuqta Hz. Yusufning quduqqa tashlanishi, Yusufning katta akalari otalarining Yusufga bo‘lgan mehr va e’tiboriga hasad qilib, otalarini qiynagan. Ular Yusufni aldab, qishloqqa olib borib, 35 (Z.Toska 1992: 50). 46 quduqqa tashlaydilar. Bu quduq Iordaniya atrofida joylashgan bo‘lib, unda suv bor. Garchi, ilon, chayon va hasharotlar bor, lekin ularning hech biri xavfli emas, Yusufga tegmadi. Rivoyat qilinadiki, Yusuf bu quduqda uch kun qolib, go‘zal ismlarni doimo zikr qilgan. Hz. Yusuf qissasining ko‘plab motivlari adabiyotimiz uchun material bo‘lib qolgan bo‘lsa-da, bu quduq eng ommabop hisoblanadi. Bu talab miniatyuralarda ham o‘zini namoyon qiladi. Chunki quduq sahnasi eng ko‘p tasvirlangan. Haqiqiy Payg‘ambar Yusuf alayhissalomni quduqqa olib borishdan oldingi va quduqdan olib chiqishdan keyingi manzaralar keyingi sahnalar tez-tez tasvirlangan. Darhaqiqat, taqqoslash amalga oshirilsa, miniatyuralarning aksariyati faqat ushbu quduq naqshining o‘qiga chizilgan. Ushbu bo‘limda boshqa ishlardan tuzilgan bir nechta quduqlar mavjud. Voqea namunasi berilgandan so‘ng, asosiy miniatyura nusxasi va maqola asos bo‘lgan matn batafsil ko‘rib chiqilgan, tahlil qilingan. Avvalo, 1-rasmda 36 Yusuf alayhissalom Jabroil alayhissalom orqali quduqdan bir necha kunlab kutgan holda chiqib kelayotgani tasvirlangan. Miniatyurada asosiy mavzu kundalik tafsilotlar orasida yo‘qolgandek ko‘rinadi. Asosiy mavzu birinchi qarashda sezilmaydi, chunki odamlar u boshdan kechirgan barcha qiyinchiliklardan bexabar edi. O‘z rasmida hayotning yaxlitligidan ajratib turadigan matndan farqli o‘laroq, rassom Yusufning butun hayoti bilan shug‘ullanadi. Yusufning yolg‘izligi, dard, qayg‘u va qayg‘u dramasini realroq ko‘rinishda taqdim etadi. Bu еrda yana bir ta’kidlanishi kerak bo‘lgan jihat shundaki, ko‘plab quduq miniatyuralarida bo‘lgani kabi, sahna muhim ahamiyatga ega. Uning elementlaridan biri Jabroildir. Bu sahnada u Yusuf kiradigan chelakning arqonini mustahkamlashi kerak. Boshqa qissalarda shunday talqin qilingan bo lsa-da, Molla Camiy matnida shunday arqon va ipni ko ramiz.ʻ ʻ Jabroilning arqonni mustahkamlashiga hech qanday urg‘u topa olmadik. Ammo bu yеrda rassom odatda boshqa Yusufni tasvirlaydi. Aytishimiz mumkinki, u Züleyha miniatyuralarini misol qilib olgan va Camiy matnini hisobga olmagan. Bu sahnada ham tasvirlangan chelakning 36 https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2133376 47 kichikligi ham Hz. Yusufning unga sig‘ishi mumkin bo‘lmagani uchun sahna juda real tarzda chizilmagan. Aslida, ko‘pchilik rassomlar bu sahnani chizishda realizmga da’vo qilmaydilar. Biroq, biz ushbu tadqiqotda asos qilib olgan R. 910- raqamli To‘pqopi saroyi muzey kutubxonasida ro‘yxatga olingan nusxada, Quduq manzarasi tasvirlangan miniatyurada esa aksincha ko‘rinadi. Mavzuning tafsilotlari tegishli bo‘limda tushuntiriladi. Yana bir boshqa miniatyurada sahnada faqat Jabroil va u mustahkamlagan arqon ta’kidlangan. Shunday qilib, chelak elementi g‘oyib bo‘ldi va faqat arqon qoldi. Shunisi e’tiborga loyiqki, Yusuf ham, Jabroil ham arqonni ushlab turishadi. Bu rasmning yana bir muhim jihati shundaki, boshqa quduq miniatyuralaridan farqli o‘laroq, Yusuf toshda tasvirlangan va uning yonida katta tosh bor. Molla Camiy asari matnida tosh ustida Yusuf toshga yopishib omon qolgan va keyin uch kun tosh ustida kutgan 37 . Jabroil alayhissalom bu arqonni mustahkamlamasa-da, Yusufga chelakda qanday o‘tirishni ko‘rsatadi. Bu miniatyura arqonni mustahkamlash motiviga ega emasligi bilan Camiy matniga o‘xshaydi. Biz buni parallel deb aytishimiz mumkin. Topkapi saroy muzeyi kutubxonasi R. 910-da ro‘yxatga olingan nusxada bo‘lgani kabi, bu miniatyurada urg‘u chelakda bo‘lib, chelakning odam sig‘adigan darajada katta bo‘lishi rasmga reallik qo‘shadi. 4-rasmdagi 38 sahnada Hz. Yusufni quduqdan olib chiqib ketayotganini ko‘ramiz. Molik va u bo‘lgan karvonga qasam quduqdan chiqarilgan Yusufning qayg‘usi, sarosimasi uning chehrasidan ko‘rinadi. Uni topgan karvon ham uning a’zolarining ajablanishi ham kuzatilgan elementlar orasida, qolaversa, Yusufning nozik pozitsiyasi, uni jamoli, qiyofasi oldida topgan xalq bu mo‘rtlikka, go‘zallikka nozik munosabatda bo‘lib, Yusufga muloyimlik bilan munosabatda bo‘lgan. Bu yodda tutish kerak bo‘lgan muhim tafsilotlardan biridir. Ular ichida orqalarida Yusufni kuzatib turgan aka-ukalar hayratda qolishdi. Ular va karvon orasidagi masofani tushunish uchun bu tasvir miniatyurada tog‘ning orqasida 37 Rasm3.Masjid,Heft Evreng,Topkapisaroy muzeyi, H. 751. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2133376 38 Rasm 4. Fâlnoma, Topkapi saroy muzeyi, H.1703. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2133376 48 tasvirlangan. Camiy asarining 1484-1493-yillar oralig‘idagi bu manzarani shunday tasvirlagan: Jabroil-i Emin Yusufga: “Tur!” dedi. “Chanqaganlarga mehr suvini ber! Yorqin quyosh kabi chelakda o‘tiring va g‘arbdan sharqqa tez yuring! Quduqning chetini ufq doirasiga aylantiring; Ufqni yana nurli pardaga aylantiring! O‘z go‘zalligingdan olamga yorug‘lik yubor va dunyoni yana yoritgin!” Yusuf shu zahoti o‘zi o‘tirgan toshdan irg‘ib turdi-da, buloqdan suv oladigan chelakka o‘tirdi. O‘sha baquvvat odam – chelakning suv olish ko‘lamini yaxshi bilgan – chelakni tortdi. Va “Bugun chelagimiz og‘ir, albatta, unda suvdan boshqa narsa bordir”, – dedi. Olamni ziynatlagan oy ko‘rindi, ruhingdan “Xush xabar!” ber dedi chelakni tortgan odam. “Xushxabar, bu qorong‘u quduqdan dunyoni yorituvchi oy chiqdi. Xushxabar, bu achchiq suvdan shakardek shirin suv chiqdi. Bu quduq manzarasining devon adabiyotida aks etishi quyidagicha: Bu quduqni oshiqqa ta’siri tufayli Yusuf tashlangan quduq deb bilgan shoirlar o‘zaro dostonlarni solishtirishdi. Oshiqni bu zindonga tashlashining yana bir sababi, ma’lumki, oshiqda telbalik alomatlari paydo bo‘lgan, ya’ni aqli raso bo‘lgan. An’anaga ko‘ra, ular aqldan ozganlarni qamoqqa tashlashadi. Chunki ozodlikka yo‘l asirlikdan o‘tadi. Sevishganlar bu qamoqxonaga bajonidil kiradilar. Yusufning yuragi sevgisining qa’riga tushib qolgan. Mashhur miniatyuralarda “Ko‘ylak” sahnasi ham mavjud. Ko‘ylak sahnasi quduq sahnasi kabi mashhur bo lmasa-da, Yusuf va Züleyho masnaviylarida ko pʻ ʻ tasvirlangan. Sahnalardan birida Züleyhoning Yusufning ko‘ylagini orqasidan yirtib tashlashi tasvirlangan. Hikoyaga ko‘ra, Yusufning sevgisi tufayli Amakisining maslahati bilan butunlay aqldan ozgan, devona holga kelgan Zulayhoning har bir xonada tasviri bor edi. Zulayho tasvirlari bo‘lgan yеtti xonali uyi bor edi. Yusufni bu uyga taklif qilgan Zulayho turli nayranglar bilan aniq maqsadiga erishdi. Unga yеtib borar ekan, parda ortida yashiringan butni payqab, Yusufning orzulari puchga chiqadi. Yusuf alayhissalom o‘z butidan uyalib, uni yashirganidan ibrat olib: “Meni yaratgan zotdan qanday uyalmayman?” deydi. Afsus bilan xatosini tushunib, Zulayhodan qocha boshlaydi. Yusuf qochib 49 ketayotib, ayanchli ahvolga tushadi. Uning ortidan ergashgan Zulayho Yusufning ko‘ylagini orqasidan yirtib tashlaydi. Ushbu maqolaga asoslangan miniatyura nusxasida ko‘ylak “Yirtuvchi” sahna emas, bu sahnadan oldingisi, Zulayho o‘zini o‘ldirish bilan qo‘rqitib Yusufni aldashidir. Mening xohishimni rad etma, bo‘lmasa sen tufayli o‘zimni o‘ldiraman!- deb Zulayho Yusufga tahdid qiladi. Meni zavq-u shavq bilan o‘z bag‘ringga ol, bo‘lmasa, o‘tkir xanjar bilan bo‘ynimni kesaman! Shu gapni aytishi bilan yotoq ostidan tol bargidek yashil (zaharli) xanjarni chiqarib oldi. G‘am olovi bilan yonayotgan yurak o‘sha tomchi suvni (yaltiroq xanjarni) chanqagandek teridan tortib, ichadi. Yusuf buni ko‘rgach, o‘rnidan sapchib turdi; U uning bilagini oltin bilaguzukdek ushladi. – Ey Zulayho! dedi. “Bunchalik qattiq va qo‘pol bo‘lmang, tinchlaning; Bu yo‘lga qadam qo‘ymang! Yusufdan bu rahm-shafqatni ko‘rganda, Züleyho, eng yuksak darajada go‘zallik bilan porlagan oyni orzusiga yеtishga majbur qilaman, mehribonligi bilan tinchlantiraman, deb o‘ylardi. Shu zahoti xanjarni uloqtirib, tinchlik yo‘lidan yura boshladi. (Cami 2003). Ushbu miniatyurada biz guvoh bo‘lgan manzara aynan matnga parallel. Saroyning har bir xonasida Yusuf bilan Zulayhoning vizual tasvirlari ko‘rinadi. Bundan tashqari, matnda tasvirlangan Zulayho Yusufga juda yaqin. Rasmda yaqinlashuv hodisasini aniq kuzatish mumkin. Bu bizga rasmning juda tabiiy ekanligini ko‘rsatadi. Bundan tashqari, boshqa rassomlardan farqli o‘laroq, rassom ko‘ylakni bo‘yaydi, bu bo‘limda eng muhim nuqtadir. Yirtuvchi sahnani emas, balki u sahnaga olib keladigan tafsilotni tasvirlagan. Bu rassomning klassik uslubi. Bu uning san’atiga an’anaviy motivlardan ko‘ra o‘ziga xos talqinni olib kirish istagidan dalolatdir. Ko‘ylak sahnasini eng yaxshi tasvirlaydigan miniatyuralardan birini 8-rasmda ko‘rish mumkin. Bu miniatyura Zulahoga tegishli. Yusufga yugurib yеtib borgach, Yusufni ortiga qaytarish uchun uning etagidan ushlab, ko‘ylagini orqasidan yirtib tashlagan sahna. Bu yеrda Zulayho bir qo‘li bilan Yusufning etagidan, bir qo‘li bilan Yusufning ko‘ylagidan ushlab turibdi. Züleyhoning xohishi bilan o‘zlashtirilgan bu manzarani mashhur rassom Behzod 50 chizgan va buni rasm ichida joylashgan “Amal-i al-abd Bihzod” yozuvidan anglab olish mumkin 39 . U o‘zi chizgan ushbu rasmda bor mahoratini ko‘rsatdi. Miniatyura maydonida tadbir bo‘lib, o‘tgan saroyning barcha yеttita xonasini ko‘rishingiz mumkin. Bu holatni tasvirlay olgani chinakam tahsinga sazovor. Quduq va ko‘ylak sahnasidan so‘ng, shubhasiz, Yusuf va Züleyho qissasidagi eng muhim sahna Yusufga Zulayhoni taqdim etishdir. Bu misrlik ayollarning bir-biriga bo‘lgan aqldan ozgan sevgisini qoralab, apelsin o‘rniga qo‘llarini kesib tashlagan apelsin sahnasidir. Misrlik ayollarning uni qoralashi va u haqida ommaga aylangan mish-mishlar Zulayhoni qattiq xafa qiladi. Misrlik ayollar, agar Yusufni ko‘rsalar, rozi bo‘lishadi, deb o‘ylaydi va Yusufni shunday ko‘radi. U ayollarni ko‘rsatish uchun o‘yin-kulgi tashkil qiladi. Misrning barcha olijanob ayollarini shu ziyofatga taklif qiladi. Bu yig‘ilishda ayollarga apelsin va pichoqlar beriladi, lekin ular apelsin kesish uchun Yusufning kelishini kutishadi. Yusuf avvaliga Zulayhoning taklifini qabul qilmaydi, lekin keyinchalik Zulayho uni ayyorlik bilan ishontiradi. Yusuf taklifni qabul qiladi. Yusufni chiroyli qilib bezatadi. Unga yoqut naqshli kaftanlar va chiroyli liboslar kiydiradi. Ayollar uni ko‘rib hayratda qolishadi. Ular so‘zsiz Yusufning go‘zalligini ko‘rganlar kabi hayratda qoladilar. Shunday qilib, apelsin o‘rniga qo‘llarini kesganlarini ham bilishmaydi. Bu motiv devon adabiyotida oshiqning eng maftunkor go‘zalligini ifodalaydi. Bu o‘zining eng yuqori cho‘qqisiga chiqqaniga misoldir. Bu manzara Molla Camiyning tegishli asarining 2666-2688-bandlari orasida quyidagicha ifodalangan: O‘sha yashirin xazina xususiy uydan gullagan atirguldek chiqib ketdi. O‘sha gulzorni ko‘rgan misrlik ayollar o‘zining go‘zalligining atirgulini o‘sha yеrdan yig ib olishdi. Bir payt o‘zlarini tuta olmay, hushidan ayrilib qolishdi. Ular uningʻ go zalligiga qoyil qolishdi; Ular jonsiz murdadek qotib qolishdi. Ularning har biri ʻ o‘sha go‘zallikni ko‘rgandan so ng, apelsinlarini kesishni maslahat berishdi. ʻ Ayollar qo llarini apelsindan ajrata olmadilar, shuning uchun ular apelsin o‘rniga ʻ 39 https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2133376 . 8-rasm. Sadi, Bostan, Les Jardins 51 qo‘llarini kesishni boshladilar. Kimdir barmoqlarini pichoq bilan kesib tashladi (qalam yasadi); Shu bilan Yusufga bo‘lgan sadoqat va muhabbatini qalbiga yozdi 40 . Qo‘llari kesilgan o‘sha ayollarning ba’zilari aqli, sabri va tushunchasini yo qotdi.ʻ Ular Yusufning sevgi qilichidan o‘z jonlarini qutqara olmadilar va o‘sha majlisda halok bo‘ldilar. Ulardan ba’zilari o‘shandan beri sevgisidan aqldan ozgan. Molla Camiyning Yusufning go‘zalligi oldida misrlik ayollarning ayanchli holatini ta’sirchan tasviri, rassomning miniatyurasida ko‘p aks etmaydi. Ushbu rasmda turg‘unlik hukmronlik qiladi. Umumiy tafsilotlar o‘yin-kulgilar yеtti xonali qasrda o‘tkazilgan voqelar tasvirlangan. Tadqiqotning ushbu qismigacha maqola mavzusi bo‘lgan miniatyura nusxasi devon adabiyotida ham ustunlik qiladi. Boshqa ikkita miniatyurada ustunlik qiladigan narsa mavzular boshqa rassomlar tomonidan juda kam tasvirlangani, ba’zi mavzular esa umuman tasvirlanmaganidadir. Aytishimiz mumkinki, bularning Devon she riyatida aksi yo q. 10-rasm. ʼ ʻ Molla Cami, Yusuf u Züleyho, Topkapi saroy muzeyi, R.910. Bu еrda Misr avliyosi Züleyhoni o‘z askarlari bilan kutib oladi, ular unga turli xil taqinchoqlar bilan to‘ldirilgan laganlar sovg‘a qiladilar va ustiga taqinchoqlarni sochadi. Rasmning chap tomonida yig‘ilish joyida Zulayho tasvirlangan. Yig‘ilishdan chekkada otlarda tasvirlangan ayollar miniatyuraning boshqa detallaridir. Ushbu rasmning asosiy mavzusi Zulayhoning tushida ko‘rgan va oshiq bo‘lgan va Misr avliyosi ekanligi aytilgan Yusufni ko‘ra olmasligi. U Misr avliyosi sifatida uni kutib olgan kishiga uylanishi kerak edi. Misr avliyosi Yusuf emasligini ko‘rgan Zulayho juda g‘amgin bo‘ladi. Uning qayg‘usi batafsil rassom tomonidan miniatyurada aks ettirilgan. Biz aniqroq ko‘rishimiz uchun Molla Camiyning 1145 va 1160-baytlarida bu manzara quyidagicha tasvirlangan: Aziz-i Misr dabdaba bilan kelib, oydek go‘zal Zulayhoni chodiridan olib, ayvoniga qo‘ydi. Askarlar uni o‘rab olishdi va kerakli dabdaba va ulug‘vorlikni 40 https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2133376 9-rasm. Câmi, Yusuf u Züleyho, To‘pqopi saroy muzeyi, R. 910. 52 namoyish etishdi. Ammo Züleyhoning hayoti barbod bo‘ldi; U turgan joyda yig‘lardi. Ikkinchi rasmda (11-rasm) 41 Yusufning Nil daryosida cho‘milgandan keyin Misr podshosi saroyi eshigi yonida tasvirlangan. Bu manzara boshqa hech qanday rassom tomonidan tasvirlanmagan. Ushbu rasm matn bilan juda parallel tarzda tasvirlangan. Chunki, matnda tushuntirilganidek, sulton saroy tashqarisida edi. U o‘rnatilgan taxt o‘rnida tasvirlangan va yana matn bilan parallel ravishda, uning oldida qatorlar bo‘lgan raqamlar mavjud. Go‘zallar Yusufning go‘zallik tikishda u bilan raqobatlashishini kutishmoqda. Yusufning paydo bo‘lishi bilan betartiblik muhiti hukm suradi va hamma Yusufning go‘zalligidan hayratda qoladi. Suratda har biri boshqa tarafga burilib, bir-biri bilan bu go‘zallik haqida gapirayotgan realistik tarzda insonlar tasvirlangan. Molla Camiy 1569 va 1581- misralar orasidagi bu manzarani shunday tasvirlagan: Sulton saroy tashqarisida o‘rnatilgan taxt yonida joylashgan edi. Oldinda saf tortgan go‘zallar Yusufni kutishardi. Ular hevdecini taxt oldiga qo‘yishdi; hamma unga qaraydi. U tik turgan edi. Tasodifan o‘sha kuni quyoshni qora bulut qopladi. Molik Yusufga; “Oh, qalblar tinchligi; Xevdechdan taxt joyiga tushing! Siz quyoshsiz; “Yuzingni ochib, nuring bilan dunyoni beza!” dedi. Yusuf Hevdech burjidan dunyoga kelganida, quyoshdek dunyo ko‘ziga nur sochdi. Unga qaraganlar binafsha bulutdan chiqqan quyosh deb o ylashdi va ular hayratdaʻ qo‘llarini urishdi va atrofdan minnatdorchilik ovozlarini ko‘tarishdi. “Yo Rabbiy!” – dedilar: “Uning oldida quyosh ham, oy ham erib ketadigan muborak yulduz kim?” Misrlik go‘zallar boshlarini egdi. Demak, miniatyuralarda rassomlar asar voqeligini mahorat bilan tasvirlaganki deyarli barcha voqealar, sahnalar Jomiy matniga parallel tarzda kelgan. Elif Atesh esa Jomiyning “Yusuf va Zulayho” siga qiziqib, miniatyuralarini ham o‘rgangan. Matn va rasmlarni uyg‘unligi hamda farqli jihatlarini o‘z maqolasida keltirib o‘tgan. 41 https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2133376 11-rasm Molla Cami, Yusuf u Züleyho, Topkapi saroy muzeyi, R.910. 53 3.2. Andalib va uning “Yusuf va Zulayho” dostoni Nurmuhammad Andalib mumtoz adabiyot tarixida turkman va o‘zbek xalqining mushtarak adibi sifatida tan olingan. Uning lirik she’rlari, dostonlari o ziga xos sahifani tashkil etadi. U shoir va tarjimonlikda noyob salohiyatga egaʻ edi. Shu sababli ijodkor merosi har doim adabiyotshunos olimlar e'tiborini jalb etib kelgan. Ularni o zbek, turkman, rus va g‘arb olimlari tadqiq etishgan, nashr ʻ ettirishgan. Shoirning “Yusuf va Zulayho” dostoni 1904-1912-yillarda 6 marta chop ettirilgan. Andalib haqidagi ma'lumotlar, asosan, uning asarlari orqali bizgacha еtib kelgan. Biz tadqiqotga tortgan Andalibning “Yusuf va Zulayho” qissasi qadimiy syujetga ega asarlardan hisoblanadi. Dastlab qissa sura sifatida Qur’oni karimda mavjud bo‘lgan paytlardan boshlab Chahoryorlar, Sahobalar, Muhaddislar, mufassirlar, mutasavvuflar va qissaxon roviylar Tavrot, Injil va folklor namunalaridan foydalanib syujetni to‘ldirish, mukammallashtirishga kirishganlar va bunda fantaziyaga ham keng o‘rin berilgan. Undagi har bir voqea xilma-xil shakl va yo‘nalishlarda izohlangan. Keyingi asarlarda arab, fors-tojik va turkiy adabiyotlarda yuzaga kelgan “Qisasul-anbiyo”larda ana shu izohlardan foydalanishgan. Yusuf va Zulayho sarguzashtlarining g‘oyat xalqchil, ommabop va hayotiy bo‘lishida XVIII asrda yashab ijod etgan va o‘zbek hamda turkman xalqlari o‘rtasida mashhur bo‘lgan shoir Nurmuhammad Andalib katta hissa qo‘shdi. Biz ushbu kichik tadqiqotda Andalib hayoti, adabiy merosi hamda “Yusuf va Zulayho” dostonlari ichida alohida o‘ziga xosliklarga ega bo‘lgan dostonning an’anaviylik va navotorlik jihatlarini umumlashtirib ko‘rib chiqishga harakat qilamiz. Nurmuhammad Andalibning ismi, tug‘ilgan joyi va hayoti haqidagi qisqa qaydlar uning “Yusuf va Zulayho” dostonining kirish qismida keltirilgan. Shu dostondagi to‘qson olti misrali masnaviyda: “Ismim erur Nurmuhammad G‘arib, So‘zda taxallusim edi Andalib Shahrimiz Urganch viloyat edi, 54 Xonimiz Shah G‘ozi himoyat edi, Asli makonim ki Qarómozidur Odami ishratda qishu yozidur... Borcha xaloyiq ichida badishim, Yetib ellik beshga maning bu yoshim... Ushbu misralardan ko‘rinib turibdiki, Andalib ushbu dostonini taxminan 1710-1711-yillarda tug‘ilgan. 1770-yilda vafot etgan. Andalib bu mavzuda qalam tebratar ekan, o‘zining qayd qilishicha “o‘ziga hamdardu hamnishin bo‘lgan” kishilarning iltimoslarini hisobga olgan: “Keldi qoshimga necha hamdardlar, Qurbu shijoatda sheramardlar.. Barchalari manga edi hamnishin, Yuzlari – nur, so‘zlari – dur, angubin. Dedi alar: “Andalibi benavo” Ko‘nglumiza tushdi ajab mojaro, Bor “Qasas” ichra ajab doston. Ne bo‘ladur kilsang ani boston Yusufi siddiqo‘ Zulayhoni san, Turki xaloyiqqa qilib bir chaman. Eldin ela olib oni qilsa bo‘y, Bir nechal zebolar ichra guftugo. Ishqi haqiqiyni saboq aylasun, Bo‘yla erur oshiqi pok aylasun” Andalibning dostonida Yusuf va Zulayhoning o‘zaro, g‘amxo‘rligi shu darajada kuchli tasvirlanganki, biz buni boshqa “Yusuf va Zulayho”larda ko‘rmaymiz. Yusuf o‘limi yaqinlashganini sezib, Zulayho bilan vidolashadi, uning ko‘nglini ko‘taradi, u bilan baxtli hayot kechirgani uchun minnatdorlik bildiradi. Zulayhoning o‘z vafotidan keyin ham xursandchilik bilan hayot kechirishini istaydi: Men ketganda qo‘yma o‘zung jafog‘a, 55 Fig‘on etib, qolm yana azog‘a, Topshurmisham sani qodir xudog‘a Xush, omon bo‘l, jonim, ketmali bo‘ldum. “Yusuf va Zulayho” dostoni. Hazrati Yusuf alayhissalom taqdiri bilan bog liq sarguzashtlarning asosi “Qur on”ga borib tutashadi. Kalomullohdagi Yusufʻ ʼ surasi asosida XX asrgacha ko‘p asarlar maydonga keldi. Andalibning “Yusuf va Zulayho” dostonining yaratilish asosi ham shu bilan bog‘liq. Muallif asarda uning yaratilish tarixi, yozilish sabablariga to‘xtaladi. Uning e'tiroficha, doston turkigo‘y qavmlar ehtiyojini inobatga olib yaratilgan. Asar oshiqi pokdomonni kamolga yеtkazishga, haqiqiy ishqdan saboq berishga mo‘ljallangan. Hayot juda murakkab. Turmushning mashaqqatli sinovlari kimnidir tushkunlikka tushiradi. Kimnidir dovdiratadi. Kimnidir to‘g‘ri yo‘ldan adashtiradi. Kimnidir iztirobga soladi. Yusuf qismati bilan tanish o‘quvchi esa undan juda katta saboq oladi. U sabr-qanoat, iroda ramziga aylangan timsol. Jahon adabiyotida inson irodasining bunday mukammal tasvirini uchratish qiyin. Andalib dostonidagi Yusuf timsolining badiiy talqiniga baho berishda “Yusuf surasi” qo‘l keladi. Chunki surada Yusuf, asosan, payg‘ambar sifatida ko‘rsatilgan. Zulayho timsoliga e’tibor berilmagan. Dostonda esa badiiy qahramonlarning ichki kechinmalari, his- tuyg‘ulari, ruhiy holatlari tabiiy, hayotiy yo‘sinda tasvirlangan. Tasavvurimizda timsollar voqealar jarayonida tirik va jonli harakatlanadi. Syujet tizimini yaxlit bog‘lab turuvchi timsollar majmui yaratiladi. Ularning o‘zaro munosabatlari va ishq tasviri yеtakchi o‘ringa chiqariladi. Andalib o‘z dostonida davri uchun muhim bo‘lgan ijtimoiy masalalarni, xalqning orzu-o‘ylarini ham singdiradi. Bu esa, avvalo, dostonning qimmatini oshirsa, ikkinchidan asarni hamma zamonlar uchun eskirmaydigan g oyalar targ ibiga aylantiradi. Yusuf va Zulayhoning sevgi dostoni ʻ ʻ jihatida shoir insoniyat uchun muhim ahamiyatga ega umumbashariy g oyalarni ʻ aytishga erishadi. Dostondagi bosh qahramon Yusuf donishmandlik, aql-idrok, sodiqlik, vafodorlik, bir so‘z bilan aytganda, komillik ramzidir. U mehr-oqibatli farzand, uka va yor. Kechirimli inson. U faqat shaxsiy va qarindoshchilik rishtalari bilan 56 cheklanmaydi. Tasavvurimizda xalq g‘amini yеyuvchi ulkan shaxs timsoli sifatida gavdalanadi. Zulayho timsoli doston syujeti davomida takomillashib boradi. Bu obrazlar bir-birini to‘ldiradi. Ularda biz dunyoviy real tasvirlarni ko ramiz. Ammo,ʻ dostondagi turli taqdirlar kechmishida biz botiniy kamolot tadriji ifodasi ham borligini anglaymiz. Zulayho ishqi dastlab avom ishqi bo‘lgani uchun ko‘p azoblarga duchor bo‘ladi. Keyinchalik u xos ishqiga aylanadi. Bu holat chuqur ruhiy jarayonlar tasvirida ko‘zga tashlanadi. Yusuf dostonda “Misr Azizi” unvonini olishga muyassar bo‘ladi. Buning sababi, u o‘z donoligi tufayli Misr aholisini еtti yillik ochlikdan saqlab qoladi. Faqat bir kishi ochlikdan olamdan o‘tadi. Yusuf shu bir kishi taqdiri uchun ham o‘zini mas'ul va gunohkor sezadi. Uzoq payt uni o‘ylab iztirobda yuradi. “Yusuf va Zulayho” dostonida Andalibning o‘ziga xos badiiy mahorat qirralari namoyon bo ladi. U an’anaviy syujet bo‘lishiga qaramasdan, shoir ʻ tomonidan yangi timsollar qo‘llanadi. Jumladan, opasi xuddi shunday timsol. U mehribon, ukasi uchun qayg‘uruvchi, jonini berishga ham tayyor ayol obrazi. Yuragi Yusufning mashaqqatli qismatini oldindan sezadi. Uning uchun qayg‘uradi. Bu obraz asarda bir marta qisqa epizodda ko‘rinadi. Ammo, kuchli ruhiy holat tasviri uning o‘quvchi tasavvurida mustahkam muhrlanishini ta'minlaydi. Unga xayrixohlik paydo bo ladi. Boshqa dostonlari kabi “Yusuf va Zulayho”da ham xalq ʻ dostonlariga xos shakl va uslub yaqqol namoyon bo‘ladi. Jumladan, qahramonlarning tush ko‘rish, taqdirdagi ayrim hodisalarni u orqali oldindan sezish holatlari xalq og‘zaki ijodida faol qo‘llangan badiiy vositadir. Andalib dostonida bundan ko‘p o‘rinda muvaffaqiyatli foydalangan. Ushbu vositani qo‘llash shoirga timsollar tabiatini chuqurroq yoritish, syujetdagi dramatik talqinni kuchaytirish imkonini bergan. Asarda xalqona iboralar, so‘zlar tizimidan ham unumli foydalaniladi. Jumladan, xalq orasida ishlatiladigan “tili kuymoq” ma'nosidagi “jigi-jigi” iborasini doston tarkibidagi bir g‘azalda radif sifatida qo‘llab, shoir Yusuf yuragidagi his-tuyg‘ular, ruhiy g‘alayonlarni aniqroq va ta'sirliroq еtkazishga erishgan: 57 Tutashdi yondi jonimiz, Zulayhojon, jigi-jigi Quridi tanda qonimiz, Zulayhojon, jigi-jigi. Ol bu dunyo xirojini, menga ber husning bojini, Baxsh etdim taxtu tojini, Zulayhojon, jigi-jigi. Doston tarkibiga murabba, g‘azal kabi turli janrlardagi asarlar ham singdirilgan. Ulardagi chuqur ruhiy talqin imkoniyati timsollar tabiatini yoritishda qo‘l keladi. Shoir asarda mumtoz badiiy san'atlardan ham o‘z mavridida foydalana olgan. Yusuf tilidan aytilgan quyidagi g‘azalda mubolag‘a, talmeh, tashbeh, tarse, istiora kabi bir nechta san'atlarni yonma-yon qo‘llaydi. Bu g‘azalning ohangdorligi, ravonligini ta'minlaydi va qisqa hajmda katta mazmunni qamrash imkonini beradi. U esa o‘z navbatida timsol ruhiy holatini chuqur ifodalaydi: Ishqingda beqaroram, qilg‘il vafo, Zulayhom, Hajringda intizoram, qilg‘il vafo, Zulayhom. Ashkim girdob xeliday, to‘fon ila seliday, Majnun birla Layliday, qilg‘il vafo, Zulayhhom. Za'far bo‘ldi ishqu hol, Sayfulmuluk, Karam lol, Misli Badiuljamol, qilg‘il vafo, Zulayhom. Iqror bo‘lib xaloyiq, diydora ko‘r muvofiq, Sansan Uzro man Vomiq, qilg‘il vafo, Zulayhom. Boqib nihon zohira, Bobo vazir Bohira, O‘xshab Zuhra Tohira, qilg‘il vafo, Zulayhom. Labing sharobi zamzam, yuz ming yaroga malham, Gar qulingman, ey sanam, qilg‘il vafo, Zulayhom. Asar syujetining izchilligi, voqealarning bir-biri bilan uzviy aloqadorlikda berilishi uning kompozitsiyasidagi yaxlitlikni belgilaydi. Bunda shoir “sababsiz oqibat yo‘q” degan aqidaga amal qiladi. Har bir qilmishning javobgarligi borligini unutmaslikka e'tiborni tortadi. Jumladan, Ya’qubning farzand dog‘ida azoblanishiga bois o‘z kanizagi o‘g‘lini sotib yuborishi, Yusufning quduqqa tushishiga bir zohidning uning husnu jamolini ko‘rish ishtiyoqida quduqda ko‘p yillar yotishi, Yusufning 18 qora tangaga sotilishiga oynaga qarab 58 husnidan mag‘rurlanishi, Zulayhoning og‘ir ishq iztirobiga duchor bo‘lishiga esa hirsga berilishi sabab qilib ko‘rsatiladi. Qur’oni karimda qissalarning go‘zali deb atalgan Yusuf qissasi juda qadimiy syujetlardan biri ekanligi. Muso alayhissalomga nozil qilingan Tavrotning birinchi kitobiga, keyin Iso alayhissalom ta'limotini o‘z ichiga olgan Injilga kiritilganligi haqida bilimlar hosil qildik. Bu qissa Qur'oni karimga “Yusuf surasi” bo‘lib kiradi. Andalibning “Yusuf va Zulayho” dostoni o‘zining g‘oyaviy xususiyatlari bilan birga badiiyligi va tili nuqtai nazaridan ham o‘ziga xos fazilatlarga egadir. Avvalo shuni qayd qilish kerakki, umuman, Yusuf va Zulayho sarguzashtini tasvirlashga bagishlangan asarlar boshqa asarlardan o‘zining bir fazilati bilan ajralib turadi. Bu “Yusuf va Zulayho” qissasidagi syujetning har bir bo‘lagi qahramonlarning tush ko‘rishi voqeasi bilan boshlanishidir. Hech qaysi dostonda “Yusuf va Zulayho”dagidek qahramonlar ko‘p tush ko‘rmaydilar. Uchinchi bob bo‘yicha xulosalar 1. Abdurahmon Jomiyning “Yusuf va Zulayho” dostoni turk olamida o‘ziga xos xususiyatlari bilan boshqa Yusuf qissalaridan ajralib turadi. Jomiyning ushbu asari Ko‘pruluzoda tomonidan ilk bor turkiyada o‘rganilgan. 2. Abdurahmon Jomiy turk olamida Movlono Jomiy nomi bilan shuhrat topgan. Uning “Yusuf va Zulayho” asariga ishlangan miniatyuralar ham anchagina mashhur. Hattoki turk olimlari Jomiyning asari va miniatyuralar o‘rtasidagi farq yuzasidan ham ilmiy izlanishlar olib borishgan. 3. Miniatyuralarda rassomlar asar voqeligini mahorat bilan tasvirlaganki deyarli barcha voqealar, sahnalar Jomiy matniga parallel tarzda kelgan. Elif Atesh esa Jomiyning “Yusuf va Zulayho” siga qiziqib, miniatyuralarini ham o‘rgangan. Matn va rasmlarni uyg‘unligi hamda farqli jihatlarini o‘z maqolasida keltirib o‘tgan. 4. Nurmuhammad Andalib qalamiga mansub “Yusuf va Zulayho” dostoni boshqa Yusuf syujetiga qurilgan dostonlardan xalq tiliga yaqinligi, obrazlar xilma- xilligi bilan ajralib turadi. 59 5. Andalib asarida Yusufning opasi obrazi ham qisman berilgan. Ushbu obraz orqali shoir yangi bvir doston talqinini yuzaga keltirgan. XULOSA O zbek va butun Sharq adabiyotida keng tarqalgan Yusuf alayhissalomʻ haqidagi qissalarning genezisi Tavrot, Zabur, Injil va Qur oni karim singari ilohiy ʼ kitoblarga borib bog lanadi. Tavrotning “Ibtido” nomli birinchi kitobida Odam ʻ Atodan Yusuf alayhissalom davrigacha o tgan payg ambarlar hayoti batafsil ʻ ʻ yoritilgani, undagi tush voqeasi turkiy adabiyotdagi “Yusuf va Zulay h o” dostonlaridagi tush epizodlari bilan yaqin ekani ham buni tasdiqlaydi. Zaburda Ya qub, Yusuf va uning og alari ismlari keltirilgan, lekin ular bilan bog liq ʼ ʻ ʻ voqealarga juda kam o rin berilgan. Misr hokimi va Zulay ʻ h o to g risida ma lumot ʻ ʻ ʼ berilmagan. Injilning “Aziz havoriylar faoliyati” nomli ikkinchi kitobida 60 Yusufning qul qilib sotilishi, Misrda shuhrat qozonishi va qahatchilik voqealari muxtasar hikoya qilingan. Yusuf alayhissalom qissasi Qur onda “Ahsan ul-qisas”,ʼ ya ni “Qissalarning eng go zali” deya ta riflanib, “Yusuf” surasi ana shu voqeaga ʼ ʻ ʼ bag ishlangan. “Yusuf va Zulayho” turkumidagi qissa va dostonlar ushbu suraga ʻ asoslanadi. “Yusuf va Zulay h o” qissasi asosan diniy mazmun va shaklda bo lib, ʻ dastavval unda dunyoviy xarakter umuman aks etmagan. Zamonlar o tishi bilan ʻ mazkur qissa syujetining takomili jarayonida diniy xarakterdan ko ra dunyoviy ruh ʻ u s tunlik qila boshlagan. Durbekka nisbat berilgan “Yusuf va Zulay h o” dostoni buning isbotidir. Ushbu doston o zbek adabiyoti tarixida dunyoviy hayot talqiniga ʻ asoslangani, zamon ruhini aks ettirgani bilan alohida ajralib turadi. Yusuf syujetiga qurilgan dostonlarning shakliy alomatlarga ko ra, ikki ʻ guruhga bo lish mumkin: Birinchi guruhga Abulqosim Firdavsiy, Qul Ali, ʻ Shayyod Hamza, Durbek, Abduraxmon Jomiy va Olim Devona dostonlari misol bo lib, ular yaratgan dostonlar an anaviyligi bilan xarakterlanadi. Ikkinchi guruhni ʻ ʼ tashkil qiladigan ijodkorlar nasriy asarlar yaratish bilan yusufnomaga sayqal berdi. Abu Ali ibn Sinoning “Qissai Yusuf”, Rabg uziyning “Qissai Yusuf Siddiq ʻ alayhissalom”, Andalibning “Yusuf va Zulay h o”lari shu turkumni hosil qiladi. Ushbu qissalar har bir shoir yoki adibning ijodiy niyati, badiiy-irfoniy tafakkuri, ijodiy-hayotiy tajribasidan kelib chiqib, turli darajada yaratilgan. Yusuf va Zulay h o haqidagi asarlar kompozitsiyasida ularda o zaro farqli jihatlar ko p uchraydi. ʻ ʻ Ma lum bir voqea-hodisa tafsiloti bir ijodkor asarida mukammallik kasb etsa, ʼ boshqa hodisalar tasviri keyingi ijodkorda yorqinroq ko rinadi. Bu hol ushbu ʻ turkumdagi asarlar matn xususiyatlarining individual xarakteridan kelib chiqqan. Yusuf syujetiga qurilgan dostonlardagi obrazlar tizimini ikki xil guruhlashtirish mumkin: еtakchi obrazlar va yordamchi obrazlar. Birinchi guruhga Ya qub, Yusuf va Zulay ʼ h o obrazlari kirsa, Yusufning og a-inilari, Jabroil, Doya, ʻ Misr Azizi, Moliki Rayyon, Moliki Tojir va boshqalar ikkinchi guruhga mansub, de hisoblash mumkin. Ijodkorlar asosiy g oya va maqsadlarini Yusuf va Zulay ʻ h o obrazi orqali ifodalagan. Aksar ishqiy dostonlarda odatda yigit qizni tushida ko rib ʻ 61 unga oshiq bo ladi. Tush orqali o z ma shuqasining ismi yohud manzilini bilibʻ ʻ ʼ oladi va sevgilisi visoliga erishish yo lida zahmat chepkadi. “Yusuf va Zulay ʻ h o” dostonlarida esa aksincha Zulayho Yusufni tushida ko rib, uning betakror husnu ʻ jamoliga oshiq bo ladi. Boshqa ishqiy dostonlarda qizning go zalligi madh etilsa, ʻ ʻ buturkumga doir asarlarda Yusufning jamoli madh etiladi. “ Qissayi Yusuf ” va “ Yusuf va Zulayho ” dostonlarida ham voqealar Yusufga bog ʻ lanadi , u dostonning bosh qahramoni , dostonning barcha qahramonlari ham Yusuf obraziga bog ʻ langan . Shunday bo ʻ lsa - da , obrazlar tizimida alohida o ʻ ziga xosliklar bor . Doston obrazlari yo an ’ anaviy tarzda voqealar davomida Yusuf obraziga kelib tutashadi yoki muallif o ʻ sha qahramonni ataylab oldindan tayyorlaydi . Jumladan , har ikkala dostondagi Maliki Tojir obrazida ayni ana shu o ʻ ziga xoslikni kuzatish mumkin . “ Qissayi Yusuf ” va “ Yusuf va Zulayho ” dostonlarida ham voqealar Yusufga bog ʻ lanadi , u dostonning bosh qahramoni , dostonning barcha qahramonlari ham Yusuf obraziga bog ʻ langan . Shunday bo ʻ lsa - da , obrazlar tizimida alohida o ʻ ziga xosliklar bor . Doston obrazlari yo an ’ anaviy tarzda voqealar davomida Yusuf obraziga kelib tutashadi yoki muallif o ʻ sha qahramonni ataylab oldindan tayyorlaydi . Jumladan , har ikkala dostondagi Maliki Tojir obrazida ayni ana shu o ʻ ziga xoslikni kuzatish mumkin . Qur ʼ onda garchi ismi zikr etilmagan bo ʻ lsa - da , Zulayho obrazi ancha mukammaldir . Unda Yusufning Zulayhoga uylanish voqealari ham bayon qilinadi . Shunga ko ʻ ra , Hilola Safarovaning nomzodlik dissertatsiyasidagi : “ Yusuf qissasi Tavrotdan aynan emas , balki sayqallanib , ancha mukammallashib Qur ʼ onga ko ʻ chgan ”, degan fikri asoslidir . Bundan tashqari, nima uchun har ikkala kitobda Zulayho ismi keltirilmagan degan savol paydo bo ladi. Osha davrlarda hamda islom dinida turmush ʻ o rtog‘ining ismi zikr qilinishi, aytilishi, umuman olganda, ayollar nomini aytish ʻ taqiqlangan. Masalan, Alisher Navoiy hayoti va ijodi batafsil yoritilgan bironta tarixiy manbada va Navoiyning o z asarlarida ham onasining ismi va u haqida ʻ 62 bironta ma’lumot keltirilmagan. Shu tahmindan kelib chiqqan holda Zulayho ismi balki shuning uchun zikr qilinmagan deb faraz qilsak bo ladi.ʻ Yusuf haqidagi afsonani ilk bor badiiy adabiyotga kirishi, Yusufga beqaror oshiq bo lgan Po tifarning xotini Zulayho nomi bilan asarning markaziy ʻ ʻ qahramonlarining biriga aylanishi buyuk fors-tojik shoiri Firdavsiy nomi bilan bog liqdir. Alisher Navoiy ham “Yusuf va Zulayho” dostonining dastlabki muallifi ʻ Firdavsiy deb hisoblaydi. Lekin zamonamizdagi olimlarning ilmiy tadqiqotlariga ko‘ra Yusuf va Zulayho mavzusi Firdavsiydan avval fors-tojik shoirlari Abul Muayyad Balxiy (X a.)va Baxtiyoriylar tomonidan ishlangan bo‘lib, Firdavsiy qalamiga mansub deyilgan doston XXI asr fors-tojik shoiri Amoniy tomonidan yaratilgan, degan fikrga kelingan. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO ʻ YXATI I . Normativ huquqiy adabiyotlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar 1. O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh . M . Mirziyoyevning 2017- yil 24- maydagi PQ -2995- son “ Qadimiy yozma manbalarni saqlash , tadqiq va targ ‘ ib qilish tizimini yanada takomillashtirish chora - tadbirlari to ‘ g ‘ risida ” gi Qarori . // Xalq so ‘ zi , 2017- yil 25- may . 2. O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh . M . Mirziyoyevning 2018- yil avgust oyida Toshkent shahrida bo ‘ lib o ‘ tgan “ O ‘ zbek mumtoz va 63 zamonaviy adabiyotini xalqaro miqyosda o ‘ rganish va targ ‘ ib qilishning dolzarb masalalari ” mavzusida xalqaro konferensiyadagi nutqi . II. Ilmiy adabiyotlar 1. С.Мирзайев. Ибн Синонинг Шарқшунослик институтида мавжуд асарлари (библиографияси), ЎзФА нашриёти. –Тошкент, 1955. 2. Шодийев Эргашали. Ҳозиқ куллиёти. //Ўзбек тили ва адабиёти// Тошкент: – Фан, 1971 3. Vigouroux F. La Bible et les découvertes modernes en Palestine, en Egypte et en Assyrie, T.II, Paris: Berche et Tralin, 1877 (2- е издание : 1879). – Р . 600. 4. Бертельс Е. Э. Абул Касим Фирдоуси и его творчество. Л.–М.,1935, С. 61. 5. Богородский Я.А. “Об Иосифе, библейском патриархе”, Казань, 1891. 6. Бертельс Е.Э. Избранные труды, История персидско-таджикской литературы, М.,Наука, 1960. 7. “Библия или книга священного писания Ветхого и Нового завета”, М., Синодальная типография, 1986. Стр. 45–69 8. Akta ş Hasan . Abdurrahman Gub â r î Y û suf u Z ü leyh â. ‒ Ankara : Atat ü rk Ü nv . Sos . Bil . Ens ., 2006; 9. Demir Recep . Hat â y î- i Tebriz î ve Moll â C â m î’ nin Y û suf u Z ü leyh â Mesnev î leri Ü zerinde Kar şı la ş t ı rmal ı Bir inceleme . ‒ Ankara : Y ü z ü nc ü Y ı l Ü nv . Sos . Bil . Ens ., 2006; 10. Dogan Ramadan . Ahmed î- i  mid î’ nin Y û suf u Z ü leyh â s ı. Ankara: ‒ Marmara Ünv. Sos. Bil. Ens., 2005; 11. Dolu Halide. Menşeinden Beri Yûsuf Hikâyesi ve Türk Edebiyatı’ndaki Versiyonları. ‒ Istanbul , 1953; 64 12. Короглы Х.Г. Сюжет о Юсуфе о Зулайхе в тюрских литературах//СВ. 1975. 13. Кугел, Джеймс. В доме Потифара. М.: Текст: Книжники, 2010. – С. 476. 14. Узбекский поэт Дурбек и его поэма о Иосифе Прекрасном// Дар Альманах. Ташкент, 1944. С. 174. 15. Ярославский, Ем., Библия для верующих и неверующих, М., ГИПЛ, 1962, стр. 396 16. Валихўжаев Б. Ўзбек эпик поезияси тарихидан. — Тошкент. Фан, 1974 й. 17. Уч булбул гулшани. Дурбек. Юсуф ва Зулайхо. — Тошкент. Адабиёт ва санъат, 1986 й. 18. Раҳмонов Н. Ўзбек адабиёти тарихи. – Тошкент: Sano-standart, 2017. – 555 б. 19. Лопухин A.П. “Библейская история при свете новейших исследований и открытий”, Спб.: Тузов, 1889— 1895 (т. I, кн. IV — “Иосиф и его время”). 20. Шоший А. Қуръон қиссалари. – Тошкент: Тошкент ислом университети, 2014. – 256 б 21. Жомий Абдураҳмон. Юсуф ва Зулайхо. – Тошкент: Ўзбекистон КПМК, 1983. – 111 б. 22. Маллаев Н. М. Ўзбек адабиёти тарихи. – Тошкент: Ўқитувчи, 1965. – 748 б 23. Раҳмонов Н, Болтабоев Ҳ. Ўзбек мумтоз адабиёти намуналари. 1- жилд. – Тошкент: Фан, 2003. – 332 б. 24. Сафарова Ҳ. Ҳазрати Юсуф – гўзаллик тимсоли. – Тошкент: Ислом университети, 2003. – 120 б 65 25. Қурбонов А. « Юсуф ва Зулайхо» достонининг ижодий талқинлари // Ўзбек тили ва адабиёти . ‒ Тошкент , 1997. 1- ‒ сон . 26. Хисамов Н.Ш. Поэма «Кысса-и Ю суф» Кул‘Али (анализ источников сюжета и авторского творчества). М.: Наука, 1979. 251 с.; ‒ ‒ 27. Хисамов Н.Ш. Сюжет Ю суфа и Зулейхи в средневековой тюрко- татарской поэзии XIII-XV вв. (проблема версий). Казань: Идел-Пресс, 2001. ‒ 215 с.; ‒ 28 . Qur’oni karim. Yusuf surasi . Tarjima va izohlar muallifi Alouddin Mansur. – Tosheknt: Cho lpon, 1992. ʻ III. Gаzetа vа jurnаllаrdаgi mаqolаlаr 1. Akdag Soner . Klâsik türk edebiyatinda adina mesnevîler yazilan kadin: «Züleyhâ»// Ataturk universiteti Turkiyat araştirmaleri dergisi. Ankara, 2009. ‒ ‒ Sayi 40. S.59-74. ‒ 2. Сулаймонова Ф. “Юсуф ва Зулайҳо” достонининг Алишер Навоийга нисбат берилган Париж қўлёзмаси ҳақида // Адабий мерос, 1973, №3. Б. 152. 3. Иброҳимова Э. Жомий талқинида Зулайхо образи // Адабий мерос. – Тошкент, 1990. – 2-сон (52). 4. Atesh E. “ C â m î' n i n Yusuf ve Z ü leyha mesnev i s i nde met i n ve m i nyat ü r i l iş k i s i” Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature. 2022;8:1–15 5. Бабаджанова Н . Д . Ўзбек адабиётида Юсуф алайҳиссалом қиссасининг ижодий талқинлари ва унинг ўрганилиши // Илм сарчашмалари . ‒ Урганч , 2021. №2. ‒ ‒ Б .163-168. 6. Ирисов Абдусодиқ. Ибн Синонинг “ Юсуф қиссаси ”. // Ў збек тили ва адабиёти // Тошкент : – Ў збекистон Республикаси ФА “ Фан ”, 1967. 7. Ирисов Абдусодиқ. Ибн Синонинг “Юсуф қиссаси”. // Ў збек тили ва адабиёти. Тошкент: – Ў збекистон Республикаси ФА “Фан”, 1971. IV. Di ssertаtsiyаlаr vа аvtoreferаtlаr 66 1 . Рустамов Э.Р. Некоторыйе вопросы сравнителного изучения узбекской литературы ХВ века с другими восточными литературами (тюрск ийе и персидско - таджикская ). ДД. Москва-Ташкент, 1966. 2 . Кароматов Ҳ. Ўзбек адабиётида Қур он мавзулари (адабий-тарихий ʼ таҳлил). Фил. фан. д-ри... дис-ясиавтореферати. – Тошкент: 1993. 3 . Тоҳиров Қ . Туркман шоири Андалиб ва ўзбек адабиёти : лирикаси ва “ Юсуф ва Зулайҳо ” достони // Фил . фан . канд . дисс . – Самарқанд , 1964. 4. Ҳайдаров С. Ўзбек дунёвий адабиётининг ривожланишида Дурбекнинг роли. Филология фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертатсия. – Тошкент. 1962 й. 5. Шаряфетдинов Р.Х. Трансформация коранического сюжета об Иосифе Прекрасном в поэме Кул Гали «Кысса-и Йусуф»: Автореф. дисс. ... канд. филол. наук. – М., 2009. 6. Хисамов Н.Ш. Поэма «Кысса-и Йусуф» Кул Али (анализ источников сюжета и авторского творчества). М.: «Наука», 1979. 251 с.; Шу муаллиф. ‒ ‒ Сюжет Йусуфа и Зулейхи в средневековой тюрко-татарской поэзии XIII-XV вв. (проблема версий). Казань: Идел-Пресс, 2001. 215 с.; Шу муаллиф. ‒ ‒ Сюжет Йусуфа и Зулейхи в средневековой тюрко-татарской поэзии XIII -XV вв. (проблема версий): Автореф. дисс. ... докт. филол. наук. М., 1996. 56 с ‒ ‒ 67

Yusuf va Zulayho turkumidagi dostonlar tasnifi

KIRISH…………………………………………………………………………….3

I BOB. OʻZBEK MUMTOZ ADABIYOTIDA YUSUF SYUJETI ASOSIGA QURILGAN DOSTONLARNING ILK MANBALARI (TAVROT VA INJIL)

1.1.  Tavrot va Injil kitoblari tarkibida Yusuf syujetining manbalari………………..7

1.2.  Qur’oni Karim va islom dini manbalarida Yusuf qissasi………………………9

Birinchi bob boʻyicha xulosalar…………………………………………………...18

II BOB. XII – XIV ASRLARDA YUSUF TURKUM DOSTONLARINING SHAKLLANISHI    

2.1.  Qul Ali va uning “Qissai Yusuf” asari………………………………………..19

2.2.  XIV asrga oid “Yusuf va Zulayho” dostoni (Durbekka nisbat berilgan)…….27

Ikkinchi bob boʻyicha xulosalar…………………………………………………..42

III BOB. XV – XIX ASR ADABIYOTIDA “YUSUF VA ZULAYHO” TURKUM DOSTONLARI

3.1.  Jomiy va uning dostoni haqida turk olimlarining qarashlari………………….44

3.2. Andalib va uning “Yusuf va Zulayho” dostoni………………………………..53

Uchinchi bob boʻyicha xulosalar………………………………………………….58

XULOSA…………………………………………………………………………60

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI………………………….63

Купить