Zamonaviy avtomobillar osmasi - Mashinasozlik - Kurs ishlari

Dokumentlar soni: 653
Foydalanuvchilar soni: 289

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	6.7MB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	15 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Mashinasozlik

Zamonaviy avtomobillar osmasi

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Zamonaviy avtomobillar osmasi
Mundarija:
Kirish 1
I.BOB. Zamonaviy avtomobillar osmasi 3
1. 1. Avtomobil osmalari. Osmalarning vazifasi va ishlash uslubi. 3
1. 2. Osmalarning turlari va tuzilishi. 7
II.BOB. Avtomobillarning yurish qismi 12
2.1. Ramalar va amartizatorlar tuzilishi 12
2.2. G’ildiraklar va shinalar……………………………………………………….23
2.3. Osmalarga texnik xizmat ko’rsatish 30
Xulosa 3 4
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 36
0

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Kırısh
Zamonaviy avtomobillar murakkab tuzilishli texnika hisoblanadi. Chunki
zamon o’zgargan sari avtomobilga bo’lgan talab ham o’sib bormoqda. Oldin
avtomobil yaratilganda uni qanday yurishi qiziq edi. Keyinchalik avtomobilni
nafaqat yurishi, uning boshqa konstruktiv jihatlariga e’tibor kuchaygan. Avtomobil
qanchalik yo’llarda ravon yurishi insonlarga komford bo’lishi uning osma,
amartizator va boshqa konstruktiv elementlariga bog'liq. Bunda konsturktorlar shu
elementlar ustida yangiliklar olib borgan.
Avtomobillarning osmasi elastik va so’ndiruvchi qismlardan tashkil
topgan bo’lib, ular yordamida rama yoki kuzov bilan ko’priklar yoki g’ildiraklar
bevosita birlashtiriladi. Osmalar avtomobilni ko’tarib yuruvchi tarmog’i va
ko’priklar o’rtasida elastik aloqani uzviy ta’minlab, g’ildiraklar va u bilan
bog’langan tarmoqqa tushadigan o’zgaruvchan yuklanishlarni kamaytiradi,
avtomobil tebranishini so’ndiradi, shuningdek harakat davomida avtomobil
kuzovini ravonlashtirib turadi.
Ma’lumki avtomobil notekis yo’llarda yurganda yoki har xil tezlikda
harakatlanganda g’ildirak orqali kuzovga turtkilar kuchlari uzatiladi. Bu salbiylikni
yumshatish uchun osmada hajmi yoki shakli o’zgaradigan elastik
deformatsiyalanuvchi qismlardan fordalaniladi. Bundan tashqari avtomobil tez va
ravonroq yurishida kuzov va mator xarakteristika va aerodinamikalari muhim.
Avtomobil kuzovi - bu avtomashinaning birlashmalari biriktirilgan bir
qator tarkibiy qismlardan, shuningdek, ba’zi funktsiyalarni bajaradigan tashqi
elementlardan, shu jumladan dekorativ funktsiyani xam - qanotlar, eshiklar, kapot,
bagaj qopqog’i, optik asboblar, bamperlar va boshqalar. Kuzovning vazifasi
nafaqat avtomobil tarkibiy qismlarini mahkamlash, balki barcha yuklarni va atrof-
muhit ta’sirini idrok etish, shuningdek yo’lovchilar va yuklarni joylashtirish uchun
joy ajratishni o’z ichiga oladi.
Avtomobil stabilizatori kuzovni yon siljishlarini va ko’ndalang burchakli
tebranishlarni kamaytiradi. Osmalar asosan pnevmatik va gidro prnevmatik
1

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
bo’ladi. Zamonaviy avtomobillarda pnevmatik xili ishlatiladi. Bunda osma havo
bilan ishlaydi, yostiqchalariga havoni to’plash va chiqarish mumkin. Man howo va
boshqa yuk avtomobillarida qo’l keladi, negaki yuk tushurib ortgani juda qulay.
2

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
I.BOB. Zamonaviy avtomobillardagi osmalar
1.1 Avtomobil osmalari. Osmalarning vazifasi va ishlash uslubi
Zamonaviy avtomobillarda asosan pnevmoyuritmali osmalar keng
qo’llaniladi. Vazifasi. Avtomobil osmasi rama yoki kuzovni ko’priklar va
g’ildiraklar bilan elastik (egiluvchan) bog’lanishini amalga oshiradi hamda ular
qabul qilayotgan, yo’lning notekisliklaridan vujudga kelgan, zarblar va turtkilarni
yumshatadi. Osmalarning elastik xususiyatlariga elastik elementlarni qo’llash
orqali erishiladi. Osmaning ishlashi, g’ildiraklar yo’lidagi notekisliklardan
yurganda, zarb energiyasi osmani elastik elementini siljishiga (ko’chishiga)
aylantirib berishga asoslangan. Natijada kuzovga uzatilayotgan zarb kuchi
kamayadi va avtomobilning ravon yurishiga erishiladi.
Osmalar avtomobillarni yumshoq, ravon yurishini ta’minlaydi. Mashinalar
ostovini g'ildirak bilan bog’lashda qatnashadigan qismlar, detallar majmuini
osmalar, deb atash mumkin.
Avtomobilning harakatlanishida g’ildirak va kuzovning o’zaro ta’sirlanish
tavsifiga qarab barcha osmalar mustaqil va nomustaqil osmalarga bo’linadi.
Nomustaqil osma (a) chap va o’ng g’ildiraklar orasida bikr bog’lanishga ega,
buning natijasida ulardan birining ko’ndalang tekislikda siljishi ikkinchisiga
uzatiladi va kuzovni qiyshayishini yuzaga keltiradi. Mustaqil osma (b) bitta
ko’prikdagi g’ildiraklar orasida bikr bog’lanish yo’qligi bilan tavsiflanadi. Har bir
g’ildirak kuzovga boshqa g’ildirakka bog’liq bo’lmagan holda osib qo’yilgan.
Natijada yo’l notekisligidan yurgan bir g’ildirakning tebranishlari boshqa
g’ildirakka uzatilmaydi, kuzovning qiyshayishi kamayadi va umuman olganda
harakatlanishda avtomobilning turg’unligi ortadi.
Avtomobil osmasi quyidagi qurilmalardan tashkil topgan: elastik element,
yo’naltiruvchi qurilma va so’ndiruvchi element. Osmalarda elastik element sifatida
metall varaqli (listli) ressorlardan, silindrik prujinalardan va torsionlardan
vibratsiyalarga ishlaydigan sterjendan) foydalaniladi. Nometall (metallmas) elastik
elementlar rezina, siqilgan havo yoki suyuqlikning elastikligi hisobiga osmalarning
elastiklik xususiyatlarini ta’minlaydi. Ular metall elementlardan ko’ra kamroq
3

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
tarqalmoqda. Ayrim holatlarda osmalarda metall va nometall materiallardan iborat
bo’lgan murakkab elastik elementlar ishlatilmoqda. Osmaning yo’naltiruvchi
qurilmasi turtuvchi, tormozlash va yon kuchlarni g’ildirakdan avtomobil ramasiga
yoki korpusiga uzatadi. Prujinali osmada yo’naltiruvchi qurilma rolini osmaning
richaglari va shtangalari bajaradi, ressorli osmada varaqli ressorning o’zi bo’ylama
va yon kuchlarni uzatish xususiyatiga ega, buning natijasida bunday osmaning
konstruksiyasi soddalashadi.
Osmalar zanjir tasmali traktorlar osmalarimng vazifalari traktor ostovini
tayanch katokiari bilan bogiab turishdan iborat boiib, traktor ogirligini tayanch
katokiari o’qlariga o'tkazadi va yurishning ravonligini ta’minlaydi.
Qattiq va yarim qattiq osmalarning sxemasi
1-rasm. 1-tayanch katoklar; 2-zmjir tasmali aravachasi; 3-ostov; 4-qayishqoq
element; 5-yetakchi yulduzcha; 6-aravachani harakatlantirish о ’qi; 7-yetakchi
yulduzcharting о ’qi; 8-richag; 9-porshenli о ‘q; 10-rostlanuvchi tayanch.
Tayanch katoklari o'zining ramasi 2 ga qattiq o'tkazilgan bo'lib. aravacha-
rama 2 ham traktorning ostovi 3 ga qattiq bog’langan, (a-rasm). Bunday osmaning
afzalligi bor. U ham bo'lsa, yuxnshoq yuzadagi harakatida tayanch katoklarini bir
xil vuklanishini ta'minlaydi. Bu esa traktorni tortish-ilashish xususiyatini
yaxshilaydi. Lekin qattiq yuzada yoki shu yuzadagi notekisliklarda bu qismlami
yuqori dinamik yuklanishda ishlashiga olib keladi. Bu esa barcha detallarni va
traktorchining o’zini ham tez charchatadi. Shuning uchun bu osmalar faqat sekin
4

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
yuruvchi va yumshoq yuzada ish bajaruvchi maxsus traktorlarda qo’llanilmoqda.
Yarim qattiq zanjir tasma aravachasi 2, tayanch katoklari 1 bilan birga ketida ostov
3 bilan o’q 6 orqali bog'Iangan. Old qismi esa ostov bilan qayishqoq element 4
orqali bog’langan (b-rasm). Ostov bilan aravachani bog’lanishi bir nuqtada bo'lishi
ham mumkin (d-rasm) yoki alohida nuqtalarda bo’lishi ham mumkin (e-rasm). Bu
holda orqa tomon ressorlanadi (e-rasm). Buning uchun kalta torsion 9 dan
foydalanish mumkin.
Kamchiligi: - Yarim qattiq osmaga metall ko’p ketib, traktor ostovining
ressorlanmagan massasini kattalashtiradi.
Elastik osmalar. Elastik osmalar ikki xil bo’ladi:
1. Shaxsiy osmalar. Bundahar bir tayanch katogining o’qi richag
(torsionlar) yoki qayishqoq elementlar orqali mustaqil ravishda traktorning ostovi
bilan birlashtiriladi.
2-rasm. 1 -tayanch katogi; 2-tayanch stakani; 3-silindrsimon prujina; 4-yo
'naltiruvchi silindr; 5-traktorning ostovi; 6-yaproqsimon ressora; 7-kronshteyn; 8-
richag; 9-torsion; 10-torsion richagi.
Yuqoridagi shaxsiy osmalar bir qancha afzalliklariga qaramay. qishloq
xo’jalik traktorlarida qo'llanilmay kelinmoqda.
2. Balansirli osmalar. Bunda ikki yoki undan ortiq tayanch katoklarini
o’qlari bitta karetaga birlashtiriladigan bo’ladi. Elastika osmalar hozirda DT-75
traktorlariga o’matilgan
5

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
3- rasm . 1 -tayanch katogining о ‘qlari; 2-ichki balansir; 3-balansir p ru jinasi;
4-tashqi balansir; 5-tayanch katoklari; 6-tashqi balansir va traktor ostovining bog
‘lovchi о ‘qi; 7-balansirlar о ‘qi; 8-pntjina kosalari.
DT-75 traktori 4 ta balansir karetasidan iborat, va’ni har yonboshida 2 ta
dan. Har bir balansir karetasi 2 ta, ya'ni ichki 2 ta va tashqi 4 ta balansirdan
(richaglardan) iborat. Ular bir-biri bilan shamir 7 orqli birlashtirilgan. Tashqi
balansir 4 da balansir karetasini traktor ostovi bilan shamirli bogianishi uchun
teshik 6 yasalgan.
6

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
4-rasm. l-tayanch katoklarining о ‘qlciri; 2-ichki balansir; 3-balansir
prujinasi; 4-tashq> balansir; 5-tax'anch katokiari; 6- tashqi balansir va traktor
ostovining bog ‘lovchi о ‘qi; 7- balansirlar о ‘qi; 8-prujina kosalari.
Har bir yuqori qismlari orasiga prujina o'matilgan bo’lib, uhar xil tebranish
va zarbalarni so'ndiradi, Balansir karetasi po’lat yoki cho’yandan g'ovak shaklida
yasalgan bo’lib, uzunligi har xil bo’lgan balansirlardan iborat. Balansir karetalarini
traktorga o'matish paytida uning kalta tomoni traktorning markaziga, uzun
balansiri esa traktorning tashqi tomoniga intilgan bo’lishi kerak. Balansirni kalta
qismida ikkita teshik mavjud bo’lib, biriga tayanch g'ildiragining o'qi, ikkinchisiga
esa ikkala balansirni sharnirli bog’lovchi o'q o’rnatiladi.
Balansirni uzun qismida ikkita ishlov berilgan teshik mavjud. Ulardan biri
tayanch g’ildiragini o'rnatish uchun. ikkinchisi, balansir karetasini traktor ostovi
bilan bog'lovchi o'q uchun belgilangan. Har bir tayanch g’ildiragining o'qida
lkkitadan g’ildiraklar o'rnatilgan bo’lib, ularning o’qi ikki tomondan ikkita
konussimon rolikli podshipniklarda aylanadi. Har bir balansirni yuqori chekka
qismida ichki va tashki prujinalar uchun kosalar yasalgan. Balansirlarning o’qlari
tashqi tomondan cho’yan qopqoqlar bilan berkitiladi.
1. 2. Osmalarning turlari va tuzilishi.
Osma turlari. Mustaqil osma. Ikki tomonlama, ko’p yo’nalishli, McPherson
osmasi, De Dione osmasi, nomustaqil orqa osma, yarim mustaqil orqa ishlab
chiqarish. Har qanday ishlab chiqarish o’zining afzalliklari va kamchiliklariga ega
va muayyan turdagi transportda qo’llanilishi mumkin.
McPherson osmasi. Ushbu turdagi osma qisqa yuqori richag va uzun
pastki richagni o’z ichiga oladi. Richaglarning ko’ndalang joylashgani tufayli,
avtomobilning har bir g’ildiragi yo’lning notekisligini mustaqil ravishda sezadi va
optimal vertikal holatda qoladi. Shunday qilib, yo’l yuzasi bilan yaxshi tishlashish
va shinalarning minimal eyilishi ta’minlanadi. McPherson ustuni tarkibi, prujina
elementi blogi bilan ko’ndalang muvozanatlovchi stabilizatorli bir richagli osma.
7

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
McPherson osmasi konstruktsiyasi, shuningdek, «suzuvchi o’t oldiruvchi sham»
deb nomlangan teleskopik amortizatorni ham o’z tarkibiga oladi, chunki g’ildirak
harakati paytida u yuqoriga va pastga siljiydi. Konstruktsiyaning
nomukammalligiga qaramasdan, MakPhersonning osmasi zamonaviy avtomobil
sanoatida ishlab chiqarish va arzonligi tufayli keng qo’llaniladi.
« De Dion» osmasi . Ushbu turdagi osma «engil» konstrutsiyali, chunki orqa
ko’prikdan ajralib turadi va to’g’ridan-to’g’ri korpusga biriktiriladi. Dvigatel
burovchi momentini burchak tezligi teng sharnirli yarim o’qlar orqali yetakchi
g’ildiraklariga uzatadi. De Dion osmasi ham nomustaqil, ham mustaqil bo’lishi
mumkin. Nomustaqil osmaning asosiy xolatiga tushib qolishi, avtomobilni ishga
tushirishdagi «cho’kirishi» dir. Tormozlash vaqtida avtomobil oldinga siljiydi.
Ushbu ta’sirning oldini olish uchun maxsus yo’naltiruvchi elementlar nomustaqil
osmalarda ishlatiladi.
Universal osma . Ushbu turdagi osma asosan ikki tomonlama, transport
vositasini ravon harakatni va dvigatelsining samaradorligini ta’minlaydi. Ko’p
qavatli osma konstruktsiyasi, Silent bloklari va sharsimon sharnirlarini o’z ichiga
oladi, bu esa avtomobil to’siqlarini o’tishida samarali ta’sir ko’rsatadi. Osmaning
barcha elementlari richagda Silent bloklari orqali o’rnatiladi. Shunday qilib,
g’ildiraklardan avtomobilning shovqin izolatsiyasini yaxshilash mumkin. Mustaqil
universal osma, odatda, avtomobil ishlab chiqarishda ishlatiladi, yaxshilangan
xususiyatlari va g’ildirakni har qanday yo’l qoplamasi bilan barqaror aloqasi bilan
ajralib turadi.
Universal osmaning asosiy afzalliklari orasida avtomobil g’ildiraklarining
bir-biridan mustaqilligini, transport massasinining past bosimi, mustaqil bo’ylama
va ko’ndalang sozlanishini ajratish mumkin. Universal osma 4×4 sxemasiga
o’rnatish uchun juda yaxshi.
Orqa yarim mustaqil osma . Yarim mustaqil orqa osma krestovina o’rtasiga
bog’langan ikki bo’ylama richagdir.
Ushbu konstruktsiyaning afzalliklari oson o’rnatish, ixchamlik, engil vazn,
bosimsiz massaning kamayishi bo’lib, natijada g’ildirak kinematikasiga ijobiy
8

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
ta’sir ko’rsatadi. Orqa yarim mustaqil osmaning yagona kamchiliklari shundaki, u
yetakchi bo’lmagan orqa ko’priklarda ishlatilishi mumkin.
Orqa nomustaqil osma. Elastik elementlarning vazifasini tsilindrsimon vintli
prujinalar bajaradi. Ushbu turdagi osmaning eng katta kamchiligi-orqa ko’prikning
katta vazni.
Orqa ko’prik yetakchi bo’lsa, vazn yanada oshadi, asosiy uzatma, asosiy
uzatmaning karteri mavjud. Bu, o’z navbatida, ochiq massa o’sishiga olib keladi,
bu esa avtomobilning ravon yurishini pasaytiradi va tebranishlarning paydo
bo’lishiga olib keladi.
Yuk avtomobillari osmalari. Nomustaqil osmaning eng keng tarqalgan turi
ko’ndalang yoki bo’ylama ressoralar va gidravlik amortizatorlar bilan osmalar
xisoblanadi. Ushbu turdagi osma yuk avtomobillarida, shuningdek, ayrim
yoltanlamaslarda keng qo’llaniladi. Ushbu osmalar konstruktsiyasi eng osoni
hisoblanadi, chunki osma ko’prik korpusiga biriktirilgan bo’ylama ressoralarda
joylashtiriladi. Bunday konstruktsiyaning soddaligi sezilarli bo’lib, u asosan ishlab
chiqaruvchilar uchun ahamiyatga ega bo’lgan orqa osmaning asosiy afzalligi
hisoblanadi. Prujinaning yumshoqligi avtomobilning yuqori tezlikda
xarakatlanishida va shinalar bilan bog’lanishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Osmalar uchun talablar: avtomobil kuzovining tebranishlarini
* yengil avtomobillar uchun 0,8 dan 1,2 Gts gacha;
* yuk avtomobillar uchun 1,3 - 1,9 Hz;
* avtobuslar uchun 1,2 - 1,6 Gts bo’lishi uchun yo’nalishning silliqligini
ta’minlash.
* boshqariladigan g’ildiraklarning to’g’ri kinematikasiga ta’minlash, agar
g’ildirakning eng ko’p ko’tarilishida a qiyalik 5-6 ° dan oshmasa, to’g’ri
hisoblanadi va b yo’lning o’zgarishi g’ildirak shinasining egiluvchanligi bilan
qoplanadi.
* tebranishlarni samarali yumshatish. Tebranishlarni susaytirish osmadagi
ishqalanish ta’siri natijasida yuzaga keladi, u tabiatan har xil bo’lib, suyuq, quruq
9

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
(ressora, sarnirlarda), molekulalararo (rezina buyumlar va shinalarda) bo’lishi
mumkin.
* minimal osma massasi, massa qancha kam bo’lsa, inertsion tebranishlar
shunchalik kam bo’ladi.
* egiluvchanlik xususiyati va yo’naltiruvchi moslama turi bilan
ta’minlangan tezlashish, tormozlash, burilish paytida kuzovning egilishiga
qarshiligi.
Osma ravon yurishni ta’minlash va yurish xavfsizligini oshirish uchun
xizmat qiladi.
Osma 4 ta asosiy qurilmadan iborat:
1 - yo’naltiruvchi qurilma
2 - elastik qurilma
3 - so’ndirish qurilmasi
4 -stabillashtiruvchi qurilma
Yo’naltiruvchi qurilma g’ildiraklarning harakatini boshqaradi va uning
kuzoviga va yo’lga nisbatan harakatining xarakterini belgilaydi, bo’ylama va
ko’ndalang kuchlarni va ularning momentlarini g’ildirakdan avtomobil kuzoviga
va aksincha o’tkazadi.
Elastik qurilma - g’ildirakdan avtomobil korpusiga uzatiladigan zarba va
zarbalarni yumshatadi, kuzovning nusxalanishini, yo’lning notekisligini yo’q qiladi
va yurishning ravonligini yaxshilaydi.
So’ndiruvchi - notekis yo’llarda harakatlanayotganda yuzaga keladigan
kuzov va g’ildiraklarning tebranishlarini kamaytiradi va ularning susaytirilishiga
olib keladi, mexanik tebranish energiyasini issiqlik energiyasiga aylantiradi va
keyinchalik atrof-muhitga tarqaladi.
Stabilizatsiya - kuzovning yon siljishini va ko’ndalang burchakli
tebranishlarini kamaytiradi.
Osmalar, kuzov yoki ramani ko’prik balkalari bilan tutashtirib turadi,
xarakat paytida turtki va zarbalarni yumshatib ravon yurishni ta’minlaydi.
G’ildirakli mashinalarda osmalar:
10

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
a) bog’liq bo’lgan;
b) bog’liq bo’lmaganlarga ajratiladi.
G’ildirakli mashinalarda yetakchi g’ildiraklar soniga qarab bitta ko’prigi
yetakchi (4x2), ikkita ko’prigi yetakchi (4x4) va uchta ko’prigi yetakchi (6x6)
sxemasida bo’lishi mumkin.
Zanjirli traktorlarda osmalar quyidagi turlarda bo’linadi;
a) qattiq;
b) yarim qattiq;
v) egiluvchan (elastik).
Qattiq osmada egiluvchan element bo’lmaydi. Bunday osmalar sanoat
traktorlarida ishlatiladi. Yarim qattiq osmalar uch yoki to’rt g’ildirakli bo’ladi (T-
130 M, T-4A) Elastik osma traktorning asosi ya’ni ostovi tayanch g’ildiraklari
bilan egiluvchan elementlaro orqali tutashtiriladi. Bunday osmali traktorlar
toifasiga T150, DT-75 MV, DT-175 S larni misol qilib ko’rsatish mumkin.
G’ildirakli mashinalarda pnevmatik shinaning axamiyati beqiyos. Pnevmatik
shinani vazifasi tayanch yuza bilan etarlicha ilashishni ta’minlash, g’ildirakdan
kelayotgan zarbalarni yumshatish, xarakatlanayotganda ovozni kamaytirish uchun
xizmat qiladi.
11

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
II-BOB AVTOMOBİLLARNİNG YURİSH QİSMİ
2.1. RAMALAR VA AMARTIZATORLAR TUZILISHI
Vazifasi. Avtomobilning yurish qismi avtomobilni silkinish va
tebranishlarsiz harakatlantirishi uchun mo’ljallangan. Yurish qismi mexanizmlari
va qismlari g’ildiraklarni kuzovga (ramaga) bog’laydi, tebranishlarini so’ndiradi,
mashinaga ta’sir etuvchi kuchlarni sezadi va uzatadi. Osmaning elastik elementlari,
g’ildiraklar va shinalar tebranishlardan, yo’l notekisliklari sababli ta’sir etuvchi
dinamik kuchlardan himoya qiladi.
Transport vositasining yurish qismi 4 ta elementdan iborat - osma,
g’ildiraklar, rul boshqaruvi va tormoz tizimi.
Osma - g’ildiraklarni transport vositasi tayanch tizimiga elastik ulanishini
ta’minlaydigan qurilmalar to’plami.
G’ildiraklar - bu transport vositasini yo’l bilan bog’laydigan qurilma. Ular
transport vositasi vibrasiyalarini so’ndirish, uning harakatini ta’minlash va harakat
yo’nalishini o’zgartirish uchun xizmat qiladi.
Rul boshqaruvi - boshqariladigan g’ildiraklarni aylantiruvchi qurilmalar
to’plami.
Transport vositasini o’zgartirish yo’nalishini o’zgartirish va yo’nalishini
saqlashga xizmat qiladi. Bu katta darajada harakat xavfsizligini ta’minlaydi.
Tormoz tizimi - harakat tezligini kamaytirish, transport vositasini to’xtatish
va joyida ushlab turish uchun xizmat qiladi.
Osma. Vazifasi va asosiy qurilmalar. Osma ravon yurishni ta’minlash va
yurish xavfsizligini oshirish uchun xizmat qiladi.
Osma 4 ta asosiy qurilmadan iborat:
1 - yo’naltiruvchi qurilma
2 - elastik qurilma
3 – so’ndirish qurilmasi
4 - stabillashtiruvchi qurilma
12

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Yo’naltiruvchi qurilma g’ildiraklarning harakatini boshqaradi va uning
kuzoviga va yo’lga nisbatan harakatining xarakterini belgilaydi, bo’ylama va
ko’ndalang kuchlarni va ularning momentlarini g’ildirakdan avtomobil kuzoviga
va aksincha o’tkazadi.
Elastik qurilma - g’ildirakdan avtomobil korpusiga uzatiladigan zarba va
zarbalarni yumshatadi, kuzovning nusxalanishini, yo’lning notekisligini yo’q qiladi
va yurishning ravonligini yaxshilaydi.
So’ndiruvchi - notekis yo’llarda harakatlanayotganda yuzaga keladigan
kuzov va g’ildiraklarning tebranishlarini kamaytiradi va ularning susaytirilishiga
olib keladi, mexanik tebranish energiyasini issiqlik energiyasiga aylantiradi va
keyinchalik atrof-muhitga tarqaladi.
Stabilizatsiya - kuzovning yon siljishini va ko’ndalang burchakli
tebranishlarini kamaytiradi.
Barcha traktor va avtomobillaming yurish qismi transmissiyadan kelayotgan
burovchi momentni, harakat yuzasi bilan ilashish kuchini paydo qilish bilan,
mashinani ilgarilanma harakatiga aylantirib berishdan iborat. Yurish qismi ostov,
harakatlantirgich va osmalardan iborat bo’ladi. Traktorning ostovini uning asosi,
desa bo’ladi. Chunki unga traktor va avtomobilning barcha mexanizm va
qurilmalari qotiriladi. Shuning uchun u doimo dinamik va statik yuklanishlar
ostida ishlaydi. Ostov mustahkam va bikr bo’lishi bilan birga, traktor va
avtomobillarning butun ishlash muddatiga almashtirilmasdan ishlab berishi kerak.
Traktorlar ostovi bo'yicha uch xil bo’ladi:
1. Ramali traktorlar.
2. Yarim ramali traktorlar.
3. Ramasiz traktorlar.
Ramali ostov bo'ylama lonjeronlar va ko'ndalang to'sinlardan iborat bo’ladi.
Bunday ostovlar nihovatda mustahkam va bikr bo’lib, ularni barcha
mexanizmlariga servis ko'rsatish uchun yetib borish qulay. Bunday ostovlar,
asosan, zanjir tasmali traktorlarda qo’llaniladi.
13

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Gildirakli traktorlarning yurish qismi ostov, harakatlantirgich va osmalardan
iborat. Gildirakli traktorlar ostovi bo'yicha ikkiga bo'linadi: 1. Yarim ramali
traktorlar. 2. Ramasiz traktorlar. Yarim ramali gildirakli traktorlarda ramaning
yarmi lonjeronlardan, qolgan yarmini esa transmissiya mexanizmlarining asoslari
tashkil etadi.
Avtomobillarning osmalari. Osmalar avtomobillami yumshoq, ravon
yurishini ta’minlaydi. Mashinalar ostovini g'lldirak bilan bog’lashda qatnashadigan
qismlar, detallar majmuini osmalar, deb atash mumkin. Bu qism va detallarga
qayishqoq elementlar, ressoralar, amortizatorlar va yo’naltiruvchi moslamalar
kiradi. Qayishqoq elementlarga notekis yo’lda harakatlanayotgan avtomobil
ostoviga berilayotgan har xil turtki va silkinishlami yumshatishga xizmat qiladi.
Amortizatorlar tebranishlami ostovga berilmasligiga xizmat qiladi. Yo’naltiruvchi
moslama har xil kuch va momentlar ta’sir etayotgan sharoitda g'ildiraklarni
belgilangan trayektoriyada tebranishini ta’minlaydi. Avtomobilni ko’ndalang
turg'unligini stabillash moslamasi yonga og’ishi, ostovni ko'ndalang burchak
bo’vicha tebranishini kamaytiradi. Osmalar yurishning ravonligini ta'minlashdan
tashqari, yo’l oralig’ini (klirens) va ostovning holatini o’zgartirish, shuningdek,
osmani qayishqoqli xarakteristikasini o'zgartirish kabi vazifalami ham bajaradi.
El а stik el е m е ntl а r v а а m о rtiz а t о rl а r
Avtomobil osmasi yo’naltiruvchi va elastik elementlarni, so’ndirish
qurilmasini, stabilizatorlarni, g’ildirakni o’rnatish va qotiruvchi elementlarini o’z
ichiga oladi.
Yo’naltiruvchi elementlar kuchlarni avtomobil korpusiga ulanishi va
uzatilishini ta’minlaydi. Yo’naltiruvchi elementlar g’ildiraklarning avtomobil
korpussiga nisbatan harakatlanishini ta’minlaydi. Yo’naltiruvchi elementlar
sifatida har qanday richaglar ishlatiladi: bo’ylama, o’q bo’ylab, juft va boshqalar.
El а stik el е m е ntl а r. Elastik element yuklamani yo’lning yuzasidan qabul
qiladi, olingan energiyani to’playdi va uni avtomobil korpussiga o’tkazadi. Metalli
va nometall elastik elementlar mavjud. Metalli elastik elementlar prujina, ressora
va torsion bilan ifodalanadi.
14

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
5-rasm. El а stik el е m е ntl а r v а а m о rtiz а t о rl а r
Yengil avtomobillar ishlab chiqarishda dumaloq kesma po’latdan yasalgan
buralgan prujinalar keng qo’llaniladi. Prujina doimiy va o’zgaruvchan bikirlikka
ega bo’lishi mumkin. Silindrik prujina, odatda, doimiy bikir bo’ladi. Ressoralar
yuk avtomobillarida ishlatiladi. Torsion burish uchun ishlaydigan metall elastik
element
Metall bo’lmagan rezinali, pnevmatik va gidropnevmatik elastik
elementlarni o’z ichiga oladi. Rezina elastik elementlar metall elastik elementlarga
qo’shimcha ravishda ishlatiladi.
Pnevmatik elastik elementlarning ishlashi siqilgan havo elastik
xususiyatlariga asoslangan. Ular yuqori tezlikda ravonlikni va ma’lum bir
kattalikdagi klirensni ta’minlaydi.
15

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Gidropnevmatik elastik element gaz bilan to’ldirilgan maxsus kamera va
elastik bo’linma bilan ajratilgan ishchi suyuqlik bilan ifodalanadi
Ko’ndalang barqarorlik stabilizatori avtomobilning g’ildiraklariga og’irlikni
qayta taqsimlash orqali uni aylanayotganda qiyalanishini o’sishiga qarshilik
tqiladi. Stabilizator osma elementlari bilan ustunlar orqali bog’langan elastik
sterjen. Stabilizator old va orqa oqga o’rnatilishi mumkin
G’ildirakni tayanchi - (old ko’prik uchun-burilish mushti) g’ildirakdan
harakatni oladi va osmaning boshqa elementlariga (richaglar, amortizator)
tarqatadi.
Osma elementlari birikish elementlari yordamida avtomobil korpussiga
ulanadi. Osma asosan uch turdagi birikish elementlaridan foydalaniladi: bikir
gaykali birikma, elastik 145 elementlar (rezina-metall burmalar, Silent bloklari) va
sharsimon sharnir (sharsimon tayanch) bilan ulanish.
Elastik elementlar osma elementlarini korpusga va ayrim hollarda
g’ildiraklarga ulanadi. Korpusga ulanish richag orqali amalga oshiriladi. Elastik
elementlar ma’lum bir chastotaning vibratsiyasini so’ndiradi va shu bilan osmada
shovqin darajasini pasaytiradi. Sharsimon tayanch-bu erkinlik darajasi tufayli
yetakchi g’ildiraklarning to’g’ri geometriyasini ta’minlaydigan sharnirli birikma
turi
166

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Sharsimon tayanch old osma pastki richag, shuningdek, rul mexanizmi
tortqisi (tyaga) oxirida o’rnatilgan. Qulaylik uchun, sharsimon tayanch olinadigan
qilib ishlanadi.
Am о rtiz а t о rl а r . Osmaning so’ndiruvchi elementi notekisliklarda
harakatlanishda kuzov va g’ildiraklarning tebranishlarini so’ndirish uchun
mo’ljallangan bo’lib, amortizator deb ataladi
Avtomobillarda suyuqlik bilan ishlaydigan ammortizatorlar ishlatiladi.
Ularning ishlash prinsipi tebranishlar eneregiyasini suyuqlikda ishqalanish
hisobiga issiqlik ener-giyasiga aylanishiga, so’ngra uni yoyilib ketishiga
asoslangan. Avtomobil notekis yo’llarda harakatlanganda kuzovning tebranishi
hosil boiib, bu tebranish g’ildiraklar notekisliklardan o’tgandan so’ng ham
birmuncha vaqt oralig’ida davom etadi. Avtomobillarda yuzaga keladigan
tebranishlarni so’ndirish uchun osma konstruksiyalarida ko’pincha suyuqlik bilan
ishlaydigan teleskop turidagi amortizatorlar ishlatiladi.
Amortizatorning ishlashi maxsus AK-12T suyuqlikning oqib o’tishdagi
qarshiligiga asoslangan. Bu suyuqlik amortizatorning ichki bo’shliqlarida
joylashadi va ulariing hajmi o’zgarganda bir bo’shliqdan ikkinchi bo’shliqqa oqib
o’tadi. Teleskopsimon amortizatorlar ikki tomonlama ishlaydi, ya’ni siqilganda
ham, qaytarilganda ham osma tebranishlarini so’ndiradi.
Teleskopsimon amortizatorning tuzilishi. Ikki tomonlama ishlaydigan
gidravlik amortizatorlar eng ko’p tarqalgan. Amortizatorlar konstruksiyasi
alomatlari bo’yicha richagli va teleskopik amortizatorlarga boiinadi. Ikki
tomonlama ishlaydigan teleskopik amortizatorda ish silindri 1 joylashgan, uning
ichida shtokli porshen 4 harakatlanadi (siqish klapani teshigi). Silindr bo’shlig’i
ishchi suyuqlik bilan toidirilgan. Porshen tubida kalibrli teshiklar yasalgan, drossel
diskda kesimlar qilingan. Silindr tubida kiritish klapani 6 va siqish klapani 5
joylashgan. Silindrning yo’naltiruvchi ustki qismi orqali o’tgan shtok mashina
ramasiga mahkamlanadi. Amortizator korpusi past tomondan quyilma tubi bilan
berkitilgan. Amortizator quyidagicha ishlaydi: g’ildirak to’siqqa chiqqanda
prujinalar qisilishi ro’y beradi, porshen 3 shtok 4 bilan harakatlanadi.
17

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
7-rasm. a – siqish yo’li; b – uzatish yo’li; v – amortizator xarakteristikasi; 1
– ish silindri; 2 – tashqi tsilindr; 3 – porshen pastki montaj halqasi; 4 – shtok; 5 –
siqish klapani; 6 – kiritish klapani oboymasi; 7 – o’tkazib yuborish klapani; 8 –
siqish klapani prujinasi; 9 – siqish klapani drossel diski; 10 – tashqi qator kalibrli
teshiklar; 11 – plunjer uzatish klapani; 12 – plunjer prujinasi, 13 – shtokning
yo’naltiruvchi vtulkasi; 14 – o’tkazib yuborish klapani prujinasi.
Silindr bo’shlig’idagi bosim ortadi, o’tkazish klapani 7 ochiladi va bosim o
‘tish kesimi hamda kalibrli teshiklarning 10 tashqi qatori orqali porshen ustidagi
bo’shliqqa tushadi. Suyuqlik qisman ish silindridan 1 shtok bilan silindrning ustki
qismiga o’rnatilgan yo’naltiruvhi orasidagi tirqish orqali siqib chiqariladi.
Prujinalarning keskin siqilishi bo’shliqda bosimning tez ortishiga olib keladi,
siqish klapani 5 ochiladi va suyuqlik silindrdan idishga tushadi, shuningdek
idishning yuqori qismidagi havo siqiladi. suyuqlik kalibrlangan teshiklar 10 ichki
qatori orqali silindrning pastki bo’shlig’iga tushadi. Shtok qaytishida silindrdan
chiqib, silindr hajmining bir qismini bo’shatadi, bo’shagan bu qismga kuzatish
klapani ochilib, u orqali idishdan suyuqlik tushadi. Shtokning keskin qaytishida
18

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
klapan ham ochiladi. Bu klapan orqali suyuqlikning ko’proq qismi silindr ustki
bo’shlig’idan pastki bo’shlig’iga oqib o’tadi. Prujina elastik kuch ta’sirida
to’g’rilanganida shtok porshen bilan birga qaytadi va harakatlanadi, natijada
porshen ustidagi bo’shliqdagi bosim ortadi va shtokning yuqoriga xarakatiga
qarshilik qiladi. Amortizatorning ishlash prinsipi kalibrlangan teshik orqali oqib
o’tayotgan suyuqlikning qarshiligi amortizator qo’zg’aluvchan qismi harakatini
sekinlashtirishiga asoslangan. O’tkazish teshiklarining nisbatan katta klapanlari
faqat bosimni pasaytirish uchun va detallarni zo’riqishdan saqlash uchun
moijallangan. Odatda amortizatorning siqish paytidagi qarshilik koeffitsiyenti Kr.s.
qaytish paytidagi qarshilik koeffitsiyentiga Kr.k. nisbatan kichik boiadi.
Amortizatorlarni ishdan chiqishdan saqlash uchun yuqori bosimli bo’shliqlarga
yuksizlantiruvchi klapanlar joylashtirilgan boiadi. Bu klapanlar deformatsiya
tezliklari (Ac, Ak) katta boiganda qarshilik koeffitsiyentlari (K r.s va Kr.k)
qiymatini kamaytirib turadi. Odatda klapanlarning ishga tushish tezligi osma
deformatsiyalanishning maksimal tezligidan yuqoriroq boiadi. U uchta qismdan
tashkil topgan: silindr va uning tubi, shtokli porshen, zichlagichlari bo’lgan
yo’naltiruvchi vtulka. Amortizator silindri osma richagi yoki ko’prik bilan, shtok
esa avtomobil kuzovi bilan biriktirilgan. buning natijasida amortizator porsheni
osmalar kuzovga nisbatan tebranganda silindr ichida harakatlanadi. Teleskopik
amortizatorning tavsifnomasi shunday hisob bilan tanlanadiki, uning osma
qaytarilishga ishlagandagi qarshiligi, siqishga ishlagandagi qarshiligidan 2-3
barobar katta bo’ladi. Bunga klapanlar teshiklari kesimini va ular prujinalarini
siqish kuchini tanlash orqali erishiladi. Bir avtomobilning oldingi va orqa osmalari
uchun ishlatiladigan amortizatorlar bir-biridan prinsipial jihatdan farq qilmaydi.
Ammo ular shtoklar yo’li va uzunligi bo’yicha, shuningdek, amortizatorni kuzov
va osmaning detallariga mahkamlanadigan qismining konstruksiyasi bo’yicha
farqlanishi mumkin.
Ko’taruvchi tizim - bu avtomobil ko’taruvchi tizimning bir turi bo’lib,
unda kuzovning barcha elementlari va ulanishlari unga ta’sir qiluvchi yuklarni
idrok etishda ishtirok etadi. Ko’taruvchi kuzovli avtomobillar ramasiz deb ham
19

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
ataladi, chunki bunday avtomobilning ramasining funktsiyalari kuzovning o’zi
tomonidan amalga oshiriladi. Amaldagi quvvat sxemasiga ko’ra, yuk ko’taruvchi
taglik va ko’taruvchi korpusli ramasiz avtomobillar ajralib turadi. Yuk ko’taruvchi
asosga ega bo’lgan transport vositalarida transport vositasining harakatidan kelib
chiqadigan ish yuklarining asosiy qismi korpusning mustahkamlangan tekis tagida
yutiladi; monokok kuzovli transport vositalarida ular uch o’lchamli kuzov ramasi
(korpus panellarida deyarli hech qanday yuk bo’lmagan) yoki mahalliy
mustahkamlash bilan kuzov panellari tomonidan yaratilgan uch o’lchovli
strukturaning o’zi tomonidan qabul qilinadi.
Shuningdek, ular yuk ko’taruvchi jismlarni yopiq quvvat tuzilmasi bilan
ajratib turadilar, bunda quvvat strukturasi barcha vertikal quvvat elementlarini
birlashtiradigan tomning mavjudligi tufayli yopiq halqa hosil qiladi va ochiq
quvvat strukturasi bilan, ya’ni ochiq, kabi kabriolet va rodsterlar.
Konstruksiyasiga ko’ra, kuzov (nafaqat ko’taruvchilar) karkas-panelli,
skeletli, qobiq, karkassiz-qobiqlilarga bo’linadi.
Karkas-panelli ko’taruvchi kuzov quvurlar yoki shtamplangan metall
profillardan yasalgan ramaga ega bo’lib, uning ustiga qoplama panellari
biriktiriladi, bu uning qattiqligini juda kichik darajada oshiradi.
Skeletli (yarim rama) kuzovda rama asosan qisqartiriladi, u tashqi va ichki
qoplama panellariga payvandlangan alohida tayanchlar, yoylar va kuchaytirgichlar
bilan ifodalanadi, ular u bilan birga yukni idrok etishda qabul qilishda ishtirok
etadilar. Bunday kuzov ramali kuzovga qaraganda engilroq, ammo ko’p sonli
yig’ish operatsiyalari tufayli ommaviy ishlab chiqarishda hali ham ancha
murakkab va mashaqqatli bo’lib, ularning aksariyati qo’lda bajariladi va qismlarni
o’zaro sozlashni talab qiladi.
Karkassiz-qobiqli kuzovlar eng keng tarqalgan, eng zamonaviy
ko’taruvchi kuzov turga tegishli - ular katta o’lchamdagi ichki va tashqi
panellardan nuqtali-payvandlangan, odatda po’lat plitalardan shtamplangan, ular
birgalikda yopiq fazoviy tizimni tashkil qiladi. o’z-o’zidan shtamplar rama 109
paneli rolini o’ynaydi. Kuzovning ushbu versiyasi ommaviy ishlab chiqarish
20

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
sharoitlari uchun eng mos keladi, u tejamkor va texnologik jihatdan ilg’or, ammo
panellarning murakkab shakli va ularning interfeyslarining kamligi tufayli uni
ishlatish jarayonida ta’mirlash juda qiyin. Hozirgi vaqtda alyuminiy yoki kompozit
po’lat-alyuminiy ko’taruvchi kuzovlarning tarqalishi mavjud bo’lib, ularni ishlab
chiqarishda payvandlash, parchinlash va elimlash bilan bir qatorda keng
qo’llaniladi.
Qobiqli - minimal mahalliy mustahkamlik bilan metall bo’lmagan
materiallardan (shisha tolali, uglerod tolasi, termoplastik va boshqalar)
tayyorlangan kuzov.
Rama yuk avtomobillarining asosiy ko’tarib turuvchi (tayanchi)
elementidir. Unga dvigatel, shassi agregatlari, avtomobil kabinasi va kuzovi
o’rnatiladi hamda mahkamlanadi. Rama avtomobil massasidan yuklanishlarni,
shuningdek, harakatlanishda yuzaga kelgan yuklanish-larni o’ziga qabul qiladi.
Konstruktiv jihatdan ramalar lonjeronli va umurtqali bo’lishi mumkin.
Lonjeronli ramalar, ko’ndalang to’sinlar bilan biriktirilgan ikkita bo’ylama
to’sindan (lonjerondan) tashkil topgan. Umurtqali ramalar esa ko’ndalang to’sinlari
boigan bitta bo’ylama to’sindan iborat.
Yuk avtomobillarida lonjeronli ramalar ko’p tarqalgandir. Bunday rama
ikkita lonjeronga va beshta ko’ndalang to’singa ega. Lonjeronlar shakli
o’zgaruvchan shveller ko’rinishida boiib, polatni shtamplash yoii bilan
tayyorlanadi. Eng katta balandlik ramaning o’rtasiga to’g’ri keladi. Ko’ndalang
to’sinlar ham turli agregatlarni (dvigatel, uzatmalar qutisi va h.k.) o’rnatish uchun
moslama shaklida shtamplanadi.
Lonjeronlar va ko’ndalang to’sinlarga avtomobil qismlarini yoki mos
agregatlarni mahkamlash uchun zarur boigan turlicha cronshteynlar payvandlanadi
yoki parchin mix bilan biriktiriladi. Lonjeronlar va to’sinlar o’zaro payvandlash
yo’li bilan biriktiriladi.
Yetaklovchi bo’lmagan oldingi ko’prik. Yuk avtomobillarining
yetaklovchi boimagan oldingi ko’prigi boshqariladigan oldingi g’ildiraklarni
21

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
o’rnatish uchun xizmat qiladi. U avtomobilni yoi bilan kontakti natijasida hosil
boigan bo’ylama va yon kuchlarni g’ildirakdan osmalar orqali avtomobil ramasiga
uzatadi.
Oldingi ko’prik asosini ikki uchida yuqoriga kerib bukilgan bo’rtmasi
boigan qo’shtavroli to’sin 2 tashkil qiladi.
8-rasm. 1-tsapfa; 2-ikki tavroli balka; 3-tayanch maydoncha; 4- shkvoren; 5-
buruvchi richag.
To’sinning o’rta qismi pastga tomon egilgan bo’lib, dvigatelni ramadan
pastroqqa ilashtirish imkonini beradi. Ko’prikning tepa sirtida osma ressorini
oahkamlash uchun tayanch maydonchalar 3 mavjud. To’sin bo’rtmasiga shkvoren
4 qo’yilgan va bikr mahkamlangan, u buriluvchi sapfani o’rnatish uchun xizmat
qiladi. Sapfa o’qiga podshipniklarda g’ildirak ipchagi mahkamlanadi, sapfaning
o’zi esa buruvchi richag 5 yordamida shkvorenda burila oladi.
Oldingi g’ildiraklari mustaqil osmaga ega bo’lgan orqa yuritmali yengil
avtomobillarda oldingi ko’prik kalta to’sin ko’rinishida boiib, avtomobil kuzoviga
mahkamlanadi. U bir paytning o’zida dvigatelni mahkamlash uchun ham xizmat
qiladi.
Yetaklovchi orqa ko’prik to’sini. G’ildirak formulasi 4x2 bo’lgan
avtomobillarda, u tortish rejimida yetaklovchi g’ildiraklardan turtuvchi kuchlarni
va tormozlashda tormozlanish kuchlarini osmalar orqali avtomobil kuzoviga yoki
ramasiga uzatadi. Yetaklovchi ko’prik to’sini konstruksiyasiga qarab ajraladigan
yoki ajralmaydigan bo’lishi mumkin. To’sin ichiga yetaklovchi ko’prik
mexanizmlari joylashtiriladi uchlariga esa podshipniklarda yetaklovchi
22

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
g’ildiraklarning stupitsalari o’rnatiladi. Ko’prik balkasi old tomondan asosiy
uzatma va differensial karterini mahkamlash uchun flanesga, orqa tomondan
qopqoqga ega. To’sinning tepa qismiga ressorlar mahkamlanadigan ikkita tayanch
maydonchalar payvandlab qo’yilgan.
Yuk avtomobilidagi oldingi yetaklovchi ko’prikning to’sini konstruktiv
jihatdan orqa yetaklovchi ko’prik to’sinidan unchalik farq qilmaydi.
2.2. G’ildiraklar va shinalar
G’ildiraklarning turlari va vazifalari. G’ildiraklar avtomobilni yo’l bilan
bogianishini ta’minlaydi, uning harakatlanishini hosil qilishda va yo’nalishini
o’zgartirishda ishtirok etadi, avtomobil massasidan yuzaga kelgan yuklanishlarni
yerga (yo’lga) uzatadi. G’ildiraklar asosiy vazifasiga qarab yetaklovchi,
boshqariluvchi, murakkab (yetaklovchi va boshqariluvchi), tutib turuvchilarga
bo’linadi.
Yetaklovchi g’ildiraklar transmissiyadan olgan burovchi momentni tortish
kuchiga aylantiradi, buning natijasida avtomobilning ilgarilanma harakati hosil
bo’ladi.
Boshqariluvchi g’ildiraklar kuzovdan osmalar orqali o’tadigan itaruvchi
kuchni qabul qiladi va rul boshqarmasi yordamida harakatlanish yo’nalishini
o’zgartiradi.(9-rasm)
23

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
G’ildiraklar asosiy vazifasiga qarab yetaklovchi, boshqariluvchi, murakkab
(yetaklovchi va boshqariluvchi), tutib turuvchilarga bo’linadi.
Yetaklovchi g’ildiraklar transmissiyadan olgan burovchi momentni tortish
kuchiga aylantiradi, buning natijasida avtomobilning ilgarilanma harakati hosil
bo’ladi.
Boshqariluvchi g’ildiraklar kuzovdan osmalar orqali o’tadigan itaruvchi
kuchni qabul qiladi va rul boshqarmasi yordamida harakatlanish yo’nalishini
o’zgartiradi.
Murakkablashgan g’ildiraklar bir paytning o’zida ham yetaklovchi, ham
boshqariluvchi g’ildiraklar vazifasini bajaradi.
Tutib turuvchi g’ildiraklar itaruvchi kuchni g’ildiraklarni dumalashiga
(g’ildirashiga) aylantirgan holda avtomobil ramasi yoki kuzovining orqa qismi
uchun tayanchni hosil qiladi.
Avtomobil g’ildiragi odatda ko’prik to’siniga podshipniklarda o’rnatilgan
stupitsaga mahkamlanadi. G’ildirakning asosiy qismlari disk va pnevmatik
shinadir.
Shina - asosiy o’lchamlar bo’lgan tashqi diametr D, g’ildirak diskiga
o’tkazish diametri d va balandligi H bilan tavsiflanadi
G’ildirak diski maxsus po’latdan, uning bikrligini (mustahkamligini)
oshiradigan va shinani diskga kiydirilishini yengillashtiradigan shakl berib
shtamplanadi.
Avtomobil diski. Diskning konstruktsiyasiga hamda uni stupitsaga
biriktirilishiga qarab barcha g’ildiraklar diskli va disksiz g’ildiraklarga bo’linadi.
Diskli g’ildiraklar barcha yengil avtomobillarda va yuk avtomobillarining
ko’pchiligida ishlatiladi. Disksiz g’ildiraklar yuk ko’taruvchanligi kat- 119 ta
bo’lgan boshqa avtomobillarda qo’llaniladi. O’ta og’ir yo’llarda MAN va HOWO
avtomobillarida esa ajraladigan diskli g’ildiraklar ishlatiladi.
Disk obodining shina o’tkaziladigan joyida tokchalar 3 (polkalar) bo’lib,
ular yon devorlar (bort) 4 bilan tugallanadi. G’ildirak diski va obodi payvandlab
biriktiriladi. G’ildirakni stupitsaga mahkamlash uchun diskda parmalab teshiklar
24

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
ochiladi va bu teshiklar yordamida g’ildirak shpilkalarga o’rnatiladi hamda
gaykalar bilan qotirib qo’yiladi.
10-rasm.1-blokirovka xalqasi; 2-yon bort xalqasi; 3-xalqa o’rindig’i; 4-disk
korpusi; 5-tashqi bort; 6-balansirovka toshi tutqichi
Diskli g’ildiraklarning tuzilishi. Diskning ichki qismi shakliga qarab diskli
g’ildiraklar ikkiga, ya’ni tekis va chuqur diskli g’ildiraklarga ajratiladi. Chuqur
disk yengil avtomobillar g’ildiraklarida qo’llaniladi
25

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
12-rasm. 1-disk eni; 2-disk markazi; 3-disk tokchasi; 4-tashqi bort; 5-disk
spitsasi; 6-havo klapani.
Chuqur diskning o’ziga xos tomoni shundan iboratki, diskni o’rta qismida
botiqlik bo’lib, u shinani diskga kiydirishni yengillashtirish uchun xizmat qiladi.
Bunday diskning qismlarga ajralmaydig’an konstruktsiyasi g’ildirakni maksimal
darajada yengillashtirishga va soddalashtirishga imkon beradi. Ushbu
g’ildiraklarga, o’lchamlari uncha katta boimagan shinalarni yengil avtomobil
shinalarini o’rnatish mumkin. Tekis disk yuk avtomobillarining g’ildiraklarida bir
necha xil variantlarga ega.
Ko’pincha, disk chekkasi vazifasini bajaradigan yon bort halqasi 1
ishlatiladigan variantdan foydalaniladi. Bu vaziyatda disk korpusi 4 bilan
ajralmaydigan qilib payvandlangan va shina borti uchun yon devorli bitta tokchaga
ega, shina o’tkaziladigan ikkinchi tokcha esa qirqilgan prujinasifat blokirovka
halqaning 1 ichki yuzasida hosil qilingan.
G’ildirakni yig’ishda shina diskga erkin kiydiriladi, bort halqa o’rnatiladi
va disk ariqchasiga kesilgan blokirovka halqa 1 tushirib qo’yiladi, natijada bort
halqa diskga mahkam o’rnashadi. Shina damlangandan so’ng undagi havo bosimi
shina bortlarini disk chekkalariga va bort halqasiga zich siqilishini ta’minlaydi,
blokirovka halqani disk ariqchasiga tushirib berkitadi va shinaning diskga zich
o’tirishiga erishiladi.
Orqa ko’prikka tushadigan yuklanishlarning kattaligi bois, yuk
avtomobillarining orqa g’ildiraklari qo’shaloqdir. Bunda ichki g’ildirak stupitsaga
shpilkalar hamda ichki va tashqi rezbasi bo’lgan qalpoqsimon gaykalar bilan,
tashqi g’ildirak esa konusli gaykalar bilan qotirib qo’yiladi.
Disksiz g’ildiraklar diskli g’ildiraklarga qaraganda kam vaznga ega (10-15
foiz), shinalarni ta’mirlashda qismlarga ajratish va yig’ish ancha qulay, tormoz
mexanizmlarining yaxshi sovitilishini ta’minlaydi. Hozirgi vaqtda bunday
g’ildiraklar katta yuk ko’taruvchi avtomobillarda va avtobuslarda borgan sari keng
ko’lamda ishlatilmoqda.
26

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Avtomobil shinalari. Avtomobil g’ildiragining eng muhim qismi pnevmatik
shina hisoblanadi. U harakatlanish chog’ida yo’lning notekisliklarida yuzaga
keladigan uncha kuchli bo’lmagan turtki va zarblarni o’ziga yutadi. Bu shinaning
qayishqoqligi va unga to’ldirilgan havoning elastikligi hisobiga ta’minlanadi.
13-rasm. Karkas pokrishkaning asosi bo’lib xizmat qiladi hamda unga
kerakli bo’lgan mustahkamlik va egiluvchanlikni beradi. U bir necha qatlam
rezinali korddan (materialdan) iborat. Karkasda kord iplarining joylashuviga qarab
shinalar diagonal va radial shinalarga boiinadi.
Pokrishka shinaning yuklanishlarni ko’taruvchi tashqi qobig’ini hosil qilsa,
uning ichki bo’shlig’ini kamera hosil qiladi. Ayrim hollarda yengil avtomobillarda
kamerasiz shinalar ishlatiladi. Ularning germetikligiga pokrishkaning ichki
yuzasiga maxsus zichlovchi qatlam qo’yish va pokrishkani disk tokchasiga zich
o’tkazish bilan erishiladi. Bunday shinalarni kamerasiz shinalar deb ataladi.
Kamerasiz shinalar yengil, issiqlikni kam hosil qiladi, ammo diskni tayyorlashda
yuqori aniqlik va texnik xizmat ko’rsatishda ko’p mehnat talab etiladi.
Diagonal shinalar karkasida kord qatlamlarining iplari o’zaro qo’shni
qatlamdagilar bilan ma’lum burchak (95 - 115°) ostida kesishadi va qatlamlar soni
doimo juft bo’ladi. Shinani yoi bilan tutashuvi davomida kord iplarining kesishuv
27

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
burchaklarini o’zgarishi sodir bo’lib, deformatsiyalanish hamda issiqlik hosil
bo’lishi ortadi va shinaning ishlash muddati pasayadi.
Radial shinalarda (R turidagi) kord iplari karkasda bortdan bortga tomon
(radius bo’ylab) joylashadi va bir-birlari bilan kesishmaydi. Karkasning bunday
konstruksiyasi ancha ilg’or konstruksiyadir, chunki u kord qatlamlari sonini
kamaytirishga imkon beradi, issiqlik hosil bo’lishini va g’ildirashga qarshilikni
kamaytiradi. Xizmat muddati bo’yicha radial shinalar diagonal shinalardan ancha
ustun turadi.
Bortsim halqalar pokrishkani g’ildirak diskiga mahkamlash uchun xizmat
qiladi. Bortsim halqa atrofiga o’ralgan kord qatlamlaridan iboratdir. Bu halqa
cho’zilmaydigan konstruksiyani hosil qilib, pokrishkaning o’tkaziladigan
yuzasining bikrligini (mustahkamligini) ta’minlaydi.
Breker pokrishkaning butun aylanasi bo’ylab protektor va karkas orasiga
qo’yilgan rezina gazmolli qatlamdir. Breker protektorning karkasga ta’sirini ancha
yumshatadi. Radial shinalar uchun brekerni mavjudligi juda muhimdir, chunki u
aylana bo’ylab yo’nalgan kuchlarni qabul qiladi va kord iplarining cho’zilishini
cheklab turadi.
Protektor shinaning yuguruvchi qismidir. Tashqi tomonidan u chiqiqlar
(tishlar) va ular orasidagi ariqchalar ko’rinishidagi shaklga ega. Protektordagi shu
shakllar evaziga g’ildirakning yoi bilan zarur ilashishi ta’minlanadi, shu sababdan
yolning turli xil qoplamalari uchun protektorning turlicha chizmalari qoilaniladi.
Yon sirtlar yupqa qayishqoq rezina qatlami ko’rinishida karkasning yon
devorlariga qoplanadi. Ular shinani mexanik shikastlanishlardan, nam o’tishidan
va shu kabilardan saqlash uchun xizmat qiladi. Pokrishkadagi belgilashlar ham shu
sirtlarga yoziladi. Avtomobil g’ildiraklari uchun kameralar havo o’tkazmaydigan
qayishqoq rezinalardan tayyorlanadi. Kamera o’lchami, u damlangan paytda
buklanib qolmasligi uchun doimo pokrishka bo’shlig’i o’lchamidan birmuncha
kichik bo’ladi. Kameraga havo ventil orqali yuboriladi. Bu ventil ichkariga havo
haydashga imkon berib, uni tashqariga chiqishini avtomatik tarzda berkituvchi
teskari klapandir. Ventil korpus, zolotnik va qalpoqchadan iborat. Korpus latundan
28

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
quvur ko’rinishida tayyorlanib, kameraga gayka yordamida yoki rezina bilan
yamab mahkamlanadi.
Shinalaming belgilanishi va rusumlanishi. Har bir pokrishkaning yon
sirtiga belgilashlar (asosiy o’lchamlar) va rusumlar yozib qo’yiladi:
* tayyorlovchi zavodning tovar (mahsulot) belgisi;
* tayyorlangan sana; tartib raqami; ruxsat etilgan maksimal (eng yuqori)
tezlik indeksi L-120, P-150, Q-160, S-180 km/soat ga mos keladi);
* yuk ko’taruvchanlik indeksi (yengil avtomobillar shinalari uchun 75-387,
78-425, 80-450, 82-475, 84-500 kgk ga to’g’ri keladi);
* shinaning eng yengil qismini ko’rsatuvchi balansirlash 124 belgisi; yuk
avtomobillari shinalari uchun qatlam me’yori. (14-rasm)
Shinaning asosiy o’lchamlari ikki guruh raqamlar bilan orasiga chiziqcha
qo’yib belgilanadi. Raqamlarning birinchi guruhi shinaning ko’ndalang kesimi - B
ni, ikkinchisi esa g’ildirak diskiga o’tkazish diametri - d ni ifodalaydi. Bu
oichamlar millimetrlarda yoki dyumlarda yoxud aralash holda ko’rsatiladi.
Masalan, 8,40=15; 215=380...bu yerda birinchi belgilanishda ko’ndalang kesim eni
B va diametr d dyumlarda, ikkinchi belgilanishda esa xuddi shu oichamlar
millimetrlarda ko’rsatilgan. Radial shinalarni belgilash uchun oxirida R harfi
qo’yiladi, masalan 185-15R. Shinaning tayyorlangan sanasi va tayyorlovchi zavod
29

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
raqamlar va harflar bilan belgilanadi, shu yerda pokrishkaning raqami ham
ko’rsatiladi. Shinalarni yig’ish va qismlarga ajratish tartibi. Nuqsonlari bo’lmagan
va DS hamda TNB tomonidan shinalarga belgilangan talablarga to’liq mos
keladigan shinalargina ishlatish uchun qabul qilinadi. Avtomobillarai shinalar bilan
butlash, shina sanoatining avtomobilni texnik hujjatlariga asosan hamda yo’l iqlim
sharoitlarini hisobga olgan holdagi tavsiyalariga qarab amalga oshiriladi. Ushbu
tavsiyalarga binoan, bitta ko’prik g’ildiraklariga ham radial, ham diagonal
konstruksiyali shinalarni, shuningdek, protektorning turli shakldagi shinalarini
o’rnatish taqiqlangan.
Shinalar toza va soz disklarga yig’iladi. Bunda pokrishkaning ichki yuzasi
shikastlanishlari bor-yo’qligi tekshiriladi, namliklardan artib tozalanadi va talk
(magniy silikati) sepiladi. Shundan keyin pokrishkaga kamera joylashtiriladi va uni
dumaloq shaklga kiritish uchun havo bilan oz-moz damlanadi.
Yig’ilgan shinani g’ildirak diskiga kiygaziladi va kamera ventili disk
ariqchasidan tashqariga chiqariladi. So’ng, disk va shina borti orasiga bort halqa
qo’yiladi-da, disk ariqchasiga blokirovka halqa o’rnatiladi. Ko’rib chiqilgan ushbu,
shinani g’ildirakka yig’ish texnologiyasi, yuk avtomobillarining tekis diskli
g’ildiraklariga taalluqlidir.
2.3. Osmalar va aartizatorlarga texnik xizmat ko’rsatish
Bizga ma’lumki xozirgi kunda xech bir soxa yukki, unda avtomobil
transportidan foydalanmaydigan. Xususan, shaxdrlarda, shaxdr atirofida,
shaxdrlararo va xdlkaro yulovchilar va yuklarni tashish xdmda maxsus ishlarni
bajarishda avtomobillardan foydalaniladi. Bugungi kunga kelib avtomobillarni
boshkarishda xdydovchilar uchun juda yaxshi kulayliklarni yaratish maksadida
avtomobillarni xavfsiz xdrakatlanishi xdmda yurish ravonligini oshirish maksadida
texnik jixatdan soz va ishonchli bulishi uchun juda yukori darajadagi aniklikda
ishlangan extiyot kismlardan foydalaniladi. Avtomobillar xdrakatlanganda turli xil
yul sharoitlaridan utishi mumkin buladi. Shu vaktda tashki ta’sirlardan keladigan
30

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
zarbalarni sundirish maksadida juda muxim bulgan kurilmalardan foydalanamiz.
Bu extiyot kismlar avtomobil dvigateliga keladigan kuchni, kuzov kismiga
keladigan zarbani sundirib beradi va avtomobillarni ravon xdrakatlanishiga sabab
buladi.
Old osmani avtobildan olishda, kismlarga ajratib yigishda va urnatishdagi
texnika xavfsizligi koidalariga amal kilish talab etilidi. Old osmani ajratishdan
oldin loy, chang va barcha iflosliklardan tozalab, benzin bilan yaxshilab yuvib,
artib
kuriting. Uni kismlarga ajratishda kursatilgan maxsus moslama va
asboblardan foydalanib, prujinani sikib uni otilib ketishning oldini olish chorasini
kullang. YA’ni kushimcha ximoya sifatida karama-karshi tomonidan boylash
maksadga muvofik. Prujinani sikishda va uni urnatib bushatishda juda exiyotkorlik
talab etiladi. Prujinani olishda, kuyishda biror uzgarish ya’ni moslamani
kiyshayishni yoki surilishini sezsangiz kaytadan tugri yunalishini ta’minlagan
xolatda kisishni takrorlang.
Zamonaviy avtomobillarda va avtobuslarda osma bilan stabilizator xam
urnatiladi. Osma stabilizatori avtomobil yonga ogishini va kundalang
tebranishlarni kamaytirib ikki uchi bilan rezina yostikchalar yordamida kuprikcha
yoki osmaning richagiga sharnirli birlashtiriladi. Rezina yostikchali osmalar
(elastik konstruksiya) zamonaviy avtomobillarda keng kullanilib va ular
cheklovchi deb xam ataladi. CHeklagichlar sikiluvchi va zarbani tarkatuvchi
turlariga bulinadi. Sikiluvchi cheklagichlar asosan gildirak yukoriga pastga
silkinish yulini cheklaydi.
Osmadagi pnevmatik yostikcha undagi xdvoning sikilishi tufayli elastik
xususiyatga ega buladi. Bunday yostikchalar old osmaga ikkitagacha va ketingi
osmaga turttagacha tik xolatda urnatiladi.
Gidropnevmatik osma. tufayli kuzov va gildiraklarning tebranishi muttasil
sundirilishi ta’minlanadi.
Tadkikot natijalari. Avtomobil xarakatlanayotganda xar xil tezlikda yurishi
tufayli unga yulning ta’siri, ya’ni notekis yullarning gildirak orkali kuzovga yoki
31

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
ramaga turtki va siltov kuchlari uzatiladi. Bu kuchlarni ta’sirini yukotish
maksadida elastik deformatsiyalanuvchi xar xil konstruksiyalardan foydalaniladi.
Avtomobilning A-osmasi: egiluvchi (elastik) yunaltiruvchi va sundiruvchi
kismlardan tashkil topgan bulib, ular yordamida kuzov, rama, kuprik yoki
gildiraklar birlashtiriladi. Osmalar avtomobilni kutarib turuvchi va kuzov bilan
elastik xolatda boglanishni ta’minlab, salbiy ta’sir etuvchi kuchlarni kamaytiradi
va sundiradi, shuningdek avtomobilning xarakati davomida uning ravonligini
ta’minlaydi. Elastik konstruksiyaga varakli ressor va spiral shaklidagi prujinalar
kiradi. Elastik konstruksiyalar avtomobil vazni ta’sirida vujudga kelgan uzgaruvchi
yuklanishlarni engillashtiradi. Avtomobilning osmalarini asosan ikki turga bulish
mumkin, ya’ni nomustakil va mustakil.
Avtomobil osmasining elastik kismi gildirak notekis yulda xarakatlanganda
rama va kuzovni uzgaruvchan chastota bilan tebrantiradi. Bu tebranishlar sunuvchi
bulishiga karamay, kup vakt davom etishi tufayli yurish ravonligini
yomonlashtiradi. Amortizator rama va kuzovning tebranishini sundiradi.
Amortizatorlar ikki xil buladi: richagli va teleskopik. Teleskopik amortizatorning
asosiy afzalligi uning ixchamligi va osmada joylashtirish kulayligidir. Zamonaviy
avtomobillarda ikki tomonga ishlovchi teleskopik amortizatorlarning kullanishi
sababi xam shundadir. SHuning uchun yulga otlanishdan oldin avtomobilning
mutlako sozligiga ishonch xosil kilish. X,ozir shu bilan shugullanamiz -
amortizatorlarni tekshirib kuramiz. Tajribalar shuni kursatadiki, amortizatorlar
bittadayok ishdan chikib kolmaydi. Balki uzok vakt davomida ishlash natijasida
etilib boradi.
SHu sababli, xar doim xam xdydovchilar avtomobil ish kobiliyati
kamayishining sababini uz vaktida aniklay olmaydi. Lekin ba’zi belgilari borki,
ular muammo xakida xabar beradi va diagnostikaga borish kerakligini bildiradi:
• avtomobil u yokdan bu yokka chaykaladi;
• tormoz yuli uzaygan. YAngi amortizatorning tormoz yuli 31,70 metrni
tashkil kiladi, eskirganda - 35,6 metrga etadi;
• chukurlarga kattik tushiladi;
32

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
• keskin tuxtashda kuzov oldinga ketib koladi, tezlik oshirilganda - orkaga;
• avtomobilning surib ketilishi;
• tebranish;
• pokrishkalarning tez eskirishi.
Natijalar taxlili. Xar kanday diagnostika kuzdan kechirishdan boshlanadi.
SHu tarzda amortizatorlarning xolatini aniklashadi. Masalan, amortizator
korpusidagi moyning mavjudligi, zanglash izlari va shtoklardagi boshka nuksonlar
uning nosozligidan darak beradi. SHinalardagi betartib doglar, pokrishkalarning
tez va oklanmagan eskirishi, prujinalar va tepa tayanchlarning shubxali axvoli
(zang izi,
shikastlanishi) muammoga dalolat kiladi. Osilma elementlariga kelsak, kuz
ziyrakligiga ishonish yaramaydi, professionallarga murojaat kilgan ma’kul.
Afsuski, eskirgan amortizatorlar xam yaxshirok kurinishi mumkin. Mana shu xolat
amortizator ishchi xolatda degan xayolga borib, adashishga sabab buladi. Aslida
esa, ichki elementlarda muammolar bulishi mumkin va bu xolatda, kuzdan
keichrishning uzi bilan kifoyalanib bulmaydi.
Amortizatsiya ustuni osmaning asosiy kismi bulib, unga osmaning elastik
elementlari prujina va sikish buferi urnatiladi. Amortizatsiya ustuni ikki taraflama
ishlovchi gidravlik amortizator va old osmaning yunaltiruvchi elementning
vazifasini bajaradi, ya’ni gildirakning kuzovga nisbatan xdrakatlanishi va gildirak
orkali ta’sir etuvchi kuch va momentlarni kabul kilib, kamaytiradi. Avtomobil
notekis yulda xdrakatlanganda tebranish va siltanishlarni sundirish bilan ustunni
burchakli siljishini ta’minlaydi.
Amortizatorlarning kuz bilan, mustakil diagnostika kilishning keng
tarkalgan usuli - avtomobilni silkitib kurishdir. Avtomobilning bir tomonini
yaxshilab chaykatish kerak va tebranish kanchalik tez tugashini kuzatish kerak.
Agar silkitilgandan keyin avtomobil yana bir kancha marta tebransa, demak
amortizator eskiribdi. Bunday manipulyasiya davomida amortizatorning inkirozli
xolati aniklanadi. YAna bir noxush yangilik - kotib kolgan amortizator
avtomobilning chaykalishiga umuman yul kuymaydi. Mustakil kuzdan
33

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
kechirishdagi oltin koida - xdddan oshmaslik. Ba’zilar anik diagnoz kuyishga
shunchalik intiladilarki, avtomobilni kattik chaykatib, kuzov detallariga zarar
etkazib kuyadilar.
34

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Xulosa
Xulosa o’rnida shuni takidlab o’tish kerakki avtomobil osmalari va
amortizatorlar yurish ravonligini ta’minlab beruvchi muhim konstruktiv element
hisoblanadi. Agar bular bo’lmasa yo’ldagi turg’unlik yo’qotiladi. Avtomobil
detallari to’kilishi va ishdan chiqishiga olib keladi. Ushbu konsturktiv elementlarga
o’z vaqtida texnik ko’riklarni o’tkazish ishlarini amalga oshirib borilishi ularning
uzoq muddat va sifatli xizmat kursatishini kafolatlaydi. Bundan tashqari
avtomobilning yurish ravonligini oshiradi, haydovchilarning psixikasiga ham
salbiy ta’sir ko’rsatmaydi va avtomobillarda yul transport xodisalarini oldini oladi.
Amortizator uchta bulakdan, silindr va silindr tagi, shtok va porshen xamda
yunaltiruvchi vtulkalardan iborat. Porshenda doira buyicha ikki kator joylangan
teshikchalar bulib, yukori kator teshikchalar tepasidan utkazuvchi klapan va uning
kuchsiz prujinasi bilan berkilib turadi. Pastki kator teshikchalar esa kuchli prujinali
kaytish klapani bilan berkitilgan. Silindr tagida esa sikish va utkazuvchi klapanlar
joylashgan. Ikkinchi utkazuvchi klapan xam kuchsiz prujina bilan teshiklarni
berkitib turadi. Amortizator maxsus suyuklik bilan tuldirilgan bulib, suyuklikni bir
xajmdan ikkinchisiga xaydashda xosil buladigan karshilikdan kuzov tebranishi
sundiriladi. Teleskopik amortizatorning uziga xos xususiyati, shtok
xarakatlanganda ish silindrinning ikki tomonidagi suyuklik xajmini tuldiruvchi
kamera borligidir.
G’ildirak oxista kutarilib, osma prujinasi sikilganda, shtok ish silindriga
kiradi. Porshenning kichik bosimi ta’sirida suyuklik porshen tepasidagi bushlikka
va kameraga utadi. Suyuklik porshenning yukori katoridagi teshikchalardan utib,
utkazuvchi klapanni ochadi va porshen tagidan ustidagi bushlikka utadi. SHtok
sikib chikargan xajmdagi suyuklik esa sikish klapanining kalibrlangan
teshiklaridan kameraga utadi va undagi bosimni orttiradi. Bu jarayonda sikish
klapani kuchli prujina ta’sirida yopik buladi. Gildirak oxista pastga tushib osma
prujinasi chuzilganda proshen yukoriga xarakatlanib, shtok ish silindridan chikadi.
Utkazuvchi klapan yopiladi va porshen ustidagi bosim oshadi. Natijada porshen
ustidagi suyuklik uning ichki kator teshiklardan utib, klapan va vtulka urtasidagi
35

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
xalka bushlikdan porshen osti xajmiga utadi. Bosim pastligi uchun klapan yopik,
kameradagi bosimdan suyuklik silindr tagi teshiklaridan utkazish klapanining
kuchsiz prujinasini sikib yana silindrga utadi. Gildirak tezkor kutarilganda porshen
tez xarakatlanib, silindr ichidagi bosim ortadi. Katta bosim sikish klapanini ochadi,
natijada amortizator karshiligining ortishi tezkor sekinlashadi. Demak, sikish
klapani amortizatorni kattik turtkilar ta’siridan saklaydi. Gildirak tezkor pastga
tushganda porshenning xarakat tezligi ortib, porshen ustidagi bosim xam ortadi.
Natijada klapan ochilib suyuklik porshen osti xajmiga tushadi, amortizatorning
karshiligi tezkor kamayadi.
Malaka oshirish jarayonida bizga malakali o qituvchilar yangi pedagogikʻ
texnologiyalardan foydalanib yangi texnologiya innovatsiyalar tarzda dars jarayoni
tashkil etdi biz kasb-hunar maktabimizga borib ustozlardan o rganilgan yangi
ʻ
texnologiyalar asosida o quvchilarga sifatli dars o tish uchun bu texnologiyalardan
ʻ ʻ
foydalanib darsni tashkil etamiz
36

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Foydalanilgan adabiyotlar
1. A v to m o bill a rning t exn i k eks plu a t a t s iy a s i. Qa y t a i s hlang a n v a
t o ’ l d i r i l g a n ru
s cha 4-na s h r i d a n (p r o f . E . S . K u z n e t s ov t a h r i r i o s t i d a. M .: Nau k a,
2021 . -535
s . ) ta r j i m a pr o f . Q . M . S i d d i q n a z a r o v u m um i y t a h r i r i o s t i d a , T o s h k e n t .
V o r i
s - n a s h r i y o t , 2 0 19. - 6 7 0 b .
2. A v t o m o bill a rning t exn i k ek
s plu a t a t s i y a s i. O’z b e k i s ton Re s p u bl i ka s i O liy
v a o ’r t a m a x
s us t a ’ lim v azi r l i g i a v t o t ra n s port o l iy o ’quv y ur t l a r i t a l a b a la r i u c h u n
dar
s lik s i f a t i d a t av s i y a e t ga n . p r o f . Q. M . S i d d i q n azar o v u m u m iy t a h r i r i o s t i da,
To
s h ke n t . VORI S - N A S h RIY o T, 2018.-560 b .
3. Mamatov X.M. va boshs. Avtomobillar. - T., 2000 .
4. O. H a m raq u l o v ,
S h . M ag d i e v . A v t o m o bill a r n i ng t e x n i k ek s pluata t s iy a s i .
T o
s h k e n t , 2021 y .
5. Muhitdinov N.F., Hamidullaev A.A., Umarov B.SH. Yo’l harakati
qoidalariga sharhlar va amaliy tavsiyalar (YHQlarni buzganlik uchun solinadigan
jarimalar bilan birgalikda). - T., 2021.
6. Ashurova S.Y. Yengil sanoat yo’nalishi bo’yicha kichik mutaxassislar
tayyorlashda maxsus fanlarni modulli o’kitishning ilmiy-uslubiy asoslari
7. Karimjonov I.A. va boshk. Yangi pedagogik texnologiyalar. -
Toshkent,2022
8. Transport vositalari tuzilishi va nazariyasi. E. Fayzullayev
Internet saytlari
1. www.ziyonet.uz
2. www.kutubxona.uz
3. www.wikipedia.uz
4. www.google.com
37

Zamonaviy avtomobillar osmasi

Sotib olish