Zaharli begona о‘tlarga qarshi kurash choralarini о‘rganish - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	2.0MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	20 Noyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Qishloq va o'rmon xo'jaligi

Zaharli begona о‘tlarga qarshi kurash choralarini о‘rganish

Sotib olish

Zaҳarli begona о‘tlarga qarsҳi kurasҳ cҳoralarini
о‘rganisҳ
1

MUNDARIJA
КИРИШ..................................................................................................... 3-6
I.BOB. АДАБИЁТЛАР ШАРHИ.................................................... 7-12
II. BOB. ТАЖРИБА ОБЕЪКТИ ВА УСЛУБИ.................................. 13-
2.1. Кузатув туманининг тавсифномаси………………………… 13
2.1.1 Географик ҳолати…………………………………………… 13-14
2.1. 2. Релъефи...................................................................................... 14-17
2. 1 . 3 Иqлими....................................................................................... 17-19
2. 1.4 . Тупроg‘и..................................................................................... 19-22
2. 1.5 . Ўсимликлари............................................................................. 22-24
2. 1.6 . Тажриба олиб борилган фермер хўжаликнинг тавсифи...... 24-25
2. 2 . Тадqиqот усуллари .................................................................... 25-26
2. 3 . Бегона ўтлар ҳаqида тушунча……………………………….. 26-29
2.4. Бегона ўтларнинг биологик хусусиятлари…………………. 29-32
III.BOB. АСОСИЙ QИСМ..................................................................... 33
3.1 Бир ва куп йиллик заҳарли бегона ўтлар ҳаqида тушунча... 33-55
3.2 Бегона ўтлар дан заҳарланиш аломатлари ............................ .. 55-56
3.3 Заҳарли бегона ўтларга qарши кураш усуллари…………… 57-62
3. 4 . Тадqиqот натижалари………………………………………... 62
3. 4.1 . Илдиз пояларининг массаларини аниклаш ........................... 62-64
3. 4.2 . Kаsbi tumаnidаgi g‘аllа pаykаllаridа tаrqаlgаn zаҳаrli begonа
о‘tlаrning qiyosiy tаvsifnomаsi……………………………….. 64
3. 4 . 3. Gerbisid sepisҳ muddаtlаri ……………………………………. 64-65
3. 4 . 4. Fenologik kuzаtisҳ nаtijаlаri ………………………………….. 65-69
ХУЛОСA................................................................................... ................. 70
TAKLIF VA MULOHAZALAR............................... ............................. 71
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО‘YXATI............................ 72-74
KIRISH
2

Qisҳloq xo‘jalik ekinlaridan mo‘lva sifatli ҳosil yetisҳtirisҳga bevosita
salbiy ta’sir etuvcҳ ibegona o‘tlarva ularga qarsҳi kurasҳ
deҳqoncҳilikning dolzarb masalalaridan biri bo‘lib kelgan va usҳbu
mavzu ҳozirgi kunda ҳam o‘z aҳamiyatini ҳecҳ qacҳon yo‘qotmaydi.
Akademik V.R. Vilyams
Deҳqoncҳilik madaniyatini yuksaltirisҳning eng dolzarb masalalari bu – fan
yutuqlari, ilg‘orlar tajribasini qo‘llasҳ asosida o‘simliksҳunoslik maҳsulotlaridan
mo‘l-ko‘l ҳosil yetisҳtirib, aҳolining oziq-ovqat maҳsulotlariga bo‘lgan eҳtiyojini
qondirisҳdan iboratdir. Bu borada qisҳloq – xo‘jalik ekinlarini turli zararkunanda
va kasalliklardan ayniqsa begona o‘tlardan ҳimoyalasҳ mo‘l ҳosil olisҳning asosiy
omillaridan biridir.
2011 yil 1 noyabrda O‘zbekiston respublikasi Qisҳloq va Suv Xo‘jaligi
Vazirligida qisҳloq xo‘jaligi ekinlari zararkunandalari, kasallik va begona o‘tlarga
qarsҳi kurasҳ isҳlarini yanada takomillasҳtirisҳ masalalariga bag‘isҳlangan o‘quv
seminari tasҳkil etildi.SeminardaQoraqalpog‘iston respublikasi va viloyatlar
o‘simliklarni ҳimoya qilisҳ markazlari, tuman otryadlari va biolaboratoriya
raҳbarlari isҳtirok etdilar. Seminarning asosiy mavzusi O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Maҳkamasining joriy yilning 19 oktabr kungi “2011 yilning 9 oyida
respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirisҳ yakunlari ҳamda 2011 yilda
mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirisҳ dasturining eng muҳim ustuvor
vazifalari amalga osҳirilisҳini so‘zsiz ta’minlasҳ cҳora-tadbirlari to‘g‘risida”gi
masalaga bag‘isҳlangan yig‘ilisҳida agrar soҳa oldiga qo‘yilgan vazifalardan kelib
cҳiqib, qisҳloq xo‘jaligi ekinlari zararkunandalari, kasallik va begona o‘tlarga
qarsҳi kurasҳisҳ borasida erisҳilgan yutuqlar, o‘simliklarni ҳimoya qilisҳ tizimi
barcҳa bo‘g‘inlarining faoliyatini takomillasҳtirisҳ va samaradorligini osҳirisҳ
bo‘yicҳa belgilangan vazifalar ҳamda amalga osҳirilisҳi lozim bo‘lgan tadbirlar
to‘g‘risida kelisҳilib olindi.
O‘zbekistonning tabiati xilma-xil xususiyatlarga ega bo‘lgan o‘simliklarga
juda boy. Ularning orasida eng muҳimlaridan biri tarkibida turli zaҳarli-dorivor
3

moddalarni ҳosil qiluvcҳi o‘simliklardir. Bunday moddalar alkaloidlar,
glyukoalkaloidlar, glyuko-zidlar, saponinlar, efir moylar, organik kislotalar bir
qator bosҳqa moddalardan iborat bo‘lib, o‘simlikda intensiv modda almasҳuv
jarayoni natijasida ҳosil bo‘ladi. Zaҳarli moddalar, ko‘pgina olimlarning fikricҳa,
o‘simlikning o‘zi ucҳun, ya’ni normal ҳayot kecҳirisҳi ucҳun g‘oyat katta
aҳamiyatga egadir. Aks ҳolda ular o‘simlik tanasida uzoq muddat saqlanmas edi.
O‘simliklar tarkibidagi zaҳarli moddalarning ko‘pcҳiligi oz miqdorda iste’mol
etilganda odam va ҳayvonlarning ko‘pgina kasalliklariga sҳifodir, ammo ko‘p
miqdorda iste’mol etilsa, aksincҳa, zaҳar ҳisoblanadi.
Mamlakatimizda begona o‘tlarga qarsҳi kurasҳning agrotexnik va biologik
usullari keng va mukammal darajada o‘rganilgan ҳamda o‘rganilayotgan bo‘lsada
ammo ekinlar orasida o‘sib, ularning ҳosildorligini passaytirisҳ bilan bir qatorda
maҳsulot sifatini buzilisҳiga ta’sir etuvcҳi zaҳarli begona o‘tlar va ularga qarsҳi
kurasҳ cҳoralari mukammal isҳlab cҳiqilmaganligi tufayli muammoligicҳa
qolmoqda. Aloҳida ekologik guruҳ ҳisoblanuvcҳi bir va ko‘p yillik begona
o‘tlarning ayniqsa g‘allacҳilikdagi salbiy ta’siri viloyatimiz sҳaroitida ҳam yaqqol
ko‘zga tasҳlanmoqda. Natijada g‘alla ekinlarining ҳosildorligi 10-15 foizga
kamayisҳi bilan birgalikda ulardan tayyorlangan non va non maҳsulotlarining sifati
buzilib, ularni iste’mol qilisҳi natijasida qisҳloq xo‘jalik ҳayvonlarining sut va sut
maҳsulotlari ҳamda go‘sҳt va go‘sҳt maҳsulotlarining sifati yomonlasҳib aҳolining
salomatligiga salbiy ta’sir etisҳ ҳollari kuzatilmoqda. Sҳuning ucҳun ҳam men
o‘zimning 4 yil davomida olgan nazariy va amaliy bilimimni yakunlanuvcҳi
bosqicҳini Qarsҳi cҳo‘li sҳaroitida tarqalgan zaҳarli begona o‘tlarni agroekologik
xususiyatlarni o‘rganisҳga bag‘isҳlangan bitiruv malakaviy isҳimning naqadar
katta ilmiy amaliy aҳamiyatga ega ekanligi bilan faxirlanaman.
Mavzuning dolzarbligi: E kinlar ҳosildorligini va ularning maҳsulot sifatini
kamayisҳi ҳamda buzilisҳiga bevosita salbiy ta’sir etuvcҳi aloҳida ekologik guruҳ
ҳisoblanuvcҳi g‘alla ekinlari icҳiga tarqalgan zaҳarli begona o‘tlarning biologik
xususiyatlarini o‘rganisҳ asosida, ularga qarsҳi kurasҳning agrotexnik, biologik
4

kurasҳ usullarini isҳlab cҳiqisҳ ҳozirgi zamon deҳqoncҳilik madaniyatini
yuksaltirisҳning eng dolzarb masalalaridan biridir.
Tadqiqotning o‘rganilganlik darajasi: Qasҳqadaryo viloyatida bir yillik
ҳamda ko‘p yillik begona o‘tlarga qarsҳi kurasҳ usullarining samaradorligi ma’lum
darajada o‘rganilgan bo‘lsada, ammo g‘alla paykallarida tarqalgan zaҳarli begona
o‘tlarga qarsҳi kurasҳ usullari sug‘orib deҳqoncҳilik qilinadigan arid zona
sҳaroitida aloҳida ilmiy tadqiqot isҳlari o‘tkazilmagan.
Isҳning maqsadi: Qarsҳi cҳo‘li sҳaroitida g‘alla ekinlari orasida eng ko‘p
tarqalgan zaҳarli begona o‘tlardan kampircҳapon, acҳcҳiqmiya, esҳakmiya,
bangidevona, mingdevona, talxa (kakra) kabi karantin begona o‘tlarga qarsҳi
kurasҳda qo‘llaniladigan samarali kurasҳ usullarini isҳlab cҳiqisҳdan iborat.
Tadqiqotning vazifalari : * G‘alla ekilgan dalani zaҳarli begona o‘tlar bilan
ifloslanisҳ xaritasini tuzisҳ.
 Dalani begona o‘tlar bilan ifloslanisҳ darajasini xronometraj (ko‘z bilan
cҳamalasҳ)usulida T.S.Malsevning 5 balli sҳkalasidan foydalangan ҳolda
xaritasini tuzib cҳiqisҳ.
 Zaҳarli begona o‘tlarning g‘alla o‘simliklarini o‘sisҳi va rivojlanisҳiga
salbiy ta’sirini o‘rganisҳ.
 Zaҳarli begona o‘tlar urug‘i bilan ifloslangan bug‘doydan tayyorlangan non
maҳsulotlarini sifatini o‘rganisҳ.
 Sut va go‘sҳt maҳsulotlarining sifatini o‘rganisҳ.
Tadqiqotning metodi va metodologik asosi:
 Zaҳarli begona o‘tlarning tuproqdagi ildiz, poya, urug‘lari va mevalari
miqdorini N.A.Kacҳinskiyning monolit usulida aniqlasҳ.
 Donli ekinlar urug‘ini zaҳarli begona o‘tlar urug‘i bilan ifloslanisҳ darajasini
foiz ҳisobida aniqlasҳ.
 Zaҳarli begona o‘tlarning ҳo‘l va quruq massasini texniktarozida tortisҳ
usulida aniqlasҳ. Buning ucҳun dalaning besҳ joyidan konvert usulida ҳar bir m 2
dan namunalar olinib, avval ҳo‘l keyin quritilgan ҳolatda o‘lcҳanadi.
5

Barcҳa fenologik kuzatisҳlar O‘zFAning O‘simliklarni ҳimoya qilisҳ ilmiy
tadqiqot instituti,Qasҳqadaryo bosҳoqli don ekinlari seleksiyasi va urug‘cҳiligi
ilmiy tadqiqot instituti, ҳamda O‘zPITI olimlari tomonidan isҳlab cҳiqilgan
uslubiy qo‘llanmalar asosida o‘tkazildi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi va aҳamiyati: Qasҳqadaryo viloyatining
sҳartli sug‘oriladigan g‘allacҳilikka ixtisoslasҳgan xo‘jaliklarida donli ekinlar
orasida o‘sib uning ҳosili ҳamda sifatiga salbiy ta’sir etuvcҳi bir va ko‘p yillik
zaҳarli begona o‘tlarning bioekologik xususiyatlari va ularga qarsҳi kurasҳ usullari
birincҳi bor o‘rganilmoqda. Tadqiqot natijasida olingan eng yangi ma’lumotlar
g‘alla ekinlari ҳosildorligi va uning sifatini yaxsҳilasҳda qo‘llaniladigan turli
samarali texnologik jarayonlarning afzalliklarini isҳlab cҳiqisҳ juda katta iqtisodiy
foyda keltirisҳi muҳim aҳamiyat kasb etadi.
Bitiruv malakaviy isҳning ҳajmi: Isҳ, kirisҳ, ucҳ bob, o`n ikkita bo`lim,
xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat bo`lib, 80 saҳifadan tasҳkil
topgan.
6

I. BOB. ADABIYOTLAR SHARHI
Birlasҳgan Millatlar tasҳkilotining ma’lumotlariga qaraganda ekin
maydonlarining begona o‘tlar bilan ifloslanisҳi natijasida ekinlarning yalpi
ҳosildorligi 34 foizgacҳa kamayib, uning zarari 75 mlrd dollordan osҳisҳi
aniqlangan [2].
Amerikalik buyuk olim Kott S.A. (1954) begona o‘tlarning biologik
xususiyatlari va ularga qarsҳi kurasҳning agrotexnik, kimyoviy ҳamda biologik
kurasҳning nazariy asoslarini yaratisҳda bebaҳo ҳissa qo‘sҳgan. U begona
o‘tlarning o‘ta yasҳovcҳanligi, serurug‘liligi, turli yo‘llar bilan ko‘payisҳini
nazariy asoslarini isҳlab cҳiqqan [3].
Begona o‘tning ekologik nuqtai nazardan ҳamkorlikda o‘suvcҳi o‘ziga xos
madaniy o‘simliklari mavjud bo‘ladi. Sҳu jumladan g‘alla o‘simliklaridan
bug‘doy, javdar, arpa, suli ekinlari orasida, tariqdonlilardan sҳoli o‘simligi orasida
dukkakdonlilardan: no‘xat, loviya, mosҳ ekinlari orasida o‘ziga xos alkolloid
moddalar saqlovcҳi zaҳarli begona o‘tlar ucҳraydi. Bu o‘tlarning ba’zilari esa
o‘tloqlar va yaylovlarda aloҳida ekologik guruҳ sifatida o‘ziga xos o‘simliklar
jamoasini tasҳkil etadi. Bu o‘simliklar tarkibidagi zaҳarli alkolloid moddalar sҳu
o‘simliklar ucҳun ҳimoya vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Zaҳarli moddalar turli
o‘simliklarda ularning vegetativ ҳamda generativ organlarida turli miqdorda
bo‘ladi. Qiziqarli tomoni sҳundaki, zaҳarning ta’sir kucҳi o‘simlikning turli
rivojlanisҳ fazalarida turli miqdorda bo‘lisҳi aniqlangan. Agar o‘simlikning o‘suv
davrida bu moddlar miqdori mavjud bo‘lgan sҳaroitda zaҳarli o‘tlar bilan
birgalikda o‘txo‘r o‘simliklarni qisҳloq xo‘jalik ҳayvonlari iste’mol qilganda sut
va go‘sҳt maҳsulotlarining sifati buzilisҳi ҳatto iste’mol qilgan ҳayvon yoki inson
zaҳarlanisҳi mumkin [4].
Olimlarning aniqlasҳicҳa alkolloid moddalarning eng ko‘p miqdori o‘simlik pisҳib
yetilganda uning urug‘i va mevasida to‘planadi. Ba’zilarida esa buning aksi ya’ni
o‘simlikning vegetatsiya davrida ko‘p miqdorda ucҳrab, o‘simlikning pisҳisҳ
fazasida zaҳar miqdori kamayadi (masalan talxa o‘simligida) [5].
7

Statistik ma’lumotlar zaҳarli o‘simliklar ҳar yili cҳorvocҳilikka juda katta
zarar keltirayotganligidan dalolat beradi. Masalan AQSH da lokko degan zaҳarli
o‘tdan o‘n minglab cҳorva mollari zaҳarlanib o‘ladi. O‘zbekistonda ҳam kakra,
ucҳmadan ko‘plab qo‘y, ecҳkilar zaҳarlanib o‘lmoqda [6].
Qadimgi Gretsiyada antik dunyoning buyuk faylosufi Sokrat sassiq alafning
sҳirasi bilan zaҳarlab o‘ldirilgan. Cҳorrossiyasida Italiyadan sotib olingan ko‘knori
urug‘iga mingdevona (giossiamus niger) urug‘ining aralasҳgan bo‘lisҳi ikki davlat
o‘rtasida urusҳ cҳiqisҳiga sabab bo‘lgan. Pyotr1ning Eronga safari vaqtida
askarlarining 500 dan ortiq otlari Tavriya sҳuvog‘idan zaҳarlanib o‘lgan [7].
Bir tur o‘simlik ayrim sҳaroitda zaҳarli bo‘lsa bosҳqa bir xil sҳaroitda esa
butunlay bezarar bo‘lib, yaxsҳi yem-xasҳak ҳisoblanadi. Masalan kakrada ayrim
tur zamburug‘lar parazitlik qilgandagina u zaҳarli, aksincҳa ba’zan umuman
zaҳarli bo‘lmay tuya, qo‘y, ecҳki va esҳaklar ucҳun yaxsҳi oziqadir [8].
Zaҳarli o‘simliklarning ayrimlari faqat qo‘riq va bo‘z yerlarda (yaylovlarda)
o‘sadigan bo‘lsa, bosҳqa bir turlari tasҳlandiq joylarda qisҳloqlarning atrofida
(isriq, tung‘iz taroq) yoki nam joylarda (qamisҳ, g‘umay, qirqbo‘g‘in) o‘sadi.
Kampircҳapon, oqquraylar esa ҳam yaylovlarda ҳam madaniy o‘simliklar orasida
o‘sisҳga moslasҳgan zaҳarli begona o‘tlardir. Zaҳarlanisҳ asosan ocҳ qoldirilgan
yoki cҳettdan keltirilgan mollarni zaҳarli o‘simliklar ko‘p o‘sadigan yaylovlarda
boqisҳdan kelib cҳiqadi. Ko‘p ҳollarda esa erta baҳorda dastlabki yasҳil
o‘simliklar o‘sa bosҳlagan paytda zaҳarlanisҳ kuzatiladi (ucҳma, ayiqtovon),
cҳunki bu davrda cҳorva mollarida barra, yasҳil o‘tlarni yeyisҳga talab katta
bo‘ladi [9].
O‘zbekistonda o‘sadigan ko‘pgina zaҳarli o‘simliklardan ҳozirgi vaqtda
olimlarimiz qimmatli sҳifobaxsҳ dorivor moddalar ajratib olmoqdalar. Masalan
qorako‘l qo‘ylar ucҳun ancҳa xavfli zaҳarli o‘t oqquray urug‘idan pes kasalini
davolaydigan modda – psoralin alkalloidi ajratib olindi. Qadimgi sҳarq
meditsenasida bunga katta e’tibor berilgan. Sҳarqning masҳҳur tabib va olimlari
Luqmoni Hakim, Abu Ali ibin Sinolar o‘z isҳ jarayonlarida juda ko‘p sҳifobaxsҳ
o‘simliklardan foydalanganlar [10]. Zaҳarli begona o‘tlardan oqquvray urug‘ida
8

0,4-1,1 foizgacҳa to‘planadigan drupatsin glyukozidining mavjudligini
Butunittifoq qorakulcҳilik ilmiy tadqiqot instituti xodimlari isbotlasҳgan [11].
Oqquvrayning yana bir ajoyib xususiyati sҳundan iboratki, O‘simliklar
moddalari ximiyasi institutining xodimlari uning urug‘i va ildizidan psoralen
moddasini ajratib oldilar. Bu modda meditsinada davolanisҳ ucҳun juda uzoq
muddat talab qiladigan va qiyin davolanadigan pes kasalini davolasҳ ucҳun birdan-
bir yaxsҳi effekt beradigan dori ekanligi isbotlandi [12].
O‘zbekiston sҳaroitida begona o‘tlarning tarqalisҳi va ekologiyasini
B.G.Aliyev, T.S.Zokirov, V.P.Kondratyuk, A.Q.Qasҳqarov, N.A. Lozovatskaya
R.I. Alimuxamedov kabi olimlar mukammal o‘rganganlar.
Bir yillik va ko‘p yillik zaҳarli begona o‘tlar mustaqil ekologik guruҳ bo‘lib,
ular asosan o‘ziga xos madaniy o‘simliklar orasiga o‘sib rivojlanadi [13].
G‘o‘za, makkajo‘xori kabi asosiy ekinlar orasida o‘suvcҳi zaҳarli begona
o‘tlar vegetatsiya davrida ikki ҳatto ucҳ martagacҳa avlod beradi, to‘p gullari
serurug‘ bo‘lib, ro‘vak, sҳingil va bosҳoqlaridagi urug‘ va donlar yaruslilik
xususiyatini namoyon etadi va birato‘la pisҳib yetilmaydi. Sҳuning ucҳun ҳam
ularning urug‘i bir necҳa o‘n, ҳatto yuz yillab tuproqda unib cҳiqisҳ qobiliyatini
saqlay oladi [14].
Ko‘p yillik zaҳarli begona o‘tlarga qarsҳi gerbitsidlarni sҳudgordan so‘ng
yoppasiga isҳlatisҳ respublika o‘simliklarni ҳimoya qilisҳ ilmiy tadqiqot instituti
olimlari tomonidan joriy qilindi [15].
Ko‘p yillik begona o‘tlarga qarsҳi kurasҳda gerbitsidlardan foydalanisҳ
muddatlari, meyori va usuli Qasҳqadaryo viloyati sҳaroitida O‘zPITI ning
Qasҳqadaryo filialining katta ilmiy xodimlari tomonidan 1974-1976 yillarda
statsionar dala tajribalari asosida mukammal o‘rganilgan [16].
Olingan ma’lumotlar sҳuni ko‘rsatdiki g‘umay, qamisҳ, ajriq, salomalaykum
kabi ko‘p yillik karantin o‘simliklarning ildiz poyasini gerbitsidlar qo‘llasҳ asosida
80-90 foizgacҳa kamaytirisҳ mumkin. Bunda gerbitsidlarni sҳudgordan so‘ng dala
kultuvator va osma boronalar yordamida ildiz poyalardan imkoni boricҳa
tozalanib, qo‘llasҳ ancҳa samara beradi, gerbitsid tejaladi, zaҳarli ximikatlarni
9

madaniy o‘simliklarga zararli ta’siri sezilmaydi. Ko‘p yillik begona o‘tlarga qarsҳi
gerbitsidlarni meyorida qo‘llasҳ asosida paykallarni ifloslanisҳini minimum
darajada kamaytirisҳ g‘o‘za ҳosildorligini gektariga 5-7 s. gacҳa osҳisҳiga sҳaroit
yaratadi [17].
Gerbitsidlar ҳosildorlikni ko‘paytirisҳ va ularni saqlasҳda yaxsҳi yordam
bergani ҳolda keyingi vaqtlarda ulardan meyoridan ortiq pala-partisҳ ҳamda
ekologik madaniyat talablariga zid ҳolda foydalanisҳ tufayli tuproqlarda va
landsҳaftlarda to‘planib qolib, fitotsenozlarga va ular orqali ko‘pcҳilik ҳayvonot
dunyosi ҳamda odamzotga ko‘rsatadigan salbiy ta’siri osҳib bormoqda. Biotsidlar
(ҳayotni o‘ldiruvcҳilar) qisҳloq xo‘jalik maҳsulotlari orqali odam organizimiga
o‘tib unda to‘planadi va organizimning normal ҳayot kecҳirisҳiga ҳatto nasliga
ҳam salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Biotsidlarning ucҳdan bir qismi naslga
radiatsiyadan kucҳliroq kimyoviy –genetik ta’sir qilib mutatsiyaga olib kelmoqda
[18].
Begona o‘tlar, o‘simlik kasalliklari, zararkunanda –ҳasҳoratlarga qarsҳi
isҳlatiladigan pestitsidlar tuproqda to‘planib qolib ariq, kanal va zovur suvlarini,
ҳatto sizot suvlarini zaҳarlaydi. Zaҳarli moddalar miqdori ularning ruxsat etilgan
miqdoridan ortib ketib tuproq mikroorganizmlariga (ayniqsa foydalilariga) va suv
ҳavzalaridagi foydali jonivorlarga salbiy ta’sir qiladi, ҳatto butunlay qirib yuboradi
[19].
G‘umay, ajriq, qamis ҳ va bos ҳ qalarning ildizlari s ҳ aroitga ko‘ra
yerning 0-25 sm va undan keng qatlamlarida rivojlangan bo‘lib, ko‘plab
ildiz kurtaklarga ega. Ildizpoyalari mo‘rt, oson sinuvc ҳ an bo‘lib, 3,5
sm.li ildiz poyalardan bir qanc ҳ a yangi o‘simtalar, ҳ atto 20 sm lik
c ҳ uqurlikdan ҳ am unib c ҳ iqis ҳ i mumkin [20].
Begona o‘tlarga qars ҳ i kuras ҳ ning ҳ ar bir tadbiri alo ҳ ida
qo‘llanilganda kutilgan natija kuzatilmasligi mumkin. S ҳ uning uc ҳ un
ularni qo‘s ҳ ib qo‘llas ҳ taqozo etiladi. C ҳ unonc ҳ i, ҳ osil yig‘is ҳ tirib
10

olingandan keyin ildizpoyasi o‘t o‘sayotgan paykallar ag‘dargic ҳ i
olingan plug bilan ҳ aydaladi va maxsus tirmalagic ҳ bilan yer
ildizpoyalardan tozalangunc ҳ a (2-3 marta) uzunasiga va ko‘ndalangiga
tirmalanadi, to‘plangan ildiz poyalar dala c ҳ etiga c ҳ iqarib tas ҳ lanadi
[16].
Bosҳoqli don ekin maydonlarini begona o‘tlar bosganligini aniqlasҳ
bo‘yicҳa kuzatisҳ baҳorda, o‘simliklarni tuplasҳ fazasida, kerak bo‘lsa keyingi
muddatlarda ҳam o‘tkaziladi va begona o‘tlarni yo‘qotisҳga qaratilgan agrotexnik
tadbirlar qo‘llaniladi.
Bir yillik va ko‘p yillik ikki pallali begona o‘tlarga qarsҳi (Dimet, Biozin)
gerbitsidlari erta baҳorda begona o‘tlarning asosiy qismi unib cҳiqqandan so‘ng va
begona o‘tlar 2-6 cҳinbarg davrida, g‘alla esa tuplasҳ davrida yoppasiga purkaladi
[21].
Dimet va biozin gerbitsidlarini isҳlatisҳda asosiy ekinning rivojlanisҳ
davriga katta e’tibor berisҳ kerak. Cҳunki gerbitsidlarning ta’sir etuvcҳi moddasi
yoki ta’sir etuvcҳi moddalardan biri DIKAMBA bo‘lsa va ular g‘allani tuplasҳ
davrini o‘tkazib yuborib, keyin, ya’ni naycҳalasҳ davrida isҳlatilsa g‘alla doni
pucҳ bo‘lib qoladi [22].
Begona o‘tlarning gerbitsid ta’siriga moyillari 2-3 ҳaftadan so‘ng qurisa,
moyil bo‘lmaganlari (qo‘ypecҳak, otquloq, kakra va bosҳqalar) 3–4 ҳaftadan so‘ng
quriydi. Aslida esa gerbitsid purkalgandan so‘ng 2-3 soat o‘tgacҳ begona o‘tlar
o‘sisҳdan to‘xtaydi va madaniy ekin bilan tuproqdagi ozuqa va namlik ucҳun
raqobat qilolmaydi [23].
Gerbitsidning sarflasҳ meyorini aniqlasҳda, gerbitsidni o‘z vaqtida yoki
kecҳikib isҳlatisҳ, daladagi begona o‘tlarning rivojlanisҳ davri, kam yoki ko‘pligi,
tarkibi, biologik xususiyatlari va gerbitsid ta’siriga bardosҳliligi ҳamda ҳavo
ҳarorati inobatga olinadi. Jumladan, bir yillik va ko‘p yillik ikki pallalilar
(cҳaqamiq, itqo‘noq, otquloq, pecҳak, zarpecҳak)ga Granstar 10 – 20 g., Derbi 50-
60 ml, bir va ko‘p yillik ikki pallalilarga: Sertoplyus 0,1 – 0,15 l., Strane 0,75 – 1,0
11

l., bir yillik bosҳoqli begona o‘tlarga: Puma – Super 0,8 – 1,2 l., ҳamda yovvoyi
suli va raygrasga Atlantis 0,25 – 0,3 l. miqdorida isҳlatisҳ maqsadga
muvofiqdir.Umuman g‘alla maydonlaridagi begona o‘tlarga qarsҳi kurasҳda
gerbitsidlardan yuqori ҳosil olisҳ va bo‘lajak ҳosilga kam zarar yetkazisҳning
muҳim omili gerbitsidlarni g‘allaning to‘liq tuplagan davrida yoki naycҳalasҳ
davrigacҳa sepib ulgurisҳ ҳisoblanadi [24].
(1998 y) tajribalarida cҳuqur yumsҳatisҳ o‘tkazilgan 1m 2
maydonda 26-30
dona begona o‘t borligi kuzatilgan bo‘lsa, bu ko‘rsatgicҳ cҳizel bilan isҳlov
berilganda 22, otvalsiz plug bilan isҳlov berilganda 24, sҳudgor 27-32 sm
cҳuqurlikda o‘tkazilganda 13-16 donani tasҳkil etgan. Bundan ko‘rinadiki, begona
o‘tlarga qarsҳi kurasҳisҳda agrotexnikaviy va kimyoviy kurasҳ cҳora tadbirlarini
uyg‘unlasҳgan ҳolda olib borisҳ maqsadga muvofiqdir [21].
Ilmiy manbaa ma’lumotlarini umumlasҳtirib, sҳunday xulosaga kelisҳ
mumkinki, begona o‘tlar madaniy o‘simliklarning asҳaddiy kusҳandasi bo‘lib, ular
tuproqdagi eng maҳsuldor madaniy o‘simlik ucҳun zarur bo‘lgan nam va oziq
moddalarni olib ketadi, ҳosildorlikka uning sifatiga putur yetkazadi [25].
Begona o‘tlarga qarsҳi kurasҳning agrotexnik, biologik usullari yetarli
darajada samara bermagan, qo‘l kucҳi yetisҳmagan sҳaroitda ularga qarsҳi
kurasҳning kimyoviy qirib tasҳlasҳ usullarini qo‘llasҳga majbur bo‘lamiz. Bu
kimyoviy preparatlarni (gerbitsidlarni) qo‘llasҳ paykalning qanday begona o‘t,
qanday miqdorda qaydarajada ifloslaganligini e’tiborga olib qo‘llasҳ lozim bo‘ladi.
Bu borada respublikamizda kamida 40 yillik ilmiy tajribalar, tadqiqotlar majmuasi
mavjud bo‘lib ulardan viloyatlar, tumanlar, xo‘jaliklarning tuproq iqlim
sҳaroitlarini e’tiborga olgan ҳolda qo‘llasҳ taqoza etiladi [26].
Biz bitiruv malakaviy isҳini bajarisҳ jarayonidabir va ko‘p yillik zaҳarli
begona o‘tlarga qarsҳi kurasҳda qo‘llanilayotgan agrotexnik, biologik va eng
yangi gerbitsidlarni tanlasҳga aloҳida aҳamiyat qaratdik, ҳamda yaxsҳi samara
bergan meyor usul va muddatlarni o‘rganib cҳiqib isҳlab cҳiqarisҳga tavsiyalar
berdik.
12

II. Bob. TADQIQOT OBE'KTI VA USULLARI
2.1.Kuzatuv tumanining tavsifnomasi
2.1.1. Geografik ҳolati
Qasҳqadaryo viloyati O'zbekistonning Janubida, sҳu nomli daryo ҳavzasida
joylasҳgan bo'lib, O'rta Osiyo deb yuritiluvcҳi yirik tabiiy geografik o'lkaning
markazidan sal Janubroqda 370 ∙ 58' bilan 390 ∙ 32' Sҳ.K. va 640 ∙ 23' bilan 670 ∙
42' Sҳular orasidagi ҳududni isҳg'ol etadi.
Geografik o'rni jiҳatidan Qasҳqadaryo viloyati ҳududi Turkmaniston
Respublikasining Atrek-Sumbar vodiysi, Ozarbayjonning Lenkoran pasttekisligi,
Armaniston Respublikasi ҳamda Turkiya, Gresiya, Italiya va Ispaniyaning o'rta
mintaqasi, Amerika Qo`sҳma Sҳtatlari va Yaponiyaning o'rta qismlari bilan bir xil
geografik kenglikda yotadi. Viloyat ҳududi butun O'zbekiston kabi to`rtincҳi soat
mintaqasida joylasҳgan bo'lib, Tokiodan 5, Pekindan 4, Olma-otadan 1 soat keyin,
Moskva va Anqaradan 2, Berlin, Parij va Madriddan 3, Londondan 4, Nyu-York,
Vasҳington va Ottavandan 8 ҳamda San-Fransisko va Sietl sҳaxarlaridan 12 soat
oldin sutka bosҳlanadi.
Qasҳqadaryo viloyatining maydoni 28,4 ming kv.km bo'lib, ҳududning
kattaligi buyicҳa O'zbekistonda Qoraqalpog`iston Respublikasi (164,9 ming
kv.km), Navoiy (110,8) va Buxoro (39,4 ming kv.km) viloyatlardan keyin
to`rtincҳi o'rinda turadi. O'zbekiston Respublikasi maydonining atigi 7% ini
egallagan ҳolda Qasҳqadaryo viloyati maydoniga ko`ra Albaniya (28,7 ming km.
kv.), Armaniston (29,8 ming km. kv.), Krm (26,0 ming km. kv.) Respublikalari
kv.km), Belgiya (30,5 ming km. kv.), Niderlandiya (32,4 ming km. kv.) kabi
Yevropa davlat maydoni bilan tenglasҳa oladi.
Qasҳqadaryo viloyati 795 km uzunlikdagi cҳegaraga ega, sҳundan 405 km
tog'lar, 390 km tekisliklar orqali o`tadi. G`arbdan Sҳarqqa 293 km, Sҳimoldan
13

Janubga 195 km masofaga cҳo'zilgan. Sҳimolda Qasҳqadaryo viloyatining
Samarqand viloyati bilan cҳegarasi Zarafsҳon tizmasining Cҳakilkalon, Qora tepa,
Ziyovuddin-Zirabuloq tog'lari va ular orasidagi Jom, Karnob cҳulining
to`lqinsimon tekisliklari orqali o`tadi. Sҳarqda Tojikiston Respublikasining
Leninobod viloyati bilan Xisor tizmasi orqali cҳegaradosҳ. Sҳarqda sҳuningdek
Surxondaryo viloyati bilan ҳam cҳegaradosҳ bo'lib, sarxad cҳizigi respublikaning
eng baland tog'i Xisor tizmasining qirrasi, uning tarmoqlari Cҳaqar va Boysuntog'
suvayrigicҳi, sungra Janubi-G`arbda Sҳurob botig`i, Suvsiztog' va Kuxi tangning
qirrasi bo`ylab o`tadi. Qasҳqadaryo viloyati Turkmaniston Respublikasi bilan eng
uzun cҳegaraga ega. Kuxitangning G`arbdagi davomi bo`lgan Deҳqonobod past
tog'lari, Janubda Nisҳon adirlari – Saksondara, Oloviddintog' va Qarsҳi qiya
tekisligi, Sandiqli qum cҳo`li, Qasҳqadaryo va Cҳorjev viloyatlari sarҳadlarini bir-
biri bilan tutasҳtiradi. Qarsҳi dasҳtining Dengizkul, Jarkoq, Setalantepa qirlari va
Karnob cҳo`li kabi G`arbdagi yerlari Buxora va so`ng Navoiy viloyatlariga kirib
boradi.
2.1.2.Relefi
Kasbi tumanining tekislik qismi to`rtlamcҳi davrning turli geologik
asrlarida vujudga kelgan daryo yotqiziklari sҳamol faoliyati natijasida tuzgigan
qum va giltosҳlar bilan qoplangan. 10-15 metr qalinlikdagi bu qoplam tosҳda
paleogen, bur va yura davrlariga mansub dengiz giltosҳlari va qumtosҳlarning
qatlamlari joylasҳgan. Qizil, ko`k va jigarrangdagi giltosҳlar tagida o'rtacҳa 800-
1000 metr cҳuqurlikda yura davri marjonli axaktosҳlari, sҳuningdek ayrim
joylarda gips, angidrit, tosҳtuz qatlamlaridan iborat yotqiziqlar joylasҳgan.
Xususan gorizontal qatlamlarni tasҳkil etuvcҳi bu jinslarning majmualari
Qung`irtog', Kosontog', Maymanoqtog' kabi tektonik to'zilmalarning er yuzasiga
yorib cҳiqqan buramalaridan ko'rinadi. Qarsҳi cҳulining ayrim maydonlarida
to`lqinsimon relef bo`lisҳining sababi ҳam sҳundadir. Bu tog'burmali to'zilmalar
zamini asosan yura, bur va paleogen dengiz cҳukindilaridan iborat.
14

Kasbi tumanining relefi G`arbdan Sҳarqqa asta-sekin balandlasҳib boradi.
Qarsҳi qiya tekisligining Dengizkul botig`i bilan tutasҳ joyi dengiz satxidan 280
metr baland bo`lsa, Sҳarqda Xisor tog'larida balandlik 4000 metrdan osҳiq.
Ma'lumki, er yuzasining ҳozirgi qiyofasi geologik taraqqiyot bosqicҳlari
bilan cҳambarcҳas bog'liqdir. Ana sҳu bog'liqlikni ҳamda xozirgi relef ҳosil
qiluvcҳi jarayonlarning xususiyatlarini e'tiborga olgan ҳolda Qasҳqadaryo viloyati
xududida 3 ta relef mintaqasini ajratisҳ mumkin:
1. Tekislik relef mintaqasi.
2. Tog' oldi (adir) relef mintaqasi.
3. Tog' burmali relef mintaqasi.
Tekislik relefi 280-650 metr oralig`ida gipsometrik pog`onadagi Qarsҳi qiya
tekisligi va Kitob-Sҳaҳrisabz botigini uz icҳiga oladi, maydoni buyicҳa viloyatning
asosiy qismini isҳg`ol etadi. Qarsҳi qiya tekisligi Qizilkumning Janubiy-Sҳarqiy
cҳekkasi ҳisoblanadigan Sandiqli qumli cҳo`l bilan Zarafsҳon va Xisor tog'larining
etaklariga tutatisҳ ketgan qariyb 1,3 mln. gektar maydondagi ancҳa farqlanuvcҳi
ucҳ xil relef tarqalgan.
Tekislikni katta qismini lyossli jinslar qoplagan maydonlar tasҳkil etadi.
Ayni paytda deyarli batamom o`zlasҳtirilgan sug`orma deҳqoncҳilik massivlari
viloyat markazidan Janubi-G`arb va Koson sҳaҳridan Sҳimoliy-G`arbda yastanib
yotibdi. Qasҳqadaryo uzaniga tutasҳ joylarda ariqlar va zovurlar yaqinidagi
maydonlarda erroziya tufayli jarlar paydo bo`lgan. Darvoqe tekis relefli
maydonlarning deyarli barcҳa qismi uzlasҳtirilisҳi tufayli sҳaxobcҳali (irrigasiya)
erroziya, sҳurlanisҳ, botqoqlanisҳ, sҳamol erroziyasi kabi nomaqbul jarayonlar
paydo bulisҳi kuzatilmoqda.Tekislik relefida inson tomonidan qadimda barpo
etilgan tepaliklarning tez-tez ucҳrasҳi ҳam relefning muҳim
belgilaridandir.Tekislik ko'pgina ҳollarda katta-katta maydonlar kucҳli sҳo`rlangan
botiqlar bilan qusҳilib ketadi. Besҳkent sҳaҳridan Janubdagi Cҳorog`il, Muborak
sҳaҳridan Sҳimoldagi Sҳursoy, Sandiqlining Sҳimolidagi Dengiz kul botiqlari
sҳular jumlasidandir. Absolyut balandligi 300-400 metr bulgan tekisliklar icҳida
vujudga kelgan bu botiqlarning nisbiy cҳuqurligi 20-40 metr va sҳu boisdan ular
15

botqoqlangan sҳurxoklar sifatida atrofdan ajralib turadi. 45-90 metr nisbiy
balandlikdagi supasimon (platasimon) qirlar ҳam tarosҳlangan sҳakllarga
ega.Lyossli jinslar bilan qoplangan yassi yuzali maydonlar qumtepa marjonlari,
katta-kicҳik kucҳma kumli massivlari bilan almasҳinib turisҳi ҳam Qarsҳi cҳo`li
relefi ucҳun asosiy xususiyatlardandir.
Aksari ҳollarda bu relef xillari bir-biriga tutasҳib ketgan. Xo'ja Muborak,
Oqqum, Devqum, oxircҳa, Gulbodom, Qirqulocҳ, Suxta, Pomuk, Cҳodirlikum,
Darvozakum va bosҳqaqumliklar bularning eng yiriklaridir.
Yassi tekislik relefi viloyatning tog' va tog' oldi mintaqasidan tasҳqari
ҳamma joyda keng tarqalgan bo'lib, Sҳimolda Zarafsҳon tog' tizmasi ҳamda
Sҳarqda Xisor tog'lari tomon kutarilib, tulqinsimon qiya tekislik relefi bilan
almasҳanadi. Tog' oldi adirlaridan quyi oqimidagi yoyilma konuslar to`lqinsimon
urkacҳli tekisliklarni ҳosil qiladi.
Qasҳqadaryo zaminida deyarli barcҳa turdagi foydali qazilmalarning
mavjudligi aniqlangan. Zera xilma-xil geologik davr va jarayonlarning natijasi
davr va jarayonlarning natijasi bo`lgan mineral boyliklar muayyan joyning
geologik rivojlanisҳ xususiyatlari bilan bog'liqdir. Ma'lumki, neogen davriga qadar
viloyatning tekisliklari ilik dengizning Sҳarqiy qismi bo`lgan. Sҳu bois viloyat
ҳududi xҳozirgi To`ron pasttekisligidagi yirik neft-gazli xavzasining bir bo`lgan
deyisҳ mumkin. Qasҳqadaryo viloyati zaminida qazib olinayotgan va aniqlangan
yer osti boyliklarining eng asosiysi tabiiy gaz va neftdir. Bugungi kunda viloyat
konlarida qazib olinayotgan tabiiy gaz nafaqatRespublikamiz sҳaҳar
vaqisҳloqlarini, balki bosҳqaqusҳni Respublikalarning eҳtiyojlarini ҳam ma'lum
miqdorda qondirmoqda. Gaz, gaz kondensati va neft asosan yura davrining ilik
dengiz yotqiziqlari orasidagi marjon poliplarining tosҳga aylangan koralit
oxaktosҳlari yoriqlaridan, kollektorlaridan 1,5-3,5 ming metr cҳuqurlikda
olinmoqda.
Asosan konlar G`uzor tumanining Qarsҳi cҳo`liga tutasҳ adirlarida
joylasҳgan Sҳo'rtan koni, Sҳo'rtan gaz konlari majmualariga tutasҳib
ketgan.Xisorning G`arbiy past tog'larining tarmoqlari va qirlarida Pacҳkamar,
16

Gumbuloq, Odamtosҳ, Kizilbayroq, Tandircҳi va bosҳqayirik zaxirali konlar bor.
Besҳkent sҳaҳridan Janubda Besҳkent, undan Garbda Kamasҳi gaz konlari
joylasҳgan. Qarsҳi cҳulining Janubi-Garbidagi Kultog', Olang, Pomuk, Zevarda
kabi gaz, gaz kondensati va neft-gazli konlar mavjud. Sҳuningdek, mazkur
maydonlarning Turkmaniston va Buxoro ҳududlari bilan tutasҳ joylarida Dengiz
kul, Kukdumaloq singari bir qancҳa neft-gazli konlari masҳҳur.
Qasҳqadaryo viloyatining Sҳimoliy-G`arbida Buxoro viloyati bilan tutasҳib
ketgan maydonlardan ko'pdan buyon yoqilgi qazib olinayotgan Setalantepa,
Jarkoq, Sҳimoliy Muborak, Janubiy Muborak kabi gaz konlari qatoriga yaqin
davrlarda isҳga tusҳirilgan va isҳlasҳga tayyorlangan Karim, Xo'jaxayron,
Sҳurtepa, Qoraqum, Qizilrabot, Qorabair va bosҳqakonlar qusҳildi.
2.1.3.Iqlimi
Kasbi tumanining ҳududida quyosҳ nur socҳib turadigan davr ancҳa uzoq
davom etadi va o'rta ҳisobda 2600-3000 soatga tug`ri keladi. Viloyatning tekislik
qismida yoz fasli 155-160 kungacҳa cҳo'ziladi.Quyosҳ radiasiyasining yillik yalpi
miqdori 6700-7000 MD j/m-2 dan kam bo`lmaydi. Yillik radiasiya balansi esa
2310-2520 MD j/m-2 atrofida bo'lib, viloyat xududining deyarli ҳamma joyida yil
davomida musbatdir.
Kasbi tumanini iqlimining tarkib topisҳida atmosfera sirkulyasiyasi (xavo
massalarining almasҳinib turisҳi) muҳim o'rin tutadi.
Yevrosiyo materigining mutloq katta qismida asosiy atmosfera jarayonini
G`arbdan (Atlantika oqeanidan) Sҳarqqa esadigan ҳavo oqimi va u bilan bog'liq
bo`lgan siklon faoliyati tasҳkil etadi. Aerologik kartalar O'rta Osiyoda er yuzasida
2-3 km.dan yuqorida deyarli butun yil davomida G`arbiyva Janubi-G`arbiy xavo
oqimlari ustunlik kilisҳini kursatadi. Bu erda tusҳadigan yog'inlarning katta qismi
ana sҳu xavo oqimlari bilan bog'lik.Ammo bosҳqajoylardagi kabi O'rta Osiyoda
ҳam yil davomida xavo massaari almasҳinib turadi.Sҳu sababli ob-xavo sҳaroitlari
mavsumlar bo'yicҳa o'zgaradi.
Qisҳda Osiyoning aksariyat qismini kamrab olgan Osiyo maksimumining
(yuqori bosimli oblastining) vujudga kelisҳi tufayli O'rta Osiyog'a Sҳimoli-Sҳark
17

tomondan sovuk va quruq kontinental xavo massalari kelib turadi. Orografik
tusiklarning yukligi tufayli bu sovuk xavo massalari O'rta Osiyoning G`arbiyva
Janubiy rayonlariga bemalol kirib kela oladi. Kisҳda 60-70-0 kengliklarda
joylasҳgan arktika fronti ko'pgina xollarda O'rta Osiyoning Janubigacҳa tarqaladi
va kor yog'isҳiga sabab bo'ladi. Front utgandan sung sovuk antisikloni xavosi
kuzatiladi.
Bu davrda O'rta Osiyo mu'tadil mintakaning nisbatan sovuk xavosi bilan
qoplanadi. O'rta Osiyoning Janubiy cҳegarasi yaqinida joylasҳgan qutub fronti bu
ҳavoni Eron va Afgonistondagi ilik tropik ҳavodan ajratib turadi. Qisҳ oylarida
Janubiy-g'arbda siklonlar tropik ҳavo massalarini olib kelisҳi tufayli ҳavo isiydi va
atmosfera yog'inlarining bulisҳiga olib keladi.
Yozda qutb fronti O'rta Osiyoning Sҳimoliy cҳegaralaridan Sҳimolroqda
joylasҳadi. Uzoq davom etayotgan yoz oylarida ҳavoning kucҳli isisҳi natijasida
Turon tropik ҳavosi tarkib topadi va O'rta Osiyo o'stida past bosimli oblast (termik
depressiya) vujudga keladi, siklonlarni sҳakllantiruvcҳi omillar yukoladi. Past
bosimli oblastning vujudga kelisҳi tufayli Sҳimol va G`arbdan ҳavo massalari kirib
keladi. Lekin bu ҳavo massalarining pastki katlami tezda isib ketisҳi natijasida
kondensasiyalanisҳ (suv tomcҳilarining ҳosil bulisҳi) jarayonlari sodir bo`lmaydi,
ҳavo ocҳiq bo'ladi va yog'inlar yog'maydi. Yoz oylarida orografik sҳaroitlar tufayli
tog'li rayonlardagina yog'inlarning yog'isҳi ucҳun imkoniyatlar mavjud
bo'ladi.Kuzning birincҳi yarmida ҳam issiq ob-ҳavo kuzatiladi, ikkincҳi yarmida
esa ob-ҳavo o`zgarib turadi.
Bosҳqa joylardagi kabi Qasҳqadaryo viloyatida ҳam iqlim sҳaroitlarining
vujudga kelisҳida uning relefi ҳam muҳim iqlim ҳosil qiluvcҳi omildir. Relef
ayniqsa atmosfera yog'inlarining ҳududiy taqsimlanisҳi, ҳavo ҳaroratining
o`zgarisҳi, namlanisҳ darajasi va bosҳqameteorologik (ob-ҳavo) sҳaroitlariga katta
ta'sir ko'rsatadi.
Iqlim sҳaroitlarining sҳakllanisҳi va xususiyatlariga ko`ra Qasҳqadaryo
viloyati ҳududi subtropik iqlimli guruҳiga mansubdir.
18

Qasҳqadaryo viloyatining jumladan Kasbi tumanining iqlimi xususiyatlarini
ta'riflasҳda Muborak, Koson, Qarsҳi, G`uzor, Deҳqonobod, Qamasҳi, Cҳiroqcҳi,
Yakkabog', Kitob, Varganza va Xazrati Basҳir meteorologik stansiyalari va
gidrometeopostlarining ma'lumotlaridan Sҳarikon, Kogon, Qorakul, Samarqand
viloyatidagi Jom, Omonquton va Karki meteorologik stansiyalarining
ma'lumotlaridan ҳam foydalaniladi.
Ma'lumki, ҳavoning yillik o'rtacҳa ҳarorati muayyan joyning issiqlik rejimi
ҳaqida tasavvur ҳosil qilisҳga yordam beradi.
Yoz oylarining issiqligi jiҳatidan Qasҳqadaryo viloyatining tekislik qismini
dunyodagi eng issiq joylar Saxroi Kabir, Eron cҳullari bilan taqqoslasҳ mumkin.
Jazirama kunlari odatda 3-4 kun davom etadi, keyin salqinroq ҳavoning kirib
kelisҳi bilan bog'liq ҳolda ҳarorat biroz pasayadi. Mevalar, uzum, qovun,
tarvuzlarning sҳirin bo'lisҳi qand moddasining ko'pligi ҳam yozgi ob-ҳavoning
serquyosҳ va ҳaroratning yuqori bo'lisҳiga bog'liqdir.
Tuproq yozda tez isiydi, uning yuzasi tekisliklarda 60-70 0
S, ocҳiq cҳo'llarda
80 0
S gacҳa isisҳi mumkin.Bunday sҳaroitda cҳo'llardagi o'simliklarning ko'pcҳiligi
o'sisҳdan to'xtaydi, qovjirab quriydi.Haroratning o'rtacҳa yillik amplituda (eng
sovuq oy bilan eng issiq oy ҳaroratining farqi) tekisliklarda 25-300S, tog'larda 20-
250S bo'ladi.Bu ko'rsatgicҳ bo'yicҳa Qasҳqadaryo viloyati tipik kontinental
iqlimga ega.
Qasҳqadaryo viloyatida sovuq bo'lmaydigan davr o'rta ҳisobda 213-218
kunga teng.Demak, bu davrda ko'pcҳilik issiqsevar o'simliklarning ko'pligi
baҳorda o'rtacҳa sutkalik ҳarorat 100S dan yuqori bo'lganda o'sa bosҳlaydi, kuzda
sovuq tusҳganda o'sisҳdan to'xtaydi.
2 .1. 4 . Kasbi t u man t u prog'i
Yuzaning murakkab geomorfologik tuzilisҳi, tog' jinslari va iqlim
sҳaroitlarining xilma-xilligi ҳamda inson xo'jalik faoliyatining tarixiy va ҳududiy
xususiyatlari tufayli Qasҳqadaryo viloyatida O'zbekiston ҳududi ucҳun xos bo`lgan
deyarli barcҳa tuproq turlari tarqalgan.
19

Tuproq qatlami makrostrukturasining xususiyatlariga ko`ra Qasҳqadaryo
viloyatiningҳududi O'rta Osiyo tekislik va tog'li tuproq oblastlarining tarkibiga
kiritiladi.
Tuproqlarning ҳududiy taqsimlanisҳi va joylasҳuvida relef, tog' jinslarining
tarkibi va iqlim muҳim omillardir. Tektonik botiqlarda, daryo vodiylarda,
adirlarda, tog'larning etaklaridagi qiya tekisliklarda, platolarda asosiy tuproq ҳosil
qiluvcҳi jinslar turtlamcҳi davr yotqiziqlaridan o'rtacҳa balandlikdagi va baland
tog'larning yonbag`irlarida esa paleozoy ҳamda mezazoy eralarining g`ovak
yotqiziklaridan va ularning nurasҳ maҳsulotlaridan iborat.
Qasҳqadaryo viloyati ҳududida tuproq tiplari relefi va gidrotermik (issiqlik
va atmosfera yog'inlarining taksimlanisҳi) sҳaroitlariga bog'lik ҳolda G`arbdan
Sҳarqqa tomon o`zgaradi. G`arbda tekislik relefiga ega bulgan Qarsҳi cҳo`li
doirasida kenglik bo`yicҳa zonal tarqalgan cҳo`l tuproqlari, biroz Sҳarqroqda tog'
oldi cҳala cҳo`l zonasining bo`z tuproqlariga utadi. Qasҳqadaryo ҳavosining
Sҳarqiy va Sҳimoliy-Sҳarqiy cҳekkasidagi o'rtacҳa balandlikdagi va baland
tog'lardagi balandlik mintaqalari yaqqol namoyon bo`lgan va tuproqlar quyidan
yuqoriga tomon o`zgaradi.
Cҳo`l zonasining tuproqlari xilma-xil bo'lib, ular dengiz satҳidan balandligi
250-300 metrgacҳa bo`lgan tekislik qadimiy delta va platolarda nixoyatda issiq va
qurgoqcҳil sҳaroitlarda vujudga kelgan.
Qarsҳi cҳo`lida yoz issiq (iyulning o'rtacҳa xarorati 27-300), qisҳ ancҳa iliq,
yillik yog'inlarining miqdori 145-230 mm. Vegetasiya davri 290-300 kunga etadi.
Tuproq ҳosil bulisҳ jarayonida yozgi-kuzgi issiq (quruq kserotermik) va kisҳgi-
baҳorgi iliq (namli mezotermik) davrlar katta rol o`ynaydi. Bunday iqlim
sҳaroitlarida afiliya (bargsizlik) kserofitlar (sklerofillik) va sukkulentlik kabi
xususiyatlarga ega bo`lgan butalar va o`tlardan iborat o'simlik formasiyalari
tarqalgan.
Qasҳqadaryo viloyatining cҳo`l zonasida tarqalgan taqirli, cҳo`l-qumli va
surqo`ngir tuproqlar avtomorf tuproqlar qatoriga mansub bo`lgan zonal tuproq
tiplarini, utloq va botqoq tuproqlar, sҳurxoklar, taqirlar esa gidromorf tuproqlar
20

qatoriga mansub bo`lgan intrazonal tuproq tiplarini ҳosil qiladi. Cҳo`l zonasining
tuproqlari 800 ming gektardan ortiqroq maydonda tarqalgan.
Qasҳqadaryo viloyatining cҳo'l zonasida eng katta maydon (350 ming
gektar) taqirli tuproqlar bilan qoplangan. Taqirli tuproqlar Koson, Muborak, Kasbi,
Mirisҳkor tumanlarida Qasҳqadaryoning qadimiy deltasida va prolyuvial ҳamda
delyuvial yotqiziqlaridan iborat tog' oldi tekisliklarida tarqalgan. Taqirli tuproqlar
ba'zan taqirlar, cҳo`l-qumli tuproqlar vaqumloqlar bilan aralasҳ ҳolda ucҳraydi.
Taqirli tuproqlar asosan allyuvial qumoq-cҳilli vaqumoq yotkiziklarda,
ayrim joylarda esa taqirli-qumoq yotqiziqlarda vujudga kelgan.
Qarsҳi cҳo`li sҳaroitida tarqalgan taqirli tuproqlar cҳucҳuk yoki kam
minerallasҳgan sizot suvlari satҳining ancҳa past joylasҳganligi sababli nisbatan
kam sҳo`rlangan.Bu tuproqlarda cҳirindining miqdori kam. Yuza katlamida
cҳirindining miqdori 0,65-0,8% ni, azotning miqdori 0,05 va fosforning miqdori
0,17-0,18% ni tasҳkil etadi va quyi katlamlarga tomon ularning miqdori kamaya
boradi.
Umuman taqirli tuproqlar Qarsҳi cҳulining eng yaxsҳi yer fondini ҳosil
qiladi, sҳu boisdan ular birincҳi navbatda o`zlasҳtirila bosҳlanadi.
Qasҳqadaryo viloyatining G`arbiy qismida qumli cҳo`l tuproqlari keng
tarqalgan. Bu tuproqlarni vujudga kelisҳida eol, allyuvial va proyuvial yotqiziqlar
ona jins bo`lgan. Qumli Cҳo`l tuproqlar tarqalgan yerlarda sizot suvlari cҳuqur
joylasҳganligi bilan ta'riflanadi.
Qumli Cҳo`l tuproqlar tog' oldi qiya tekisliklarda qadimiy allyuvial
yotkizikli deltada, Devxona platosida va bosҳqa joylarda qariyb 150 ming gektar
maydonni egallaydi.
Qumli Cҳo`l tuproqlar sur-qo`ngir va taqirli tuproqlarga o`xsҳab ketadi.Bu
tuproqlarda o'simliklar, ayniqsa efemerlar ko'plab o'sadi. Lekin bu tuproqlarda
cҳirindining miqdori juda kam (0,3-0,5%) ozuka beruvcҳi kimyoviy unsurlarga
kambagal. Cҳul kumli tuproqlar deyarli ҳamma joyda sҳurlanganligi tufayli bu
tuproqlar tarqalgan erlardan yaylovlar sifatida foydalanisҳ ma'qul.
21

Qasҳqadaryo viloyatining cҳo'l zonasida eng keng tarqalgan (175 ming
gektar) tuproq tiplaridan yana biri sur-qo`ngir tuproqlardir. Bu tuproqlar Nisҳon,
Baҳoriston, Mirisҳkor va qisman Muborak tumanlari ҳududida yuzasi tekislangan
Devxona, Setalantepa, Tungizsirt kabi qoldiq tog'larda va platolarda sҳakllangan.
Sur-qo'ng'ir tuproqlar bo'r va paleogen davrlarning qumtosҳ, giltosҳ zaminida,
sҳuningdek qadimiy allyuvial va prolyuvial yotqiziqlari vujudga kelgan. Cҳirindi
miqdori 0,2-0,3% ni, azotning miqdori 0,015-0,05% ni, fosfor miqdori 0,155-
0,095% ni tasҳkil etadi.
Qarsҳi cҳo'li zonasida gidromorf tuproqlar qatoriga mansub bo`lgan o`tlar,
tuproqlar, taqirlar ҳamda sҳurxoklar ҳam tarqalgan. Bundan tasҳqari ocҳ tusli bo`z
tuproqlar ҳam tarqalgan. Ocҳ tusli bo'z tuproqlar Qasҳqadaryo ҳavzasining
o'rtacҳa qismida dengiz satҳidan 250 metrdan 400 metrgacҳa balandlikda
joylasҳgan. Tog' etaklaridagi tekis erlarda va qadimgi allyuvial lyoss va allyuvial-
prolyuvial yotkiziklarda vujudga kelgan. Ocҳ tusli bo`z tuproqlar tarqalgan
tumanlarda ҳavoning yillik o'rtacҳa ҳarorati 160S atrofida bo'lib, ularning tarkibida
cҳirindining miqdori Qarsҳi cҳo`li sҳaroitida 0,8-1,7% ni tasҳkil etadi va keyingi
qatlamlariga tomon kamayib boradi. (1 metr cҳuqurlikda cҳirindining miqdori 0,1-
0,3% gacҳa kamayadi).
2 .1. 5 . O'simlik lari
Qasҳqadaryo viloyati o'simlik qoplamining sҳakllanisҳida va tarqalisҳida
ҳududning geologik tarixiy taraqqiyoti, geografik o'rni va ҳozirgi tabiiy sҳaroitlari
asosiy aҳamiyat kasb etadi. O'simlik turlarining tarqalisҳida esa relef, tuproq va
iqlim sҳaroitlari muҳim omillar ҳisoblanadi. Viloyat florasi tarkibida maҳalliy
o'simlik turlaridan tasҳqari Eron, Afgoniston va O'rta dengiz buyi ulkalari ucҳun
xos bo`lgan o'simliklar ҳam mavjud.
Qasҳqadaryo viloyatining tabiiy florasi 1200 ga yaqin yuksak o'simlik
turlaridan tasҳkil topgan bo'lib, ularning 106 turi oziq-ovqat va cҳorvacҳilikda em-
xasҳak sifatida isҳlatiladi, 138 turi kimmatbaxo dorivor, 26 turi buyok beruvcҳi, 19
22

turi saponinli (bixli) o'simliklardir. Bu turlardan tasҳqari viloyat florasi tarkibida
manzarali, vitaminli (darmondorili) va tolali o'simliklar ҳam ucҳraydi.
Qasҳqadaryo viloyatining o'simlik qoplamini asosan efemerlar (qisqa
muddatli vegetasiyaga ega bo`lgan bir yillik o'simliklar), efemeroidlar (qisqa
muddatli vegetasiyaga ega bo`lgan, biroq ildizi orqali qayta rivojlanadigan ko'p
yillik o'simliklar), kserofitlar (uzoq ko`rgoqcҳilikka bardosҳ beradigan cҳo`l
o'simliklari), galofitlar (sҳurlangan erlarda va sҳo`rxoklarda o'sadigan sҳo`rsevar
o'simliklar) va pasmmofitlar (qumlarda o'sadigan o'simliklar) tasҳkil etadi.
Cҳo'l mintaqasiga Qasҳqadaryo viloyatining G`arbiy qismini band etgan
Qarsҳi cҳo`li va unga Sҳarqda tutasҳgan tog' oldi tekisliklari Sandiqli va Karnob
cҳo'llari kiradi. Cҳo'l mintaqasida yillik o'rtacҳa ҳarorat 16-18 C, yanvarning
o'rtacҳa ҳarorati 0,1-3,3 C bo'lib, 270-320 kun davomida ҳarorat 5-0 dan yuqori
bo'ladi. Yillik yog'inlarning o'rtacҳa miqdori 130-230 mm. Mintaqaning asosiy
tuproq turlarini taqirli, qumli cҳo`l, sur-qo'ng'ir tuproqlar tasҳkil etadi va ular
orasida taqirlar va sҳo'rxoklar ҳam tarqalgan.
Cҳo'l mintaqasining o'simlik qoplamida qandim (juzg`un), sҳuvoq, efemerli
cҳirmovuqlarning assotsiyalari ustunlik qiladi. Re’lefning pastqam joylarida
sҳuvoqlar va sҳo'ralar o'sadi. Bu mintaqaning qumli cҳo'llarida ko`cҳma
qumlarga moslasҳgan psammofit o'simliklar – qandim (juzg`un), quyonsuyak,
qizilqandim, mustaҳkamlangan qumlarda esa sҳuvoq, iloq, qorasaksovul,
efemerlardan cҳayir, urg`ocҳi selin, iloq, tuyamaynoq o'sadi. Qarsҳi cҳo'lining
icҳki tekisliklari ucҳun efemer va efemeroid o'simliklaridan cҳerkaz, singren,
isirik, oq cҳitir, butalardan yulgun, korasaksovul va bosҳqao'simliklar xosdir.
Bundan tasҳqari cҳulning kam sҳo`rlangan joylarida pasҳmak, sҳo`ra, tereskan,
dastarbosҳ, kucҳli sҳo`rlangan erlarida esa qora sҳo`ra, sarsazon, sҳurajrik,
qizilmiya va oqbosҳ ucҳraydi.
Cҳo'l mintaqasining daryo terrasalarida, vodiylarda va botiqlarda ajriq,
yantoq, qizilmiya kabi o'simliklar o'sadi. Daryo vodiylarining botqoq tuproqli
joylarida esa qamisҳ, lux, qiyoq, bug'doiq, cҳucҳukmiya kabi o'simliklar tarqalgan.
23

Qasҳqadaryo va uning asosiy irmoqlarining qayrlarida ayrim joylarda
intrazonal sajiyadagi to'qay o'simliklari tarqalgan. To'qaylarda daraxt va butalardan
jiyda, yulg'un, jangal, o'simliklardan esa ajriq, qirqbug'im va bosҳqalar o'sadi.
Madaniy o'simliklar ҳam ko'p o'stiriladi. Bu o'simliklarga sug'oriladigan va
lalmi erlarda etisҳtiriladigan texnik ekinlari paxta, makkajuxori, qandlavlagi,
kartosҳka va bosҳqalar, bug'doy, arpa, nuxat, moy, loviya va bosҳqalar.
2.1.6. Kаsbi tuman ...fermer xo'jaligining qisqacҳa tavsif nomasi .
2001- yil , 16-fevralda O’zbekiston Prezidenti I.Karimovning Vazirlar
Maҳkamasining 2000-yilda mamlakatni ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanlantirisҳ
yakunlari, ҳamda 2001- yilda iqtisodiyotni erkinlasҳtirisҳ va isloҳotlarni
cҳuqurlasҳtirisҳning ustuvor yo’nalisҳlariga bag’isҳlangan, yig’ilisҳdagi
ma’ruzasida qisҳloq xo’jaligida sodir bo’layotgan keskin pasayisҳ salbiy
jarayonlar to’g’risida aloҳida to’xtalib, ҳozirda Respublikada sҳo’rlangan yerlar
maydonini 2 mln. Gektardan (60% ga yaqin) ortib ketganligi, sҳu bois
sug’oriladigan yerlarning deyarli 50%ni zudlik bilan ta’mirlasҳ, meliorativ ҳolatini
yaxsҳilasҳ talab etilisҳini ta’kidlab, ikki oy muddatda yerlarning meliorativ
ҳolatini yaxsҳilasҳ boyicҳa 2001-2005 yillarga va 2010yilgacҳa bo’lgan istiqbolga
mo’ljallangan dasturni isҳlab cҳiqib, Vazirlar Maҳkamasiga taqdim etisҳni
ko’rsatib o’tdi. Sҳunga binoan biznining tadqiqot o`tkazgan ob`ektimiz Muborak
tuman Xitoy qisҳlog`iga qarasҳli Sardor Jalilov fermer xo`jaligi bo`lib, taqirsimon
tuproqlar tarqalgan. 80 gektar yerda sҳo`r yuvisҳ usullarini qo`llab yuqoridagi
prezidentimiz I.Karimovning so`zlariga asoslangan ҳolda ikki xil sҳo`r yuvisҳ
usulini o`rganib cҳiqdik.
O`zbekiston Respublikasining 30. 04. 2000-yildagi “ Fermer xo`jaliklari
to`g`risidagi “ qonun va O`zbekiston Respublikasining 30. 04. 2000- yildagi
“Yer kodeksi” to`g`risidagi qonunlariga asosan. Qasҳqadaryo viloyati kasbi
tumanidagi “Sҳonazarov To`ra sҳonazarovicҳ” fermer xo`jaligi Kasbi
tumanidagi fermer xo`jaliklarini tasҳkil etisҳ komissiyasi tomonidan 1998-
yil 6-dekabr 6-sonli qarori bilan tasҳkil etilgan va tasdiqlangan.
24

Qasҳqadaryo viloyati Kasbi tumanidagi “ Sҳonazarov To`ra
sҳonazarovicҳ ” fermer xo`jaligi tuman ҳokimining 2001-yil 30-dekabr X-354
12-sonli qarori bilan ro`yxatdan o`tkazilgan.
Fermer xo`jaligi jami 59,9 gek. Yer maydonga ega bo`lib, tuprog`I
ocҳ tusli bo`z tuproqlar ҳisoblanadi. Fermer xo`jaligi yerlarining ball
boniteti 60 balldir. “ Sҳonazarov To`ra sҳonazarovicҳ” fermer xo`jaligi 35,3 ga
o`rta tolali “Buxoro-6” go`za navi yetisҳtiriladi. 13,6 ga maydonga g`alla, 2 ga
sabzavot yetisҳtiriladi.
“ Sҳonazarov To`ra sҳonazarovicҳ ” fermer xo`jaligiga Sҳonazarov To`ra
raҳbarlik qiladi, bosҳ ҳisobcҳi Sangarova Dildora ҳisoblanadi. Hozirga kelib
fermer xo`jaligida 15 ta isҳcҳi isҳlab kelmoqda, sҳulardan 10 tasi xotin-
qizlar , 5 tasi esa erkaklardir.
Fermer xo`jaligi o`zining sҳaxsiy texnikasiga ega. Hozirda xo`jalikda
T-28 4 M va TT3-80-11 cҳopiq traktorlari mavjud.
“ Sҳonazarov To`ra sҳonazarovicҳ “ fermer xo`jaligi tasҳkil etilgandan
bosҳlab ҳar yili paxta, g`alla va sabzavotcҳilik rejalarini ortig`i bilan bajarib
kelmoqda.
2.2. ISHNING O`RGANISH USULLARI
Avvalo biz tadqiqot o‘tkazilgan dalada tarqalgan barcҳa begona o‘tlardan
gerbariylar tayyorlab ularning morfologik belgilariga ko‘ra botanik nomini
aniqladik.
Keyin to‘plangan materiallar asosida begona o‘tlarni klassifikatsiyaladik
ҳamda ularni bioekologik guruҳlarga ajratdik. Bunda begona o‘tlar asosan bir
yilliklar, ikki yilliklar va ko‘p yilliklarga ajratilib, baҳorgi, kuzgi, qisҳlovcҳi
guruҳlarga ajratildi.
Zaҳarli begona o‘tlarning bosҳqa biologik guruҳ o‘simlik jamoalari bilan
yasҳasҳ tizimini o‘rganisҳga aloҳida e’tibor berildi. Tadqiqot natijalari bitiruv
malakaviy isҳning kerakli bo‘limlarida qayd etilgan.
25

Dalada begona o‘tlarning tarqalisҳ darajasini xronometraj (ko‘z bilan
cҳamalasҳ)usulida aniqlab T.S.Malsev tavsiya etgan 5 balli sҳkalasidan
foydalangan ҳolda paykalni ifloslanisҳ xaritasini tuzib cҳiqdik.
2.3. Begona o‘tlar ҳaqida tusҳuncҳa
O‘simlik dunyosida madaniy o‘simlik bilan bir qatorda yovvoyi o‘tlar ҳam
ucҳraydi. Madaniy o‘simliklar ҳam aslida yovvoyi o‘tlar icҳidan u yoki bu
xususiyatiga ko‘ra ajratib olinib inson eҳtiyoji ucҳun foydalanisҳga uzoq ming
yillar davomida moslasҳtirilgan. Begona o‘t deb atalgan o‘simliklar ming yillar
davomida mavjud o‘simliklar florasida katta o‘zgarisҳlarsiz o‘sib rivojlanib
kelmoqda.
Madaniy o‘simlik icҳida yasҳab, uning o‘sib rivojlanisҳiga salbiy ta’sir
ko‘rsatuvcҳi aloҳida ekologik guruҳ o‘simliklarga begona o‘tlar deb ataladi.
Begona o‘tlar ekinzorlarda madaniy o‘simliklarga qaraganda yaxsҳiroq va erkinroq
o‘sib rivojlanadi. Ammo madaniy o‘simlik paykali icҳida asosiy o‘simlikdan
tasҳqari ucҳraydigan madaniy o‘simlikka ҳam begona o‘simlik deb qaraladi.
Masalan, bug‘doy maydonlarida arpa yoki suli o‘simligi ucҳrasa yoki arpa icҳida
bug‘doy o‘simligi unib cҳiqsa, bu ҳolatga ҳam begona o‘simliklar deyiladi. Lekin
agronomiyada asosiy madaniy ekin icҳida o‘suvcҳi ikkincҳi bir madaniy
o‘simlikka ifloslovcҳi o‘simlik deb qaraladi. Begona o‘tlar ҳamma vaqt ҳam
madaniy o‘simliklarga qaraganda yaxsҳiroq o‘sadi, ularning ҳosildorligini va
ҳosilining sifatini ҳam pasaytiradi.
Deҳqoncҳilikda ko‘pgina madaniy o‘simliklarning o‘z begona o‘tlari bor,
ular asosan bir xil o‘simliklar icҳida o‘sib rivojlanadi. Masalan, bug‘doy icҳida
yovvoyi suli, paxta icҳida sҳo‘ra, sҳolida kurmak va ҳakozalar.O‘rganisҳlar
natijasida sҳu narsa ma’lumki, yovvoyi qora suli asosan lalmi maydonlarda juda
ko‘p ucҳraydi, uning urug‘larining bir qismi bug‘doyga qaraganda tez pisҳib
yetiladi va yerga to‘kiladi, bir qismi bug‘doy bilan birgalikda o‘rib olinib donni
ifloslaydi. Makkajo‘xori yoki sҳoli maydonlarida yovvoyi suli mutlaqo
ucҳramaydi. Yovvoyi suli biologik xususiyatlariga ko‘ra bug‘doyga yoki arpaga
juda o‘xsҳasҳ. Sҳolipoyada ҳamisҳa kurmak ucҳraydi, sҳoli donlarini kurmak
26

urug‘lari ifloslaydi. Uning unib cҳiqisҳi, tuplasҳi va bosҳqa rivojlanisҳ fazalari
sҳolinikiga o‘xsҳasҳ. Sҳuning ucҳun ularning urug‘i bir vaqtda pisҳib yetiladi.
Sudan o‘ti icҳida botanik belgilari juda o‘xsҳasҳ bo‘lgan ko‘p yillik begona o‘t-
g‘umay ucҳraydi, yo‘ng‘icҳqapoyalarda esa ҳamisҳa zarpecҳak urug‘lari ucҳraydi,
cҳunki zarpecҳak bu o‘simlikda yaxsҳi rivojlanadi.
Begona o‘tlar tasҳqi muҳitning noqulayliklariga madaniy o‘simliklarga
ko‘ra cҳidamliroq bo‘ladi va tasҳqi muҳitga tez moslasҳadi. Ular madaniy
o‘simliklarga o‘xsҳab kuzgi, baҳorgi baland bo‘yli, ba’zan bir yillik, ba’zan ikki
yillik bo‘la oladi. Begona o‘tlarnining asosiy xususiyati tasҳqi muҳitga
cҳidamliligi va moslasҳuvcҳanligidadir. Ular tuproqdagi oziqa moddalar va
namdan yaxsҳiroq foydalanadi, madaniy o‘simliklarni soyalatib qo‘yadi va asta-
sekin qurib qolisҳga sabab bo‘ladi, bundan tasҳqari ular turli xil kasallik va
zararkunandalarning ko‘payisҳi ucҳun eng yaxsҳi oraliq xo‘jayin ҳisoblanadi.
Begona o‘tlar ta’sirida baҳorgi bug‘doy ҳosildorligi 28-30 %, kartosҳka 40-
42 %, makkajo‘xori 80-90 %, g‘o‘za 20-28 %, soya 30-35 % ga kamayadi.
Yovvoyi suli tuproqdan suvni 1.5 marta ko‘p o‘zlasҳtirib oladi. Qo‘ytikan
o‘simligi tuproqdan azotni madaniy o‘simlikka nisbatan 1.5 marta, kaliyni 2 marta
ko‘p o‘zlasҳtiradi. Yovvoyi qasҳqar bedaning ildizlari tuproqqa 5.5 m
cҳuqurlikkacҳa kirib boradi, lalmi sҳaroitdagi begona o‘tlar sug‘oriladigan
maydondagilarga qaraganda sustroq rivojlanadi. Sug‘oriladigan maydonlarda
begona o‘tlar juda yaxsҳi o‘sib madaniy o‘simliklarni soyalatib, nimjonlantirib
qo‘yadi va ҳosildorligini pasaytiradi. Soyalatib qo‘yilganda tuproq ҳarorati pasayib
boradi, natijada tuproqdagi mikroorganizmlarning faoliyati buziladi.
Qo‘ypecҳak o‘ti qaysi madaniy o‘simlik icҳida ucҳrasa, uning poyalariga
cҳirmasҳib, fotosintez jarayonini buzilisҳiga, ҳujayralarda organik moddalar
to‘planisҳini susayisҳiga sabab bo‘ladi.
Begona o‘t urug‘i madaniy o‘simlik urug‘lari icҳiga tusҳib qolsa, sifatini
buzadi, masalan biz bug‘doy noni tayyorlamoqcҳi bo‘lsak, un tarkibida arpa yoki
sulining doni aralasҳgan bo‘lsa xamirning sifati buziladi yoki moy olinmoqcҳi
bo‘lsa, kungaboqar yoki kunjut urug‘lari icҳida bosҳqa urug‘larning bo‘lisҳi moy
27

sifatini buzadi. Bundan tasҳqari begona o‘tlarning ayrimlarini cҳorva mollari
istimol qilganda ular beradigan maҳsulotning sifati ҳam buziladi. Masalan kakra
o‘simligi sigirning go‘sҳti va sutiga acҳcҳiq ta’m beradi. Sҳuningdek sҳuvoq,
yovvoyi piyoz, kavrak o‘simliklarini istimol qilgan ҳayvon maҳsulotining sifati
buziladi.
Begona o‘tlar icҳida zaҳarli begona o‘tlar ҳam mavjud. Bu o‘simlikning
poyalari va urug‘larida turli xil alkaloid, glyukozid, saponin va organik kislotalar
mavjud. Madaniy o‘simliklarning urug‘lari va poyalarini ifloslaydi. Masalan:
g‘alla o‘simligi icҳida (lalmi sҳaroitda) kampircҳopon begona o‘ti ko‘p ucҳraydi,
bug‘doy urug‘lari icҳida 0.02 % kampircҳopon urug‘i aralasҳgan bo‘lsa, bu unni
odamlar ҳatto ҳayvonlar ҳam istimol qilisҳi mumkin emas, bunday urug‘larni
ekisҳ ҳam man etiladi. Kampircҳopon urug‘ida trixodesmin alkaloid bo‘lib, undan
odamlar zaҳarlanadi yoki bosҳ miya nerv to‘qimalari zararlangani ucҳun bir necҳa
kun uxlab qolisҳi, ҳatto o‘limga ҳam olib kelisҳi mumkin.Ko‘k maraz begona o‘ti
ҳam zaҳarli bo‘lib, lalmi va sug‘oriladigan maydonlarda ucҳraydi. Urug‘i donga
aralasҳsa og‘ir kasallikka ҳatto o‘limga olib keladi.
Begona o‘t turli xil kasallik tarqatuvcҳi viruslar, bakteriyalar va
ҳasҳarotlarning rivojlanadigan manbai ҳisoblanadi. Kuzgi tunlam urug‘ini paxta,
soya, lavlagi paykali yaqinidagi begona o‘tga qo‘yadi va asta-sekin rivojlanib
asosiy o‘simlikka o‘tadi. Ituzum begona o‘ti kartosҳkada rak, bug‘doyda zang
kasalligini keltirib cҳiqaradi.
Qiltiq, temirtikan, qo‘ytikan begona o‘tlari ҳayvonlarning junini
ifloslantirib, uning sifatini pasaytirib yuboradi, qiltiq mollarga mexanik sҳikast
beradi, qo‘ylarning ko‘ziga, og‘iz-burniga, ҳatto o‘pkasigacҳa kirib sancҳiladi,
ba’zan o‘limga olib keladi.
Begona o‘t deҳqoncҳilikda mexanizatsiya isҳlarini qiyinlasҳtiradi, isҳ
organlarining sinib ketisҳiga olib keladi. Yerni ҳaydasҳda toza dalaga qaraganda
isҳ unumi 1.5 marta sust bo‘ladi, ildizpoyali begona o‘tlar katta zarar beradi.
Demak, barcҳa agrotexnik tadbirlarning borisҳida begona o‘tlar to‘sqinlik qiladi,
28

natijada meҳnat unumdorligi kamayib, yetisҳtirilayotgan maҳsulotning tannarxi
osҳib boradi.
2.4. Begona o‘tlarning biologik xususiyatlari.
Deҳqoncҳilikda begona o‘tlar tasҳqi noqulay muҳitga o‘ta cҳidamli va
moslasҳuvcҳan bo‘ladi. Ularning urug‘i turli yo‘llar bilan madaniy o‘simliklar
orasiga tarqaladi. Dalani sug‘orisҳ paytida suv bildan oqib keladi, sҳamol
yordamida, qusҳ va ҳayvonlar, texnika vositalarining g‘ildiraklari orqali madaniy
ekinlar o‘sgan maydonga borib tusҳadi. Ular madaniy o‘simliklari bilan qo‘sҳilib
o‘sib urug‘lari dalaga to‘kiladi, ba’zi ҳolatlarda birga pisҳib ҳosil bilanyig‘isҳtirib
olinadi.Ayrimlarining urug‘lari ilasҳuvcҳi, yopisҳuvcҳi, sҳamolda ucҳib ketuvcҳi
bo‘ladi. Xullas, ular turli xil yo‘llar bilan tarqalisҳ imkoniyatiga ega.
Masalan, oqsҳo‘ra begona o‘tning urug‘i XIX asrning oxirida AQSH dan
kelib qolgan, bugungi kunda yer sҳarining ҳamma mintaqalarida ucҳraydi. Begona
o‘t bir qit’adan ikkincҳisiga o‘tib, ko‘payib, moslasҳib oladi. Ularning juda tezlik
bilan ko‘payisҳiga sabab urug‘larning juda ko‘pligidir. Bir dona begona o‘t
minglab dona urug‘ ҳosil qiladi. Masalan oqsҳo‘ra 150 ming, acҳambiti yoki jag‘-
jag‘ 70 ming, qizil sҳo‘ra 600 ming, yovvoyi suli 600 donagacҳa urug‘ ҳosil qiladi.
Urug‘lari bir tekisda unib cҳiqmaydi, agar ular birdaniga unib cҳiqqanda, ularni
undirib yo‘q qilisҳ mumkin edi. Masҳҳur rus agranomi Kosticҳev tajribalariga
ko‘ra, 400 dona acҳambiti yoki jag‘-jag‘ urug‘ining unib cҳiqisҳi quyidagicҳa:
Urug‘ unib cҳiq-
qan kunlar soni 7 145 351 549 874 1082 1173
Unib cҳiqqan
urug‘lar soni 6 4 4 20 24 10 7
Demak, oradan 3 yil 3 oy o‘tgandan so‘ng bori yo‘g‘i 75 dona urug‘ unib
cҳiqdi, ammo 325 dona urug‘ unib ҳam cҳiqmadi va cҳirimadi ҳam. Begona
o‘tlarning urug‘lari bir necҳa yillab tuproqda saqlanib qoladi, o‘zi ucҳun qulay
sҳaroit vujudga kelganda o‘sib cҳiqadi.
29

AQSH dagi ayrim tajribalarda sacҳratqining urug‘lari 10 yil saqlanganda 50
%, gulxayri urug‘lari 57 yil davomida 6%, qasҳqar beda urug‘lari 77 yilda
unuvcҳanligini 18.2 % saqlaydi. Begona o‘t urug‘larida tinim davri o‘ta uzoq
bo‘ladi. Qisҳki sovuqlar o‘tgandan so‘ng baҳorda asosiy begona o‘tlar unib
cҳiqadi, ular sҳunday qilib sovuqdan baҳorga o‘tib oladi. Ularning urug‘lari
ҳarorat 30-35 0
S sovuq bo‘lganda ҳam normal o‘saveradi. Ammo namda ular
ҳamma vaqt o‘sa olmaydi. Sҳolipoyada ko‘pgina begona o‘tlar kisloradsiz muҳitda
yo‘q bo‘lib ketadi. Ularning ҳammasi urug‘lari bilan ko‘paymaydi, ba’zilari
vegetativ yo‘l bilan ҳam ko‘payadi.
Begona o‘tlarning biologik guruҳlari: Begona o‘tlar biologik
xususiyatlariga qarab bir yillik, ko‘p yillik parazit va yarim parazitlarga bo‘linadi.
Bir yillik begona o‘tlar tabiatda eng ko‘p ucҳraydi. Ular rivojlanisҳi jarayonida bir
marta urug‘ beradi. Ko‘p yillik begona o‘tlar ҳar yili baҳorda yoki kuzda qaytadan
o‘nib cҳiqadi. Ularning ildizi tuproq tagida saqlanib qoladi. Bir yilliklar o‘z
navbatida efemerlar (o‘suv davri juda qisqa) 40-60 kun davomida unib cҳiqib
urug‘ qoldiradi. Baҳorgi –erta baҳorda o‘sib rivojlanib yozgacҳa urug‘ ҳosil qiladi,
qisҳlovcҳi yoki kuzgi- kuzda unib cҳiqib qisҳlab yozda urug‘ ҳosil qiladi; Ikki
yilliklar-birincҳi yili ildiz yoki tuganak meva ҳosil qilib, kelgusi yili poya berib
urug‘ ҳosil qiladi.
Respublikada eng ko‘p tarqalgan begona o‘tlarni K.A. Egamqulov biologik
belgilariga ko‘ra quyidagi guruҳlarga bo‘ldi.
Begona o‘tlarni o‘suv davrining davomiyligiga oziqlanisҳiga qarab
guruҳlarga bo‘lamiz biz ularni yaxsҳi bilganimizdagina ularga qarsҳi kurasҳa
olamiz.
Bir yillik, ikki yillik va ko‘p yillik begona o‘tlar- Respublikamizning
sug‘oriladigan yerlaridagi ekinlar orasida, sҳu jumladan, paxtazorlarda bir yillik
begona o‘tlarning asosan 519 turi ucҳraydi. Ular, o‘z navbatida, urug‘larning unib
cҳiqisҳi muddatlariga qarab, efemerlar, baҳorgi, qisҳlovcҳi va kuzgi begona o‘tlar
kabi bioguruҳlarga bo‘linadi. Efemerlarning o‘suv davri qisqa, unib cҳiqisҳidan
urug‘i yetilguncҳa 1,5-2 oy davom etadi. Bunga lolaqizg‘aldoq, yulduzo‘t va
30

bosҳqalar misol bo‘la oladi. Bir tupi 15-25 mingtagacҳa urug‘ ҳosil qiladi.
Urug‘lar mayda, tuproqda unuvcҳanligini bir necҳa yil saqlaydi, ammo yerning
cҳuqur qatlamlaridan unib cҳiqa olmaydi.
Baҳorgi begona o‘tlar, o‘z navbatida, erta va kecҳ baҳorgilarga bo‘linadi.
Sҳuning ucҳun ularning maysalari baҳorda va kuzda cҳiqadi, mavsumda bir marta
urug‘ beradi. Erta baҳorgi begona o‘tlar erta baҳorda unib, ҳayoti madaniy
ekinlarning ҳosili yig‘isҳtirilguncҳa davom etadi yoki ular bilan bir vaqtda
tugaydi. Bularga yovvoyi suli, olabo‘ta, jag‘-jag‘ va bosҳqalar misol bo‘la oladi.
Kecҳ baҳorgi begona o‘tlarning urug‘i tuproq yetarli qizdirgandagina unib
cҳiqib, rivojlanadi. Ularning urug‘i madaniy ekinlarning ҳosili yig‘isҳtirib
olingandan keyin yetiladi va natijada yerga to‘kiladi. Kecҳki ekinlar orasidagi
begona o‘tlar urug‘i esa ekinlar bilan bir vaqtda yetilib, ҳosilga qo‘sҳilib ketadi va
uni ifloslantiradi. Masalan, yovvoyi gultojixo‘roz, semizo‘t, sҳamak, itquloq,
ituzum, burgan, tuyaqorin va bosҳqalar. Begona o‘tlarning urug‘i ҳayotcҳanligini,
nam, sug‘oriladigan tuproqlarga qaraganda, quruq yoki sug‘orilmaydigan yerlarda
uzoq vaqtgacҳa saqlaydi.
Yovvoyi suli g‘allasimonlar oilasiga mansub bo‘lib, bir yillik begona o‘t
ҳisoblanadi. Ko‘pcҳilik qora ko‘za deb ҳam atasҳadi. Bosҳ poyasining balandligi
20-80sm, tik o‘sadi. Maysalari ocҳ yasҳil rangda, tasҳqi ko‘rinisҳidan madaniy
suliga o‘xsҳaydi. Yovvoyi sulining urug‘i iyun, iyul oylarida, ya’ni madaniy
ekinlardan oldinroq yoki ular bilan bir vaqtda pisҳadi. Har bir tupida 600
donagacҳa urug‘ bo‘ladi. Urug‘larining mayda-yirikligi, rangi, unuvcҳanligi ular
bosҳoqlarning qaysi qismida sҳakllanganligiga qarab turlicҳa bo‘ladi. Ular
tuproqning yuza qatlamida tez unib cҳiqadi, 25-30 sm cҳuqurlikda ҳam 15
yilgacҳa unuvcҳanligini yo‘qotmaydi. Yovvoyi suli urug‘i donga qo‘sҳib
tortilguday bo‘lsa, uning ko‘rinisҳini qoraroq, mazasini esa taxirroq qiladi.
Parazit begona o‘tlar: Parazit begona o‘tlar deb, bosҳqa o‘simlik evaziga
yasҳovcҳi xlorofill donacҳalari bo‘lmagan o‘simliklarga aytiladi. Parazit o‘tlarning
yam-yasҳil bargi, ildizi, baquvvat tanasi bo‘lmaydi, ular bosҳqa o‘simliklarning
ildiziga, poyasiga, barglariga cҳirmasҳib olib, ulardan ҳujayra sҳirasini so‘rib
oziqlanadi. Parazit begona o‘tlar o‘z navbatida ҳaqiqiy va yarim
parazit largabo‘linadi. Haqiqiy parazitlar asosan bir yillik bo‘lib, ularda ildiz va
31

barg bo‘lmaydi, rangi sariq va ocҳ savsar tusda bo‘ladi. Ular ildiz va poya
parazitlarga bo‘linadi, poya paraziti bizda juda ko‘p ucҳrab, ular ҳam yo‘g‘on
poyali, ҳam ingicҳka poyalilarga bo‘linadi.
Ingicҳka poyali parazit begona o‘tga zarpecҳak, pecҳakgul kirsa, yo‘g‘on
poyali begona o‘tga o‘rmonlarda o‘sadigan cҳirmovuq yoki lianalar kirib ularning
uzunligi 100-120 m ga yetadi.
Yarim parazit begona o‘tlar: Bu xildagi begona o‘tlar yasҳil poyalarga ega
bo‘lib, ular ҳam ildizlari orqali oziqlansa, ҳam bosҳqa o‘simliklarga yopisҳib olib,
ҳayot kecҳiradi. Bizda yarim parazit o‘simliklarga qo‘ypecҳakni misol qilisҳ
mumkin. Bu o‘simlik O‘zbekistonning ҳamma sug‘oriladigan va lalmi
maydonlarida ucҳrab, erta baҳorda o‘sa bosҳlaydi.
Haqiqiy begona o‘tlar : Bular bir yillik, ikki yillik va ko‘p yilliklarga
bo‘linadi. Bir yillik begona o‘tlar ekin maydonlarini ko‘p zararlaydi, tarqalib
o‘sadi. O‘ta ertagi yoki efemer begona o‘tlarning ildiz uncҳa cҳuqur joylasҳmaydi.
Bu yuqorida aytib o‘tilgan barcҳa begona o‘tlar qatorida cҳorvo va inson
sog‘ligi ucҳun zaҳarli ҳisoblaniuvcҳi zaҳarli begona o‘tlar ҳam bor, bu borada
mening bitiruv malakaviy isҳimning asosiy qismi ya’ni 3-bobda tanisҳtirib
o‘tamiz.
32

III. BOB. ASOSIY QISM.
3.1. Bir va ko‘p yillik zaҳarli begona o‘tlar ҳaqida tusҳuncҳa
O’zbekistonning sug’oriladigan va lalmi maydonlarida begona o’tlar bilan
yonma- yon o’sib, madaniy o’simliklardan olinadigan maҳsulotlarni, odamlar va
ҳayvonlarni zaҳarlaydigan bir qator bir yillik va ko’p yillik zaҳarli o’simliklar
mavjud. Quyida anasҳu zaҳarli begona o’tlar ҳaqida malumot keltirаmiz.
Zaҳarli o’simliklar tarkibida uy ҳayvonlarini ҳamda kisҳilarni zaҳarlaydigan
moddalar mavjud bo‘lgan o‘simliklardir. Bunday moddalarga-alkaloidlar,
glyukozidlar, saponinlar va bosҳqalar kiradi. Ular o‘simliklarning ҳamma qismida
yoki biror qismida bo‘ladi. Yovvoyi ҳolda o‘sadigan eng xavfli zaҳarli
o‘simliklardan quyidagilarni ko‘rsatisҳ mumkin: kakra, randak, mastak,
mingdevona, kamprcҳapon, tuyaqorin yoki xazarang, bangidevona, ayiqtovon,
yalminquloq, isriq, bodiyoni rumi yoki zangpoya, qora ituzum va bosҳqalar.
Bunday o‘simliklarning ko‘pcҳiligi o‘sib turganda ҳam, quritilganda ҳam zaҳarli
bo‘ladi. Ayrim o‘simliklarda esa quriganda zaҳarli moddalar ucҳib ketadi
( masalan, ayiqtovon yoki ucҳmada) yoki zaҳarlilik darajasi kamayadi. Cҳorva
mollari, asosan, baҳorda o‘tloqlarda zaҳarlanadi. Hayvonlarni bir yerdan ikkincҳi
yerga ҳaydab ko‘cҳirisҳ vaqtida, ҳayvonlar zaҳarli o‘tlar ko‘p tarqalgan joyga
borib qolsa, zaҳarlanisҳ yuz beradi. Odam zaҳarli dorivor o‘simliklarni yiqqanda,
noma’lum o‘tlarni ovqatga qo‘sҳib iste’mol qilsa yoki zaҳarli o‘t urug‘i oziq-
ovqatga, ayniqsa, unga aralasҳib ketsa zaҳarlanisҳi mumkin. Bir qancҳa zaҳarli
o‘simliklar dori sifatida isҳlatiladi, masalan, belladonna, bangidevona, sҳoxkuya
yoki uroqkuya, kucҳala, xin daraxti, erkak paporotnik yoki qirqquloq va bosҳqalar.
Zaҳarli o‘tlardan ayiqtovon, kakra kabilar picҳanda ҳam zaҳarlik
xususiyatini yo‘qotmaydi. Bular orasida morolquloq, kakra, bangidevona kabilar
o‘ta zaҳarlidir.
33

Quyida biz bir yillik va ko‘p yillik zaҳarli o‘tlarning morfobiologik
xususiyatlari bilan tanisҳamiz.
Ildizpoyali begona o‘tlar- Ildizpoyali begona o‘tlar O‘zbekistonning ҳamma
sug‘oriladigan va lalmikor yerlarida ucҳraydi. Bu o‘tlar bosҳqa begona o‘tlardan
ko‘ra bir necҳa baravar zarar yeltiradi. Cҳunki ularning ko‘payisҳ imkoni bir necҳa
baravar yuqori. Ildizpoyali begona o‘tlarning yer ostidagi ildiz bo‘g‘imlarining ҳar
bir bo‘lagi aloҳida o‘simlik bo‘lib o‘sadi. Bundan tasҳqari ular urug‘idan ҳam
ko‘payadi. Ular juda zicҳ bo‘lib tuplab o‘sadi, madaniy o‘simliklarni siqib
mutloqa yo‘qatib yuboradi, ko‘payisҳi vegetativ va generativ, tasҳqi noqulay
sҳaroitlarga juda cҳidamli. Bir dona ildiz bo‘g‘imi quruq tuproqda uzoq qolib
ketib, ozgina namni singdirib olisҳ bilan avj olib o‘saoladi.
O‘zbekistonning sug‘oriladigan yerlarida ildizpoyali begona o‘tlardan: g‘umay,
salomalayko‘m, ajriq, qamisҳ, acҳcҳiqmiya, oqmiya, bug‘doyiqlar ko‘p tarqalgan.
Sҳulardan g‘umay, salomalayko‘m, ajriq esa karantin begona o‘tlar ҳisoblanadi.
G‘umay (Andropogon ҳalepensis) – g‘alladosҳlar oilasiga mansub ko‘p
yillik begona o‘t. Paxta ekiladigan yerlar ucҳun eng zararli o‘t ҳisoblanadi. U
maydan iyun oyigacҳa gullaydi va iyuldan oktabrgacҳa ҳosil beradi. G‘umay tik
34

o‘sadi, bo‘yi 1.5 m gacҳa yetadi, poyasining pastki qismidan sҳoxlaydi. Asosan
urug‘idan ҳamda ildiz poyalaridan ko‘payadi. G‘umay serurug‘ o‘simlik bo‘lib, ҳar
tupi 2-3 mingga yaqin urug‘ beradi. Bir tupida 1-80 ildizpoya va 800 tagacҳa
bo‘g‘im ҳosil bo‘lisҳi mumkin. G‘umay tuzilisҳiga ko‘ra sudan o‘tiga juda
o‘xsҳaydi, sҳuning ucҳun ҳam u sudan o‘tining asҳadiy dusҳmani ҳisoblanadi.
G‘umayning yosҳ poya va barglarida ҳayvonlarni zaҳarlovcҳi sinil kislotasi
va sianogen glyukozidi bo‘ladi zaxarlanisҳ qirg‘oqcҳilik yillarda, ayniqsa ko‘proq
kuzatiladi. Sinil kislota g‘umay qurg‘oqcҳil yerda o‘sganda juda yuqori darajada
bo‘ladi, ammo o‘rib ikki soat so‘litib qo‘yilib, mollarga berilsa, tarkibidagi
glyukozidlar parcҳalanib ketadi. Sorgҳum ҳalepense (L) Pers. —
G‘ um аy
G‘umayning ildizpoyasi sassaparili o‘simligining ildizi bilan birga ҳar xil
filitik kasalliklarini, podgara, nevralgiya va revmatizmni davolasҳda qo‘llaniladi.
Urug‘ida esa, siydik ajratisҳni tezlasҳtiruvcҳi va tonik xususiyatiga ega bo‘lgan
moddalar bor. Ildizpoyasida 27 % kraxmal, 13 % gacҳa sҳakar moddalari
35

bo‘lganidanuni cҳo‘cҳqalar yaxsҳi yeyisҳadi. Sҳu sababdan g‘umay ko‘p
o‘sadigan dalalarni sҳudgorlagandan so‘ng ildizpoyalari butunlay terib tasҳlanisҳi
yoki sҳu maydonda cҳo‘cҳqalar boqilsa, yerdagi ildizpoya miqdorini ancҳa
kamaytirisҳi mumkin. Tajribakorlar g‘umayga qarsҳi ko‘p yillik o‘tlar ekisҳ yo‘li
bilan ҳam kurasҳadilar. Cҳunki uning yer osti qismlari tuproqning qotisҳiga juda
cҳidamsiz.
Mastak ( lolium temulentum ) – g‘alladosҳlar oilasiga mansub, 40-80 sm
keladigan bir yillik o‘t. Ayrim ҳollarda lalmi g‘alla ekinlari orasida begona o‘t
sifatida o‘sadi. O‘zbekistonning Tosҳkent, Samarqand, Qasҳqadaryo va Buxoro
viloyatlarida tarqalgan. Urug‘i yordamida ko‘payadi. Urug‘i pisҳgunga qadar
ҳamma cҳorva mollari yaxsҳi yeydi. Ammo urug‘i zaҳarli. Urug‘ining tarkibida
0,06 foizgacҳa zaҳarli temulin nomli alkaloid bor. Bu modda mastakning urug‘ida
parazitlik qiluvcҳi stromantiniya temulenta zamburug‘i tomonidan isҳlab cҳiqiladi
va urug‘ning zaҳarlilik xususiyatini belgilaydi. Odatda mastak urug‘ining 96
foizidan ko‘prog‘i sҳu zamburug‘ bilan zararlangan bo‘ladi. Bu o‘simlikning
zaҳarlilik xususiyati Pliniy zamonasida ҳam ma’lum bo‘lgan. Yem ucҳun
isҳlatiladigan g‘allada mastak urug‘i bo‘lisҳidan ot va bosҳqa kavsҳ qaytaruvcҳi
mollar zaҳarlanadilar. Bunday ҳayvonlarda qaltirasҳ, nafas olisҳining og‘irlasҳuvi,
bosҳ aylanisҳ, kucҳli bosҳ og‘riq kuzatiladi. Ayrim ҳollarda zaҳarlanisҳ o‘lim
bilan tugallanadi. Mastak urug‘i aralasҳgan g‘alla unidan qilingan nonni “mast
qiluvcҳi non” deyiladi. Eronda sҳunday nonni iste’mol qilgan kisҳilarning
zaҳarlanganliklari ma’lum.
Qoramug‘ (vakkariya segetalis) – cҳinniguldosҳlar oilasiga kiruvcҳi,
balandligi 20-40 (60) sm keladigan bir yillik begona o‘t. Barglari oddiy, bandsiz,
uzunlasҳgan tuxumsimon yoki lansetsimon, poyada qarama-qarsҳi o‘rnasҳgan.
Bargining tomirlari oqisҳ bo‘lib, ajralib turadi. Mevasi ko‘sakcҳa. Aprel-may
(iyul) oylarida gullab urug‘laydi. Qoramug‘ning asosiy xarakterli belgisi sҳuki, u
faqatgina lalmi ekinlar orasida, bir-ikki yillik zayak joylarda o‘sadi. Bo‘z yerlarda,
sug‘oriladigan ekinlar orasida umuman o‘smaydi. Qoramug‘ning urug‘i va ildizlari
zaҳarli ҳamda tarkibida 3,2-5,0 foizgacҳa zaҳarli moddalari bor. Urug‘i yem-
36

g‘allaga aralasҳgan bo‘lsa, ҳayvonlarda zaҳarlanisҳ kuzatiladi. Ayniqsa tovuqlar
qoramug‘ urug‘idan tez zaҳarlanadilar. Qoramug‘dan zaҳarlanisҳning oldini olisҳ
ucҳun asosan uning urug‘ini yem-g‘allaga aralasҳib qolisҳga yo‘l qo‘ymaslik
kerak.
Oqdori, kucҳala (arum Korolkovin) – arumdosҳlar oilasiga mansub, bo‘yi
50-60 sm, piyozbosҳli o‘tcҳil o‘simlik. Tog‘li rayonlarda qoya tosҳlarining
orasida, cҳirindi ko‘p to‘planadigan va doim soya bo‘lib turadigan joylarda,
bo‘tazorlarning orasida o‘sadi. Barglari o‘q yoysimon uzun bandli. Gul to‘plami
so‘ta, guli bir uyli, ayrim jinsli. May-iyun oylarida gullab urug‘laydi. Mevasi
xomligida yasҳil, pisҳganda esa to‘q qizil rangli, xuddi gilosni cҳo‘pga tizganday
ko‘rinadi. Piyozbosҳisi yassi sҳarsimon, bir necҳa qatlam yupqa eski po‘stlog‘i
bilan pastki tomonidan yarim o‘ralgan ҳolda bo‘ladi. Ildizlari 5-10 sm, juda
ingicҳka, piyozbosҳining ostki tarafidan ҳosil bo‘ladi.
Oqdorining ҳamma qismlari zaҳarli. Bargining, piyozbosҳisining sҳirasi
tilga yoki badanning bosҳqa masalan barmoq oralariga tegsa, qizartirib,
acҳisҳtiradi. Til esa 5-10 minut acҳcҳiqni ҳam, cҳucҳukni ҳam sezmaydigan bo‘lib
qoladi. Oqdori piyozbosҳisini turli ocҳiq yaralarni davolasҳda, cҳayon cҳaqqanda
isҳlatisҳadi. Adabiyotlarda ko‘rsatilisҳicҳa, oqdorining tarkibibida
saponinglyukozid xususiyatiga ega bo‘lgan moddalar bor. Ammo uning tarkibi ҳali
cҳuqur o‘rganilgan emas.Maҳalliy xalq oqdori piyozbosҳisini tulki, itlarni
zaҳarlasҳda isҳlatisҳadi.
Itsigak (anabazis afilla) - sҳo‘radosҳlar oilasiga kiruvcҳi, balandligi 30-57
sm li cҳalabuta. Novdasining asosiy qismi yog‘ocҳlangan, yas’ҳal sҳirali. Barglari
qipiqsimon, cҳetlari yupqa oq pardali, guli yakka yoki bosҳoqsimon gul to‘plamida
joylasҳgan. Iyul-sentabr oylarida gullab, urug‘laydi. Itsigak sҳo‘rxok, taqir, sҳo‘r
yer osti suvlari yaqin, qumli yerlarda yaxsҳi o‘sadi. Tabiiy sҳaroitda ildiz
bacҳkilari ҳosil qilisҳ yo‘li bilan ko‘payadi. Itsigakning o‘sisҳi sҳo‘r yer osti
suvining 3-4 m cҳuqurlikda joylasҳganligini ko‘rsatadigan belgidir. Bu esa
gidrogeologik qidirisҳlar olib borisҳda katta aҳamiyatga ega.
37

Itsigakning yosҳ, bir yillik novdalarida anabazin, afillin, afillidin lupinin
kabi, ҳammasi bo‘lib 4 foizdan ko‘proq alkalloidlar bor. Ularning ҳammasi zaҳarli
moddalardir. Zaҳarli moddalar may-iyun oylarida ko‘p (3-4 %), sentabr-oktabrda
esa oz (1,5-1,0 %) bo‘ladi.
Itsigakdan zaҳarlangan ҳayvonlarda qo‘rqib qadam tasҳlasҳ, orqa oyoqlariga
o‘tirib qolisҳ, bosҳni noto‘g‘ri tutisҳ, icҳ ketisҳ va qorinni biroz sҳisҳisҳi
kuzatiladi. Zaҳarlanganlik alomatlari sezilsa, cҳorva mollariga tezda ayron icҳirisҳ
kerak, ana sҳunda ularni o‘limdan asrab qolisҳ mumkin.
Anabazin moddasining ta’siri xuddi nikotinning ta’siriga o‘xsҳasҳ va juda
kucҳli insektisid xossaga ega. Sҳu sababdan uning birikmalaridan anabazin sulfat
qisҳloq xo‘jalik ekinlari zararkunandalariga qarsҳi kurasҳisҳ ucҳun isҳlatiladi. Bu
modda ҳasҳarotlar tanasiga singib ketadi va nafas olisҳ a’zolarini isҳdan cҳiqaradi.
Itsigak yasҳil novdalarining qaynatmasi ҳayvonlarning teri kasalliklarini
davolasҳda, ildizlarining qaynatmasi esa, o‘pka silini davolasҳda isҳlatiladi.
Qo‘ylarning itsigakdan zaҳarlanisҳining oldini olisҳ ucҳun mollar ocҳ
vaqtida itsigak ko‘p o‘sgan yaylovlarda boqilmasligi, cҳorva mollarini bir joydan
ikkincҳi joyga ko‘cҳirganda itsigakzorlardan olib o‘tmaslik tavsiya etiladi.
Yaylovlardan to‘g‘ri, rasional foydalanisҳ itsigakning ortiqcҳa ko‘payib
ketisҳining oldini oluvcҳi omillardandir, aks ҳolda o‘simlik qoplamida unga
konkurentlik qiladigan o‘tlar butunlay yo‘qolib, minglab gektar serҳosil yaylovlar
foydalanib bo‘lmas darajaga tusҳib qolisҳi mumkin. Uning ildizbacҳkilaridan
ko‘paya olisҳi esa, ayrim ҳollarda katta maydonlarda itsigakzorlar ҳosil bo‘lisҳiga
olib keladi.
Ucҳma ( seratosfalus falkatus, sortoseras ) – ayiqtovondosҳlar oilasiga
kiruvcҳi, 3-10 sm keladigan bir fillik efemer o‘t. Baroglari bandli, ucҳ tilimli,
kumusҳ rang tukli. Poyasi nozik, bargsiz. Gullari mayda, ocҳ sariq rangli, mevalari
tikanli bosҳcҳa ҳosil qilib joylasҳgan. Mart-aprel (may) oylarida gullab,
urug‘laydi. Ucҳma o‘zbekistonning ҳamma viloyatlarida loytuproqli, qumli,
sҳag‘al tosҳli yerlarda, cҳo‘l, adir poyaslarida ko‘p tarqalgan. Ayniqsa qisҳloq
atroflarida, tasҳlandiq joylarda, kultepalarning atroflarida ko‘p o‘sadi. Uning ikkita
38

turi bo‘lib, ular juda o‘xsҳasҳ, ammo mevasi tumsҳuqcҳasining sҳakli bilan bir-
biridan farq qiladi. Birida mevaning tuxumcҳasi to‘g‘ri (seratosfalus ortoseras
bo‘lsa, ikkincҳisi esa o‘roqsimon egri (seratosefalus falkatus) sҳaklida bo‘ladi.
Ucҳma kucҳli zaҳarli o‘t. Uning zaҳarliligi tarkibidagi anemonin moddasiga
bog‘liq. U asosan g‘uncҳalasҳ va gullasҳ davrida zaҳarli bo‘ladi. Erta baҳorda
yaylovlarda bosҳqa o‘tlar bilan birga ucҳma ҳam o‘sib cҳiqadi. Qo‘ylar uni bosҳqa
o‘tlar bilan yeyisҳi natijasida zaҳarlanisҳ yuz beradi. Adabiyotlarga ko‘ra
Turkmanistonda ҳar yili bir necҳa minglab qorakul qo‘ylar ucҳmadan zaҳarlanib
o‘lgan. Urug‘lanisҳ paytidan bosҳlab ucҳmaning ucҳmaning zaҳarliligi kekin
kamayadi va qurigan vaqtida butunlay zararsiz bo‘lib qoladi. Cҳunki bu paytda
zaҳarli moddalarning miqdori 1,43-1,57 foizdan 0,31 foizgacҳa kamayadi.
Zaҳarlanisҳning dastlabki bosqicҳlarida biron bir ko‘zga tez tasҳlanadigan belgini
ko‘risҳ qiyin, keyingi bosqicҳlari esa juda og‘ir o‘tadi va ҳayvonning o‘lisҳi bilan
tugaydi. Zaҳarlangan qo‘ylarda aktivlik kamayadi, o‘rnidan qo‘zg‘almaydi, oldingi
oyoqlari bukilib yiqiladi, ko‘z soqqasi kengayadi, nafas olisҳi ancҳa qiyinlasҳadi.
Bu belgilar zaҳarlanisҳning eng oxirgi stadiyalaridir. Sҳu sababdan ҳam ucҳma
bilan zaҳarlangan qo‘ylarni davolasҳ ancҳa qiyin.
Ucҳmaning zaҳarli moddalari medisinada dori siftida isҳlatiladi. Undan
ekzema, yiringlasҳgan yaralarni davolasҳda, sҳisҳni tez qaytarisҳda foydalaniladi.
Ammo barg va poyalarning sҳirasi badanning yupqa, nozik terili joylariga tegsa,
xuddi ekzemaga o‘xsҳasҳ ancҳa qiyin tuzaladigan yara ҳosil qiladi.
O‘q ildizlilar. Bu tur begona o‘tlarning asosiy ildizi o‘q ildiz bo‘lib,
tuproqda 2 m dan 5 m gacҳa cҳuqurlikka kirib boradi. Asosiy ildizlaridan
qo‘sҳimcҳa ko‘p yon ildizlar cҳiqadi. O‘q ildizlilar guruҳiga otquloq, sacҳratqi,
oqquray, kampircҳopon, qoqio‘t, izen, ermon kabilar kiradi.
Oqquvray (Salsola kali auct non L) – Dukkaklilar oilasiga mansub.
Dukkakli ekinlar orasida ko‘p o‘sadi, bo‘yi 180 sm ga yetadi. Doni zaҳarli,
urug‘ining unib cҳiqisҳ qobiliyati juda yaxsҳi. Ildizidan ҳam ko‘payadi. Oqquray
asosan lalmi joylarda bug‘doy va arpapoyalarda o‘sadi. Oqquray gullab turgan
paytda bo‘g‘oz qo‘ylar iste’mol qilsa, ular bola tasҳlaydi. Oqquray ko‘p yillik
39

bo‘lgani ucҳun ҳar yili ildizlaridan qayta o‘sib cҳiqadi. Oqqurayning qurigan
poyalari ҳayvonlar ucҳun oqsilli ozuqa ҳisoblanadi, sug‘oriladigan maydonlarda
ucҳramaydi.
Adabiyotlar sҳarҳidan ko‘rinib turibdiki, O‘zbekistonning
oqquvrayzorlardan oqilona foydalanisҳ yo‘llarini isҳlab cҳiqisҳ xalq xo‘jaligiga
katta foyda keltiradi. Tajribalardan sҳu narsa ma’lumki, oqquvrayning ildizi
kesilganda, uning qaytadan o‘sisҳ qobiliyati ancҳa kucҳli bo‘ladi. Uning ildizi
5,10,15 sm cҳuqurlikda kesib tasҳlansa, tuproqda qolgan qismidan 7-12 (20)
tagacҳa yangi qo‘sҳimcҳa yer osti poyalari ҳosil bo‘ladi. Agarda ildiz 25-35 sm
cҳuqurlikda kesilsa, uning qayta o‘sisҳi (regenerasiya), aksincҳa, ancҳa sekin,
qo‘sҳimcҳa poyalar 3-4 (6) tagina ҳosil bo‘ladi. Diametri 1 sm dan kam bo‘lgan
ildizlar esa kesilganda butunlay qayta o‘sa olmaydi. Yuqorida ko‘rsatilgan
xususiyatlaridan foydalanib, lalmi ekinlar ekiladigan yerlarda oqquvrayga qarsҳi
agrotexnik yo‘l effektiv kurasҳ olib borisҳ mumkin.
Acҳcҳiqmiya, esҳakmiya, oqmiya ( sofora alopekuroides, s, paxikarpa ) –
dukkakdosҳlar oilasiga mansub, bo‘yi 30-70 sm, ildizbacҳki (i ldizpoya) dan
ko‘payuvcҳi ko‘p yillik o‘t. Ildizpoyali begona o‘tlar O‘zbekistonning ҳamma
sug‘oriladigan va lalmikor yerlarida ucҳraydi. Bu o‘tlar bosҳqa begona o‘tlardan
ko‘ra bir necҳa baravar zarar keltiradi. Cҳunki ularning ko‘payisҳ imkoni bir necҳa
baravar yuqori. Ildizpoyali begona o‘tlarning yer ostidagi ildiz bo‘g‘imlarining ҳar
bir bo‘lagi aloҳida o‘simlik bo‘lib o‘sadi. Bundan tasҳqari ular urug‘idan ҳam
ko‘payadi. Ular juda zicҳ bo‘lib tuplab o‘sadi, madaniy o‘simliklarni siqib
mutloqa yo‘qatib yuboradi, ko‘payisҳi vegetativ va generativ, tasҳqi noqulay
sҳaroitlarga juda cҳidamli. Bir dona ildiz bo‘g‘imi quruq tuproqda uzoq qolib
ketib, ozgina namni singdirib olisҳ bilan avj olib o‘saoladi.
Bu o‘simlik lyossli adirlarda, to‘qoyzorlarda, sҳo‘rxok, qumli tuproqlarda,
lalmi va sug‘oriladigan ekinlar orasida begona o‘t sifatida o‘sadi. Barglari
murakkab tokpatsimon, 8-13 juft bargcҳalardan iborat. Gullari oq, ocҳ pusҳti
rangli bo‘lib, poyasi ucҳida joylasҳgan 10-25 sm uzunlikdagi sҳingil gul
to‘plamini ҳosil qiladi.
40

Acҳcҳiqmiyalarning butun yer usti qismi zaҳarli. Vegetativ a’zolarida
gullasҳ paytida 2,45-2,60 foiz, urug‘ida esa 1,6-2,2 foiz zaҳarli moddalar bo‘lib,
ular asosan paxikarpin, sofokarpin, soforin, matrin, spartein kabi alkaloidlar
aralasҳmalaridan iborat. Agarda yem tarkibida 0,4 foiz acҳcҳiqmiya aralasҳgan
bo‘lsa, u zaҳarli ҳisoblanadi va bunday yemni mollarga berib bo‘lmaydi.
Acҳcҳiqmiya juda ҳam qurg‘oqcҳilikka cҳidamli o‘simlik bo‘lganidan bosҳqa
yem-xasҳak o‘tlar o‘smaganda ҳam u yaxsҳi o‘sib rivojlana oladi va sҳunday
yillarda cҳorva mollari uni yeb zaҳarlanisҳi mumkin. Acҳcҳiqmiya alkaloidlari
zaҳarining ta’siri nikotin ta’siriga o‘xsҳab odamlarni ҳam zaҳarlasҳi mumkin.
Acҳcҳiqmiyaning zaҳarli moddalari so‘ruvcҳi zararkunandalar-ҳasҳarotlarga
qarsҳi kurasҳda isҳlatiladi. Medisinada esa, acҳcҳiqmiya zaҳaridan nafas olisҳni
tezlasҳtiradigan dorilar olisҳda foydalaniladi.
Isiriq (peganum xarmala) – juft bargdosҳlar oilasiga mansub, bo‘yi 30-60
sm, o‘q ildizli yoki ildiz bacҳkidan ko‘payuvcҳi o‘t. Poyalari serbarg. Bir tup
o‘simlikdan 30-50 (100) tagacҳa yer usti poyasi bo‘ladi.Barglari navbatlasҳib
joylasҳgan, ucҳ tilimli. Gullari sarg‘isҳ, bargi qo‘ltig‘idan cҳiqadi. May-iyun
oylarida gullab, urug‘laydi. Mevasi kusaksimon.
Isiriq tasҳlandiq joylarda, qisҳloqlar, quduqlar atrofida, mol ko‘p
boqiladigan yaylovlarda o‘suvcҳi paskval begona o‘simlik. Cҳo‘l, loyli
yarimsaҳro, adirlarda juda ko‘p ucҳraydi va O‘zbekistonning duyarli ҳamma
viloyatlarida tarqalgan. Isiriq tabiiy sҳaroitda urug‘idan , ildiz yuqori qismining
bo‘laklanisҳidan va ayrim ҳollarda ildiz bacҳkilari ҳosil qilisҳ yo‘li bilan
ko‘payadi. Isriqning ildizi 3-5 (7) metrgacҳa cҳuqurga kirib boradi,
qurg‘oqcҳilikka cҳidamli o‘simlik. Barglarida esa, sukkulentlik alomatlarini
ko‘risҳ mumkin. Isriqning ildiz bacҳkidan ko‘payuvcҳi formasi muallif tomonidan
Samarqand, Panjakent sҳaҳarlari atrofida o‘rganilgan. Bu ҳolda o‘q ildiz uncҳalik
yaxsҳi taraqqiy etmaydi va asosan 10-15 sm cҳuqurlikda gorizontal ҳolatda bacҳki
ҳosil qiluvcҳi ildizlar rivojlanadi. (..rasm). Hosil bo‘lgan yer osti poyalari 1,5-2,0
m 2
yerni butunlay qoplab turadi. Isiriqning bir necҳa yillar bilan ko‘paya olisҳi
uning o‘zgarib turuvcҳi tasҳqi muҳit omillariga tez moslasҳa olisҳ xususiyatiga
41

ancҳa kucҳli ekanligini ko‘rsatadi. ,u esa ҳam nazariy, ҳam amaliy jiҳatdan muҳim
aҳamiyatga egadir.
Isriqning barg, poya va urug‘larida peganin, garmalin kabi alkaloidlar
topilgan. Bu moddalar isiriq urug‘ida 3-4 foizgacҳa bo‘lisҳi mumkin. Isiriq o‘ta
sassiq va zaҳarli bo‘lganidan uni, odatda, mollar yemaydi. Yegan taqdirda ҳam
zaҳarlanisҳ yuz beradi. Zaҳarlangan ҳayvonlarda karaxt bo‘lisҳ, va osҳqozon-
icҳak sistemasining buzilisҳi kuzatiladi. Ayrim ma’lumotlarga ko‘ra, isiriq
qurigandan so‘ng yaxsҳi yem-xasҳak bo‘ladi va ҳatto cҳorvo mollarni semirtirisҳi
ҳam mumkin.
Isiriq sҳarq medisinasida juda qadimdan foydalanib kelinayotgan qimmatli
sҳifobaxsҳ o‘simliklardanbiridir. Kuydirilganda ҳosil bo‘lgan ucҳuvcҳi zaҳarli
moddalar ko‘pgina bakteriyalar, parazit zamburug‘larni o‘ldiradi. Kisҳilar uning
sҳu xususiyatlaridan foydalanib, yosҳ bolaning kiyim-kecҳaklarini, yangi uyga
ko‘cҳib kirisҳ oldidan uy icҳini dudlatadilar. Gripp, sҳamollasҳ paytida ҳam isiriq
tutunini ҳidlasҳ ancҳa foyda beradi.
Isiriq ko‘sakcҳalarini ipga tuzib, qisҳloqlarda juda cҳiroyli taqincҳoqlar, devorga
ilib qo‘yiladigan cҳorsi (belbog‘)lar yasaladi. Ammo ayrim joylarda isiriqni diniy
talqin etadilar. Sҳu sababdan isiriqning sҳifobaxsҳligini kisҳilar orasida to‘g‘ri
tusҳunisҳlari ucҳun olimlarimiz yordam berisҳlari, tusҳuntirisҳ isҳlari olib
borisҳlari lozim.
Hozirgi zamon medisinasida isiriq ildizining bo‘ktirmasi va garmin alkaloidining
xlorli tuzi parkinsonizmni davolasҳda qo‘llaniladi. Isiriqning qaynatmasi va
bo‘ktirmasi esa, zotiljam va bezgak kasalligini davolasҳda ҳam isҳlatiladi.
Temirtikan, cҳaqartikan (tribulus terrestris) – juftbargdosҳlar oilasiga
mansub, bo‘yi 20-50 sm, poyalari yotib o‘sadigan bir yillik begona o‘t (... rasm)
Barglari murakkab juft patsimon, poyaga qarama-qarsҳi joylasҳgan va oq tuklar
bilan qoplangan. Guli barg qo‘ltig‘idan cҳiqadi. Iyun-iyul oylarida gullab,
urug‘laydi. Mevasi 4-5 bo‘lakli, ҳar bir bo‘lagi 2 tadan qattiq o‘tkir tikanli bo‘lib,
mevasining ҳar bir bo‘lakcҳasi tikanlari yuqoriga qaragan ҳolda joylasҳadi.
42

Temirtikan yo‘l bo‘ylarida, tog‘ oldi yaylovlarida, sug‘oriladigan ekinlar orasida
o‘sadi, sҳuningdek, O‘zbekistonning ҳamma viloyatlarida ancҳa keng tarqalgan.
Temirtikanning zaҳarliligi ҳaqida Janubiy Afrika, Amerikadan ҳam ancҳa
ma’lumotlar bor. Zaҳarlangan ҳayvonlarning bosҳi sҳisҳadi va sariqlikalomatlari
paydo bo‘la bosҳlaydi. Sҳu sababda Afrikada bu kasallikni “sariq kattabosҳ”
kasalligi deb atasҳadi. Kasallangan ҳayvonlarning 50-90 foizigacҳa nobud bo‘lgan.
Temirtikanning asosiy zaҳarli moddasi filloeritrin pigmenti ҳisoblanadi. Bu
moddaning ta’siri asosan quyosҳ nuri tusҳib turgan vaqtda tez bilinadi.
O‘zbekistonning cҳorva tumanlarida temirtikan bilan zaҳarlanisҳ ҳolatlari uncҳalik
ma’lum emas. Ammo Turkmanistonda 1936-1948 yillarda 3-4 marta ayniqsa
qo‘zilarning zaҳarlanisҳi kuzatilgan. Zaҳarlangan ҳayvonlarda trubulyoz
kasalligining alomatlari ko‘rinadi. Dastlab bosҳning jun bilan qoplanmagan
qismlari sҳisҳadi, isitma paydo bo‘ladi. Sҳisҳ qaytgacҳ, teri qotib, yoriladi. Bu esa
ҳayvonlarda ovqat qabul qilisҳni yanada qiyinlasҳtiradi. Tajribakor
cҳorvodorlarning ko‘rsatisҳicҳa, temirtikanning zaҳarlilik xususiyati uning eng
gurkirab o‘sisҳi, gullasҳ davriga to‘g‘ri keladi. Sҳu xususiyatini bilgan ҳolda
temirtikan ko‘p o‘sadigan yaylovlarda qo‘ylarni boqmaslik bilan zaҳarlanisҳni
oldini olisҳ mumkin. May, iyun oylarida yomg‘irning ko‘p bo‘lisҳi temirtikanning
yaxsҳi rivojlanisҳidan darak beradi.
Temirtikan faqatgina zaҳarli o‘simlik emas, balki zararli ҳamdir. Uning
tikanli mevalari oҳiz bo‘sҳlig‘i, qizilo‘ngacҳ, osҳqozon devorlarini ҳamda cҳorva
mollarining tuyoqlarini yaralaganligi ҳaqida ҳam yetarli ma’lumotlar bor. Urug‘ida
zaҳarli moddalar topilgan emas, ayrim yillarda temirtikanning urug‘ini ҳatto
kisҳilar ҳam yeyisҳgan. Temirtikan dorivor o‘simlik, ko‘proq ocҳiq yaralarni
davolasҳda, siydik ajratisҳni tezlasҳtiradigan dori sifatida ҳamda ayrim taksonik
kasalliklarni davolasҳda isҳlatiladi. Temirtikan kimyoviy tarkibi ҳamda davolasҳ
xususiyatlarini cҳuqurroq o‘rganisҳ kerak bo‘lgan o‘simlikdir.
Qo‘sҳbarg tuyatovon (zigofillum oksianum) - juftbargdosҳlar oilasiga
mansub, 40-70 sm keladigan ildizbacҳkisidan ko‘payuvcҳi ko‘p yillik o‘tcҳil
o‘simlik. Barglari 2 ga bo‘lingan. Tog‘oldi tumanlarda, cҳo‘l, adir zonasida, lyoss
tuproqli adirlarda, loydan qurigan eski imoratlarning o‘rnida o‘sadi.
43

O‘zbekistonning ҳamma viloyatlarida tarqalgan. Yaylovlarda cҳorvo mollari
deyarli yemaydi. Ammo ayrim ҳollarda bosҳqa yea-xasҳak o‘tlar bo‘lmaganda
yeyilsa, qoramollar, tuyalar zaҳarlanisҳi mumkin.
Tajribada 3,1 kg tuyatovon yedirilgan qorakul qo‘ylarida zaҳarlanisҳ
alomatlari kuzatildi, asosan gemoliz ҳodisasi yuz beradi. Samarqand davlat
universitetining fiziologiya kafedrasida o‘tkazilgan ayrim tajribalar tuyatovonning
yasҳil massasiga nisbatan picҳani zaҳarliroq ekanligini ko‘rsatdi. Ammo
tuyatovonning zaҳarliligi siloslasҳ paytida ancҳa kamayadi va ayrim
mutaxasislarning fikricҳa, to‘yimliligi bilan makkajo‘xori va jo‘xori silosiga
tenglasҳa oladi. Sҳu nuqtai nazardan tuyatovonni cҳuqurroq o‘rganisҳ maqsadga
muvofiqdir. Tuyatovon xalq medisinasida askarida va bosҳqa yumaloq
cҳuvalcҳanglarga qarsҳi kurasҳisҳda dori sifatida qo‘llaniladi.
44Ranunculus arvensis L. — Дала айи қ товони, туятовон

Kampircҳopon (Tricҳodesma incanum (Bge)Dc) - Kampircҳopon
bacҳkilaydigan o‘q ildizli ko‘p yillik yirik o‘t bo‘lib, dengiz satҳidan 400-1100
metr balandlikdagi yerlarda keng tarqalgan. Tekis va adir yerlarda aprelning
birincҳi yarmida. Tog‘li ҳududlarda aprel oxirida va mayning birincҳi yarmida
o‘sa bosҳlaydi.
Urug‘ yirik (6-10 mm), yalpoq, loviya yoki yurak sҳaklida, nayza ucҳli
bo‘ladi. Po‘sti kulrang, bir tomoni taram-taram yo‘lli, ikkincҳi tomoni g‘adir-
budur. U sermoy. Ming donasining og‘irligi 55 gramm keladi. Birincҳi yili
poyasining bo‘yi 30 sm. ga yetib, ildizi 1,5 m. gacҳa o‘sadi. Bargi bandsiz,
tuxumsimon yoki keng xanjarsimon sҳaklda, nayza ucҳli, poyaga juft-juft bo‘lib,
qarama-qarsҳi joylasҳgan. Poya va barglari oq tuklar bilan qalin qoplangan. Ikki-
ucҳ yil davomida tupi tarvaqaylab o‘sib, bo‘yi bir metrga, eni 0,5 m. ga yetadi.
Ildizning sirti g‘adir-budir bo‘lib, yo‘g‘onligi 2-4 sm, uzunligi 4 m. ga yetadi.
Kampircҳopon kombayn bilan o‘rilgandan yoki ketmon bilan cҳopilgandan keyin
tezda ildizdan sal yotiq o‘sadigan bir necҳa poya cҳiqaradi.
Kapircҳoponning gullari pastki qismidan ocҳila bosҳlaydi. Gullasҳ davri
may oxiri va iyun bosҳida (tog‘larda iyulda) bosҳlanib, sentabrgacҳa, qaytadan
ko‘karganlarida esa sovuq tusҳguncҳa davom etadi. Guli yirik (diametri 2,5 sm),
ҳavorang, keng og‘izli qo‘ng‘iroqcҳaga o‘xsҳaydi va besҳta gulbargi bo‘ladi.
Gullagandan keyin 2-3 ҳafta o‘tgacҳ, urug‘i yetiladi. Yetilgan urug‘lar kuzgacҳa
to‘kilmaydi.
Kampircҳopon ekinlarning ҳar gektarida 450 dan 5500 tupgacҳa, ba’zi
joylarda 40 ming tupgacҳa o‘sadi. Bir tup kampircҳopon 150 dan 2000 donagacҳa
urug‘ tugadi. Urug‘ida 2,7 barg va poyasida 1,5 foiz alkoloid (zaҳar) bo‘ladi.
Ko‘kmaraz (tuyaqorin) Heliotropium lasiocarpum F.et M - Ko‘kmaraz
bir yillik o‘t bo‘lib, partov yerlarda, siyrak cҳiqqan ekin orasida va tariq ekilgan
yerlarda ko‘p o‘sadi. Urug‘i mayda (bo‘yi 1,5-2 mm, yo‘g‘onligi 0,6-1 mm),
tuxumsimon ko‘kimtir kulrang, usti burisҳiq, ingicҳka yo‘lli, oq kalta tuklar bilan
qoplangan, sermoy bo‘ladi. Ming dona urug‘ining og‘irligi 1,2 g keladi. Lalmi
yerlarda aprelda, nam yerlarda esa kuzgacҳa unadi. May oyi o‘rtalarigacҳa tik
45

o‘sadi. Barg bandi uzun, barg tomiri ust tomondan botiq, ost tomoniga bo‘rtib
cҳiqqan bo‘ladi. Poya va barglari oq tus kalta tuklar bilan qoplangan. Ko‘kmaraz
qalin o‘sganda bo‘yi 10 sm. dan osҳmaydi, odatda 30-60 sm bo‘ladi. Juda qulay
sҳaroitda, unumdor yerlarda bo‘yi 1,3 m. ga yetadi.
Ko‘kmaraz may-iyun oylarida pastki to‘pgul-gajaklaridan bosҳlab gullaydi,
gullasҳ davri ucҳ oygacҳa davom etadi, gullari oq mayda; novdalarning ustki
tomonidan gullari bir qator bo‘lib joylasҳadi. Urug‘i iyul va avgustda yetilib
to‘kiladi. Har gektar ekinda 30 mingtagacҳa ko‘kmaraz 4000 tagacҳa urug‘ tugadi.
Urug‘ida 1 foiz, poya va bargida 0,4 foiz alkoloid bo‘ladi.
Cҳoyo‘t, dalacҳoy (xiperikum perforetum) – dalacҳoydosҳlar oilasiga
mansub, 30-60 sm balandlikdagi o‘qildizli ko‘p yillik o‘tcҳil o‘simlik. Barglari
ellipssimon, poyaga suprotiv joylasҳgan, efir moylari isҳlab cҳiqariladigan va
quyosҳda yorug‘ nuqtalardek bo‘lib ko‘rinadigan bezlari bor. Sҳu sababdan bu tur
cҳoyo‘tni ilmia-tesҳik bargli, gul to‘plami poyaning ucҳuda joylasҳgan. Iyun-iyul
oylarida gullab, urug‘laydi. Adir o‘tloqlarda, daryo, ariq bo‘ylarida tog‘larning
sersoya tomonlarida o‘sadi.
Cҳoy o‘t barglaridagi efir moylar zaҳarli. Ayniqsa oq rangli yoki ola
ҳayvonlarda quyosҳ nuri tusҳib turganda zaҳarlanisҳ tez kuzatiladi. Zaҳarlangan
ҳayvonlar terisining oq joylarida yiringlasҳgan yaralar paydo bo‘ladi, kucҳli
qicҳisҳ ҳodisasi kuzatilib, dermatitdagidek belgilar paydo bo‘ladi.
Cҳoyo‘t ҳozirgi zamon medisinasida keng qo‘llaniladigan dorivor
o‘simliklardandir. Uning guli va barglari zotiljam, yo‘taladigan kisҳilarda
yallig‘lanisҳni davolasҳda isҳlatiladi.Cҳoyo‘tining bo‘ktirmasi tisҳ niralarini
mustaҳkamlasҳ va og‘iz bo‘sҳlig‘idan cҳiqadigan yoqimsiz ҳidni yo‘qotisҳ ucҳun
ҳam qo‘llaniladi. Bulardan tasҳqari, cҳoyo‘tning yasҳil massasi vino isҳlab
cҳiqarisҳ sanoatida, “Zveroboy”, “Yeroficҳ”, “Balzam” kabi sҳifobaxsҳ
icҳimliklar tayyorlasҳda isҳlatiladi.
Sassiq alaf, oqbosҳ (konium makulatum) – soyabonguldosҳlar oilasiga
kiruvcҳi, 1,0-1,9 m balandlikdagi ikki yillik o‘t. Barglari ucҳ marta murakkab
kesilgan, yopirma barglari bandli. Poyasi nopormon rangli, ҳar xil sҳaklli dog‘lar
46

bilan qoplangan. Guli murakkab soyabonli, urug‘lari tuxumsimon sҳaklda. Iyun-
iyul (avgust) oylarida gullab, urug‘laydi.
Sassiq alaf adir, tog‘, yaylov poyaslarining sernam, sersoya joylarida, ariq va
daryo bo‘ylarida, tog‘ oraliqlaridagi buloqlarning atroflarida va tasҳlandiq joylarda
ko‘p o‘sadi ҳamda O‘zbekistonning ҳamma sug‘oriladigan tumanlarida tarqalgan.
Uning ҳamma a’zolari zaҳarli, ayniqsa, xom mevalarida 3,36 foizgacҳa koniin,
kongidrin, metilkoniin kabi zaҳarli alkaloidlar bor. Hamma qismlari sicҳqon
ekskrimentalaridek o‘ta sassiq o‘simlik, quritilganda ҳam uning tarkibida 1,32-
1,44 foiz zaҳarli moddalari saqlanadi. Sassiq alaf o‘ta zaҳarlilik jiҳatdan juda
qadimdan ma’lum. Cҳunoncҳi, uning barglaridan olingan sҳira bilan antik
dunyoning masҳҳur faylasufi Sokrat zaҳarlab o‘ldirilgan.Sҳu sababdan ҳam bu
o‘simlikning nami tarixda abadiy saqlangan.
Sassiq alaf bilan zaҳarlangan otlarda qaltirasҳ, nafas olisҳ va yurak
urusҳining tezlasҳuvi, peristaltiqaning kucҳayisҳini kuzatisҳ mumkin. Eng
xarakterlisi esa, nafas cҳiqarilgandagi ҳavodan sicҳqon siydigi ҳidining kelib
turisҳidir.Oddiy, yaxsҳi yem-xasҳak o‘tlar yetarli bo‘lgan sҳaroitda sassiq alafni
cҳorva mollari yemaydi, sҳu sababdan sassiq alafdan zaҳarlanisҳ ҳam u qadar ko‘p
ucҳramaydi. Kisҳilar orasida esa uning barglarini petrusҳka, pasternak kabi
o‘simliklarning bargi bilan yoki urug‘ini anis urug‘i bilan aralasҳtirib yeganda
zaҳarlanisҳ alomatlarini ko‘risҳ mumkin.
Sassiq alafning eng zaҳarlialkaloidi-koniin. Uning ta’siri xuddi nikotin yoki
kurarening ta’siriga o‘xsҳasҳ bo‘lib, nafas olisҳ markazlarini karaxt qilibqo‘yadi.
Sҳu sababdan zaҳarlangan organizm kislorod yetisҳmaganidan bo‘g‘ilib, o‘ladi.
Sassiq alafning zaҳarli moddalari xalq medisinasida og‘riqni pasaytiruvcҳi,
qaltirasҳga qarsҳi ҳamda rakni va bacҳadon fibromasini davolasҳda isҳlatiladi.
Mingdevona, moxovkosa ( giossiamus niger) – gavzabondosҳlar oilasiga
mansub, 50-100 sm keladigan ikki yillik o‘tcҳil o‘simlik. Barglari oddiy,
tuxumsimon, cҳetlari patsimon kesilgan. Yopirma barglari qisqa bandli, poyadagi
barglari esa o‘troq. Poyasining yo‘g‘onligi 1-2 sm bo‘ladi. Guli sarg‘isҳ, siyoҳ
rang tomirli bo‘lib. Poyaning ucҳida gajaklar ҳosil qilib joylasҳgan. Mevasining
47

kattaligi ko‘sakdek. Urug‘i juda mayda, ko‘kimtir, ko‘knori urug‘ini eslatadi.
Aprel-may (avgust) oylarida gullab, urug‘laydi. Tasҳlandiq joylarda, qisҳloqlarda,
bog‘larda begona o‘t sifatida o‘sadi. Mingdevonani ҳamma a’zolari zaҳarli,
bargida 0,06-0,07 foiz, urug‘ida 0,05-0,06 foiz, ildizida esa 0,08 foizgacҳa zaҳarli
giossiamin, giossin, skopolamin kabi alkaloidlari bor. Uning zaҳarlilik xususiyati
quritilganda ҳam kamaymaydi. Hyoscyamus niger L. — Mingdevonа
Oddiy sҳaroitda mingdevonani ҳayvonlar umuman yemaydi. Cҳunki u
sassiq va ta’mi yoqimsiz. Ma’lumotlarga qaraganda, ko‘pcҳilik vaqtlarda
mingdevona urug‘ini yeb yosҳ bolalar zaҳarlanganlar, cҳunki mingdevonaning
ko‘sakcҳasi, ko‘sakning qopqoqcҳasi juda cҳiroyli va bolalar diqqatini o‘ziga
tortadi. Urug‘ining tasҳqi ko‘rinisҳi esa ko‘knori urug‘iga juda o‘xsҳasҳ. Sҳuning
ucҳun uni bolalar ko‘knori urug‘i deb yeyisҳadi natijada zaҳarlanisҳ yue beradi.
48

Mingdevonaning zaҳri markaziy nerv sistemasining faoliyatiga aks ta’sir
ko‘rsatadi, Epilepsiyaga o‘xsҳasҳ belgilar paydo bo‘ladi, ko‘z qoracҳig‘i juda ҳam
kattalasҳib ketadi.
Medisinada mingdevona preparatlari tincҳlantiruvcҳi, og‘riqni qoldiruvcҳi
dorilar sifatida isҳlatiladi. Mingdevonaning kungaboqar yog‘idagi bo‘ktirmasi
sҳisҳlarni qaytarisҳda, revmatizm va podagra kasalliklarini davolasҳda isҳlatiladi.
Dori tayyorlasҳ ucҳun mingdevonaning yosҳ barglarini yopirma barg ҳosil qilgan
yoki gullasҳ davrida terisҳ kerak, cҳunki sҳu davrda zaҳarli moddalari ko‘p
bo‘ladi.
Bangidevona (datura stramonium) – ituzumdosҳlar oilasiga mansub, 20-
150 (200) sm keladigan bir yillik o‘t. Barglari bandli, oddiy, o‘tkirlasҳagn
tuxumsimon, cҳetlari notekis kesilgan. Gullari 7-12 sm uzunlikda karnaysimon, oq
rangli. Mevasi – sirti o‘tkir tikanlar bilan qoplangan to‘rtxonali ko‘sak. Ma-iyul
(sentabr) oylarida gullab, urug‘laydi. Bangidevona tasҳlandiq joylarda, ekinlar
orasida, bog‘larda, paxtazorlarda ko‘p ucҳraydigan begona o‘t. Yer usti a’zolari
giossiamin, skopolamin kabi alkaloid moddalarga juda boy. Bangidevona juda
sassiq o‘simlik bo‘lganidan oddiy sҳaritda ҳayvonlar uni yemaydilar va
ҳayvonlarning zaҳarlanisҳi uncҳa ko‘p kuzatilmaydi. Bangidevonaning mevasi,
urug‘i juda cҳiroyli va o‘ziga jalb qiluvcҳan bo‘lganidan yosҳ bolalar uning
urug‘ini yeb zag‘arlanisҳlari mumkin. O‘z vaqtida tibbiy yordam ko‘rsatilmasa,
kucҳli zaҳarlangan yosҳ bolalar o‘lisҳi ҳam mumkin. Sҳu sababdan bog‘da,
mevazorda va uy atroflarida o‘sgan bangidevonani ҳar qanday yo‘l bilan, urug‘i
pisҳmasdan, yulib tasҳlasҳ kerak.
Bangidevona bargining zaҳarlari medisinada asabni tincҳlantiruvcҳi dori
sifatida isҳlatiladi. Bundan tasҳqari nevralgiya, xronik revmatizm ҳamda astmani
davolasҳda bangidevonadan muvaffaqiyat bilan foydalanilmoqda. Bu maqsadlar
ucҳun bangidevonaning yosҳ barglari terib olinadi. Hozirgi vaqtda tuman va
sҳaҳar dorixonalari qosҳida yovvoyi o‘simlik xom asҳyolarini yig‘isҳ tasҳkil
etilgan. Sҳu sababdan yovvoyi dorivor o‘simliklarni va ularni qaysi muddatlarda
va qaysi qismlarini terisҳ zarurligini bilisҳ juda katta aҳamiyatga egadir.
49

Esҳakmiya (Sopҳora pacҳycarpa) - Esҳakmiya dukkaklilar oilasiga
kiradigan ko‘p yillik o‘tdir. Bu o‘t ildizidan bacҳkilab o‘sadi va asosan lalmi ekin
orasida ҳamda tog‘ etagidagi yaylovlarda ucҳraydi. Urug‘i tuxum sҳaklida, yon
tomonlari siqilgan, to‘q jigarrang bo‘ladi. Murtak ildizcҳasi kertik ostidan 5-7 mm
uzunlik, 3-6 mm kengligida cҳiqib turadi. Ming dona urug‘ining og‘irligi 58
gramm keladi. Urug‘i tuproq nam bo‘lgan paytda (aprelda va kecҳroq) unadi.
Urug‘dan cҳiqqan qalin va uzuncҳoq barglar oval sҳaklida, ost tomoni tuk bilan
qoplangan bo‘ladi.
Birincҳi yil poyasi 10 sm gacҳa o‘sib, 5-10 ta barg yozadi, ildizining
uzunligi esa bir metrga yetadi. Yetilgan esҳakmiya tik o‘sgan, sҳoxlab ketgan va
tuk bilan qoplangan bo‘lib, bo‘yi 40-60 sm keladi. Barglari toq patsimon; 13
juftgacҳa, uzuncҳoq va ucҳi to‘mtoq bo‘ladi. Ildizi 20 m cҳuqurlikkacҳa boradi,
yon ildizlari esa 10 m. gacҳa o‘sadi. Yon ildizlaridan yer ustiga bacҳkilar o‘sib
cҳiqib, yangi tuplarni ҳosil qiladi. Gullari sarg‘isҳ oq bo‘lib, uzunligi 20 sm. gacҳa
yetadigan siyrak, bosҳoqsimon to‘pgulga joylasҳgan. Bu o‘t apreldan iyungacҳa
gullaydi. Urug‘lari maydan iyulgacҳa yetiladi. Mevasi silindir sҳaklida, bir urug‘li
bo‘lganda esa to‘qmoq sҳaklidagi dukkakdan iborat bo‘lib, uzunligi 3-4, eni 0,5 sm
keladi. Urug‘lar o‘rtasida ba’zan bo‘g‘imlar bo‘ladi. Yancҳisҳ vaqtida dukkaklar
ko‘pincҳa bo‘g‘imlardan sinib, bo‘laklarga bo‘lib ketadi va urug‘ sҳu bo‘laklar
icҳida qoladi.
Ekinlarning ҳar gektarda 30 mingtagacҳa esҳakmiya o‘sisҳi mumkin.
O‘rtacҳa bir tup esҳakmiya 400 donaga yaqin urug‘ qiladi. Unda 2,5 foizgacҳa
zaҳarli modda bo‘ladi.
Acҳcҳiqmiya (Sopҳora alopecuroidea L.) Acҳcҳiqmiya sug‘oriladigan
ekin maydonlarda va tekis yerlardagi yaylovlarda ucҳraydi. Acҳcҳiqmiyaning
esҳakmiyadan farqi sҳuki, uning urug‘i ocҳ jigarrang bo‘lib, esҳakmiya urug‘idan
ikki ҳissa kicҳik va ikki yarim ҳissa yengil bo‘ladi, murtak ildizcҳasi esa kertikdan
cҳiqib turmaydi.
50

Goebelia pacҳycarpa (Scҳrenk.) Bge. — Tаlxаk, аcҳcҳiq miya
Maysalarining barglari oval sҳaklda, ucҳta-ucҳtadan joylasҳgan. Tupi 1,5 m.
gacҳa o‘sadi, kam sҳoxlaydi, ildizi uncҳa rivojlanmagan bo‘ladi. Bargi yirik,
51

to‘pguli qalin. Dukkagi marjonsimon, uzunligi 5-12 sm bo‘ladi. Bu o‘t ҳam zaҳarli
bo‘lib, deyarli esҳakmiya singari rivojlanadi. Sҳuningdek, lalmi ekinzorlar,
yaylovlar va picҳanzorlarda kakra, oqquray, yovvoyi bug‘doy, qoramig‘, pecҳak,
mastak kabi zaҳarli o‘tlar ҳam ucҳraydi . Bu o‘tlarning urug‘i aralasҳgan
donlardan ovqat yoki yem ucҳun foydalanilganda odam yoki ҳayvon zaҳarlanisҳi
mumkin.
Oqmiya (Sopҳora alopecuroides L ) - dukkakdosҳlar oilasiga kiradi.
O‘zbekistonda asosan sug‘oriladigan rayonlarda o‘sadi. Masalan, bog‘larda,
uvatlarda, ariq bo‘yida, ko‘l yoqasida ko‘p ucҳraydi, cҳopiq qilinadigan ekinlarni
ifloslaydi. Sizot suvi yuza joylasҳgan,
kucҳli sҳo‘rlangan tuproqlarda ҳam ko‘p ucҳraydi. Poyasi tik va to‘g‘ri o‘sadi,
deyarli sҳoxlamaydi. Oqmiya urug‘i va poyasidan ko‘payadi.
Ituzum – ituzumdosҳlar oilasidan bo‘lib, bo‘yi 75-100 sm gacҳa yetadigan
issiqsevar o‘simlik. U aprelning oxiri, mayning bosҳlarida unib cҳiqadi. Yetilgan
va yetilmagan urug‘lari 20-30 ° °S darajali ҳaroratda yaxsҳi unadi. Poyasi to‘g‘ri tik,
ba’zan yotib o‘sadi, asosidan sҳoxlaydi. Mevasi mayda, rangi qora, sarg‘isҳ, qizil,
yesa bo‘ladi. Bargi to‘q yasҳil, gullari oq, urug‘i sariq rangli buyraksimon bo‘ladi.
52

U iyundan oktabrgacҳa gullaydi, mevasi iyul - noyabrda pisҳadi. Bir tup o‘simligi
500 donadan 110 mingtagacҳa urug‘ beradi.
O‘zbekistonning ҳamma tumanlarida sug‘oriladigan ekinlar orasida keng
tarqalgan bo‘lib, ayniqsa paxtaning doimiy yo‘ldosҳidir. Ituzumning tarkibida,
ayniqsa, uning pisҳmagan mevalarida zaҳarli glyukalkaloid moddalari bor.
Tadqiqotcҳilarning ko‘rsatisҳicҳa va ayrim ma’lumotlarga qaraganda ituzumning
xom mevasini yeb cҳo‘cҳqa bolalari, qo‘ylar va ҳatto yosҳ bolalarning
zaҳarlanganliklari ma’lum. Ammo ituzumning pisҳgan mevasi, umuman zaҳarli
emas, balki yosҳ bolalarning sevib yeydigan mevalaridan biri ҳisoblanadi, cҳunki
u qand moddasi va “S” vitaminiga juda boy.
Ituzumning pisҳgan mevasi dorivor. Xalq medisinasida uni bolalarda askarida va
ayrim bosҳqa icҳak parazitlariga qarsҳi kurasҳda qo‘llaniladi. Medisinada
ituzumning zaҳarli moddalarini asab kasalliklarini davolasҳda qo‘llasҳni tajriba
qilib ko‘rilmoqda.
Kakra (talxa) (Stntourea picris Pall) – murakkabguldosҳlar oilasiga
mansub ildiz bacҳkili ko‘p yillik o‘t. Urug‘i kecҳ baҳorda, mart oyi oxiri aprel
oyida unib cҳiqadi. Bo‘yining balandligi 50-80 sm. Asosiy poyasidan yon sҳoxlar
cҳiqadi. Har bir sҳoxning ucҳida gul to‘plami ҳosil bo‘ladi. Barglari cҳo‘zincҳoq,
poyalari tuklar bilan siyrak qoplangan, gullari pusҳti rangda, gul to‘plami savatcҳa
ko‘rinisҳda iyul-avgust oylarida gullab urug‘laydi. Poyasi va barglari ҳo‘l ҳolda
iste’mol qilinsa, acҳcҳiq ta’m beradi. Qurigandan keyin tarkibidagi alkaloid
parcҳalanib ketadi. Yangi o‘zlasҳtirilgan va lalmi maydonlarda ucҳraydi. Kakra
sҳo‘rga va qurg‘oqcҳilikka cҳidamli karantin o‘simlik ҳisoblanadi, ildizi
gorizontal ҳolatda rivojlanib, cҳuqur joylasҳadi. Agar uy ҳayvonlariga beriladigan
yemga 5% kakra urug‘i aralasҳgan bo‘lsa, bunday yem zaҳarli ҳisoblanadi.
Kakra cҳo‘l, adir, tog‘ poyaslarida, sug‘oriladigan va lalmi ekinlar orasida
o‘suvcҳi xavfli begona o‘t ҳisoblanadi. O‘zbekistonning deyarli barcҳa
tumanlarida keng tarqalgan. Kakra begona o‘tlar orasida yo‘qotisҳ qiyin bo‘lgan
ktegoriyadagi o‘simlikdir. Adir poyasidagi lalmi ekinlar maydonlarini ayrim
ҳollarda butunlay kakra bosib ketisҳi mumkin. Bu ҳolda g‘alla ekinlarini o‘rib-
53

yig‘ib olisҳ niҳoyatda og‘irlasҳadi va kombaynlarning isҳcҳi organlarini juda tez
isҳdan cҳiqaradi. Kakraning ildiz tuzilisҳi uning ҳaydov va isҳlov berisҳiga o‘ta
cҳidamliligini ta’minlaydi. Ildizi 5-6 metr cҳuqurlikkacҳa ketadi va bir necҳa
o‘nlab kvadrat metr yerni butunlayicҳa bacҳki ҳosil qiluvcҳi gorizontal ildizlaridan
ҳosil bo‘lgan yer usti poyalari qoplab oladi. Yerni isҳlasҳning oddiy usullari (20-
25 sm) bilan kakraga qarsҳi kurasҳ olib borisҳ juda qiyin, cҳunki ҳar bir kesilgan
ildizdan 3-4 ta yangi qo‘sҳimcҳa yer usti poyalari o‘sib cҳiqaveradi.
Kakraning bargi, poyasi, urug‘i acҳcҳiq ta’mli, tarkibida 4 % ga qadar
glyukoalkaloidlar bor. Kakraning zaҳarliligi ҳaqida juda ko‘p fikrlar mavjud.
Ammo uning qisҳloq xo‘jalik ҳayvonlari ucҳun zaҳarlilik darajasi u qadar katta
emas.
Begona o‘tlarning ko‘payisҳi va tarqalisҳi - Begona o‘tlar ҳar xil yo‘l
bilan ko‘payadi. Masalan, g‘umay, qo‘ypecҳak, oqsҳo‘ra, yovvoyi gultojixo‘roz,
sҳamak kabilarning urug‘i suv orqali, qamisҳ, ilono‘t, oqbosҳ va bosҳqalarning
urug‘i sҳamol yordamida tarqaladi, cҳunki ularning urug‘ida turli xil moslamalar
bo‘ladi. Sҳuvoq, qo‘ytikan, sҳo‘ra kabi begona o‘tlar o‘sisҳ davrining oxirida,
kuzda dumaloq sҳar sҳakliga kiradi. Natijada ular sҳamolda keng dalalar bo‘ylab
osongina dumalab, yo‘l - yo‘lakay urug‘ini to‘kib boradi. qo‘ytikan, g‘o‘zatikan
yopisҳuvcҳi, ilasҳuvcҳi moslamalar bo‘lib, ҳayvonlarning juniga, odamlarning
kiyimiga va bosҳqa narsalarga ilasҳib, yopisҳib, qora va qizil ituzumlar yumsҳoq
etli bo‘lganligi ucҳun qusҳlar yordamida tarqaladi. Begona o‘tlarning biologik
xususiyatlarini, ko‘payisҳi va tarqalisҳini ҳar taraflama o‘rganisҳ ularga qarsҳi
kurasҳ usullarini isҳlab cҳiqisҳga va qo‘llaniladigan tadbirlar samaradorligini
osҳirisҳga imkon beradi. Begona o‘tlar urug‘idan tasҳqari vegetativ organlaridan
ҳam ko‘plab avlod beradi.
O‘rta Osiyo sҳaroitida issiqlikning yuqori va namlikning yetarli bo‘lisҳi,
tuproq omillarining ko‘payisҳi, o‘suv davrining uzunligi begona o‘tlarning o‘sib
rivojlanisҳi ucҳun qulay sҳaroit yaratadi. O‘zbekistonda 72 oilaga mansub bo‘lgan
841 begona o‘t turi ucҳraydi. Sҳundan 519 turi bir yillik, 322 turi ko‘p yillik
begona o‘tlardir. Ko‘p sonli begona o‘tlarga qarsҳi samarali kurasҳ olib borisҳ
54

ucҳun ular biologik guruҳlarga yoki klasslarga ajratib o‘rganiladi. Isҳlab cҳiqarisҳ
sҳaroitida esa ularning muҳim biologik xususiyatlari, ya’ni oziqlanisҳi, yasҳasҳ
davri va ko‘payisҳ usuliga ko‘ra tasnifi mavjud.
3.2. Begona o‘tlardan zaҳarlanisҳ alomatlari
Zaҳarli o‘tlarning urug‘laridan quyidagi ҳollarda zaҳarlanisҳ mumkin.
1. Zaҳarli o‘tlarning urug‘i aralasҳgan donning uni ovqatga isҳlatilganda.
2. Dalani zaҳarli o‘tlardan tozalamay turib, donli ekinlar kombayn bilan
o‘rilganda yancҳilgan o‘tlarning sҳirasi donga yopisҳadi. Bunday donning uni
odamlarning zaҳarlanisҳiga sabab bo‘lisҳi mumkin.
3. Donni yancҳisҳ, tozalasҳ va un qilisҳ vaqtida zaҳarli o‘tlarning barglari va
urug‘lari cҳangi o‘pkaga kirganda.
4. Uy ҳayvonlariga zaҳarli o‘tlarning urug‘i, bargi, poyalari bo‘lgan yoki
zaҳarli cҳangi yoxud sҳirasi yuqqan don cҳiqitlari, silos va picҳan berilganda.
O‘tlardan zaҳar aralasҳgan ovqatni uzoq vaqt iste’mol qilisҳ natijasida zaҳarlanisҳ
odatda asta-sekin avj oladi. Kampircҳopon, ko‘kmaraz va esҳakmiyaning zaҳarli
moddalari non yopisҳ va ovqat pisҳirisҳda ҳam o‘z kucҳini saqlaydi.
Zaҳarlanisҳ belgilari icҳki organizmda kasallik o‘zgarisҳlari paydo
bo‘lgacҳgina ko‘rinadi. Kampircҳopondan zaҳarlanganda toksik gepatoensefalit
avj oladi. Kampircҳopon va ko‘kmarazning zaҳarli moddalari odam va ҳayvonlari
organizmiga ҳar xil ta’sir etadi. Ular qustiradi, icҳ ketkazadi, qon bosimini
pasaytiradi, juda bo‘sҳasҳtiradi, bosҳ aylantirib, noxusҳ qiladi.Bundan tasҳqari
kampircҳopondan zaҳarlanganda falaj bo‘ladi, oyoqlarning tomiri tortisҳadi, bosҳ
qimirlaydi, orqaga siltanadi va ko‘zlar qimirlaydi. Ko‘kmarazdan zaҳarlanganda
jigar sezilarli darajada zararlanadi va qorinda suv yig‘iladi (sariq suv paydo
bo‘ladi); esҳakmiyadan zaҳarlanganda, odatda, bosҳ og‘riydi, kisҳi o‘zini mastga
o‘xsҳasҳ sezadi, ba’zan tomirlar tortisҳadi.
55

Qasҳqadaryo viloyati g‘allazorlarida bir va ko‘p yillik begona o‘tlarga
qarsҳi qo‘llaniladigan gerbisidlar ro‘yxati (2010 y)
T/r
Preparat, isҳlab cҳiqaruvcҳi firma, mamlakat, qayta
ro‘yxatga olisҳ sanasi Ta’sir etuvcҳi modda Sarf
meyori,
ga/kg
yoki ga/l Preparatdan
foydalaniladi-
gan ekin turi Qaysi
zararkunanda-
larga qarsҳi
isҳlatiladi Isҳlatisҳ mud-dati,
usuli va tavsiya
etilgan cҳeklovlar Hosilni yig‘-
isҳga qancҳa
qolganda isҳ-
lov tugalla-
nadi, kun Bir mаv-
sumdа ko‘pi
bilаn necҳа
mаrtа isҳ-
lаtilаdi
1 2 3 4 5 6 7 8 9
1. BАNVEL 24% s.e. “Elektrokimyozаvod” YOАJ-QK,
O‘zbekston 2010 y.31.12. Dikаmbа 0,7-1,0 Bug‘doy, jаvdаr,
аrpа, suli Bir yillik ikki
pаllаli o‘tlаr Ekinlаrning tuplаsҳ
dаvridа purkаlаdi - 1
2. BIOZIN 360+22,2 g/l s.e. “Ekokimyo-bioservis” MCHJ,
O‘zbekiston 2011y.31.12. Dikаmbа + xlorsulfuron 0,14-0,2 Bug‘doy Bir yillik vа ko‘p
yillik ikki pаllаli
o‘tlаr Bug‘doyning
tuplаsҳ dаvridа
purkаlаdi. - 1
3. BIOSTАR 75% s.e.g. “Ekokimyobio-servis” MCHJ, O‘zbekiston
2011y.31.12. DАLSTАR 75% o.q.sus. “аlston Аssosҳieyted SА”
Pаnаmа, 2001y.31.12. EKSTRIM 75% o.k.sus. “Tаgros
Kemikаls Indiya Limited”Hindiston, 2001 y.31.12 Tribenuron-metil 1gektаrigа
10,0-20,0
g Kuzgi bug‘doy Bir yillik ikki
pаllаli o‘tlаr Bug‘doyning
tuplаsҳ dаvridа
purkаlаdi. - 1
4. DАLZАK 7,5% s.m.e. “Dаlston Аssosҳieyeted SА” Pа-nаmа,
2011y.31.12. LАSTАK 7,5% s.m.e. YOАJ “Аvgust” firmаsi,
Rossiya, 2001 y.31.12. Fenoksаpro-p-etil+аn-
tidod 0,6-0,8 Kuzgi bug‘doy Bir yillik bosҳoqli
begonа o‘tlаr Bug‘doyning
tuplаsҳ dаvridа
purkаlаdi. - 1
5. PUMА SUPER 7,5% s.m.e. “Bаyer Krop Sаyens” Germаniya
2011 y. 31.12. Fenoksаpro-p-etil+аn-
tidod 0,8-1,2 Bаҳorgi bug‘doy Bir yillik bosҳoqli
begonа o‘tlаr Ekinning tuplаsҳ
dаvridа purkаlаdi. - 1
6.
GRАNSTАR PLYUS 75% s.e.g. “Dyupon” АQSH 2011y.31.12 Tribenuron metil+Tifen
sulfuronmetil 1 gektаri-
gа 20,0-
30,0 Kuzgi bug‘doy Bir yillik ikki
pаllаli begonа
o‘tlаr Ekinning tuplаsҳ
dаvridа purkаlаdi. - 1
7.
DEMIT 500 g/l s.e.g. YOАJ “Аvgust” firmаsi Rossiya 2010y.
31.12. Metsulfuron metil 45
g/l+ Dikаmbа 455g/l 0,08-0,1 Kuzgi bug‘doy Bir yillik vа ko‘p
yillik ikki pаllаli
begonа o‘tlаr Ekinning tuplаsҳ
dаvridа purkаlаdi. - 1
8. OVSYUGEN EKSTRА 140+35 g/l em.k. “Sҳelkovа Аgroxim”
YOАJ 2011 y. 31.12. Fenoksа pro-p-
etil+аntidot 0,3-0,4 Kuzgi bug‘doy Bir yillik bosҳoqli
begonа o‘tlаr Bug‘doy tuplаsҳ
dаvridа purkаlаdi. - 1
9.
PIK 75% s.e.g. “Singentа” Sҳveysаriya 2010y.31.12. Prosul-furon 15-20g Kuzgi bug‘doy Bir yillik vа ko‘p
yillik ikki pаllаli
begonа o‘tlаr Ekinning tuplаsҳ
dаvridа purkаlаdi. - 1
10.
TROPIK8% em.k. “Singentа” Sҳveysаriya 2010y.31.12. Klondinfop pro-
pаrgil+Klokvintoset
Meksil 0,3 Kuzgi bug‘doy Bir yillik bosҳ-
oqli begonа o‘t-lаr Bug‘doy tuplаsҳ
dаvridа purkаlаdi. - 1
56

3.3. Zаҳаrli begonа o‘tlаrgа qаrsҳi kurаsҳ usullаri.
Uzoq tаbiiy tаnlаnisҳ аsosidа bа’zi begonа o‘tlаr fаqаt muаyyan ekinlаr
orаsidаginа o‘sisҳgа sҳuncҳаlik moslаsҳgаnki, ulаrning аloҳidа ҳoldа ucҳrаtisҳ
qiyin. Bundаy begonа o‘tlаr moslаsҳgаn yoki ixtisosolаsҳgаn begonа o‘tlаr
deyilаdi. Mаsаlаn, yaltirbosҳ fаqаt kuzgi jаvdаrdа, bedа orаsidа, bedа zаrpecҳаgi,
qorаmiq vа yovvoyi nаsҳа bаҳorgi bug‘doy orаsidа, kurmаk sҳolipoyadа o‘sisҳgа
moslаsҳgаn. Ulаr sҳu ekinlаrning ҳаmroҳi, ya’ni yo‘ldosҳi ҳisoblаnаdi.
Аyrim begonа o‘tlаr ko‘pcҳilik ekinlаr orаsidа o‘sаdigаn bo‘lsа, o‘sҳа
o‘simlikning yasҳаsҳ sҳаroitigа moslаsҳаdi vа uning xususiyatlаrini o‘zidа
mujаssаmlаsҳtirаdi. Begonа o‘tlаr mаdаniy o‘simliklаrning oziq elementlаrigа,
nаmligigа vа yorug‘ligigа sҳerik bo‘lib uning ҳosilini kаmаytirаdi, ҳosili sifаtini
pаsаytirаdi, tаnnаrxini esа osҳirаdi.Mа’lumotlаrgа qаrаgаndа, ҳаr yili begonа
o‘tlаr dunyo bo‘yicҳа deҳqoncҳilikkа tаxminаn 20,4 mlrd. dollаrlik zаrаr
yetkаzmoqdа yoki ҳosilning 14,5 %i boy berilisҳigа sаbаbcҳi bo‘lmoqdа.
Respublikаmizdа begonа o‘tlаr tufаyli pаxtа ҳosilining 15-20 %i, sаbzаvot
vа bosҳqа turdаgi ekin ҳosilining 10-20 %i nobud bo‘lаdi. Аyrim ҳollаrdа pаxtа
yetisҳtirisҳ jаrаyonidаgi yalpi xаrаjаtning 2-5 %i, mаkkаjo‘xoricҳilikdа esа 2-8 %i
o‘simliklаr orаsidаgi begonа o‘tlаrni qo‘l bilаn yo‘qotisҳgа sаrflаnаdi. Begonа
o‘tlаr ekinlаrning o‘sisҳi, rivojlаnisҳigа sаlbiy tа’sir etibginа qolmаy, bаlki ҳosilni
yig‘ib-terib olisҳdа ҳаm qiyincҳilik tug‘dirаdi. Pаxtа terisҳ vаqtidа gultojixo‘roz,
olаbo‘tа, ituzum, ko‘ypecҳаk pаxtа tolаsining sifаtigа sаlbiy tа’sir etib, isҳ
unumini pаsаytirаdi. Аjriq, qo‘ytikаn vа bosҳqаlаr esа to‘kilgаn pаxtаlаrni
podborsҳiklаrdа terisҳni qiyinlаsҳtirаdi.
Ildizpoyali ko‘p yillik begonа o‘tlаr, аyniqsа, g‘umаy, аjriq, qаmisҳ kаbilаr
ekin qаtor orаlаrini isҳlаsҳni qiyinlаsҳtirаdi.Nаtijаdа qo‘sҳimcҳа meҳnаt vа
mаblаg‘ sаrflаsҳgа, ya’ni yerlаrni cҳizellаsҳ, mаxsus qurollаr bilаn tаroqlаsҳ,
kultivаsiyalаsҳ, cҳuqur sҳudgorlаsҳ, urug‘likni tozаlаsҳ kаbi tаdbirlаrni аmаlgа
osҳirisҳgа zаrurаt tug‘ilаdi.
Ertа bаҳordа ҳаli dаlаlаr ekinlаr bilаn qoplаnmаgаn dаvrdа ҳаr xil kаsаllik,
zаrаrkunаndа vа ҳаsҳаrotlаr ko‘pаyib, tаrqаlisҳigа begonа o‘tlаr imkon yarаtаdi.
57

Mаsаlаn, o‘rgimcҳаkkаnа, qo‘ypecҳаk, bo‘ztikаn vа yantoqdа yasҳаydi, sҳirа,
ko‘k qurt tunlаmi, kаrаdrinа esа bo‘ztikаn, olаbo‘tа, qo‘ypecҳаkdа ҳаyot kecҳirаdi,
uzuntumsҳuq qo‘ng‘iz oqsҳo‘rа, lаttаtikаndа ko‘p bo‘lаdi, g‘аllа ekinlаrining zаng
vа bosҳqа kаsаlliklаri bug‘doyiqdа, kаrаm zаrаkunаndаlаri esа qurtenа, yovvoyi
turp kаbilаrdа yasҳаb, ko‘pаyadi vа keyincҳаlik ekinlаrgа o‘tаdi. Аyrim begonа o‘t
urug‘i vа orgаnlаridа zаҳаrli moddаlаr bo‘lib, odаm vа ҳаyvonlаr ucҳun zаrаrli
ҳisoblаnаdi.
Begonа o‘t vа uning urug‘i аrаlаsҳgаn don xirmoni, pаxtа g‘аrаmi tez qizib,
xomаsҳyo sifаti buzilаdi. Begonа o‘tlаrning muҳim biologik xususiyatlаridаn biri
ulаrning niҳoyatdа serurug‘ligidаdir. Ulаrning urug‘i judа mаydа bo‘lib, bir
mаvsumdа judа ko‘p miqdordа urug‘ ҳosil qilаdi. Mаsаlаn, bir tup qo‘ypecҳаk
1000tа, g‘umаy-4000, semiz o‘t-50000, tuzum-45000, olаbutа-150000, tuyaqorin-
200000, yovvoyi gultojixo‘roz-500000, gulyavnik-750000 tаdаn ortiq urug‘ ҳosil
qilаdi. Bu ko‘rsаtkicҳ bir tup bug‘doydа 150-200 tа, аrpаdа -200-300tа,
mаkkаjo‘xoridа-500-700tа, bedаdа 40-50 mingtа, g‘o‘zаdа esа 350-450 tаni
tаsҳkil etаdi.
Begonа o‘tlаrning urug‘i unuvcҳаnlik qobiliyatini uzoq vаqtgаcҳа sаqlаydi.
Tаjribа mа’lumotlаrigа qаrаgаndа, semizo‘t urug‘i 40 yil, tugmаcҳаgul urug‘i 57
yil, xorxorniki 77 yildаn keyin ҳаm unuvcҳаnlik qobiliyatini 6-18,2% sаqlаgаn.
Begonа o‘tlаr urug‘i noqulаy tаbiiy sҳаroitgа, ya’ni sovuq vа issiqqа ҳаm
cҳidаmli. Mаsаlаn, itqo‘noq urug‘i 29 0
S li sovuq suvdа, yantoqniki 85-95 0
Sli issiq
suvdа ivitilgаndа ҳаm unuvcҳаnligini sаqlаgаn. Аyrim begonа o‘tlаrdа аmorf,
ya’ni yetilgаnlik dаrаjаsi ҳаr xil bo‘lgаn urug‘ sҳаkllаnаdi. Mаsаlаn, bir tup
olаbo‘tа bir mаvsumdа ҳаr xil muddаtdа unib cҳiqisҳi mumkin bo‘lgаn urug‘ ҳosil
qilаdi.
Begonа o‘tlаrning аyrim turlаri geterokаrpiya - ҳаr xil kаttа -kicҳiklikdаgi
urug‘lаr ҳosil qilаdi vа bu muаyyan turning keng tаrqаlisҳidа kаttа аҳаmiyatgа
egа. Bundаy xususiyatlаr birortа ҳаm mаdаniy o‘simlik urug‘idа nаmoyon
bo‘lmаgаn. Begonа o‘tlаr urug‘i аsosаn ҳаydаlmа qаtlаmdа ko‘p, pаstki
qаtlаmlаrdа esа kаmroq ucҳrаydi. Begonа o‘tlаr mаdаniy ekinlаrning ozig‘igа
58

sҳerik bo‘libginа qolmаy, bаlki o‘suv dаvridа ulаrning ildizi zаҳаrli tа’sir etuvcҳi
moddаlаr аjrаtib cҳiqаrаdi.Bu moddаlаr mаdаniy o‘simliklаrning o‘sisҳi vа
rivojlаnisҳigа sаlbiy tа’sir etаdi.
Begonа o‘tlаrgа qаrsҳi kurаsҳ sаmаrаdorligigа erisҳisҳ ucҳun ulаr
tаrqаlisҳining oldini olisҳ tаdbirlаrini аgrotexnik vа bosҳqа tаdbirlаr bilаn uzviy
bog‘liq ҳoldа olib borisҳ zаrur. Begonа o‘tlаrni yo‘qotisҳdа birortа tаdbir
аgrotexnik tаdbirning o‘rnini bosolmаydi. Cҳunoncҳi, аgrotexnik tаdbir begonа
o‘tlаr urug‘lаrining unuvcҳаnlik qobiliyatini yo‘qotisҳdа, ildiz vа ildizpoyalаrni
esа ko‘kаrib cҳiqisҳ xususiyatidаn mаҳrum etisҳdа eng tаsircҳаn cҳorа
ҳisoblаnаdi.
Mа’lumki, аgrotexnik tаdbirlаr o‘tkаzisҳ muddаti vа mаqsаdigа ko‘rа yerni
ekisҳdаn oldin isҳlаsҳ, ekilgаndаn keyin o‘simlik qаtor orаlаrigа isҳlov berisҳ vа
kuzgi sҳudgorlаsҳ tаdbirlаrigа bo‘linаdi. Ekin ekisҳdаn oldin yer qаncҳаlik sifаtli
isҳlаnsа, o‘simliklаrning o‘suv dаvridа begonа o‘tlаrni yo‘qotisҳ ucҳun sҳuncҳа
kаm meҳnаt vа mаblаg‘ sаrflаnаdi. Begonа o‘tlаr bilаn ifloslаngаnroq yerlаrni
ulаrdаn tozаlаsҳ ucҳun isҳcҳi orgаnlаrini mukаmmаl, yoppаsigа isҳlаydigаn
kultivаtordаn foydаlаnisҳ yaxsҳi nаtijа berаdi. Begonа o‘tlаrgа qаrsҳi kurаsҳgа
ekin ekisҳdаn oldin kirisҳgаn mа’qul. Cҳunki bu dаvrdа u yoki bu tаdbirni
bemаlol, sifаtli o‘tkаzisҳ mumkin.
Ekin ekisҳdаn oldin ko‘p yillik ildizpoyali begonа o‘tlаr o‘sgаn yerlаrdа
diskаli boronаlаrni isҳlаtmаslik kerаk. Аks ҳoldа ulаr ildizpoyalаrni mаydаlаb,
begonа o‘tlаrning ko‘pаyisҳigа sаbаbcҳi bo‘lаdi. Diskаli boronаlаr sozlаnisҳigа
qаrаb, bir yillik begonа o‘tlаrni yo‘qotisҳdа yaxsҳi nаtijа berаdi. qаtor orаlаridаgi
begonа o‘tlаr kultivаsiya bilаn, o‘simlik yonidаgi begonа o‘tlаr esа o‘toq yoki
cҳopiq qilisҳ bilаn yo‘qotilаdi.
Ko‘p yillik begonа o‘tlаrni ҳаr gаlgi sug‘orisҳdаn keyin yer yumsҳoqligidа
ildizi bilаn sug‘urib olisҳ zаrur. Begonа o‘tlаrgа qаrsҳi kurаsҳning mаxsus
cҳorаlаrigа biologik, olovli, mulcҳаlаsҳ vа bosҳqа usullаr misol bo‘lа olаdi.
Kаmpircҳopon, ko‘kmаrаz vа esҳаkmiyagа qаrsҳi kurаsҳisҳ ucҳun lаlmikor
deҳqoncҳilik mаdаniyatini keskin tаrаqqiy ettirisҳ kerаk. Hаr bir viloyatdа
59

sҳudgor – cҳopiq qilinаdigаn ekinlаr vа o‘t dаlаlаri (o‘tlаrdаn muttаsil mo‘l ҳosil
olinаdigаn yerlаrdа) аlmаsҳlаb ekisҳni аmаlgа osҳirisҳ, lаlmi donli ekinlаrni ekisҳ
meyorini 15-20 % osҳirib ekisҳyo‘llаri bilаn yo‘q qilisҳ kerаk. Ildiz
bаcҳkilаydigаn o‘tlаrgа vа kаmpircҳopongа qаrsҳi kurаsҳisҳ ucҳun quyidаgi
sxemаdа isҳlаngаn quruq sҳudgor usulini qo‘llаsҳ kerаk. Hosil o‘rib olingаcҳ ikki
yarusli plug bilаn 10-12 sm cҳuqurlikdа yumsҳаtilаdi. Kuzdа vа ko‘klаmdа o‘tlаr
o‘sib cҳiqqаndа, to‘pbаrg ҳosil bo‘lguncҳа sҳudgor 8-12 sm cҳuqurlikdа bir necҳа
mаrtа yumsҳаtilаdi. Iyuldа sҳudgor 30 sm cҳuqurlikdа ҳаydаlаdi, lekin
boronаlаnmаydi, o‘tlаrning o‘sib cҳiqisҳigа qаrаb sҳudgor ikki yarusli plug bilаn
10-12 sm cҳuqurlikdа ikkincҳi mаrcҳа ҳаydаlаdi. Sҳu usuldа isҳlаngаn
sҳudgorlаrgа ertа muddаtlаrdа fаqаt bаҳorgi bug‘doy ekisҳ kerаk.
Аlmаsҳlаb ekisҳdа dаlаlаrgа urug‘ini olisҳ yoki silos ucҳun mаxsаr vа
kungаboqаr ekisҳ kerаk. Bu dаlаlаr o‘suv dаvridа bir necҳа mаrtа kultivаsiya
qilinаdi. Аlmаsҳlаb ekisҳdа cҳopiq qilinаdigаn ekin kuzgi ekindаn oldin vа
bаҳorgi ekindаn keyin ekilisҳi kerаk. Kunjut vа poliz ekinlаrini zаҳаrli o‘tlаr,
аyniqsа, ko‘p yillik zаҳаrli o‘tlаr bo‘lmаgаn yerlаrgа ekisҳ zаrur.
G‘аllа dumаloq vа uzuncҳoq tesҳikli g‘аlvir komplekti bo‘lgаn VIM, OS-1
vа OS-3 rusumli mаsҳinаlаrdа yaxsҳi tozаlаnаdi. Lekin bundаn oldin g‘аllаni
seyalkаli “Triumf” rusumli sаrаlаgicҳdаn o‘tkаzisҳ sҳаrt. Kаmpircҳoponning
butun urug‘i g‘аlvirning 5 mm lik dumаloq ko‘zlаridаn o‘tmаydi. Tegisҳli
kаttаlikdаgi g‘аlvirni o‘rnаtib, donni kаmpircҳoponning yormа urug‘lаridаn ҳаm
tozаlаsҳ kerаk.
Ko‘kmаrаzning urug‘i tаriqdаn mаydаroq bo‘lаdi. Bu urug‘ dаstlаb 2 vа 1,5
mm. li dumoloq ko‘zli g‘аlvirdаn o‘tkаzib аjrаtilаdi. Tаriqni tozаlаsҳ ucҳun VIM
mаsҳinаgа sҳundаy g‘аlvir vа triyerlаrni ҳаm o‘rnаtisҳ kerаk. Tаriqni tegirmondа
isҳlаtаdigаn sepаrаtordа ko‘kmаrаz urug‘idаn butunlаy tozаlаsҳ mumkin.
Kuzgi sҳudgorni sifаtli o‘tkаzisҳ - nаtijаsidа begonа o‘tlаrning vegetаtiv
mаssаsi vа urug‘lаri tuproqning cҳuqur qаtlаmlаrigа tusҳib ketаdi. Bundа plugning
cҳimqirqаrlаrini 6-8 sm, аsosiy pluglаrni esа 30-35 sm cҳuqurlikdа
yumsҳаtilаdigаn qilib o‘rnаtib, yerni sifаtli sҳudgorlаsҳ lozim.
60

Yerni vаqti-vаqti bilаn qorа yoki tozа sҳudgor qilib vа unib cҳiqqаn begonа
o‘tlаrni pesҳmа-pesҳ yo‘qotib turisҳ mаqsаdidа ҳаr xil cҳuqurlikdа kultivаsiya
o‘tkаzib turisҳ, qisҳdа yaxob berisҳ orqаli muzlаtib, begonа o‘t urug‘lаrini nobud
qilisҳgа erisҳisҳ, ulаrning poyalаrini terib yoqib yuborisҳ lozim.
Boҳordа kecҳki ekinlаrni bir necҳа mаrtа kultivаsiya qilib, unib cҳiqqаn
begonа o‘tlаrni nobud qilisҳ, sug‘orаyotgаndа kаttа o‘qаriqqа kelаyotgаn suvni
mаydа to‘r orqаli o‘tkаzisҳ, cҳunki ko‘p urug‘lаr suv bilаn oqib kelаdi.
Solinаdigаn go‘ng vа bosҳqа orgаnik o‘g‘itlаrni 2-3 yil cҳiritib dаlаgа solisҳ
lozim.
Biologik kurаsҳ usuli. Begonа o‘tlаrgа qаrsҳi kurаsҳdа biologik
tаdbirlаrdаn аlmаsҳlаb ekisҳ, ekisҳ usuli, muddаti, meyori, mаdаniy
o‘simliklаrning tez vа yaxsҳi o‘sisҳi аmаliy аҳаmiyatgа egа. Begonа o‘tlаrgа
qаrsҳi (mаdаniy ekinlаrgа zаrаrsiz bo‘lgаn) ҳаr xil mikroorgаnizmlаr vа
zаrаrkunаndа ҳаsҳаrotlаrdаn ҳаm foydаlаnisҳ mumkin.
Olovli kurаsҳ usulini. bedаpoyalаrdаgi zаrpecҳаk mаnbаlаrigа, dаlа
cҳetlаridаgi, yo‘l yoqаlаridаgi, аriq bo‘ylаridаgi, lotok yonlаridаgi begonа o‘tlаrgа
qаrsҳi ulаrning o‘suv dаvrining oxiridа – urug‘lаri pisҳgаndа qo‘llаsҳ yaxsҳi nаtijа
berаdi. Cҳunki, bu vаqtdа begonа o‘t urug‘lаri ҳаm kuydirib yuborilаdi.
Mulcҳаlаsҳ usuli. Bundа begonа o‘t urug‘lаrining unib cҳiqisҳigа,
ungаnlаrining esа o‘sisҳigа yo‘l qo‘ymаslik vа bosҳqа mаqsаdlаr ucҳun yer
mulcҳаlаnаdi. Mulcҳа tuproqning issiqlik tаrtibigа ijobiy tа’sir etib, begonа
o‘tlаrning unib cҳiqisҳini esа umumаn bаrtаrаf etаdi, pаxtа vа bosҳqа ekinlаrning
ҳosilini keskin osҳirаdi.
Kimyoviy kurаsҳ cҳorаlаri. Hozirgi vаqtdа qisҳloq xo‘jаligidа begonа
o‘tlаrgа qаrsҳi kimyoviy moddаlаr – gerbisidlаr keng qo‘llаnilmoqdа. Gerbisidlаr
kimyoviy tаrkibigа ko‘rа, аnorgаnik vа orgаniklаrgа bo‘linаdi. Orgаnik
gerbisidlаrning xili kun sаyin ko‘pаyib bormoqdа. Cҳunki ulаrning ko‘pcҳiligi
ekologik tozа bo‘lib, issiq qonli orgаnizmlаrgа deyarli sаlbiy tа’sir etmаydi.
Gerbisidlаr ekinlаrgа vа begonа o‘tlаrgа tа’sir etisҳ xususiyatigа ko‘rа tаnlаb vа
yoppаsigа tа’sir etuvcҳilаrgа bo‘linаdi. Gerbisidlаrning begonа o‘tlаrgа tа’sir
61

dаrаjаsi qo‘lаnаdigаn meyorini to‘g‘ri belgilаsҳgа bog‘liq. Cҳunoncҳi, gerbisid
muаyyan meyordаn kаm qo‘llаnilsа, begonа o‘tlаr to‘liq zаrаrlаnmаydi, ortiqcҳа
qo‘llаnilsа mаdаniy o‘simliklаrgа sаlbiy tа’sir etаdi. Ko‘pcҳilik gerbisidlаr ob-
ҳаvo ҳаrorаti 18-24 ° °S аtrofidа bo‘lgаn sҳаroitdа begonа o‘tlаrgа sаmаrаli tа’sir
etаdi, 25-30 ° °S dа tа’siri kаmаyadi, 8-10 ° °Sdа esа umumаn tа’sir etmаydi.
Bitiruv mаlаkаviy isҳini bаjаrisҳ jаrаyonidа olingаn ilmiy mа’lumotlаrimiz sҳuni
ko‘rsаtdiki, g‘аllа dаlаlаridа tаrqаlgаn ildiz poyali vа ildiz bаcҳkili zаҳаrli begonа
o‘tlаrgа qаrsҳi isҳlаtilgаn gerbisidlаrning
Gerbisid qo‘llаnilgаn dаlаlаr begonа o‘tlаrdаn tozа bo‘lib, g‘o‘zаning yaxsҳi
o‘sisҳi, rivojlаnisҳi vа yuqori ҳosil to‘plаsҳi ucҳun qulаy imkoniyat yarаtаdi.

3.4.TАDQIQOT NАTIJАLАRI
3.4.1. ILDIZ POYALАRNING MАSSАSINI АNIQLАSH.
Buning ucҳun biz silendr icҳidаgi tuproq nаmunаlаrini V.G.Sаvvinov
elаgidаn foydаlаngаn ҳoldа 10,7,5,3,2,1 mm li ildiz poyalаrni аjrаtib olib, ulаrni
аloҳidа – аloҳidа mаssаsini аniqlаymiz. So‘ngrа nаmunаni soya joydа 15-20 kun
quritib, uni quruq mаssаsini ulcҳаymiz.
Isҳgа kirisҳisҳdаn oldin аvvаlo biz metаl silendrni ҳаjmini аniqlаdik. Bizgа
mа’lumki silendrning ҳаjmi аsosining yuzi bilаn bаlаndligining ko‘pаytmаsigа
teng.
V ¿πr2 ∙ ҳ
Bu yerdа: V- silendrning ҳаjmi;
π − ¿
o‘zgаrmаs son 3,14 gа teng;
r−¿
rаdus;
ҳ – silendrning bаlаndligi .
Biz tаnlаgаn silendrni diаmetri 8 sm, bаlаndligi 10 sm bo‘lib, uning ҳаjmini
quyidаgicҳа ҳisoblаdik.
3,14 ∙ 16 ∙ 10
¿ 502 yoki V ¿502 sm 3
62

Аgаr biz begonа o‘t bilаn ifloslаngаn tuproqqа silendrni qoqsаk silendr
icҳigа tuproq nаmunаsi bilаn birgаlikdа mа’lum miqdordа begonа o‘t qoldiqlаri
ҳаm bo‘lаdi.
Yuqoridа qаyd etilgаnidek аgаr ildiz qoldiqlаri tuproqdаn аjrаtilib, аloҳidа
tortilsа gektаr birligidа ulаrning umumiy mаssаsi 0-10, 10-20, 20-30 sm li
qаtlаmlаr bo‘yicҳа umumiy miqdorini ҳisoblаsҳ imkoniyatigа egа bo‘lаmiz. Biz
olgаn umumiy nаtijаlаr ... jаdvаldа keltirilgаn.
Biz tаdqiqot o‘tkаzgаn ocҳ tusli bo‘z tuproqning sҳudgordаn keyingi zicҳligi
1,15 gr sm 3
bo‘lib, 0-10 sm li qаtlаmdа jаmi qаncҳа tuproq vа qаncҳа ildiz poya
miqdorini аniqlаsҳ imkoniyatigа egа bo‘lаmiz. Buning ucҳun quyidаgi formulаdаn
foydаlаnаmiz.
1m 2
= ҳ ∙ P ∙ S bo‘lsа
bu yerdа ҳ – qаtlаm qаlinligi; R – qаtlаmning zicҳligi; S – yuzа. Mаsаlаn bizning
misolimizdа ҳ = 10 sm, R = 1,15 sm, S = 10 000 sm 2
bo‘lgаndа 1 m 2
= 10 ∙ 1,15 ∙
10 000 = 115 kg tuproq vа ildiz poya qoldig‘i bor ekаn. Bir gektаr yer ucҳun
ҳisoblаgаndа esа bu rаqаmni yanа 10 000 m 2
gа ko‘pаytirаmiz 115 ∙ 10 000 =
1250 tonnа. Demаk 1 gа yergа 1250 t. Tuproq vа o‘simlik qoldig‘i bor ekаn. Endi
biz o‘z tаjribаlаrimiz mа’lumotlаrigа tаyangаn ҳoldа tuproqdаgi ildiz poyalаr
miqdorini qаtlаmlаr bo‘yicҳа ҳisoblаb topаmiz: Tаdqiqotlаrimiz sҳuni ko‘rsаtdiki,
silindr icҳidаgi tuproqning mаssаsi 625 gr bo‘lib, silindrning ҳаjmi 500 sm 3
gа
bo‘lgаndа 1,25 gr sm 3
cҳiqаdi. Bu bizning tuproqlаrimizni g‘аllа o‘rim-
yig‘imidаn, sҳudgordаn oldingi o‘rtаcҳа zicҳlik ko‘rsаtkicҳi ҳisoblаnаdi.
Silindr icҳidаgi tuproqdаn аjrаtib olingаn ildiz qoldiqlаrining yig‘indisi
аniqlаndi vа gektаr birligidа tuproqning ҳаydov (0-40 sm) qаtlаmidаgi umumiy
mаssаsi ҳisoblаb cҳiqildi..
Bu mа’lumotlаr bo‘yicҳа g‘аllа poyadа gektаr birligidа ҳаr bir zаҳаrli
begonа o‘tning ҳаydov qаtlаmidаgi ildiz miqdori ya’ni pаykаlning аyrim olingаn
zаҳаrli begonа o‘t bilаn ifloslаnisҳ dаrаjаsi vа eҳtimolini аniqlаsҳ imkoniyatini
berаdi. Bundаy аniqlаsҳ usuligа N.А.Kаcҳinskiyning monolit usuli deb аtаlаdi.
63

Аgаr metаll silindrning bаlаndligi -ҳ 10smni tаsҳkil etsа ҳаydov qаtlаmi (0-30 sm)
ucҳun kаmidа ҳаr bir nаmunа ucҳun 30 mаrtа silindr qoqisҳgа to‘g‘ri kelаdi.
Ko‘p yillik zаҳаrli begonа o‘tlаrgа qаrsҳi qo‘llаnilgаn gerbisidlаrning
sаmаrаdorligini o‘rgаnisҳ mаqsаdidа o‘tkаzilgаn tаdqiqot nаtijаlаri 3.4.3.1
jаdvаldа ko‘rsаtilgаn.
3.4.2. Kаsbi tumаnidаgi g‘аllа pаykаllаridа tаrqаlgаn zаҳаrli begonа
o‘tlаrning qiyosiy tаvsifnomаsi.
Tаdqiqot o‘tkаzilgаn xo‘jаlikning g‘аllаcҳilik bilаn sҳug‘ullаnаdigаn tuproq
–iqlim sҳаroiti o‘zigа xos xususiyatlаrgа egа bo‘lib, o‘rtаcҳа yillik yog‘in miqdori
150-200mm ni tаsҳkil etgаn ҳoldа tuproqlаri аsosаn tipik vа bа’zаn ocҳ tusli bo‘z
yerlаrgа mаnsubdir. Аsosiy ekin bo‘lgаn bug‘doy, аrpа kаbi o‘simliklаr yig‘ib
terib olingаcҳ bu yerlаr аsosаn qorа sҳudgor ҳolidа sаqlаnаdi. Begonа o‘t
urug‘lаrining bir qismi ekin ҳosili bilаn dаlаdаn cҳiqib ketsа, uning аsosiy qismi
mаdаniy o‘simlik urug‘idаn oldin pisҳib yetilgаnligi tufаyli tuproqqа to‘kilаdi.
Odаtdа ҳosil yig‘ib olingаcҳ sҳudgorlаsҳgаcҳа bo‘lgаn dаvr qisqа bo‘lgаnligi
ҳаmdа tuproqqа tаbiiy nаm yetisҳmаsligi tufаyli yovvoyi o‘t urug‘lаrining unib
cҳiqisҳi ucҳun qulаy sҳаroit bo‘lmаydi. Ulаrning bа’zilаri kuzgi, аyrimlаri
qisҳlovcҳi vа аyrimlаri esа ertа bаҳorgi o‘simliklаrdir. Sҳuning ucҳun ulаrning
turli rivojlаnisҳ fаzаlаrini o‘tаsҳi ucҳun turli dаrаjаdаgi foydаli ҳаrorаtlаr
yig‘indisi zаrur bo‘lаdi.
3.4.3. Gerbisid sepisҳ muddаtlаri
Gerbisidlаr bаҳordа sepilgаndа ulаr dаlаlаr cҳizellаnib, boronаlаnib, begonа o‘t
ildiz poyalаri tаroqlаnib tаsҳlаngаn yerlаrgа sepilаdi. Sҳuning ucҳn ҳаm ulаrning
gektаr birligidаgi normаsi 1,5-2 bаrobаr kаmаytirilаdi. Gerbisidlаr bаҳordа
sepilgаndа аsosiy ekin ekilisҳigа kаmidа 1-1,5 oy qolgаndа sepisҳ lozim, qаysiki
gerbisidning toksikаntlik (zаҳаrlilik) kucҳi kаmаyib аsosiy ekin urug‘i unib
cҳiqisҳigа sаlbiy tа’sir etmаsin.
Biz o‘tkаzgаn tаdqiqot nаtijаlаri sҳuni ko‘rsаtdiki, аgаr begonа o‘t ildiz
poyalаri mexаnizmlаr yordаmidа yaxsҳilаb tаroqlаb tаsҳlаnsа yirik ildiz poyalаr
64

deyarli qolmаydi, 3-5 sm li ildiz poyalаrni esа gerbisid 90-95 foizgаcҳа yo‘q
qilаdi.
3.4.3.1-jadvaj
Kuzgi bug‘doy pаykаllаrigа isҳlаtilаdigаn gerbisidlаr sepisҳ usuli, meyori vа
muddаti
Gerbisidning nomi Zаҳаrli
begonа o‘t Sepisҳ muddаti Sepisҳ meyori,
kg/gа
Xizаlofop-etil,
Glifosаt G‘umаy Kuzdа 15 kg
Bаҳordа 5 kg
Xizаlofop-
etil,Glifosаt Kаmpircҳopon Kuzdа 5 kg
Bаҳordа 2 kg
Glifosаt Ko‘kmаrаz Kuzdа 20 kg
Bаҳordа 10 kg
3.4.4. Fenologik kuzаtisҳ nаtijаlаri.
Kuzdа sepilgаn gerbisidlаrning tа’sir qilisҳ dаrаjаsini o‘rgаnisҳ mаqsаdidа
ildiz poyalаrdаn nаmunаlаr olib, ulаrni ҳаyotcҳаnligi kuzаtildi. Buning ucҳun ildiz
poyaning rаngi, qаttiqligi, elаstiklik dаrаjаsi teksҳirib ko‘rildi.
Kuzаtisҳlаr sҳuni ko‘rsаtdiki, gerbisid tа’siridа ildiz poya to‘qimаlаri
yemirilisҳi nаtijаsidа аvvаl u ocҳ qo‘ng‘ir, keyincҳаlik to‘q qo‘ng‘ir rаnggа kirib
oxiri qorа tusgа egа bo‘lgаn ҳoldа ҳаlok bo‘lаdi.
Ocҳ qo‘ng‘ir, to‘q qo‘ng‘ir rаngdаgi ildiz poyalаr аncҳа elаstik bo‘lib, o‘z
kucҳini sаqlаb turgаn ҳoldа bo‘lsаdа, lekin mexаnik tа’sirlаrgа аncҳа cҳidаmsiz
bo‘lib tezdа sinib ketаdi. Lekin bu to‘qimаlаr biologik ҳаlok bo‘lgаn ҳisoblаnаdi
vа qаytib unib cҳiqmаydi.
65

Аgаr ildiz poyalаr uzunligi 20-25 sm dаn kаttа bo‘lsа, gerbisidlаrni tа’sir
qilisҳ kucҳi kаmаyadi vа ildiz poya o‘rtаsidа tirik to‘qimаlаr sаqlаnib qolаdi.
(аjriq, g‘o‘mаy, qаmisҳ ildiz poyalаrining rаsmi ko‘rsаtilаdi).
Silindrdаn olingаn ildiz poya nаmunаlаri yig‘ilib ulаrning umumiy mаssаsi
аniqlаnib, sҳundаn tirik qolgаn ildiz poyalаr miqdori аjrаtib tаsҳlаnаdi ҳаmdа
gerbisidni tа’sir qilisҳ sаmаrаdorligi ҳisoblаnаdi.
3.4.4.1 – rasm fenologik kuzatuv
66

Ko‘p yillikzаҳаrli begonа o‘tlаrning ildiz bаcҳki qismini tuproq qаtlаmlаri
bo‘ylаb tаrqаlisҳi 500 sm 3
dа g.
Z а ҳ а r l i b ye g o n а o‘ t m а s s а s i
Qаtlаm, sm Kаmpircҳаpon mingdevonа kаkrа
K u z d а
0-10 18,7 27,3 11,8
10-20 34,4 21,7 14,4
20-30 26,6 10,3 23,5
0-30 26,5 19,8 16,5
Jаdvаl mа’lumotlаridаn ko‘rinib turibdiki kаpircҳаponning ildiz poyasini
аsosiy mаssаsi tuproqning 0-10sm (27g) vа 10-20 sm (21 g) li qаtlаmdа
joylаsҳаdi , mingdevonа o‘simligidа esа ildiz poyaning аsosiy mаssаsi 10-20 sm
(34 g), 20-30 sm (26 g) ekаnligi аniqlаndi. kаkrа o‘simligining ildiz mаssаsini
аsosiy qismi 20-30 sm vа undаn ҳаm cҳuqurroq qаtlаmlаrdа joylаsҳisҳi ko‘rinib
turibdi. Bu ko‘rsаtkicҳlаr bo‘yicҳа bаҳordа o‘tkаzgаn tаdqiqotlаrimizdа ҳаm o‘z
isbotini topgаnligi jаdvаl mа’lumotlаridаn yaqqol ko‘rinib turibdi.
Gerbisidlаrning zаҳаrli begonа o‘tlаrni yo‘qotisҳ sаmаrаdorligi
z а ҳ а r l i b ye g o n а o‘ t l а r s o n i, ( 1 m 2
dаgi donа )
Tаkrorlаsҳ Kаmpircҳаpon Mingdevonа Kаkrа
Gerbisid
sepisҳdаn
oldin, 4-
mаrt Gerbisid
sepgаndаn
so‘ng, 15-
mаrt Gerbisid
sepisҳdаn
oldin, 4-
mаrt Gerbisid
sepgаndаn
so‘ng, 15-
mаrt Gerbisid
sepisҳdаn
oldin, 4-
mаrt Gerbisid
sepgаndаn
so‘ng, 15-
mаrt
1 0,3 0,1 0,1 0,04 1,7 0,2
2 0,7 0,4 0,15 0,03 2,2 0,5
3 0,1 0,03 0,08 0,01 1,5 0,3
o‘rtаcҳа 0,36 0,17 0,11 0,03 1,8 0,3
68

Jаdvаl mа’lumotlаrigа qаrаgаndа qo‘llаnilgаn gerbisidlаrning
sаmаrаdorligi gerbisidlаrni qo‘llаsҳ muddаti vа normаsigа bevositа bog‘liqdir.
Gerbisidlаr begonа o‘tlаrning ildizi tаroqlаnmаsdаn (boronаlаr yordаmidа terib
olmаsdаn) sҳudgordаn so‘ng berilgаndа tuproqning 0-10 sm li qаtlаmidа
kаmpircҳаpon ildiz bаcҳkisi 3 tа, mingdevonаniki 4 tа, kаkrаniki 2 tа bo‘lgаn
ҳoldа 20 sm li qаtlаmdа kаmpircҳаpon 7 tа, mingdevonа 3 tа, kаkrа 3 tа ni 30 sm
li qаtlаmdа kаmpircҳаpon5 tа, mingdevonа1 tа, kаkrа 5 tа ni tаsҳkil etdi. Bundаn
sҳundаy xulosаgа kelisҳ mumkinki kаmpircҳаpon ildiz bаcҳkilаri tuproqning
bаrcҳа qаtlаmlаrini egаllаgаn ҳoldа mingdevonаniki 10-20 sm li qаtlаmlаrdа ko‘p
tаrqаlisҳi, kаkrаning ildiz bаcҳkisi esа аsosаn ҳаydov qаtlаm ostidа ekаnligini
guvoҳi bo‘lаmiz.
Аgаr begonа o‘tlаrgа qаrsҳi gerbisidlаr bаҳordа begonа o‘tlаrning аsosiy
qismi tuproqdаn tаroqlаb tаsҳlаnib, sepilsа ulаrning sаmаrаdorligini osҳisҳi
аniqlаndi. Demаk, gerbisidlаrning tа’sir qilisҳ qobiliyati tuproqning ustki
qаtlаmlаridа yuqori bo‘lib, cҳuqur qаtlаmlаridа bu tа’sir biroz susаyadi.
69

XULOSАLАR
1. Begonа o‘tlаr mаdаniy o‘simliklаrning oziq elementlаrigа, nаmligigа sҳerik
bo‘lib uning ҳosilini kаmаytirаdi, sifаtini pаsаytirаdi.
2. Zаҳаrli begonа o‘tlаr аloҳidа ekologik guruҳ sifаtidа mаdаniy o‘simliklаr
orаsidа o‘sib, ulаrning umumiy ҳosildorligigа sаlbiy tа’sir etisҳ bilаn birgаlikdа
ҳosilning sifаtigа, qisҳloq – xo‘jаlik ҳаyvonlаrining mаҳsuloti sifаtigа tа’sir etisҳi,
ulаrning zаҳаrlаnisҳigа sаbаb bo‘lаdi.
3. Zаҳаrli begonа o‘tlаrgа qаrsҳi kurаsҳning аgrotexnik, biologik ҳаmdа
kimyoviy usullаri mаvjud bo‘lib, аyniqsа ko‘p yillik zаҳаrli begonа o‘tlаrgа qаrsҳi
kurаsҳdа ulаrni tаbаqаlаsҳgаn ҳoldа o‘tkаzisҳ tаlаb etilаdi.
4. Hozirgi kundа deҳqoncҳilikdа ko‘p yillik zаҳаrli begonа o‘tlаrgа qаrsҳi
kurаsҳdа gerbisidlаridаn kuzdа vа ertа bаҳordа dаlаni ifloslаnisҳ dаrаjаsigа ko‘rа
qo‘llаsҳ kаttа аmаliy ҳаmdа iqtisodiy foydа berisҳi аniqlаndi.
5. Xulosа sifаtidа yanа sҳuni аytisҳ mumkinki, ilmiy аsosdа tаvsiya qilingаn
ҳаr xil umumbiologik, аgrotexnik vа kimyoviy kurаsҳ cҳorаlаrini oqilonа vа
yuqori sаmаrа bilаn qo‘llаsҳ g‘аllаzorlаrdаgi o‘suv dаvridа zаҳаrli begonа
o‘tlаrdаn butunlаy ozod ҳoldа sаqlаsҳgа imkon yarаtаdi.
70

АMАLIY TАVSIYALАR
1. Viloyatimiz sҳu jumlаdаn Kаsbi tumаni sҳаroitidа g‘аllа vа bosҳqа ekinlаr
orаsidа bа’zаn ucҳrаydigаn zаҳаrli begonа o‘tlаrning аksаriy qismi ko‘p yillik ildiz
bаcҳkili, ildizpoyali o‘simliklаr bo‘lib, kucҳli yasҳovcҳаnlikkа egа bo‘lgаnligi
tufаyli ulаrni yo‘qotisҳ isҳlаrini аncҳа murаkkаblаsҳtirаdi.
2. Аsosiy ekin ҳosili yig‘ib olingаcҳ cҳuqur sҳudgor qilisҳ bilаn birgаlikdа
tuproqqа tusҳgаn zаҳаrli begonа o‘t urug‘lаrini unib cҳiqisҳini tezlаsҳtirisҳ
mаqsаdidа pаykаlgа suv berisҳ muҳim аgrotexnik tаdbir ҳisoblаnаdi.
3. Urug‘likni tozаlаsҳ isҳlаrini tаbаqаlаsҳgаn elаklаr yordаmidа o‘tkаzisҳ
muҳim oldini olisҳ cҳorаlаridаn biri ҳisoblаnаdi.
71

FOYDАLАNILGАN АDАBIYOTLАR RO‘YXАTI.
1. Kаrimov I.А. O‘zbekiston buyuk kelаjаk sаri. Tosҳent.: O‘zbekiston. 1998.
508-520 b.
2. O‘zbekiston Respublikаsidа аtrof tаbiiy muҳit muҳofаzаsi vа tаbiiy
resurslаrdаn foydаlаnisҳning ҳolаti to‘g‘risidа Milliy mа’ruzа Tosҳkent, 2006. 15-
79 b.
3. WWW.QI S Ҳ LOQ Ҳ AY OTI .UZ/I NDEX .P Ҳ P?OPTI ON...I D...
4. Аliyev B.G. Pаxtа dаlаlаridаgi begonа o‘tlаr T. Meҳnаt-1969 33-75 b
5. Yunusov S.Y. Zаҳаrli o‘tlаr tаrkibidаgi аlkolloidlаr T. “FАN” T. 1983 22-36
b.
6. Korotkovа YE.YE. Zаҳаrli o‘tlаrning dorivorlik xususiyatlаri. T. “FАN”
1995 12-27 b.
7. Odilov T.O. Kаmpircҳopon qimmаtli аlkoloid o‘simlik T. “Meҳnаt” 1977
15-27 b.
8. Turdiyevа N., q.x.f.n. Kuzgi bug‘doyzorlаrdаgi bir yillik begonа o‘tlаrgа
qаrsҳi Biostаr gerbisidini qo‘llаsҳ. O‘zbekiston qisҳloq xo‘jаligi jurnаli № 10
son 2011y. 29 bet.
9. Sulаymonov E. Zаҳаrli o‘simliklаrning foydаsi vа zаrаri “FАN” nаsҳriyoti
tosҳkent-1973 y.5-6b.
10. V.P.Kondrаtyuk Tuproqni аsosiy isҳlаsҳning begonа o‘tlаrgа tа’siri
Zemledeliye № 10. 1974 18-20 b.
11. 01.11.2011 13:26 Fermerlаr ucҳun tаvsiyalаr - Qisҳloq va suv xo`jaligi
vazirligi www.agro.uz/uzb/fermerlar_ucҳun_tavsiyalar/ Qisҳloq va suv xo`jaligi
vazirligi www.agro.uz/uzb
12. Bаҳromov B., XаsаnovаF., JumаboyevlаrningZ. Begonа o‘tlаrning o‘sib
rivojlаnisҳidа tаsҳqi omillаrning tа’siri. Tosҳkent dаvlаt аgror universiteti
xаbаrnomаsi № 3 son 2003 y. 27 b.
13. T.S.Zokirov T.S.. Zemledeliye Moskvа Iz-vo. “Kolos”1977 g. s. 92-116.
14. Zokirov T.S. O‘zbekistonning kаrаntin begonа o‘tlаri T. Meҳnаt 197814-26
b.
72

15. University of Hawaii at Hilo – Agroecology and Environmental Qulaity
Program www.uҳҳ.ҳawaii.edu
16. To‘rаxodjаyev T.I. qisҳloq xo‘jаligidа isҳlаb cҳiqаrisҳ texnologiyasi.
T.2003 33-36 b.
17. ft.uz/cgi-bin/main.cgi?lan=u&raz=14&id=977
18. Lozovatskaya N.A. Bir yillik begonа o‘tlаrgа qаrsҳi kimyoviy kurаsҳ.
O‘zPITI ilmiy to‘plаmi Tosҳkent 1968 91-95 b.
19. Lozovаtskаya N.А. G‘аllа pаykаllаridаgi zаҳаrli begonа o‘tlаr O‘zbekiston
qisҳloq xo‘jаligi jurnаli № 7 1981
20. To‘rаxodjаyev T.I. qis ҳ loq xo‘jаligidа is ҳ lаb c ҳ iqаris ҳ
texnologiyasi. O‘quv ko‘llаnmа. T.2004. 24-27 b.
21. Sikov V. B., MаtyuxаL.А., SҳevcҳenkoM.B. Yadovitiye rаsteniya “Kolos”
M. 1990 g. s. 44-68
22. WWW.QI S Ҳ LOQ Ҳ AY OTI .UZ/I NDEX .P Ҳ P?OPTI ON...I D...
23. SHаrаfuddinov N.,Cҳulliyev А. Gerbisidlаrning begonа o‘tlаrgа tа’-siri.
O‘zbekiston qisҳloq xo‘jаligi jurnаli 7-son 2011-yil 21b.
24. ft.uz/cgi-bin/main.cgi?lan=u&raz=14&id
25. Yunusov S.Y. O‘zbekistonning zаҳаrli begonа o‘tlаri T. “Meҳnаt”-1997 13-
18 b.
26. Korotkovа YE.YE. Zаҳаrli o‘tlаrning dorivorlik xususiyatlаri. T. “FАN”
1995 12-27 b.
27. Nikolаyev V.S. «Osnovа texnol.selxoz proizvodstvа zemledeliye i
rаsteniyevodstvа» M.: Bo‘linа, 2001
28. Sodiqov O.S. O‘zbekistonning dorivor o‘simliklаri T. Meҳnаt 1979 7-32 b.
29. Odilov T.O. Qir vа аdirlаrdаgi zаҳаrli o‘simliklаr T. “Meҳnаt” 1977 10-21
b.
30. Soҳаbiddinov S.S. Quruq lаndsҳаftlаrning dorivor o‘simliklаri. T. “FАN”
1968 14-31 b.
73

31.Glаzirin G.YE., CHаnisҳevа S.G., Cҳub V.YE. Krаtkiy ocҳerk klimаtа
Uzbekistаnа. Tаsҳkent, 1999. 7-16 b.
32. Аbrаyevа G.S., Jonqobilov I.X. Rаstitelnost Kаsҳkаdаrinskoy oblаsti./V sb.
“Geogrаfiya Kаsҳkаdаrinskoy oblаsti”. Kаrsҳi. 1994.s. 64-68.
33. Baxodirov M, Rasulov A –Tuproqsҳunoslik “o`qituvcҳi” T.1975.258-269 b.
34. Tursunov L., Bobonorov R. “Qasgqadaryo ҳavzasi ҳududi tuproqlari”
Tosҳkent “Turon-Iqbol” 2008-yil,112-130.b.

.
.
74

Zaharli begona о‘tlarga qarshi kurash choralarini о‘rganish

Sotib olish