Kirish Roʻyxatdan oʻtish

Docx

  • Referatlar
  • Diplom ishlar
  • Boshqa
    • Slaydlar
    • Referatlar
    • Kurs ishlari
    • Diplom ishlar
    • Dissertatsiyalar
    • Dars ishlanmalar
    • Infografika
    • Kitoblar
    • Testlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 6.7MB
Xaridlar 8
Yuklab olingan sana 15 Avgust 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Mashinasozlik

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Zamonaviy avtomobillar osmasi

Sotib olish
O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
 Zamonaviy avtomobillar osmasi
Mundarija:
Kirish 1
I.BOB. Zamonaviy avtomobillar osmasi 3
1. 1.  Avtomobil osmalari. Osmalarning vazifasi va ishlash uslubi. 3
1. 2.  Osmalarning turlari va tuzilishi. 7
II.BOB.  Avtomobillarning yurish qismi 12
2.1.  Ramalar va amartizatorlar tuzilishi 12
2.2. G’ildiraklar va shinalar……………………………………………………….23
2.3.  Osmalarga texnik xizmat ko’rsatish 30
Xulosa 3 4
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 36
0 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
  Kırısh
     Zamonaviy avtomobillar murakkab tuzilishli texnika hisoblanadi. Chunki
zamon   o’zgargan   sari   avtomobilga   bo’lgan   talab   ham   o’sib   bormoqda.   Oldin
avtomobil   yaratilganda   uni   qanday   yurishi   qiziq   edi.   Keyinchalik   avtomobilni
nafaqat yurishi, uning boshqa konstruktiv jihatlariga e’tibor kuchaygan. Avtomobil
qanchalik   yo’llarda   ravon   yurishi   insonlarga   komford   bo’lishi   uning   osma,
amartizator va boshqa konstruktiv elementlariga bog'liq. Bunda konsturktorlar shu
elementlar ustida yangiliklar olib borgan. 
        Avtomobillarning   osmasi   elastik   va   so’ndiruvchi   qismlardan   tashkil
topgan   bo’lib,   ular   yordamida   rama   yoki   kuzov   bilan   ko’priklar   yoki   g’ildiraklar
bevosita   birlashtiriladi.   Osmalar   avtomobilni   ko’tarib   yuruvchi   tarmog’i   va
ko’priklar   o’rtasida   elastik   aloqani   uzviy   ta’minlab,   g’ildiraklar   va   u   bilan
bog’langan   tarmoqqa   tushadigan   o’zgaruvchan   yuklanishlarni   kamaytiradi,
avtomobil   tebranishini   so’ndiradi,   shuningdek   harakat   davomida   avtomobil
kuzovini ravonlashtirib turadi. 
        Ma’lumki   avtomobil   notekis   yo’llarda   yurganda   yoki   har   xil   tezlikda
harakatlanganda g’ildirak orqali kuzovga turtkilar kuchlari uzatiladi. Bu salbiylikni
yumshatish   uchun   osmada   hajmi   yoki   shakli   o’zgaradigan   elastik
deformatsiyalanuvchi   qismlardan  fordalaniladi.  Bundan   tashqari  avtomobil  tez  va
ravonroq yurishida kuzov va mator xarakteristika va aerodinamikalari muhim. 
          Avtomobil   kuzovi   -   bu   avtomashinaning   birlashmalari   biriktirilgan   bir
qator   tarkibiy   qismlardan,   shuningdek,   ba’zi   funktsiyalarni   bajaradigan   tashqi
elementlardan, shu jumladan dekorativ funktsiyani xam - qanotlar, eshiklar, kapot,
bagaj   qopqog’i,   optik   asboblar,   bamperlar   va   boshqalar.   Kuzovning   vazifasi
nafaqat avtomobil tarkibiy qismlarini mahkamlash, balki barcha yuklarni va atrof-
muhit ta’sirini idrok etish, shuningdek yo’lovchilar va yuklarni joylashtirish uchun
joy ajratishni o’z ichiga oladi. 
       Avtomobil stabilizatori kuzovni yon siljishlarini va ko’ndalang burchakli
tebranishlarni   kamaytiradi.   Osmalar   asosan   pnevmatik   va   gidro   prnevmatik
1 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
 bo’ladi.   Zamonaviy   avtomobillarda   pnevmatik   xili   ishlatiladi.   Bunda   osma   havo
bilan ishlaydi, yostiqchalariga havoni to’plash va chiqarish mumkin. Man howo va
boshqa yuk avtomobillarida qo’l keladi, negaki yuk tushurib ortgani juda qulay. 
2 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
 I.BOB.  Zamonaviy avtomobillardagi osmalar
1.1 Avtomobil osmalari. Osmalarning vazifasi va ishlash uslubi
      Zamonaviy   avtomobillarda   asosan   pnevmoyuritmali   osmalar   keng
qo’llaniladi.   Vazifasi.   Avtomobil   osmasi   rama   yoki   kuzovni   ko’priklar   va
g’ildiraklar   bilan   elastik   (egiluvchan)   bog’lanishini   amalga   oshiradi   hamda   ular
qabul qilayotgan, yo’lning notekisliklaridan vujudga kelgan, zarblar  va turtkilarni
yumshatadi.   Osmalarning   elastik   xususiyatlariga   elastik   elementlarni   qo’llash
orqali   erishiladi.   Osmaning   ishlashi,   g’ildiraklar   yo’lidagi   notekisliklardan
yurganda,   zarb   energiyasi   osmani   elastik   elementini   siljishiga   (ko’chishiga)
aylantirib   berishga   asoslangan.   Natijada   kuzovga   uzatilayotgan   zarb   kuchi
kamayadi va avtomobilning ravon yurishiga erishiladi.
Osmalar   avtomobillarni   yumshoq,   ravon   yurishini   ta’minlaydi.   Mashinalar
ostovini   g'ildirak   bilan   bog’lashda   qatnashadigan   qismlar,   detallar   majmuini
osmalar, deb atash mumkin.
Avtomobilning   harakatlanishida   g’ildirak   va   kuzovning   o’zaro   ta’sirlanish
tavsifiga   qarab   barcha   osmalar   mustaqil   va   nomustaqil   osmalarga   bo’linadi.
Nomustaqil   osma   (a)   chap   va   o’ng   g’ildiraklar   orasida   bikr   bog’lanishga   ega,
buning   natijasida   ulardan   birining   ko’ndalang   tekislikda   siljishi   ikkinchisiga
uzatiladi   va   kuzovni   qiyshayishini   yuzaga   keltiradi.   Mustaqil   osma   (b)   bitta
ko’prikdagi g’ildiraklar orasida bikr bog’lanish yo’qligi bilan tavsiflanadi. Har bir
g’ildirak   kuzovga   boshqa   g’ildirakka   bog’liq   bo’lmagan   holda   osib   qo’yilgan.
Natijada   yo’l   notekisligidan   yurgan   bir   g’ildirakning   tebranishlari   boshqa
g’ildirakka   uzatilmaydi,   kuzovning   qiyshayishi   kamayadi   va   umuman   olganda
harakatlanishda avtomobilning turg’unligi ortadi.
Avtomobil   osmasi   quyidagi   qurilmalardan   tashkil   topgan:   elastik   element,
yo’naltiruvchi qurilma va so’ndiruvchi element. Osmalarda elastik element sifatida
metall   varaqli   (listli)   ressorlardan,   silindrik   prujinalardan   va   torsionlardan
vibratsiyalarga ishlaydigan sterjendan) foydalaniladi. Nometall (metallmas) elastik
elementlar rezina, siqilgan havo yoki suyuqlikning elastikligi hisobiga osmalarning
elastiklik   xususiyatlarini   ta’minlaydi.   Ular   metall   elementlardan   ko’ra   kamroq
3 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
 tarqalmoqda. Ayrim holatlarda osmalarda metall va nometall materiallardan iborat
bo’lgan   murakkab   elastik   elementlar   ishlatilmoqda.   Osmaning   yo’naltiruvchi
qurilmasi turtuvchi, tormozlash va yon kuchlarni g’ildirakdan avtomobil ramasiga
yoki   korpusiga   uzatadi.   Prujinali   osmada   yo’naltiruvchi   qurilma   rolini   osmaning
richaglari va shtangalari bajaradi, ressorli osmada varaqli ressorning o’zi bo’ylama
va   yon   kuchlarni   uzatish   xususiyatiga   ega,   buning   natijasida   bunday   osmaning
konstruksiyasi soddalashadi.
Osmalar   zanjir   tasmali   traktorlar   osmalarimng   vazifalari   traktor   ostovini
tayanch   katokiari   bilan   bogiab   turishdan   iborat   boiib,   traktor   ogirligini   tayanch
katokiari o’qlariga o'tkazadi va yurishning ravonligini ta’minlaydi.
Qattiq va yarim qattiq osmalarning sxemasi
1-rasm. 1-tayanch katoklar; 2-zmjir tasmali aravachasi; 3-ostov; 4-qayishqoq
element;   5-yetakchi   yulduzcha;   6-aravachani   harakatlantirish   о ’qi;   7-yetakchi
yulduzcharting  о ’qi; 8-richag; 9-porshenli  о  ‘q; 10-rostlanuvchi tayanch.
Tayanch   katoklari   o'zining   ramasi   2   ga   qattiq   o'tkazilgan   bo'lib.   aravacha-
rama 2 ham traktorning ostovi 3 ga qattiq bog’langan, (a-rasm). Bunday osmaning
afzalligi bor. U ham bo'lsa, yuxnshoq yuzadagi harakatida tayanch katoklarini bir
xil   vuklanishini   ta'minlaydi.   Bu   esa   traktorni   tortish-ilashish   xususiyatini
yaxshilaydi.   Lekin   qattiq   yuzada   yoki   shu   yuzadagi   notekisliklarda   bu   qismlami
yuqori   dinamik   yuklanishda   ishlashiga   olib   keladi.   Bu   esa   barcha   detallarni   va
traktorchining  o’zini   ham   tez   charchatadi.   Shuning   uchun   bu  osmalar   faqat   sekin
4 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
 yuruvchi   va   yumshoq   yuzada   ish   bajaruvchi   maxsus   traktorlarda   qo’llanilmoqda.
Yarim qattiq zanjir tasma aravachasi 2, tayanch katoklari 1 bilan birga ketida ostov
3   bilan   o’q   6   orqali   bog'Iangan.   Old   qismi   esa   ostov   bilan   qayishqoq   element   4
orqali bog’langan (b-rasm). Ostov bilan aravachani bog’lanishi bir nuqtada bo'lishi
ham mumkin (d-rasm) yoki alohida nuqtalarda bo’lishi ham mumkin (e-rasm). Bu
holda   orqa   tomon   ressorlanadi   (e-rasm).   Buning   uchun   kalta   torsion   9   dan
foydalanish mumkin.
Kamchiligi:   -   Yarim   qattiq   osmaga   metall   ko’p   ketib,   traktor   ostovining
ressorlanmagan massasini kattalashtiradi. 
Elastik osmalar. Elastik osmalar ikki xil bo’ladi: 
1. Shaxsiy   osmalar.   Bundahar   bir   tayanch   katogining   o’qi   richag
(torsionlar) yoki  qayishqoq  elementlar orqali mustaqil  ravishda traktorning ostovi
bilan birlashtiriladi.
2-rasm.   1   -tayanch   katogi;   2-tayanch   stakani;   3-silindrsimon   prujina;   4-yo
'naltiruvchi   silindr;  5-traktorning  ostovi;  6-yaproqsimon  ressora;  7-kronshteyn;  8-
richag; 9-torsion; 10-torsion richagi.
Yuqoridagi   shaxsiy   osmalar   bir   qancha   afzalliklariga   qaramay.   qishloq
xo’jalik traktorlarida qo'llanilmay kelinmoqda. 
2. Balansirli   osmalar.   Bunda   ikki   yoki   undan   ortiq   tayanch   katoklarini
o’qlari   bitta   karetaga   birlashtiriladigan   bo’ladi.   Elastika   osmalar   hozirda   DT-75
traktorlariga o’matilgan
5 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
 3- rasm . 1 -tayanch katogining о ‘qlari; 2-ichki balansir; 3-balansir p ru jinasi;
4-tashqi   balansir;   5-tayanch   katoklari;   6-tashqi   balansir   va   traktor   ostovining   bog
‘lovchi о ‘qi; 7-balansirlar о ‘qi; 8-pntjina kosalari.
DT-75   traktori   4   ta   balansir   karetasidan   iborat,   va’ni   har   yonboshida   2   ta
dan.   Har   bir   balansir   karetasi   2   ta,   ya'ni   ichki   2   ta   va   tashqi   4   ta   balansirdan
(richaglardan)   iborat.   Ular   bir-biri   bilan   shamir   7   orqli   birlashtirilgan.   Tashqi
balansir   4   da   balansir   karetasini   traktor   ostovi   bilan   shamirli   bogianishi   uchun
teshik 6 yasalgan.
6 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
 4-rasm.   l-tayanch   katoklarining   о   ‘qlciri;   2-ichki   balansir;   3-balansir
prujinasi;   4-tashq>   balansir;   5-tax'anch   katokiari;   6-   tashqi   balansir   va   traktor
ostovining bog ‘lovchi  о  ‘qi; 7- balansirlar  о  ‘qi; 8-prujina kosalari. 
   Har bir yuqori qismlari orasiga prujina o'matilgan bo’lib, uhar xil tebranish
va zarbalarni  so'ndiradi, Balansir  karetasi  po’lat  yoki cho’yandan g'ovak shaklida
yasalgan bo’lib, uzunligi har xil bo’lgan balansirlardan iborat. Balansir karetalarini
traktorga   o'matish   paytida   uning   kalta   tomoni   traktorning   markaziga,   uzun
balansiri   esa   traktorning   tashqi   tomoniga   intilgan   bo’lishi   kerak.   Balansirni   kalta
qismida ikkita teshik mavjud bo’lib, biriga tayanch g'ildiragining o'qi, ikkinchisiga
esa ikkala balansirni sharnirli bog’lovchi o'q o’rnatiladi.
Balansirni   uzun   qismida   ikkita   ishlov   berilgan   teshik   mavjud.   Ulardan   biri
tayanch   g’ildiragini   o'rnatish   uchun.   ikkinchisi,   balansir   karetasini   traktor   ostovi
bilan   bog'lovchi   o'q   uchun   belgilangan.   Har   bir   tayanch   g’ildiragining   o'qida
lkkitadan   g’ildiraklar   o'rnatilgan   bo’lib,   ularning   o’qi   ikki   tomondan   ikkita
konussimon   rolikli   podshipniklarda   aylanadi.   Har   bir   balansirni   yuqori   chekka
qismida ichki  va tashki  prujinalar  uchun kosalar  yasalgan. Balansirlarning o’qlari
tashqi tomondan cho’yan qopqoqlar bilan berkitiladi.
1. 2. Osmalarning turlari va tuzilishi.
  Osma turlari. Mustaqil osma. Ikki tomonlama, ko’p yo’nalishli, McPherson
osmasi,   De   Dione   osmasi,   nomustaqil   orqa   osma,   yarim   mustaqil   orqa   ishlab
chiqarish. Har qanday ishlab chiqarish o’zining afzalliklari va kamchiliklariga ega
va muayyan turdagi transportda qo’llanilishi mumkin. 
      McPherson   osmasi.   Ushbu   turdagi   osma   qisqa   yuqori   richag   va   uzun
pastki   richagni   o’z   ichiga   oladi.   Richaglarning   ko’ndalang   joylashgani   tufayli,
avtomobilning har bir g’ildiragi yo’lning notekisligini mustaqil ravishda sezadi va
optimal vertikal holatda qoladi.  Shunday qilib, yo’l yuzasi bilan yaxshi tishlashish
va   shinalarning   minimal   eyilishi   ta’minlanadi.   McPherson   ustuni   tarkibi,   prujina
elementi   blogi   bilan   ko’ndalang   muvozanatlovchi   stabilizatorli   bir   richagli   osma.
7 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
 McPherson   osmasi   konstruktsiyasi,   shuningdek,   «suzuvchi   o’t   oldiruvchi   sham»
deb nomlangan teleskopik amortizatorni ham o’z tarkibiga oladi, chunki  g’ildirak
harakati   paytida   u   yuqoriga   va   pastga   siljiydi.   Konstruktsiyaning
nomukammalligiga   qaramasdan,   MakPhersonning   osmasi   zamonaviy   avtomobil
sanoatida ishlab chiqarish va arzonligi tufayli keng qo’llaniladi.
« De Dion» osmasi . Ushbu turdagi osma «engil» konstrutsiyali, chunki orqa
ko’prikdan   ajralib   turadi   va   to’g’ridan-to’g’ri   korpusga   biriktiriladi.   Dvigatel
burovchi   momentini   burchak   tezligi   teng   sharnirli   yarim   o’qlar   orqali   yetakchi
g’ildiraklariga   uzatadi.   De   Dion   osmasi   ham   nomustaqil,   ham   mustaqil   bo’lishi
mumkin.   Nomustaqil   osmaning   asosiy   xolatiga   tushib   qolishi,   avtomobilni   ishga
tushirishdagi   «cho’kirishi»   dir.   Tormozlash   vaqtida   avtomobil   oldinga   siljiydi.
Ushbu   ta’sirning   oldini   olish   uchun   maxsus   yo’naltiruvchi   elementlar   nomustaqil
osmalarda ishlatiladi.
Universal   osma .   Ushbu   turdagi   osma   asosan   ikki   tomonlama,   transport
vositasini   ravon   harakatni   va   dvigatelsining   samaradorligini   ta’minlaydi.   Ko’p
qavatli  osma konstruktsiyasi,  Silent  bloklari  va sharsimon sharnirlarini  o’z ichiga
oladi, bu esa avtomobil to’siqlarini o’tishida samarali  ta’sir  ko’rsatadi. Osmaning
barcha   elementlari   richagda   Silent   bloklari   orqali   o’rnatiladi.   Shunday   qilib,
g’ildiraklardan avtomobilning shovqin izolatsiyasini yaxshilash mumkin. Mustaqil
universal   osma,   odatda,   avtomobil   ishlab   chiqarishda   ishlatiladi,   yaxshilangan
xususiyatlari va g’ildirakni har qanday yo’l qoplamasi bilan barqaror aloqasi bilan
ajralib turadi. 
Universal   osmaning   asosiy   afzalliklari   orasida   avtomobil   g’ildiraklarining
bir-biridan mustaqilligini, transport massasinining past bosimi, mustaqil bo’ylama
va   ko’ndalang   sozlanishini   ajratish   mumkin.   Universal   osma   4×4   sxemasiga
o’rnatish uchun juda yaxshi.
Orqa yarim mustaqil osma . Yarim mustaqil orqa osma krestovina o’rtasiga
bog’langan ikki bo’ylama richagdir.
Ushbu   konstruktsiyaning   afzalliklari   oson   o’rnatish,   ixchamlik,   engil   vazn,
bosimsiz   massaning   kamayishi   bo’lib,   natijada   g’ildirak   kinematikasiga   ijobiy
8 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
 ta’sir ko’rsatadi. Orqa yarim mustaqil osmaning yagona kamchiliklari shundaki, u
yetakchi bo’lmagan orqa ko’priklarda ishlatilishi mumkin.
Orqa nomustaqil osma. Elastik elementlarning vazifasini tsilindrsimon vintli
prujinalar bajaradi. Ushbu turdagi osmaning eng katta kamchiligi-orqa ko’prikning
katta vazni.
Orqa   ko’prik   yetakchi   bo’lsa,   vazn   yanada   oshadi,   asosiy   uzatma,   asosiy
uzatmaning karteri  mavjud. Bu,  o’z  navbatida, ochiq massa  o’sishiga  olib keladi,
bu   esa   avtomobilning   ravon   yurishini   pasaytiradi   va   tebranishlarning   paydo
bo’lishiga olib keladi.
  Yuk avtomobillari osmalari. Nomustaqil  osmaning eng keng tarqalgan turi
ko’ndalang   yoki   bo’ylama   ressoralar   va   gidravlik   amortizatorlar   bilan   osmalar
xisoblanadi.   Ushbu   turdagi   osma   yuk   avtomobillarida,   shuningdek,   ayrim
yoltanlamaslarda   keng   qo’llaniladi.   Ushbu   osmalar   konstruktsiyasi   eng   osoni
hisoblanadi,   chunki   osma   ko’prik   korpusiga   biriktirilgan   bo’ylama   ressoralarda
joylashtiriladi. Bunday konstruktsiyaning soddaligi sezilarli bo’lib, u asosan ishlab
chiqaruvchilar   uchun   ahamiyatga   ega   bo’lgan   orqa   osmaning   asosiy   afzalligi
hisoblanadi.   Prujinaning   yumshoqligi   avtomobilning   yuqori   tezlikda
xarakatlanishida va shinalar bilan bog’lanishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Osmalar uchun talablar: avtomobil kuzovining tebranishlarini
 * yengil avtomobillar uchun 0,8 dan 1,2 Gts gacha;
 * yuk avtomobillar uchun 1,3 - 1,9 Hz;
  *   avtobuslar   uchun   1,2   -   1,6   Gts   bo’lishi   uchun   yo’nalishning   silliqligini
ta’minlash.
  *   boshqariladigan   g’ildiraklarning   to’g’ri   kinematikasiga   ta’minlash,   agar
g’ildirakning   eng   ko’p   ko’tarilishida   a   qiyalik   5-6   °   dan   oshmasa,   to’g’ri
hisoblanadi   va   b   yo’lning   o’zgarishi   g’ildirak   shinasining   egiluvchanligi   bilan
qoplanadi.
  *   tebranishlarni   samarali   yumshatish.   Tebranishlarni   susaytirish   osmadagi
ishqalanish ta’siri natijasida yuzaga keladi, u tabiatan har xil bo’lib, suyuq, quruq
9 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
 (ressora,   sarnirlarda),   molekulalararo   (rezina   buyumlar   va   shinalarda)   bo’lishi
mumkin.
  *   minimal   osma   massasi,   massa   qancha   kam   bo’lsa,   inertsion   tebranishlar
shunchalik kam bo’ladi.
  *   egiluvchanlik   xususiyati   va   yo’naltiruvchi   moslama   turi   bilan
ta’minlangan   tezlashish,   tormozlash,   burilish   paytida   kuzovning   egilishiga
qarshiligi.
Osma   ravon   yurishni   ta’minlash   va   yurish   xavfsizligini   oshirish   uchun
xizmat qiladi.
 Osma 4 ta asosiy qurilmadan iborat: 
1     -   yo’naltiruvchi qurilma 
2 - elastik qurilma 
3 - so’ndirish qurilmasi 
4 -stabillashtiruvchi qurilma 
    Yo’naltiruvchi   qurilma   g’ildiraklarning   harakatini   boshqaradi   va   uning
kuzoviga   va   yo’lga   nisbatan   harakatining   xarakterini   belgilaydi,   bo’ylama   va
ko’ndalang   kuchlarni   va   ularning   momentlarini   g’ildirakdan   avtomobil   kuzoviga
va aksincha o’tkazadi. 
    Elastik   qurilma   -   g’ildirakdan   avtomobil   korpusiga   uzatiladigan   zarba   va
zarbalarni yumshatadi, kuzovning nusxalanishini, yo’lning notekisligini yo’q qiladi
va yurishning ravonligini yaxshilaydi. 
    So’ndiruvchi   -   notekis   yo’llarda   harakatlanayotganda   yuzaga   keladigan
kuzov   va   g’ildiraklarning   tebranishlarini   kamaytiradi   va   ularning   susaytirilishiga
olib   keladi,   mexanik   tebranish   energiyasini   issiqlik   energiyasiga   aylantiradi   va
keyinchalik atrof-muhitga tarqaladi. 
  Stabilizatsiya   -   kuzovning   yon   siljishini   va   ko’ndalang   burchakli
tebranishlarini kamaytiradi.
      Osmalar,   kuzov   yoki   ramani   ko’prik   balkalari   bilan   tutashtirib   turadi,
xarakat   paytida   turtki   va   zarbalarni   yumshatib   ravon   yurishni   ta’minlaydi.
G’ildirakli mashinalarda osmalar: 
10 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
 a) bog’liq bo’lgan; 
b) bog’liq bo’lmaganlarga ajratiladi. 
      G’ildirakli   mashinalarda   yetakchi   g’ildiraklar   soniga   qarab  bitta   ko’prigi
yetakchi   (4x2),   ikkita   ko’prigi   yetakchi   (4x4)   va   uchta   ko’prigi   yetakchi   (6x6)
sxemasida bo’lishi mumkin.
Zanjirli traktorlarda osmalar quyidagi turlarda bo’linadi; 
a) qattiq; 
b) yarim qattiq; 
v) egiluvchan (elastik).
      Qattiq   osmada   egiluvchan   element   bo’lmaydi.   Bunday   osmalar   sanoat
traktorlarida ishlatiladi. Yarim qattiq osmalar uch yoki to’rt g’ildirakli bo’ladi (T-
130   M,   T-4A)   Elastik   osma   traktorning   asosi   ya’ni   ostovi   tayanch   g’ildiraklari
bilan   egiluvchan   elementlaro   orqali   tutashtiriladi.   Bunday   osmali   traktorlar
toifasiga   T150,   DT-75   MV,   DT-175   S   larni   misol   qilib   ko’rsatish   mumkin.
G’ildirakli   mashinalarda   pnevmatik   shinaning   axamiyati   beqiyos.   Pnevmatik
shinani   vazifasi   tayanch   yuza   bilan   etarlicha   ilashishni   ta’minlash,   g’ildirakdan
kelayotgan zarbalarni yumshatish, xarakatlanayotganda  ovozni  kamaytirish uchun
xizmat qiladi.
11 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
 II-BOB AVTOMOBİLLARNİNG YURİSH QİSMİ
2.1. RAMALAR VA AMARTIZATORLAR TUZILISHI
Vazifasi.   Avtomobilning   yurish   qismi   avtomobilni   silkinish   va
tebranishlarsiz   harakatlantirishi   uchun   mo’ljallangan.   Yurish   qismi   mexanizmlari
va   qismlari   g’ildiraklarni   kuzovga   (ramaga)   bog’laydi,   tebranishlarini   so’ndiradi,
mashinaga ta’sir etuvchi kuchlarni sezadi va uzatadi.  Osmaning elastik elementlari,
g’ildiraklar   va   shinalar   tebranishlardan,   yo’l   notekisliklari   sababli   ta’sir   etuvchi
dinamik kuchlardan himoya qiladi.
Transport   vositasining   yurish   qismi   4   ta   elementdan   iborat   -   osma,
g’ildiraklar, rul boshqaruvi va tormoz tizimi. 
Osma   -   g’ildiraklarni   transport   vositasi   tayanch   tizimiga   elastik   ulanishini
ta’minlaydigan qurilmalar to’plami. 
G’ildiraklar   -   bu   transport   vositasini   yo’l   bilan   bog’laydigan   qurilma.   Ular
transport vositasi vibrasiyalarini so’ndirish, uning harakatini ta’minlash va harakat
yo’nalishini o’zgartirish uchun xizmat qiladi. 
Rul   boshqaruvi   -   boshqariladigan   g’ildiraklarni   aylantiruvchi   qurilmalar
to’plami.
Transport   vositasini   o’zgartirish   yo’nalishini   o’zgartirish   va   yo’nalishini
saqlashga xizmat qiladi. Bu katta darajada harakat xavfsizligini ta’minlaydi. 
Tormoz tizimi - harakat tezligini kamaytirish, transport vositasini  to’xtatish
va joyida ushlab turish uchun xizmat qiladi. 
Osma.   Vazifasi   va   asosiy   qurilmalar.   Osma   ravon   yurishni   ta’minlash   va
yurish xavfsizligini oshirish uchun xizmat qiladi. 
Osma 4 ta asosiy qurilmadan iborat: 
1 - yo’naltiruvchi qurilma 
2 - elastik qurilma 
3 – so’ndirish qurilmasi 
4 - stabillashtiruvchi qurilma 
12 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
 Yo’naltiruvchi   qurilma   g’ildiraklarning   harakatini   boshqaradi   va   uning
kuzoviga   va   yo’lga   nisbatan   harakatining   xarakterini   belgilaydi,   bo’ylama   va
ko’ndalang   kuchlarni   va   ularning   momentlarini   g’ildirakdan   avtomobil   kuzoviga
va aksincha o’tkazadi. 
Elastik   qurilma   -   g’ildirakdan   avtomobil   korpusiga   uzatiladigan   zarba   va
zarbalarni yumshatadi, kuzovning nusxalanishini, yo’lning notekisligini yo’q qiladi
va yurishning ravonligini yaxshilaydi. 
So’ndiruvchi   -   notekis   yo’llarda   harakatlanayotganda   yuzaga   keladigan
kuzov   va   g’ildiraklarning   tebranishlarini   kamaytiradi   va   ularning   susaytirilishiga
olib   keladi,   mexanik   tebranish   energiyasini   issiqlik   energiyasiga   aylantiradi   va
keyinchalik atrof-muhitga tarqaladi.
Stabilizatsiya   -   kuzovning   yon   siljishini   va   ko’ndalang   burchakli
tebranishlarini kamaytiradi.
Barcha traktor va avtomobillaming yurish qismi transmissiyadan kelayotgan
burovchi   momentni,   harakat   yuzasi   bilan   ilashish   kuchini   paydo   qilish   bilan,
mashinani   ilgarilanma   harakatiga   aylantirib   berishdan   iborat.   Yurish   qismi   ostov,
harakatlantirgich   va   osmalardan   iborat   bo’ladi.   Traktorning   ostovini   uning   asosi,
desa   bo’ladi.   Chunki   unga   traktor   va   avtomobilning   barcha   mexanizm   va
qurilmalari   qotiriladi.   Shuning   uchun   u   doimo   dinamik   va   statik   yuklanishlar
ostida   ishlaydi.   Ostov   mustahkam   va   bikr   bo’lishi   bilan   birga,   traktor   va
avtomobillarning butun ishlash muddatiga almashtirilmasdan ishlab berishi kerak.
Traktorlar ostovi bo'yicha uch xil bo’ladi:
1. Ramali traktorlar.
2. Yarim ramali traktorlar.
3. Ramasiz traktorlar.
Ramali ostov bo'ylama lonjeronlar va ko'ndalang to'sinlardan iborat bo’ladi.
Bunday   ostovlar   nihovatda   mustahkam   va   bikr   bo’lib,   ularni   barcha
mexanizmlariga   servis   ko'rsatish   uchun   yetib   borish   qulay.   Bunday   ostovlar,
asosan, zanjir tasmali traktorlarda qo’llaniladi.
13 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
 Gildirakli traktorlarning yurish qismi ostov, harakatlantirgich va osmalardan
iborat.   Gildirakli   traktorlar   ostovi   bo'yicha   ikkiga   bo'linadi:   1.   Yarim   ramali
traktorlar.   2.   Ramasiz   traktorlar.   Yarim   ramali   gildirakli   traktorlarda   ramaning
yarmi   lonjeronlardan,   qolgan   yarmini   esa   transmissiya   mexanizmlarining   asoslari
tashkil etadi.
          Avtomobillarning   osmalari.   Osmalar   avtomobillami   yumshoq,   ravon
yurishini ta’minlaydi. Mashinalar ostovini g'lldirak bilan bog’lashda qatnashadigan
qismlar,   detallar   majmuini   osmalar,   deb   atash   mumkin.   Bu   qism   va   detallarga
qayishqoq   elementlar,   ressoralar,   amortizatorlar   va   yo’naltiruvchi   moslamalar
kiradi.   Qayishqoq   elementlarga   notekis   yo’lda   harakatlanayotgan   avtomobil
ostoviga   berilayotgan   har   xil   turtki   va   silkinishlami   yumshatishga   xizmat   qiladi.
Amortizatorlar tebranishlami  ostovga berilmasligiga xizmat  qiladi. Yo’naltiruvchi
moslama   har   xil   kuch   va   momentlar   ta’sir   etayotgan   sharoitda   g'ildiraklarni
belgilangan   trayektoriyada   tebranishini   ta’minlaydi.   Avtomobilni   ko’ndalang
turg'unligini   stabillash   moslamasi   yonga   og’ishi,   ostovni   ko'ndalang   burchak
bo’vicha   tebranishini   kamaytiradi.   Osmalar   yurishning   ravonligini   ta'minlashdan
tashqari,   yo’l   oralig’ini   (klirens)   va   ostovning   holatini   o’zgartirish,   shuningdek,
osmani qayishqoqli xarakteristikasini o'zgartirish kabi vazifalami ham bajaradi.
                                   El а stik el е m е ntl а r v а   а m о rtiz а t о rl а r
        Avtomobil   osmasi   yo’naltiruvchi   va   elastik   elementlarni,   so’ndirish
qurilmasini,   stabilizatorlarni,   g’ildirakni   o’rnatish   va   qotiruvchi   elementlarini   o’z
ichiga oladi.
Yo’naltiruvchi   elementlar   kuchlarni   avtomobil   korpusiga   ulanishi   va
uzatilishini   ta’minlaydi.   Yo’naltiruvchi   elementlar   g’ildiraklarning   avtomobil
korpussiga   nisbatan   harakatlanishini   ta’minlaydi.   Yo’naltiruvchi   elementlar
sifatida har qanday richaglar ishlatiladi: bo’ylama, o’q bo’ylab, juft va boshqalar.
El а stik   el е m е ntl а r.   Elastik   element   yuklamani   yo’lning   yuzasidan   qabul
qiladi, olingan energiyani to’playdi va uni avtomobil korpussiga o’tkazadi. Metalli
va  nometall   elastik   elementlar   mavjud.   Metalli   elastik   elementlar   prujina,   ressora
va torsion bilan ifodalanadi.
14 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
 5-rasm.  El а stik el е m е ntl а r v а   а m о rtiz а t о rl а r
Yengil   avtomobillar   ishlab   chiqarishda   dumaloq   kesma   po’latdan   yasalgan
buralgan   prujinalar   keng   qo’llaniladi.   Prujina   doimiy   va   o’zgaruvchan   bikirlikka
ega   bo’lishi   mumkin.   Silindrik   prujina,   odatda,   doimiy   bikir   bo’ladi.   Ressoralar
yuk   avtomobillarida   ishlatiladi.   Torsion   burish   uchun   ishlaydigan   metall   elastik
element
Metall   bo’lmagan   rezinali,   pnevmatik   va   gidropnevmatik   elastik
elementlarni o’z ichiga oladi. Rezina elastik elementlar metall elastik elementlarga
qo’shimcha ravishda ishlatiladi.
Pnevmatik   elastik   elementlarning   ishlashi   siqilgan   havo   elastik
xususiyatlariga   asoslangan.   Ular   yuqori   tezlikda   ravonlikni   va   ma’lum   bir
kattalikdagi klirensni ta’minlaydi.
15 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
 Gidropnevmatik   elastik   element   gaz   bilan   to’ldirilgan   maxsus   kamera   va
elastik bo’linma bilan ajratilgan ishchi suyuqlik bilan ifodalanadi
Ko’ndalang barqarorlik stabilizatori avtomobilning g’ildiraklariga og’irlikni
qayta   taqsimlash   orqali   uni   aylanayotganda   qiyalanishini   o’sishiga   qarshilik
tqiladi.   Stabilizator   osma   elementlari   bilan   ustunlar   orqali   bog’langan   elastik
sterjen. Stabilizator old va orqa oqga o’rnatilishi mumkin
G’ildirakni   tayanchi   -   (old   ko’prik   uchun-burilish   mushti)   g’ildirakdan
harakatni   oladi   va   osmaning   boshqa   elementlariga   (richaglar,   amortizator)
tarqatadi.
Osma   elementlari   birikish   elementlari   yordamida   avtomobil   korpussiga
ulanadi.   Osma   asosan   uch   turdagi   birikish   elementlaridan   foydalaniladi:   bikir
gaykali birikma, elastik 145 elementlar (rezina-metall burmalar, Silent bloklari) va
sharsimon sharnir (sharsimon tayanch) bilan ulanish. 
Elastik   elementlar   osma   elementlarini   korpusga   va   ayrim   hollarda
g’ildiraklarga   ulanadi.   Korpusga   ulanish   richag   orqali   amalga   oshiriladi.   Elastik
elementlar ma’lum bir chastotaning vibratsiyasini  so’ndiradi va shu bilan osmada
shovqin   darajasini   pasaytiradi.   Sharsimon   tayanch-bu   erkinlik   darajasi   tufayli
yetakchi   g’ildiraklarning   to’g’ri   geometriyasini   ta’minlaydigan   sharnirli   birikma
turi
166 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
 Sharsimon   tayanch   old   osma   pastki   richag,   shuningdek,   rul   mexanizmi
tortqisi (tyaga) oxirida o’rnatilgan. Qulaylik uchun, sharsimon tayanch olinadigan
qilib ishlanadi.
Am о rtiz а t о rl а r .   Osmaning   so’ndiruvchi   elementi   notekisliklarda
harakatlanishda   kuzov   va   g’ildiraklarning   tebranishlarini   so’ndirish   uchun
mo’ljallangan bo’lib, amortizator deb ataladi
Avtomobillarda   suyuqlik   bilan   ishlaydigan   ammortizatorlar   ishlatiladi.
Ularning   ishlash   prinsipi   tebranishlar   eneregiyasini   suyuqlikda   ishqalanish
hisobiga   issiqlik   ener-giyasiga   aylanishiga,   so’ngra   uni   yoyilib   ketishiga
asoslangan.   Avtomobil   notekis   yo’llarda   harakatlanganda   kuzovning   tebranishi
hosil   boiib,   bu   tebranish   g’ildiraklar   notekisliklardan   o’tgandan   so’ng   ham
birmuncha   vaqt   oralig’ida   davom   etadi.   Avtomobillarda   yuzaga   keladigan
tebranishlarni   so’ndirish   uchun  osma   konstruksiyalarida   ko’pincha   suyuqlik  bilan
ishlaydigan teleskop turidagi amortizatorlar ishlatiladi.
Amortizatorning   ishlashi   maxsus   AK-12T   suyuqlikning   oqib   o’tishdagi
qarshiligiga   asoslangan.   Bu   suyuqlik   amortizatorning   ichki   bo’shliqlarida
joylashadi va ulariing hajmi o’zgarganda bir bo’shliqdan ikkinchi bo’shliqqa oqib
o’tadi.   Teleskopsimon   amortizatorlar   ikki   tomonlama   ishlaydi,   ya’ni   siqilganda
ham, qaytarilganda ham osma tebranishlarini so’ndiradi.
Teleskopsimon   amortizatorning   tuzilishi.   Ikki   tomonlama   ishlaydigan
gidravlik   amortizatorlar   eng   ko’p   tarqalgan.   Amortizatorlar   konstruksiyasi
alomatlari   bo’yicha   richagli   va   teleskopik   amortizatorlarga   boiinadi.   Ikki
tomonlama   ishlaydigan   teleskopik   amortizatorda   ish   silindri   1   joylashgan,   uning
ichida   shtokli   porshen   4   harakatlanadi   (siqish   klapani   teshigi).   Silindr   bo’shlig’i
ishchi suyuqlik bilan toidirilgan. Porshen tubida kalibrli teshiklar yasalgan, drossel
diskda   kesimlar   qilingan.   Silindr   tubida   kiritish   klapani   6   va   siqish   klapani   5
joylashgan.   Silindrning   yo’naltiruvchi   ustki   qismi   orqali   o’tgan   shtok   mashina
ramasiga   mahkamlanadi.   Amortizator   korpusi   past   tomondan   quyilma   tubi   bilan
berkitilgan.   Amortizator   quyidagicha   ishlaydi:   g’ildirak   to’siqqa   chiqqanda
prujinalar qisilishi ro’y beradi, porshen 3 shtok 4 bilan harakatlanadi.
17 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
 7-rasm. a – siqish yo’li; b – uzatish yo’li; v – amortizator xarakteristikasi; 1
– ish silindri; 2 – tashqi tsilindr; 3 – porshen pastki montaj halqasi; 4 – shtok; 5 –
siqish   klapani;   6   –   kiritish   klapani   oboymasi;   7   –   o’tkazib   yuborish   klapani;   8   –
siqish klapani prujinasi; 9 – siqish klapani drossel diski; 10 – tashqi qator kalibrli
teshiklar;   11   –   plunjer   uzatish   klapani;   12   –   plunjer   prujinasi,   13   –   shtokning
yo’naltiruvchi vtulkasi; 14 – o’tkazib yuborish klapani prujinasi.
Silindr bo’shlig’idagi bosim ortadi, o’tkazish klapani 7 ochiladi va bosim o
‘tish   kesimi   hamda   kalibrli   teshiklarning   10   tashqi   qatori   orqali   porshen   ustidagi
bo’shliqqa tushadi. Suyuqlik qisman ish silindridan 1 shtok bilan silindrning ustki
qismiga   o’rnatilgan   yo’naltiruvhi   orasidagi   tirqish   orqali   siqib   chiqariladi.
Prujinalarning   keskin   siqilishi   bo’shliqda   bosimning   tez   ortishiga   olib   keladi,
siqish   klapani   5   ochiladi   va   suyuqlik   silindrdan   idishga   tushadi,   shuningdek
idishning yuqori qismidagi  havo siqiladi. suyuqlik kalibrlangan teshiklar 10 ichki
qatori   orqali   silindrning   pastki   bo’shlig’iga   tushadi.   Shtok   qaytishida   silindrdan
chiqib,   silindr   hajmining   bir   qismini   bo’shatadi,   bo’shagan   bu   qismga   kuzatish
klapani   ochilib,   u   orqali   idishdan   suyuqlik   tushadi.   Shtokning   keskin   qaytishida
18 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
 klapan   ham   ochiladi.   Bu   klapan   orqali   suyuqlikning   ko’proq   qismi   silindr   ustki
bo’shlig’idan   pastki   bo’shlig’iga   oqib   o’tadi.   Prujina   elastik   kuch   ta’sirida
to’g’rilanganida   shtok   porshen   bilan   birga   qaytadi   va   harakatlanadi,   natijada
porshen   ustidagi   bo’shliqdagi   bosim   ortadi   va   shtokning   yuqoriga   xarakatiga
qarshilik   qiladi.   Amortizatorning   ishlash   prinsipi   kalibrlangan   teshik   orqali   oqib
o’tayotgan   suyuqlikning   qarshiligi   amortizator   qo’zg’aluvchan   qismi   harakatini
sekinlashtirishiga   asoslangan.   O’tkazish   teshiklarining   nisbatan   katta   klapanlari
faqat   bosimni   pasaytirish   uchun   va   detallarni   zo’riqishdan   saqlash   uchun
moijallangan. Odatda amortizatorning siqish paytidagi qarshilik koeffitsiyenti Kr.s.
qaytish   paytidagi   qarshilik   koeffitsiyentiga   Kr.k.   nisbatan   kichik   boiadi.
Amortizatorlarni   ishdan   chiqishdan   saqlash   uchun   yuqori   bosimli   bo’shliqlarga
yuksizlantiruvchi   klapanlar   joylashtirilgan   boiadi.   Bu   klapanlar   deformatsiya
tezliklari   (Ac,   Ak)   katta   boiganda   qarshilik   koeffitsiyentlari   (K   r.s   va   Kr.k)
qiymatini   kamaytirib   turadi.   Odatda   klapanlarning   ishga   tushish   tezligi   osma
deformatsiyalanishning   maksimal   tezligidan   yuqoriroq   boiadi.   U   uchta   qismdan
tashkil   topgan:   silindr   va   uning   tubi,   shtokli   porshen,   zichlagichlari   bo’lgan
yo’naltiruvchi   vtulka.   Amortizator   silindri   osma   richagi   yoki   ko’prik  bilan,   shtok
esa   avtomobil   kuzovi   bilan   biriktirilgan.   buning   natijasida   amortizator   porsheni
osmalar   kuzovga   nisbatan   tebranganda   silindr   ichida   harakatlanadi.   Teleskopik
amortizatorning   tavsifnomasi   shunday   hisob   bilan   tanlanadiki,   uning   osma
qaytarilishga   ishlagandagi   qarshiligi,   siqishga   ishlagandagi   qarshiligidan   2-3
barobar   katta   bo’ladi.   Bunga   klapanlar   teshiklari   kesimini   va   ular   prujinalarini
siqish kuchini tanlash orqali erishiladi. Bir avtomobilning oldingi va orqa osmalari
uchun   ishlatiladigan   amortizatorlar   bir-biridan   prinsipial   jihatdan   farq   qilmaydi.
Ammo   ular   shtoklar   yo’li   va   uzunligi   bo’yicha,   shuningdek,   amortizatorni   kuzov
va   osmaning   detallariga   mahkamlanadigan   qismining   konstruksiyasi   bo’yicha
farqlanishi mumkin.
      Ko’taruvchi   tizim   -   bu   avtomobil   ko’taruvchi   tizimning   bir   turi   bo’lib,
unda   kuzovning   barcha   elementlari   va   ulanishlari   unga   ta’sir   qiluvchi   yuklarni
idrok   etishda   ishtirok   etadi.   Ko’taruvchi   kuzovli   avtomobillar   ramasiz   deb   ham
19 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
 ataladi,   chunki   bunday   avtomobilning   ramasining   funktsiyalari   kuzovning   o’zi
tomonidan   amalga   oshiriladi.   Amaldagi   quvvat   sxemasiga   ko’ra,   yuk   ko’taruvchi
taglik va ko’taruvchi korpusli ramasiz avtomobillar ajralib turadi. Yuk ko’taruvchi
asosga   ega   bo’lgan   transport   vositalarida   transport   vositasining   harakatidan   kelib
chiqadigan ish yuklarining asosiy qismi korpusning mustahkamlangan tekis tagida
yutiladi; monokok kuzovli  transport  vositalarida ular uch o’lchamli  kuzov ramasi
(korpus   panellarida   deyarli   hech   qanday   yuk   bo’lmagan)   yoki   mahalliy
mustahkamlash   bilan   kuzov   panellari   tomonidan   yaratilgan   uch   o’lchovli
strukturaning o’zi tomonidan qabul qilinadi. 
      Shuningdek,   ular   yuk  ko’taruvchi   jismlarni   yopiq   quvvat   tuzilmasi   bilan
ajratib   turadilar,   bunda   quvvat   strukturasi   barcha   vertikal   quvvat   elementlarini
birlashtiradigan   tomning   mavjudligi   tufayli   yopiq   halqa   hosil   qiladi   va   ochiq
quvvat strukturasi bilan, ya’ni ochiq, kabi kabriolet va rodsterlar.
      Konstruksiyasiga   ko’ra,   kuzov   (nafaqat   ko’taruvchilar)   karkas-panelli,
skeletli, qobiq, karkassiz-qobiqlilarga bo’linadi. 
      Karkas-panelli   ko’taruvchi   kuzov   quvurlar   yoki   shtamplangan   metall
profillardan   yasalgan   ramaga   ega   bo’lib,   uning   ustiga   qoplama   panellari
biriktiriladi, bu uning qattiqligini juda kichik darajada oshiradi.
   Skeletli (yarim rama) kuzovda rama asosan qisqartiriladi, u tashqi va ichki
qoplama panellariga payvandlangan alohida tayanchlar, yoylar va kuchaytirgichlar
bilan   ifodalanadi,   ular   u   bilan   birga   yukni   idrok   etishda   qabul   qilishda   ishtirok
etadilar.   Bunday   kuzov   ramali   kuzovga   qaraganda   engilroq,   ammo   ko’p   sonli
yig’ish   operatsiyalari   tufayli   ommaviy   ishlab   chiqarishda   hali   ham   ancha
murakkab va mashaqqatli bo’lib, ularning aksariyati qo’lda bajariladi va qismlarni
o’zaro sozlashni talab qiladi. 
      Karkassiz-qobiqli   kuzovlar   eng   keng   tarqalgan,   eng   zamonaviy
ko’taruvchi   kuzov   turga   tegishli   -   ular   katta   o’lchamdagi   ichki   va   tashqi
panellardan   nuqtali-payvandlangan,   odatda   po’lat   plitalardan   shtamplangan,   ular
birgalikda   yopiq   fazoviy   tizimni   tashkil   qiladi.   o’z-o’zidan   shtamplar   rama   109
paneli   rolini   o’ynaydi.   Kuzovning   ushbu   versiyasi   ommaviy   ishlab   chiqarish
20 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
 sharoitlari uchun eng mos keladi, u tejamkor va texnologik jihatdan ilg’or, ammo
panellarning   murakkab   shakli   va   ularning   interfeyslarining   kamligi   tufayli   uni
ishlatish jarayonida ta’mirlash juda qiyin. Hozirgi vaqtda alyuminiy yoki kompozit
po’lat-alyuminiy   ko’taruvchi   kuzovlarning   tarqalishi   mavjud   bo’lib,   ularni   ishlab
chiqarishda   payvandlash,   parchinlash   va   elimlash   bilan   bir   qatorda   keng
qo’llaniladi. 
      Qobiqli   -   minimal   mahalliy   mustahkamlik   bilan   metall   bo’lmagan
materiallardan   (shisha   tolali,   uglerod   tolasi,   termoplastik   va   boshqalar)
tayyorlangan kuzov.
      Rama   yuk   avtomobillarining   asosiy   ko’tarib   turuvchi   (tayanchi)
elementidir.   Unga   dvigatel,   shassi   agregatlari,   avtomobil   kabinasi   va   kuzovi
o’rnatiladi   hamda   mahkamlanadi.   Rama   avtomobil   massasidan   yuklanishlarni,
shuningdek, harakatlanishda yuzaga kelgan yuklanish-larni o’ziga qabul qiladi. 
      Konstruktiv   jihatdan   ramalar   lonjeronli   va   umurtqali   bo’lishi   mumkin.
Lonjeronli   ramalar,   ko’ndalang   to’sinlar   bilan   biriktirilgan   ikkita   bo’ylama
to’sindan (lonjerondan) tashkil topgan. Umurtqali ramalar esa ko’ndalang to’sinlari
boigan bitta bo’ylama to’sindan iborat.
      Yuk   avtomobillarida   lonjeronli   ramalar   ko’p   tarqalgandir.   Bunday   rama
ikkita   lonjeronga   va   beshta   ko’ndalang   to’singa   ega.   Lonjeronlar   shakli
o’zgaruvchan   shveller   ko’rinishida   boiib,   polatni   shtamplash   yoii   bilan
tayyorlanadi.   Eng   katta   balandlik   ramaning   o’rtasiga   to’g’ri   keladi.   Ko’ndalang
to’sinlar ham turli agregatlarni (dvigatel, uzatmalar qutisi va h.k.) o’rnatish uchun
moslama shaklida shtamplanadi.
Lonjeronlar   va   ko’ndalang   to’sinlarga   avtomobil   qismlarini   yoki   mos
agregatlarni mahkamlash uchun zarur boigan turlicha cronshteynlar payvandlanadi
yoki   parchin   mix   bilan   biriktiriladi.   Lonjeronlar   va   to’sinlar   o’zaro   payvandlash
yo’li bilan biriktiriladi.
      Yetaklovchi   bo’lmagan   oldingi   ko’prik.   Yuk   avtomobillarining
yetaklovchi   boimagan   oldingi   ko’prigi   boshqariladigan   oldingi   g’ildiraklarni
21 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
 o’rnatish   uchun   xizmat   qiladi.   U   avtomobilni   yoi   bilan   kontakti   natijasida   hosil
boigan bo’ylama va yon kuchlarni g’ildirakdan osmalar orqali avtomobil ramasiga
uzatadi.
      Oldingi   ko’prik   asosini     ikki   uchida   yuqoriga   kerib   bukilgan   bo’rtmasi
boigan qo’shtavroli to’sin 2 tashkil qiladi.
8-rasm. 1-tsapfa; 2-ikki tavroli balka; 3-tayanch maydoncha; 4- shkvoren; 5-
buruvchi richag.
      To’sinning   o’rta   qismi   pastga   tomon   egilgan   bo’lib,   dvigatelni   ramadan
pastroqqa   ilashtirish   imkonini   beradi.   Ko’prikning   tepa   sirtida   osma   ressorini
oahkamlash uchun tayanch maydonchalar 3 mavjud. To’sin bo’rtmasiga shkvoren
4   qo’yilgan   va   bikr   mahkamlangan,   u   buriluvchi   sapfani   o’rnatish   uchun   xizmat
qiladi.   Sapfa   o’qiga   podshipniklarda   g’ildirak   ipchagi   mahkamlanadi,   sapfaning
o’zi esa buruvchi richag 5 yordamida shkvorenda burila oladi. 
      Oldingi   g’ildiraklari   mustaqil   osmaga   ega   bo’lgan   orqa   yuritmali   yengil
avtomobillarda oldingi ko’prik kalta to’sin ko’rinishida boiib, avtomobil kuzoviga
mahkamlanadi.   U   bir   paytning   o’zida   dvigatelni   mahkamlash   uchun   ham   xizmat
qiladi.
Yetaklovchi   orqa   ko’prik   to’sini.   G’ildirak   formulasi   4x2   bo’lgan
avtomobillarda,   u   tortish   rejimida   yetaklovchi   g’ildiraklardan   turtuvchi   kuchlarni
va tormozlashda  tormozlanish kuchlarini  osmalar  orqali  avtomobil  kuzoviga yoki
ramasiga   uzatadi.   Yetaklovchi   ko’prik   to’sini   konstruksiyasiga   qarab   ajraladigan
yoki   ajralmaydigan   bo’lishi   mumkin.   To’sin   ichiga     yetaklovchi   ko’prik
mexanizmlari   joylashtiriladi   uchlariga   esa   podshipniklarda   yetaklovchi
22 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
 g’ildiraklarning   stupitsalari   o’rnatiladi.   Ko’prik   balkasi   old   tomondan   asosiy
uzatma   va   differensial   karterini   mahkamlash   uchun   flanesga,   orqa   tomondan
qopqoqga ega. To’sinning tepa qismiga ressorlar mahkamlanadigan ikkita tayanch
maydonchalar payvandlab qo’yilgan.
Yuk   avtomobilidagi   oldingi   yetaklovchi   ko’prikning   to’sini   konstruktiv
jihatdan orqa yetaklovchi ko’prik to’sinidan unchalik farq qilmaydi.
2.2. G’ildiraklar va shinalar
      G’ildiraklarning   turlari   va   vazifalari.   G’ildiraklar   avtomobilni   yo’l   bilan
bogianishini   ta’minlaydi,   uning   harakatlanishini   hosil   qilishda   va   yo’nalishini
o’zgartirishda   ishtirok   etadi,   avtomobil   massasidan   yuzaga   kelgan   yuklanishlarni
yerga   (yo’lga)   uzatadi.   G’ildiraklar   asosiy   vazifasiga   qarab   yetaklovchi,
boshqariluvchi,   murakkab   (yetaklovchi   va   boshqariluvchi),   tutib   turuvchilarga
bo’linadi.
    Yetaklovchi g’ildiraklar transmissiyadan olgan burovchi momentni tortish
kuchiga   aylantiradi,   buning   natijasida   avtomobilning   ilgarilanma   harakati   hosil
bo’ladi. 
      Boshqariluvchi   g’ildiraklar   kuzovdan   osmalar   orqali   o’tadigan   itaruvchi
kuchni   qabul   qiladi   va   rul   boshqarmasi   yordamida   harakatlanish   yo’nalishini
o’zgartiradi.(9-rasm)
23 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
    G’ildiraklar asosiy vazifasiga qarab yetaklovchi, boshqariluvchi, murakkab
(yetaklovchi va boshqariluvchi), tutib turuvchilarga bo’linadi. 
    Yetaklovchi g’ildiraklar transmissiyadan olgan burovchi momentni tortish
kuchiga   aylantiradi,   buning   natijasida   avtomobilning   ilgarilanma   harakati   hosil
bo’ladi. 
      Boshqariluvchi   g’ildiraklar   kuzovdan   osmalar   orqali   o’tadigan   itaruvchi
kuchni   qabul   qiladi   va   rul   boshqarmasi   yordamida   harakatlanish   yo’nalishini
o’zgartiradi. 
      Murakkablashgan   g’ildiraklar   bir   paytning   o’zida   ham   yetaklovchi,   ham
boshqariluvchi g’ildiraklar vazifasini bajaradi. 
      Tutib   turuvchi   g’ildiraklar   itaruvchi   kuchni   g’ildiraklarni   dumalashiga
(g’ildirashiga)   aylantirgan   holda   avtomobil   ramasi   yoki   kuzovining   orqa   qismi
uchun tayanchni hosil qiladi.
     Avtomobil g’ildiragi odatda ko’prik to’siniga podshipniklarda o’rnatilgan
stupitsaga   mahkamlanadi.   G’ildirakning   asosiy   qismlari   disk   va   pnevmatik
shinadir. 
      Shina   -   asosiy   o’lchamlar   bo’lgan   tashqi   diametr   D,   g’ildirak   diskiga
o’tkazish diametri d va balandligi H bilan tavsiflanadi
      G’ildirak   diski   maxsus   po’latdan,   uning   bikrligini   (mustahkamligini)
oshiradigan   va   shinani   diskga   kiydirilishini   yengillashtiradigan   shakl   berib
shtamplanadi. 
      Avtomobil   diski.   Diskning   konstruktsiyasiga   hamda   uni   stupitsaga
biriktirilishiga   qarab   barcha   g’ildiraklar   diskli   va   disksiz   g’ildiraklarga   bo’linadi.
Diskli   g’ildiraklar   barcha   yengil   avtomobillarda   va   yuk   avtomobillarining
ko’pchiligida   ishlatiladi.   Disksiz   g’ildiraklar   yuk   ko’taruvchanligi   kat-   119   ta
bo’lgan boshqa avtomobillarda qo’llaniladi. O’ta og’ir yo’llarda MAN va HOWO
avtomobillarida esa ajraladigan diskli g’ildiraklar ishlatiladi.
     Disk obodining shina o’tkaziladigan joyida tokchalar 3 (polkalar)  bo’lib,
ular   yon   devorlar   (bort)   4   bilan   tugallanadi.   G’ildirak   diski   va   obodi   payvandlab
biriktiriladi.   G’ildirakni   stupitsaga   mahkamlash   uchun   diskda   parmalab   teshiklar
24 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
 ochiladi   va   bu   teshiklar   yordamida   g’ildirak   shpilkalarga   o’rnatiladi   hamda
gaykalar bilan qotirib qo’yiladi.
10-rasm.1-blokirovka   xalqasi;   2-yon   bort   xalqasi;   3-xalqa   o’rindig’i;   4-disk
korpusi; 5-tashqi bort; 6-balansirovka toshi tutqichi
   Diskli g’ildiraklarning tuzilishi. Diskning ichki qismi shakliga qarab diskli
g’ildiraklar   ikkiga,   ya’ni   tekis   va   chuqur   diskli   g’ildiraklarga   ajratiladi.   Chuqur
disk yengil avtomobillar g’ildiraklarida qo’llaniladi
25 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
 12-rasm. 1-disk eni; 2-disk markazi; 3-disk tokchasi; 4-tashqi bort; 5-disk
spitsasi; 6-havo klapani.
    Chuqur diskning o’ziga xos tomoni shundan iboratki, diskni o’rta qismida
botiqlik   bo’lib,   u   shinani   diskga   kiydirishni   yengillashtirish   uchun   xizmat   qiladi.
Bunday   diskning   qismlarga   ajralmaydig’an   konstruktsiyasi   g’ildirakni   maksimal
darajada   yengillashtirishga   va   soddalashtirishga   imkon   beradi.   Ushbu
g’ildiraklarga,   o’lchamlari   uncha   katta   boimagan   shinalarni   yengil   avtomobil
shinalarini o’rnatish mumkin. Tekis disk yuk avtomobillarining g’ildiraklarida bir
necha xil variantlarga ega. 
      Ko’pincha,   disk   chekkasi   vazifasini   bajaradigan   yon   bort   halqasi   1
ishlatiladigan   variantdan   foydalaniladi.   Bu   vaziyatda   disk   korpusi   4   bilan
ajralmaydigan qilib payvandlangan va shina borti uchun yon devorli bitta tokchaga
ega,   shina   o’tkaziladigan   ikkinchi   tokcha   esa   qirqilgan   prujinasifat   blokirovka
halqaning 1 ichki yuzasida hosil qilingan. 
     G’ildirakni yig’ishda shina diskga erkin kiydiriladi, bort halqa o’rnatiladi
va   disk   ariqchasiga   kesilgan   blokirovka   halqa   1   tushirib   qo’yiladi,   natijada   bort
halqa diskga mahkam o’rnashadi. Shina damlangandan so’ng undagi havo bosimi
shina   bortlarini   disk   chekkalariga   va   bort   halqasiga   zich   siqilishini   ta’minlaydi,
blokirovka   halqani   disk   ariqchasiga   tushirib   berkitadi   va   shinaning   diskga   zich
o’tirishiga erishiladi. 
      Orqa   ko’prikka   tushadigan   yuklanishlarning   kattaligi   bois,   yuk
avtomobillarining orqa g’ildiraklari qo’shaloqdir. Bunda ichki g’ildirak stupitsaga
shpilkalar   hamda   ichki   va   tashqi   rezbasi   bo’lgan   qalpoqsimon   gaykalar   bilan,
tashqi g’ildirak esa konusli gaykalar bilan qotirib qo’yiladi. 
   Disksiz g’ildiraklar diskli g’ildiraklarga qaraganda kam vaznga ega (10-15
foiz),   shinalarni   ta’mirlashda   qismlarga   ajratish   va   yig’ish   ancha   qulay,   tormoz
mexanizmlarining   yaxshi   sovitilishini   ta’minlaydi.   Hozirgi   vaqtda   bunday
g’ildiraklar katta yuk ko’taruvchi avtomobillarda va avtobuslarda borgan sari keng
ko’lamda ishlatilmoqda.
26 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
 Avtomobil shinalari. Avtomobil g’ildiragining eng muhim qismi pnevmatik
shina   hisoblanadi.   U   harakatlanish   chog’ida   yo’lning   notekisliklarida   yuzaga
keladigan uncha kuchli bo’lmagan turtki va zarblarni o’ziga yutadi. Bu shinaning
qayishqoqligi va unga to’ldirilgan havoning elastikligi hisobiga ta’minlanadi.
      13-rasm.   Karkas   pokrishkaning   asosi   bo’lib   xizmat   qiladi   hamda   unga
kerakli   bo’lgan   mustahkamlik   va   egiluvchanlikni   beradi.   U   bir   necha   qatlam
rezinali korddan (materialdan) iborat. Karkasda kord iplarining joylashuviga qarab
shinalar diagonal va radial shinalarga boiinadi. 
   Pokrishka shinaning yuklanishlarni ko’taruvchi tashqi qobig’ini hosil qilsa,
uning ichki bo’shlig’ini kamera hosil qiladi. Ayrim hollarda yengil avtomobillarda
kamerasiz   shinalar   ishlatiladi.   Ularning   germetikligiga   pokrishkaning   ichki
yuzasiga   maxsus   zichlovchi   qatlam   qo’yish   va   pokrishkani   disk   tokchasiga   zich
o’tkazish   bilan   erishiladi.   Bunday   shinalarni   kamerasiz   shinalar   deb   ataladi.
Kamerasiz   shinalar   yengil,   issiqlikni   kam   hosil   qiladi,   ammo   diskni   tayyorlashda
yuqori aniqlik va texnik xizmat ko’rsatishda ko’p mehnat talab etiladi. 
      Diagonal   shinalar   karkasida   kord   qatlamlarining   iplari   o’zaro   qo’shni
qatlamdagilar bilan ma’lum burchak (95 - 115°) ostida kesishadi va qatlamlar soni
doimo juft bo’ladi. Shinani yoi bilan tutashuvi davomida kord iplarining kesishuv
27 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
 burchaklarini   o’zgarishi   sodir   bo’lib,   deformatsiyalanish   hamda   issiqlik   hosil
bo’lishi ortadi va shinaning ishlash muddati pasayadi. 
     Radial shinalarda (R turidagi) kord iplari karkasda bortdan bortga tomon
(radius   bo’ylab)   joylashadi   va   bir-birlari   bilan   kesishmaydi.   Karkasning   bunday
konstruksiyasi   ancha   ilg’or   konstruksiyadir,   chunki   u   kord   qatlamlari   sonini
kamaytirishga   imkon   beradi,   issiqlik   hosil   bo’lishini   va   g’ildirashga   qarshilikni
kamaytiradi.  Xizmat   muddati  bo’yicha radial   shinalar  diagonal  shinalardan  ancha
ustun turadi. 
     Bortsim halqalar pokrishkani g’ildirak diskiga mahkamlash uchun xizmat
qiladi.   Bortsim   halqa   atrofiga   o’ralgan   kord   qatlamlaridan   iboratdir.   Bu   halqa
cho’zilmaydigan   konstruksiyani   hosil   qilib,   pokrishkaning   o’tkaziladigan
yuzasining bikrligini (mustahkamligini) ta’minlaydi. 
     Breker pokrishkaning butun aylanasi  bo’ylab protektor va karkas orasiga
qo’yilgan rezina gazmolli qatlamdir. Breker protektorning karkasga ta’sirini ancha
yumshatadi.   Radial   shinalar   uchun   brekerni   mavjudligi   juda   muhimdir,   chunki   u
aylana   bo’ylab   yo’nalgan   kuchlarni   qabul   qiladi   va   kord   iplarining   cho’zilishini
cheklab turadi. 
      Protektor   shinaning   yuguruvchi   qismidir.   Tashqi   tomonidan   u   chiqiqlar
(tishlar) va ular orasidagi ariqchalar ko’rinishidagi shaklga ega. Protektordagi shu
shakllar evaziga g’ildirakning yoi bilan zarur ilashishi ta’minlanadi, shu sababdan
yolning turli xil qoplamalari uchun protektorning turlicha chizmalari qoilaniladi. 
      Yon   sirtlar   yupqa   qayishqoq   rezina   qatlami   ko’rinishida   karkasning   yon
devorlariga   qoplanadi.   Ular   shinani   mexanik   shikastlanishlardan,   nam   o’tishidan
va shu kabilardan saqlash uchun xizmat qiladi. Pokrishkadagi belgilashlar ham shu
sirtlarga   yoziladi.   Avtomobil   g’ildiraklari   uchun   kameralar   havo   o’tkazmaydigan
qayishqoq   rezinalardan   tayyorlanadi.   Kamera   o’lchami,   u   damlangan   paytda
buklanib   qolmasligi   uchun   doimo   pokrishka   bo’shlig’i   o’lchamidan   birmuncha
kichik   bo’ladi.   Kameraga   havo   ventil   orqali   yuboriladi.   Bu   ventil   ichkariga   havo
haydashga   imkon   berib,   uni   tashqariga   chiqishini   avtomatik   tarzda   berkituvchi
teskari klapandir. Ventil korpus, zolotnik va qalpoqchadan iborat. Korpus latundan
28 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
 quvur   ko’rinishida   tayyorlanib,   kameraga   gayka   yordamida   yoki   rezina   bilan
yamab mahkamlanadi.
      Shinalaming   belgilanishi   va   rusumlanishi.   Har   bir   pokrishkaning   yon
sirtiga belgilashlar (asosiy o’lchamlar) va rusumlar yozib qo’yiladi: 
* tayyorlovchi zavodning tovar (mahsulot) belgisi; 
*   tayyorlangan   sana;   tartib   raqami;   ruxsat   etilgan   maksimal   (eng   yuqori)
tezlik indeksi L-120, P-150, Q-160, S-180 km/soat ga mos keladi); 
* yuk ko’taruvchanlik indeksi  (yengil  avtomobillar shinalari uchun 75-387,
78-425, 80-450, 82-475, 84-500 kgk ga to’g’ri keladi); 
*   shinaning   eng   yengil   qismini   ko’rsatuvchi   balansirlash   124   belgisi;   yuk
avtomobillari shinalari uchun qatlam me’yori. (14-rasm)
     Shinaning asosiy o’lchamlari ikki guruh raqamlar bilan orasiga chiziqcha
qo’yib belgilanadi. Raqamlarning birinchi guruhi shinaning ko’ndalang kesimi - B
ni,   ikkinchisi   esa   g’ildirak   diskiga   o’tkazish   diametri   -   d   ni   ifodalaydi.   Bu
oichamlar   millimetrlarda   yoki   dyumlarda   yoxud   aralash   holda   ko’rsatiladi.
Masalan, 8,40=15; 215=380...bu yerda birinchi belgilanishda ko’ndalang kesim eni
B   va   diametr   d   dyumlarda,   ikkinchi   belgilanishda   esa   xuddi   shu   oichamlar
millimetrlarda   ko’rsatilgan.   Radial   shinalarni   belgilash   uchun   oxirida   R   harfi
qo’yiladi, masalan 185-15R. Shinaning tayyorlangan sanasi va tayyorlovchi zavod
29 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
 raqamlar   va   harflar   bilan   belgilanadi,   shu   yerda   pokrishkaning   raqami   ham
ko’rsatiladi. Shinalarni yig’ish va qismlarga ajratish tartibi. Nuqsonlari bo’lmagan
va   DS   hamda   TNB   tomonidan   shinalarga   belgilangan   talablarga   to’liq   mos
keladigan shinalargina ishlatish uchun qabul qilinadi. Avtomobillarai shinalar bilan
butlash, shina sanoatining avtomobilni texnik hujjatlariga asosan hamda yo’l iqlim
sharoitlarini   hisobga   olgan   holdagi   tavsiyalariga   qarab   amalga   oshiriladi.   Ushbu
tavsiyalarga   binoan,   bitta   ko’prik   g’ildiraklariga   ham   radial,   ham   diagonal
konstruksiyali   shinalarni,   shuningdek,   protektorning   turli   shakldagi   shinalarini
o’rnatish taqiqlangan.
   Shinalar toza va soz disklarga yig’iladi. Bunda pokrishkaning ichki yuzasi
shikastlanishlari   bor-yo’qligi   tekshiriladi,   namliklardan   artib   tozalanadi   va   talk
(magniy silikati) sepiladi. Shundan keyin pokrishkaga kamera joylashtiriladi va uni
dumaloq shaklga kiritish uchun havo bilan oz-moz damlanadi.
      Yig’ilgan   shinani   g’ildirak   diskiga   kiygaziladi   va   kamera   ventili   disk
ariqchasidan   tashqariga   chiqariladi.   So’ng,   disk   va   shina   borti   orasiga   bort   halqa
qo’yiladi-da, disk ariqchasiga blokirovka halqa o’rnatiladi. Ko’rib chiqilgan ushbu,
shinani   g’ildirakka   yig’ish   texnologiyasi,   yuk   avtomobillarining   tekis   diskli
g’ildiraklariga taalluqlidir.
2.3. Osmalar va aartizatorlarga texnik xizmat ko’rsatish
  Bizga   ma’lumki   xozirgi   kunda   xech   bir   soxa   yukki,   unda   avtomobil
transportidan   foydalanmaydigan.   Xususan,   shaxdrlarda,   shaxdr   atirofida,
shaxdrlararo   va   xdlkaro   yulovchilar   va   yuklarni   tashish   xdmda   maxsus   ishlarni
bajarishda   avtomobillardan   foydalaniladi.   Bugungi   kunga   kelib   avtomobillarni
boshkarishda   xdydovchilar   uchun   juda   yaxshi   kulayliklarni   yaratish   maksadida
avtomobillarni xavfsiz xdrakatlanishi xdmda yurish ravonligini oshirish maksadida
texnik   jixatdan   soz   va   ishonchli   bulishi   uchun   juda   yukori   darajadagi   aniklikda
ishlangan extiyot kismlardan foydalaniladi. Avtomobillar xdrakatlanganda turli xil
yul   sharoitlaridan   utishi   mumkin   buladi.   Shu   vaktda   tashki   ta’sirlardan   keladigan
30 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
 zarbalarni   sundirish   maksadida   juda   muxim   bulgan   kurilmalardan   foydalanamiz.
Bu   extiyot   kismlar   avtomobil   dvigateliga   keladigan   kuchni,   kuzov   kismiga
keladigan zarbani  sundirib beradi  va avtomobillarni  ravon xdrakatlanishiga  sabab
buladi.
Old   osmani   avtobildan   olishda,   kismlarga   ajratib   yigishda   va   urnatishdagi
texnika   xavfsizligi   koidalariga   amal   kilish   talab   etilidi.   Old   osmani   ajratishdan
oldin   loy,   chang   va   barcha   iflosliklardan   tozalab,   benzin   bilan   yaxshilab   yuvib,
artib
kuriting.   Uni   kismlarga   ajratishda   kursatilgan   maxsus   moslama   va
asboblardan foydalanib, prujinani sikib uni otilib ketishning oldini olish chorasini
kullang.   YA’ni   kushimcha   ximoya   sifatida   karama-karshi   tomonidan   boylash
maksadga muvofik. Prujinani sikishda va uni urnatib bushatishda juda exiyotkorlik
talab   etiladi.   Prujinani   olishda,   kuyishda   biror   uzgarish   ya’ni   moslamani
kiyshayishni   yoki   surilishini   sezsangiz   kaytadan   tugri   yunalishini   ta’minlagan
xolatda kisishni takrorlang.
  Zamonaviy   avtomobillarda   va   avtobuslarda   osma   bilan   stabilizator   xam
urnatiladi.   Osma   stabilizatori   avtomobil   yonga   ogishini   va   kundalang
tebranishlarni  kamaytirib ikki uchi bilan rezina yostikchalar yordamida kuprikcha
yoki   osmaning   richagiga   sharnirli   birlashtiriladi.   Rezina   yostikchali   osmalar
(elastik   konstruksiya)   zamonaviy   avtomobillarda   keng   kullanilib   va   ular
cheklovchi   deb   xam   ataladi.   CHeklagichlar   sikiluvchi   va   zarbani   tarkatuvchi
turlariga   bulinadi.   Sikiluvchi   cheklagichlar   asosan   gildirak   yukoriga   pastga
silkinish yulini cheklaydi.
Osmadagi   pnevmatik   yostikcha   undagi   xdvoning   sikilishi   tufayli   elastik
xususiyatga   ega   buladi.   Bunday   yostikchalar   old   osmaga   ikkitagacha   va   ketingi
osmaga turttagacha tik xolatda urnatiladi.
Gidropnevmatik   osma.   tufayli   kuzov   va   gildiraklarning   tebranishi   muttasil
sundirilishi ta’minlanadi.
Tadkikot   natijalari.   Avtomobil   xarakatlanayotganda   xar   xil   tezlikda   yurishi
tufayli   unga yulning  ta’siri,  ya’ni  notekis  yullarning gildirak  orkali  kuzovga  yoki
31 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
 ramaga   turtki   va   siltov   kuchlari   uzatiladi.   Bu   kuchlarni   ta’sirini   yukotish
maksadida   elastik   deformatsiyalanuvchi   xar   xil   konstruksiyalardan   foydalaniladi.
Avtomobilning   A-osmasi:   egiluvchi   (elastik)   yunaltiruvchi   va   sundiruvchi
kismlardan   tashkil   topgan   bulib,   ular   yordamida   kuzov,   rama,   kuprik   yoki
gildiraklar   birlashtiriladi.   Osmalar   avtomobilni   kutarib   turuvchi   va   kuzov   bilan
elastik   xolatda   boglanishni   ta’minlab,   salbiy   ta’sir   etuvchi   kuchlarni   kamaytiradi
va   sundiradi,   shuningdek   avtomobilning   xarakati   davomida   uning   ravonligini
ta’minlaydi.   Elastik   konstruksiyaga   varakli   ressor   va   spiral   shaklidagi   prujinalar
kiradi. Elastik konstruksiyalar avtomobil vazni ta’sirida vujudga kelgan uzgaruvchi
yuklanishlarni   engillashtiradi.   Avtomobilning   osmalarini   asosan   ikki   turga   bulish
mumkin, ya’ni nomustakil va mustakil.
Avtomobil osmasining elastik kismi  gildirak notekis yulda xarakatlanganda
rama va kuzovni uzgaruvchan chastota bilan tebrantiradi. Bu tebranishlar sunuvchi
bulishiga   karamay,   kup   vakt   davom   etishi   tufayli   yurish   ravonligini
yomonlashtiradi.   Amortizator   rama   va   kuzovning   tebranishini   sundiradi.
Amortizatorlar   ikki   xil   buladi:   richagli   va   teleskopik.   Teleskopik   amortizatorning
asosiy afzalligi uning ixchamligi va osmada joylashtirish kulayligidir. Zamonaviy
avtomobillarda   ikki   tomonga   ishlovchi   teleskopik   amortizatorlarning   kullanishi
sababi   xam   shundadir.   SHuning   uchun   yulga   otlanishdan   oldin   avtomobilning
mutlako   sozligiga   ishonch   xosil   kilish.   X,ozir   shu   bilan   shugullanamiz   -
amortizatorlarni   tekshirib   kuramiz.   Tajribalar   shuni   kursatadiki,   amortizatorlar
bittadayok   ishdan   chikib   kolmaydi.   Balki   uzok   vakt   davomida   ishlash   natijasida
etilib boradi.
SHu   sababli,   xar   doim   xam   xdydovchilar   avtomobil   ish   kobiliyati
kamayishining   sababini   uz   vaktida   aniklay   olmaydi.   Lekin   ba’zi   belgilari   borki,
ular muammo xakida xabar beradi va diagnostikaga borish kerakligini bildiradi:
• avtomobil u yokdan bu yokka chaykaladi;
• tormoz yuli uzaygan. YAngi amortizatorning tormoz yuli 31,70 metrni
tashkil kiladi, eskirganda - 35,6 metrga etadi;
• chukurlarga kattik tushiladi;
32 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
 • keskin tuxtashda kuzov oldinga ketib koladi, tezlik oshirilganda - orkaga;
• avtomobilning surib ketilishi;
• tebranish;
• pokrishkalarning tez eskirishi.
Natijalar   taxlili.   Xar   kanday   diagnostika   kuzdan   kechirishdan   boshlanadi.
SHu   tarzda   amortizatorlarning   xolatini   aniklashadi.   Masalan,   amortizator
korpusidagi moyning mavjudligi, zanglash izlari va shtoklardagi boshka nuksonlar
uning   nosozligidan   darak   beradi.   SHinalardagi   betartib   doglar,   pokrishkalarning
tez   va   oklanmagan   eskirishi,   prujinalar   va   tepa   tayanchlarning   shubxali   axvoli
(zang izi,
shikastlanishi)   muammoga   dalolat   kiladi.   Osilma   elementlariga   kelsak,   kuz
ziyrakligiga   ishonish   yaramaydi,   professionallarga   murojaat   kilgan   ma’kul.
Afsuski, eskirgan amortizatorlar xam yaxshirok kurinishi mumkin. Mana shu xolat
amortizator   ishchi   xolatda   degan   xayolga   borib,   adashishga   sabab   buladi.   Aslida
esa,   ichki   elementlarda   muammolar   bulishi   mumkin   va   bu   xolatda,   kuzdan
keichrishning uzi bilan kifoyalanib bulmaydi.
Amortizatsiya   ustuni   osmaning   asosiy   kismi   bulib,   unga   osmaning   elastik
elementlari prujina va sikish buferi urnatiladi. Amortizatsiya ustuni ikki taraflama
ishlovchi   gidravlik   amortizator   va   old   osmaning   yunaltiruvchi   elementning
vazifasini bajaradi, ya’ni gildirakning kuzovga nisbatan xdrakatlanishi va gildirak
orkali   ta’sir   etuvchi   kuch   va   momentlarni   kabul   kilib,   kamaytiradi.   Avtomobil
notekis   yulda   xdrakatlanganda   tebranish   va   siltanishlarni   sundirish   bilan   ustunni
burchakli siljishini ta’minlaydi.
Amortizatorlarning   kuz   bilan,   mustakil   diagnostika   kilishning   keng
tarkalgan   usuli   -   avtomobilni   silkitib   kurishdir.   Avtomobilning   bir   tomonini
yaxshilab   chaykatish   kerak   va   tebranish   kanchalik   tez   tugashini   kuzatish   kerak.
Agar   silkitilgandan   keyin   avtomobil   yana   bir   kancha   marta   tebransa,   demak
amortizator   eskiribdi.   Bunday   manipulyasiya   davomida   amortizatorning   inkirozli
xolati   aniklanadi.   YAna   bir   noxush   yangilik   -   kotib   kolgan   amortizator
avtomobilning   chaykalishiga   umuman   yul   kuymaydi.   Mustakil   kuzdan
33 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
 kechirishdagi   oltin   koida   -   xdddan   oshmaslik.   Ba’zilar   anik   diagnoz   kuyishga
shunchalik   intiladilarki,   avtomobilni   kattik   chaykatib,   kuzov   detallariga   zarar
etkazib kuyadilar.
34 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
  Xulosa
Xulosa   o’rnida   shuni   takidlab   o’tish   kerakki   avtomobil   osmalari   va
amortizatorlar   yurish   ravonligini   ta’minlab   beruvchi   muhim   konstruktiv   element
hisoblanadi.   Agar   bular   bo’lmasa   yo’ldagi   turg’unlik   yo’qotiladi.   Avtomobil
detallari to’kilishi va ishdan chiqishiga olib keladi. Ushbu konsturktiv elementlarga
o’z vaqtida texnik ko’riklarni o’tkazish ishlarini  amalga oshirib borilishi  ularning
uzoq   muddat   va   sifatli   xizmat   kursatishini   kafolatlaydi.   Bundan   tashqari
avtomobilning   yurish   ravonligini   oshiradi,   haydovchilarning   psixikasiga   ham
salbiy ta’sir ko’rsatmaydi va avtomobillarda yul transport xodisalarini oldini oladi.
Amortizator uchta bulakdan, silindr va silindr tagi, shtok va porshen xamda
yunaltiruvchi   vtulkalardan   iborat.   Porshenda   doira   buyicha   ikki   kator   joylangan
teshikchalar bulib, yukori kator teshikchalar tepasidan utkazuvchi klapan va uning
kuchsiz prujinasi bilan berkilib turadi. Pastki kator teshikchalar esa kuchli prujinali
kaytish klapani bilan berkitilgan. Silindr tagida esa sikish va utkazuvchi klapanlar
joylashgan.   Ikkinchi   utkazuvchi   klapan   xam   kuchsiz   prujina   bilan   teshiklarni
berkitib turadi. Amortizator maxsus suyuklik bilan tuldirilgan bulib, suyuklikni bir
xajmdan   ikkinchisiga   xaydashda   xosil   buladigan   karshilikdan   kuzov   tebranishi
sundiriladi.   Teleskopik   amortizatorning   uziga   xos   xususiyati,   shtok
xarakatlanganda   ish   silindrinning   ikki   tomonidagi   suyuklik   xajmini   tuldiruvchi
kamera borligidir.
G’ildirak   oxista   kutarilib,   osma   prujinasi   sikilganda,   shtok   ish   silindriga
kiradi. Porshenning kichik bosimi  ta’sirida suyuklik porshen tepasidagi  bushlikka
va   kameraga   utadi.   Suyuklik   porshenning   yukori   katoridagi   teshikchalardan   utib,
utkazuvchi   klapanni   ochadi   va   porshen   tagidan   ustidagi   bushlikka   utadi.   SHtok
sikib   chikargan   xajmdagi   suyuklik   esa   sikish   klapanining   kalibrlangan
teshiklaridan   kameraga   utadi   va   undagi   bosimni   orttiradi.   Bu   jarayonda   sikish
klapani   kuchli   prujina   ta’sirida   yopik   buladi.   Gildirak   oxista   pastga   tushib   osma
prujinasi chuzilganda proshen yukoriga xarakatlanib, shtok ish silindridan chikadi.
Utkazuvchi   klapan   yopiladi   va   porshen   ustidagi   bosim   oshadi.   Natijada   porshen
ustidagi   suyuklik   uning   ichki   kator   teshiklardan   utib,   klapan   va   vtulka   urtasidagi
35 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
 xalka  bushlikdan   porshen   osti  xajmiga  utadi.  Bosim   pastligi  uchun  klapan   yopik,
kameradagi   bosimdan   suyuklik   silindr   tagi   teshiklaridan   utkazish   klapanining
kuchsiz prujinasini sikib yana silindrga utadi. Gildirak tezkor kutarilganda porshen
tez xarakatlanib, silindr ichidagi bosim ortadi. Katta bosim sikish klapanini ochadi,
natijada   amortizator   karshiligining   ortishi   tezkor   sekinlashadi.   Demak,   sikish
klapani   amortizatorni   kattik   turtkilar   ta’siridan   saklaydi.   Gildirak   tezkor   pastga
tushganda   porshenning   xarakat   tezligi   ortib,   porshen   ustidagi   bosim   xam   ortadi.
Natijada   klapan   ochilib   suyuklik   porshen   osti   xajmiga   tushadi,   amortizatorning
karshiligi tezkor kamayadi. 
Malaka   oshirish   jarayonida   bizga   malakali   o qituvchilar   yangi   pedagogikʻ
texnologiyalardan foydalanib yangi texnologiya innovatsiyalar tarzda dars jarayoni
tashkil   etdi   biz   kasb-hunar   maktabimizga   borib   ustozlardan   o rganilgan   yangi	
ʻ
texnologiyalar asosida o quvchilarga sifatli dars o tish uchun bu texnologiyalardan	
ʻ ʻ
foydalanib darsni tashkil etamiz
36 O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
 Foydalanilgan adabiyotlar
1.   A v to m o bill a rning   t exn i k   eks plu a t a t	s iy a	s i.   Qa y t a   i	s hlang a n   v a
t o ’ l d i r i l g a n   ru	
s cha   4-na s h	r i d a n (p r o f . E .	S . K u z n e t	s ov   t a h r i r i   o	s t i d a.  	M .:   Nau k a,
2021 . -535	
s . )   ta r j i m a   pr o f .   Q .	M .  	S i d d i q n a z a	r o v   u m um i y   t a h r i r i   o	s t i d a ,   T o	s h k e n t .
V o r i	
s - n a	s h r i y o t ,   2 0 19. - 6 7 0   b .
2.   A v t o m o bill a rning   t exn i k   ek	
s plu a t a t	s i y a	s i.   O’z b e k i	s ton   Re	s p u bl i ka	s i   O liy
v a   o ’r t a   m a x	
s us   t a	’ lim   v azi r l i g i   a v t o t ra n	s port   o l iy   o ’quv  	y ur t l a r i   t a l a b a la r i   u c h u n
dar	
s lik  	s i f a t i d a   t av	s i y a   e t ga n .   p	r o	f . Q.  	M .  	S i d d i q n azar o v   u m u m iy   t a h r i r i   o	s t i da,
To	
s h ke n t .   VORI	S - N A	S h RIY o T,   2018.-560   b .
3.   Mamatov X.M. va boshs. Avtomobillar. - T., 2000 .
4.   O.   H a m raq u l o v ,  
S h .  	M ag d i e v .   A v t o m o bill a r n i ng   t e x n i k   ek	s pluata t	s iy a	s i .
T o	
s h k e n t ,   2021   y .
5.   Muhitdinov   N.F.,   Hamidullaev   A.A.,   Umarov   B.SH.   Yo’l   harakati
qoidalariga  sharhlar  va amaliy tavsiyalar  (YHQlarni  buzganlik uchun solinadigan
jarimalar bilan birgalikda). - T., 2021.
6.   Ashurova   S.Y.   Yengil   sanoat   yo’nalishi   bo’yicha   kichik   mutaxassislar
tayyorlashda maxsus fanlarni   modulli   o’kitishning   ilmiy-uslubiy   asoslari
7.   Karimjonov   I.A.   va   boshk.   Yangi   pedagogik   texnologiyalar.   -
Toshkent,2022
8.   Transport vositalari tuzilishi va nazariyasi.   E. Fayzullayev
Internet saytlari
1. www.ziyonet.uz   
2. www.kutubxona.uz   
3. www.wikipedia.uz   
4. www.google.com   
37

Zamonaviy avtomobillar osmasi

Sotib olish
  • O'xshash dokumentlar

  • Nam materiallami quritish uchun quritgich (barabanli, mavhum qaynash qatlamli, pnevmatik, lentali, shaxtali, purkovchi va hokazojqurilmalami hisoblash va loyihalash
  • Ичи ковак цилиндрсимон деталларга ишлов бериш
  • Traktorlar va transport vositalari
  • Zamonaviy avtomobillarning dvigatellari
  • Zamonaviy avtomobillarning asosiy uzatmasi va differensialligiga texnik xizmat ko’rsatish

Xaridni tasdiqlang

Ha Yo'q

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Balansdan chiqarish bo'yicha ko'rsatmalar
  • Biz bilan aloqa
  • Saytdan foydalanish yuriqnomasi
  • Fayl yuklash yuriqnomasi
  • Русский