Zamonaviy avtomobillar rul yuritmasining kuchaytirgichlariga texnik xizmat ko’rsatish - Машиностроение - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	2.2MB
Покупки	7
Дата загрузки	14 Октябрь 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Машиностроение

Zamonaviy avtomobillar rul yuritmasining kuchaytirgichlariga texnik xizmat ko’rsatish

Купить

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Zamonaviy avtomobillar rul yuritmasining
kuchaytirgichlariga texnik xizmat ko’rsatish
Mundarija
Kirish
I.BOB. Zamonaviy avtomobillarda rul yuritmasining
kuchaytirgichlariga texnik xizmat ko’rsatish
1.1. Gidrokuchaytrgichli va gidroxajmiy rul boshqarmasi, ularni
rostlash
1.2. Kuchaytirgich qismlarining bir-biriga nisbatan joylashuvi to’rt
xilligi
1.3. Rul mexanizimlari va yuritmalarining vazifasi, turlari
II.BOB. Zamonaviy avtomobillarda rul boshqarmasining vazifasi.
2.1. Rul mexanizmlari vazifasi.
2.2. Rul mexanizmi konstruksiyasi
2.3. Xavfsizligi oshirilgan rul boshqarmasi
2.4. Avtomobilning boshqaruv mexanizmlariga txk va ta’mirlash Rul
boshqarmasining asosiy nosozliklari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Kirish
Respublikamizda avtotransport sohasiga katta e’tibor berilayotganligi mazkur soha
uchun kichik mutaxassislar tayyorlash zaruriyati hamda о ’ rta maxsus, kasb – hunar
ta’limi tizimida ushbu y о ’ nalishi b о ’ yicha Kadrlar tayyorlash muammolarining
yetarlicha tadqiq etilmaganligi bizga bitiruv malakaviy ishimiz mavzusini «
Zamonaviy avtomobillar rul mexanizmi» mavzusini KHK da «Muommoli ta’lim»
usulidan foydalanish deb nomlashimizga asos b о ’ ldi.
Bitiruv malakaviy ishini maksadi: Avtotransport yo’nalishi bo’yicha kichik
mutaxassislar tayyorlash jarayonini takomillashtirish maksadida « Zamonaviy
avtomobillar rul mexanizmi» mavzusini KHK da «Muommoli ta’lim» usulidan
foydalanish va uni amaliyotda sinab k о ’ rishdan iborat.
Q о ’yilgan maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni belgilab oldik:
1. Rul mexanizimlari va yuritmalarining
vazifasi, turlari va ishlashi o’rganiladi.
2. Rul mexanizimlari va yuritmalari tarkibi va xossalari o’rganiladi
3. «Rul mexanizimlari va yuritmalari - ularga TXK va ta’mirlash » ishlari
o’rganiladi.
4. Kasb-hunar kollejlarida maxsus fanlarni o’qitishda zamonaviy
metodlaridan foydalanish ko’rib chiqiladi.
5. Muammoli o’qitish texnologiyasining mohiyati o’rganiladi
6. Muammoli ta’lim metodi asosida «Rul mexanizimlari va yuritmalari -
ularga TXK va ta’mirlash » mavzusini о’qitish texnologiyasi ishlab chiqiladi.
Bitiruv malakaviy ishining ilmiy-uslubiy yangiligi:
Transport yo’nalishidagi KHK da «Rul mexanizimlari va yuritmalari - ularga TXK
va ta’mirlash » mavzusini «Muommoli ta’lim» metodini q о ’llash bo’yicha metodik
tavsiya ishlab chiqish va amaliyotda sinab k о ’rishdan iborat.

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
I .BOB. Zamonaviy avtomobillarda rul yuritmasining
kuchaytirgichlariga texnik xizmat ko’rsatish
1.1. Gidrokuchaytrgichli va gidroxajmiy rul boshqarmasi, ularni
rostlash
Hozirgi paytda o’rtacha vaznli hamda o’rta va og’ir vaznli yuk avtomobillari,
shuningdek, avtobuslarning rul yuritmalarida kuchaytirgich ishlatiladi.
Kuchaytirgich - g’ildiraklarni burishga sarflanadigan kuchni kamaytiradi, natijada
avtomobilning boshqarilishini osonlashtirib, yengil va qulay burilishni ta’minlaydi.
Kuchaytirgich avtomobil notekis yo’ldan yurganda, rul chambaragiga ta’sir
etadigan turtkini yumshatadi va avtomobilni katta tezlikda uning harakatlanish
xavfsizligini oshiradi.
Masalan, boshqariluvchi g’ildiraklardan biri shikastlansa, avtomobilni to’g’ri
chiziqli harakatini va turg’un holatini saqlab qolishga imkon yaratadi. Shuning
uchun hozirgi paytda tezyurar yengil avtomobillarning ( Neksiya ) rul boshqarmasi
ham kuchaytirgich bilan jihozlangan. Kuchaytirgichlar boshqarish jarayonida to’la
kuzatish qobiliyatiga ega bo’lishi ( ya’ni, yo’naltiruvchi g’ildirakning burilishi,
haydovchi tomonidan rul chambaragining burilishiga to’la mos kelishi ),
avtomobilni to’g’ri chiziqli harakati paytida g’ildirakning to’siqqa uchrab
majburan burilishida o’z-o’zidan ishga tushmasligi, biror sabablar bilan
shikastlanib ishdan chiqmasligi, avtomobilning boshqarilishiga xalaqit bermasligi,
yuqori sezgirlikka ega bo’lib, juda ham qisqa vaqt ichida tizimning ishga
solinishini ta’minlashi kerak.
Kuchaytirgich qo’yidagi asosiy qismlardan tashkil topgan: ta’minlash manbai-
gidronasos yoki kompressor; taqsimlagich; gidrotsilindr. Gidravlik rul
gidrokuchaytirgichi ( 25.4-rasm a ) da berilgan. nasos; tarqislagich korpusi; rul
mexanizmi; bog’lovchi trubka. Kuchaytirgichlarni harakatga keltiradigan yuritma
gidravlik va pnevmatik bo’lishi mumkin.

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
1.2. Kuchaytirgich qismlarining bir-biriga nisbatan joylashuvi
to’rt xilligi
Kuchaytirgich qismlarining bir-biriga nisbatan joylashuvi to’rt xil bo’lishi
mumkin:
* kuchaytirgichning hamma qismlari bir joyda joylashgan
(ta’minlash manbaidan tashqari); * rul mexinizmi alohida.
* taqsimlagich va gidrotsilindr bir agregatda joylashgan;
* rul mexanizmi va taqsimlagich bir agregatda gidrotsilindr ayrim joylashgan;
* hamma qismlari ( rul mexanizmi, taqsimlagich, gidrotsilindr ) ayrim
joylashgan.
1-rasm. Rul kuchaytirgich turlari:

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
a) gidravlik rul kuchaytirgich; b) elektromexanik rul kuchaytirgich; 1-
elektrodvigatel; 2-chervyak; 3-chervyakli g’ildirak; 4-sirg; alish muftasi; 5-
potentsiometr; 6-qobiq; 7-rul vali; 8-rul vali datchigiga ulanish kontakti; 9-
elektrodvigatel elektr ta’minot’kontakti.
Yuqorida qayd etilgan kuchaytirgichning joylashuv tartibida va konstruksiyasida
o’ziga xos afzalliklar va kamchiliklar mavjud. Bular puxtaligi, ishonchli ishlashi,
ixchamligi va narxi bilan baholanadi. Gidrokuchaytirgich ishlash prinsipi sxemasi
( 25.4-rasm a ) keltirilgan. Nasos avtomobil dvigatelidan harakatni oladi. Nasosning
tepa qismida moy solish uchun maxsus asbob o’rnatilgan. Moy nasosdan,
o’tkazgichlar orqali taqsimlagichga uzatiladi.
Taqsimlagich korpus va zolotnikdan iborat. Zolotnik shtanga orqali avtomobilning
rul mexanizmiga ulangan, korpus esa boshqariluvchi g’ildirakning burish sapfasi
richagi bilan shtanga orqali birlashtirilgan. Taqsimlagich va moy o’tkazgichlar
bilan gidrotsilindrning ikki kamerasiga ulangan. Silindr avtomobil ramasiga
sharnir ravishda mahkamlangan. Uning porsheni shtok orqali, boshqariluvchi
g’ildirakning burilish sapfasiga ta’sir ko’rsatishi mumkin. Moy o’tkazgich
taqsimlagichni moy baki bilan ulaydi.
2 -rasm. Rul boshqarmasidagi gidrokuchaytirgichi

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
a- komponovka sxemasi; b, v -zolotnikli taqsimlagich
1-taqsimlagich; 2- tortqi; 3-richag; 4-gidrosilindr; 7-16-zolotnik; 8-soshka; 9-rul
chambaragi; 5-6-10-15-o’tkazgich; 11-nasos; 12-bak; 13-saqlagich klapan; 14-
gidroakkumulyator; 17-21-prujina; 18-20-reaktiv shayba; 19-korpus;
Rul boshqarmasining gidrokuchaytirgichini hisoblash quruq asfaltda avtomobil
to’liq yuklangan holatda boshqariluvchi g’ildiraklarning qarshilik momenti
aniqlashdan boshlanadi. Undan keyin quyidagilar aniqlanadi: ishchi silindr va
taqsimlagichning o’lchamlari, truba o’tkazgichning diametri, gidronasosning ish
unumdorligi, quvvati va uning suyuqlik sarfi.
Haydovchining rul chambaragiga beradigan kuchi miqdori yengil avtomobil uchun
7 0 N dan oshib ketmasligi kerak.
Ixtiyoriy avtomobil va traktorlar uchun rul boshqarmasi gidrokuchaytirgichini
hisoblashda gidravlik tizimdagi gidrosilindrni asosiy parametrlarini hisoblashning
o’zi kifoya.
3 -rasm . G idrokuchaytirgichni hisoblash sxemasi

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Buning uchun berilgan avtomobil yoki traktor parametrlari asosida burishda zarur
bo ’ lgan eng katta momentni aniqlab olinadi :
Gidrokuchaytrgichimzdi ishlash prinspi va u xaqda xulasamiz
yumshoq burlishini taminlaydi bu yengil moshinalarimizda kop qolaniladi
gidrokuchaytrgich bugingi kunda juda omalshgan moshinalarimzda bor u ishlash
pirinspi ruldi onga yoki chapga burganizmda suyuqlik nasos orqali bosim bn
mexanizmizzi porshen yorrdamida itaradi nasosdan kelgan bosim porshen
yordamida itaradi natijada rul mehanizmiz yengil burlishni taminlaydi
Gidrokuchaytrgiz rul mexanizmi rulimzdi yaniy og’ir xolattan uni yengil xolatga
olinadi var ul mexanizmiz qiyinchliksiz buriladi va yuk moshinalarga keladgon
bolsek ular birxilgilari nasosi aloxda bak bilan va nasoslar aloxda joylashgan
boladi uni ishlash pirinspi juda qiyin ema suni kuch bosmi haydovchini rul
mexanizmga bergan bosmi 70 N yoki 100 N oshmasligi kererak maxsimla
bosmimiz shunday boladi rul mexanizmimiz ishmizda va oz kuchimizdi kamroq
sarflashda yordam beradi uyni ishlash yoli esa ruldi ong tomonga burganda
porshen orqali suyuqlik bosim bn itaradi va uni chap tomonga burganimzda ong
tomondegi suyuqlik chap tomonga otadi ichga yuboredgon turbka bor va tashqarga
qaytedgon turbka bor rul kuchaytrgich shundey vazfalarni bajaradi.

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
II.BOB. Zamonaviy avtomobillarda rul boshqarmasining vazifasi.
2.1. Rul mexanizmlari vazifasi.
Avtomobillardan transport vositasi sifatida foydalanish jarayonida, uni bir joydan
ikkinchi joyga odam yoki yuk shuningdek, maxsus qurilmalarni tashish tushiniladi.
Bunda avtomobil yuk j о ’natish punktidan qabul qilish punktigacha oylni о ’tganda
turli egriliklardagi, shuningdek turli murakkab shakldagi t о ’g’ri va egri chiziqli
oraliqlrdan о ’tadi.
Avtomobil yo’lining egri chiziqli b о ’lishining sababini quyidagi asosiy omillar
bilan tushintirish mumkin.
1. Mukammal qurilgan yo’llar ham turli yo’nalishdagi t о ’g’ri chiziqli
uchastkalardan iborat b о ’lib, yo’l kategoriyasi qancha past b о ’lsa, sning t о ’g’ri
chiziqli qismlari qisqa va tez о ’zgaruvchan yo’nalishli uchatskalardan tashkil
topgan.
1. Avtomobil mо’ljallangan manzilga yetguncha kо’plab tо’siqlarni aylanib
о’tishi, kichik tezlk bilan xarakatlanayotgan transportlarni quvib о’tishi kerak
bо’ladi.
2. Avtomobillarni xaydovchiga bog’liq bо’lmagan tashqi kuchlarni yengib
xrakatlantirishi lozim bо’ladi.
Shunday qilib, avtomobilning xarakatini quyidagicha tasvirlash mumkin:
Xaydovchi, avtomobilni boshqarish jarayonida, yo’l xarakati qoidadalriga rioya
qilgan xolda, turli xil yo’llardan о ’tishi, tashish ishlarini ishlarini eng yuqori
samara bilan bajarish uchun yo’ldagi yo’lovchilarga, xarakatlanayotgan boshqa
transportlarga xalaqit bermasdan о ’tishi, shuningdek detal va mexanizmlarga
yuklantirmasdan boshqarish lozim.
Avtomobil xarakatiga tegishli parametrlarni kerakligicha о ’zgartirishga qaratilgan
barcha xarakatlari t о ’plami avtomobilni boshqarish jarayoni deb ataymiz. Bu esa
avtomobilda rul boshqarmasi orqali amalga oshiriladi.

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Avtomobilning xarakat yo’nalishini о ’zgartirish uchun, boshqariluvchi
g’ildiraklarni, uning b о ’lylama о ’qga nisbatan burish natijasida amalga oshiriladi.
Boshqaruvchi g’ildiraklar burilganda ularning xar birini avtomobil boylama о ’qiga
pararllel b о ’lgan tezlik vektorlari yo’nalishi, g’ildiraklarining aylanish tekisligiga
mos tushmay qoladi. Natijada g’ildirak bilan yo’l orasida, aylanish tekisligiga
nisbatan perpendikulyar yonaki kuch boshqaruvchi g’ildarklarni shuningdek
avtomobilni t о ’g’ri chiziqli xarakat yo’nalishidan chetga chiqishga ya’ni
avtomobilni burilishga majbur qiladi.
Hozirgi paytda asosan old g’ildiraklari boshqariluvchi b о ’lgan avtomobillar keng
q о ’llanilmoqda, bunday avtomobillarni burish ikki usulda amalga oshirish
mumkin:
1.G’ildiraklar joylashgan о’qning о’zini g’ildiraklar bilan birga burish;
2.
Oldingi о’q qо’zg’almas bо’lib boshqiriluvchi g’ildiraklarni burish.
Birinchi usulda burilganda, g’ildiraklar yo’lda chetga sirpanmasdan g’ildiraydi,
biroq buning bir qator kamchiliklari mavjudligi sababli yaxlit о’qli burish
konstrukitsyasidan foydalanilmaydi, xozir asosan ikkinchi usul qо’llaniladi.

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
4.rasm. Avtomobilning burilish sxemasi.
1-rasmda oldingi g’ildiraklar boshqariladigan avtomobilning burilishi sxematik
tasvirlangan. Uning oliy burilish markazi g’ildiraklarnign tezlik vektorlariga
о ’tkazilgan perpendikulyarlarning kesishish nuqtasida joylashgan.
Avtomobilning oldingi g’ildiraklari bir xil burchakka buriladigan b о ’lsa,
g’ildiraklarning tezlik vektorlari parallel b о ’lib, xar bir g’ildirakning oni markazi
alohida b о ’ladi, bu esa boshqariluvchi g’ildiraklarni yonga sirpanib, avtomobillarni
boshqarish og’irlashadi, shinalarning yedirilishi va xarakatga qarshilik oshib
boradi.
Avtomobilning oldingi boshqariluvchi g’ildiraklari burilishda sirpanmasdan
g’ildirashi uchun uning ichki va tashqi g’ildiraklarining burilishi lozim, ya’ni ichki
g’ildirakning burilish burchagi 
в , tashqi g’ildirakning urilish burchagidan katta
b о ’lishi lozim.
bu ifodada: В – burilish sapfalarining о ’qlari orasidagi masofa, m L – avtomobil
bazasi, m.
G’ildarklarning burilish burchaklari orasidagi bog’lanishni saqlash uchun turli xil
bog’lovchi mexanizmlar taklif etilgan, bu mexanizmlar nazariy xisoblangan
burchaklardan, sezilarsiz farq qiladigan burchaklarga burilishi lozim. Bu
mexanizmlar zanjirli uzatma, kulisasi uzatma, polzunlar, elleptik yulduzcha yoki
sharnirli t о ’rtburchak – trapetsiya shakllarida burilishi mumkin.
Bog’lovchi mexanizm g’ildiraklarning nazariy xisoblang burchakka aniq
burilishini ta’minlash bilan bir qatorda u ishonchli, sodda va uzluksiz ishlashi
lozim. Bunday mexanizm xarakat jarayonida zarblardan, chang va loylar, yog’in-
sochinlardan t о ’la ximoyalanmaganligi e’tibordan chiqarmaslik kerak. Shu
boisdan, ba’zi nazariy jixatdan ustunlikka ega b о ’lgan kinematik bog’lnish sxema
(mexanizm)lariga nisbatan avtomobillarda sharnirli t о ’rt burchak – trapetsiya
mexanizmi keng q о ’llaniladi.
Rul trapetsiyasi boshqaruvchi g’ildiraklarni bir vaqtda xar xil burchakka buradi.
Rul trapetsiyasi k о ’ndalang rul tortqisi burish sapfalarining richaglari xamda
oldingi о ’q dan iborat.

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Avtomobilning burilishi ya’ni ma’lum kenglikdagi yo’lda aniq tizim asosida burila
olishi qobiliyatini bildiruvchi texnik k о ’rsatkichlardan biri, uning eng kichik
burilish radiusi xisoblanadi.
Bu yerda: Рт . э . к . – eng kichik burilish radiusi – tashqi g’ildirakning eng yuqori
burilish burchagi.
Avtomobilning burilish radiusi qancha kichik b о ’lsa, unda eni nisbatan kichikroq
b о ’lgan yo’llarda ham burila olish qobilyati shuncha yaxshi b о ’ladi.
K о ’pchilik avtomobillarda tashqi g’ildiraklarning eng yuqori burilish burchagi
30 0
dan k о ’proq va eng kichik burilish radiusi esa, avtomobilning bazasi (L)dan
ikki marotaba katta b о ’ladi.
Kuchaytirilgan va yuqori о ’tuvchanlikka ega b о ’lgan avtomobillarning burilish
radiuslarini kamaytirish uchun, boshqariluvchi g’ildiraklarning burilishi
burchaklarini 40 - 45 0
gacha burish lozim.
Avtomobillarning majburiy texnik parametrlaridan biri uning burilish radiusidar.
Zamonaviy yengil avtomobillarning burilish radiusi 1 jadvalda keltirilgan.
VAZ
2121 VAZ
2106 VAZ
2108 VAZ
2109 GAZ
3102 Nexia Tico
Eng kichik
burilish
radiusi, m. 5,5 5,6 5,0 5,0 5,9 4,2 4,4
О’rta va katta sinf turkumiga kiruvchi avtomobillarda bu qiymat, yengil
avtomobillarnikiga nisbatan ikki barobarga yuqori bо’ladi (PAZ-3201da 11,0 m,
LAZ-699 da 11,2 m va Ikarus 280 da 10,75 m)
Manevrchanligi oshirilgan ba’zi maxsus avtomobillarning ham oldingi, ham
keyingi g’ildiraklari buriladigan qilib ishlanadi. Bunda uning eng kichik radiusi
quyidagicha aniqlanadi.
Formuladan k о ’rinib turibdiki, bir xil baza va boshqariluvchi g’ildiraklarni
maksimal
burchakga buriladigan burilish radiusi ikki marta kamayadi.

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Avtomobillarning burilishi, yo’lakning о ’lchamlari bilan xarakterlanadi ya’ni
yo’lak kengligi bilan.
Shuning uchun, shu yo’lda avtomobil minimal radiusi bilan buriladigan, shu
kenglikdan chiqib ketmasligi lozim. rasmda uch о ’qli avtomobilni berilgan yo’lak
kenglikdagi xarakati keltirilgan.
Yuqorida keltirilgan avtomobilning burilishini, о ’rganishda, boshqiriluvchi
g’ildiraklarni qattiq deb qaralgan.
Xozirgi paytda, g’ildiraklarga pnevmatik shinalar qoyilishi natijasida, ularning
burilish radiusi birmuncha о ’zgaradi.
Rul boshqarmasi avtomobil xarakatlanganda boshqariluvchi g’ildiraklarni burish
yo’li bilan uning yo’nalishini о ’zgartirish va yurishini xaydovchi belgilangan
yo’sinda saqlash uchun xizmat qiladi.
5-rasm. Nomustaqil osmali rul boshqarmasi sxemasi.
Rul boshqarmasi avtomobillarning aniq va qulay boshqarilishini ta’minlash uchun,
rul chambaragiga qoyiladigan kuch kam b о ’lishi, yo’l notekisliklaridan
boshqariluvchi g’ildiraklar orqali rul chambaragiga uzatilayotgan turtkilar eng
kam b о ’lishi, shuningdek rul boshqarmasining sezgirligini belgilovchi ma’lum
elastik tavsifga ega b о ’lishi va u boshqariluvchi g’ildiraklardan avto-tebranish
xosil b о ’lishiga imkon bermaslik va rul boshkarmasi va osma qismlari kinematik
jixatdan bir-biriga muvofiq b о ’lishi lozim.

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Boshqariluvchi g’ildiraklarni burish uchun xizmat qiladigan mexanizmlar t о ’plami
rul boshqarmasi deb ataladi.
Rul boshqarmasi rul mexanizmi bilan rul yuritmasidan tashkil topgan b о ’lib,
ularning umumiy tuzilishi rasm a va b da keltirilgan.
Boshqariladigan har bir g’ildirak burilish sapfasi 13 ga о ’rnatilgan, u esa old
k о ’prik balkasiga 11, shkvoren 8 bilan biriktirilgan.
Shkvoren balkaga q о ’zg’almas qilib maxkamlangan va uning yuqorigi va pastki
uchlari burilishi sapfasining teshikchalariga kirib turadi. Richag 7 sapfani burganda
u boshqariluvchi g’ildirak bilan birga shkvoren atrofida buriladi.
Burilish sapfalari bir-biri bilan 9 va 12 richaglar hamda 10 k о ’ndalang tortqi
yordamida ulangan. Shuning uchun boshqariulvchi g’idiraklar birgalikda bir
vaqtda buriladi.
Boshqariluvchi g’ildiraklarni burish, xaydovchi tomonidan rul chambaragini
aylantirish bilan amalga ashiriladi.
Rul chambaragini aylantirish natijasida val 2 aylanib, chervyak 3 ni va u о ’z
navbatida ishlab turgan sektor 4 ni xarakatga keltiradi. Sektor valiga sashka 5
maxkamlangan, u boylama tortqi 6 va richag 7 orqali burilish sapfasini
boshqariluvchi g’ildiraklar bilan birga buradi.
Rul chambaragi 1, val 2, chervyak 3 va sektor 4 birgalikda rul mexanizmini tashkil
etadi va u xaydovchining rul chambaragiga qoygan momentini boshqariluvchi
g’ildiraklarni burish uchun oshirib beradi.
Sashka 5, boylama tortqi 6, burilish sapfalarining 7, 9, 12 richaglari va k о ’ndalang
tortqi
10 rul yuritmasini tashkil etadi, bu uzatma sashkaga uzatilgan kuchni,
boshqiriluvchig’ildiraklarni b о ’luvchi sapfaga uzatadi.
K о ’ndalang tortqi 10, 9 va 12 richaglar boshqariluvchi g’ildiraklarning burilish
buchaklarini muvofiqlashtiriruvchi rul trapetsiyasini xosil qiladi. Rul chambaragi
tarnsport xarakati yo’nalishiga muvofiq ravishda avtomobil kabinasi yoki yengil
avtomobil kuzovi ichida о ’ng va chap tomonga о ’rnatilishi mumkin.

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Bizning mumlakatda va boshqa k о ’pgina, mamlakatlarda о ’ng tomonlama xarakat
qoidasi joriy etilganligi sababli, rul chambaragi r о ’bar о ’ kelayotgan transportni
yaxshi k о ’rishi uchun chap tomnga о ’rnatilgan.
Rul mexanizmi orqali momentining ortirilishi, uzatmalar soniga bog’liq b о ’lib, u
rul chambaragi burilishi burchagining sashkaning burilish burchagiga b о ’lgan
nisbati bilan baxolanadi.
Rul mexanizmi boshqariluvchi g’ildiraklarni yengil burishga imkon berish uchun,
rul chambaragiga qoyilgan burovchi momentni oshirgan xolda rul sashkasiga
yetkazib berish uchun xizmat qiladi.
Boshqariluvchi g’ildiraklarni uzatishlar soni k о ’paytirish yo’li bilan erishish
mumkin.
Uzatish soni qancha katta b о ’lsa, boshqariluvchi g’ildiraklarning burilishi shuncha
yengil b о ’ladi. Biroq uzatishlar soni ortganda boshqariluvchi g’ildiraklarni burish
vaqti ham ortadi. Lekin uzatishlar sonining kattaligi о ’z navbatida, boshqariluvchi
g’ildiraklarni burish uchun sarflanadigan vaqtni uzaytiradi. Masalan, rul
mexanizmining uzatish soni 50 b о ’lsa, boshqariluvchi g’ildiraklarni 30 0
burish
uchun sarflanadigan vaqt nisbatan k о ’p b о ’lib, rul chambaragini t о ’rt martadan
k о ’proq aylantirishga t о ’g’ri keladi. Bu xol, ayniqsa, xozirgi zamon tez-yurar
avtomobillarni qisqa vaqtda burib ulgurishda qiyinchilik tug’diradi. Shunga k о ’ra
rul mexanizmining uzatish soni belgilangan miqdorda chegaralangan b о ’ladi.
Rul chambaragiga ta’sir etuvchi yerdan kelayotgan zarbalarni kamaytirish
maqsadida uzatishlar soni о ’zgaruvchan b о ’lgan rul mexanizmlari q о ’llaniladi.
Rul chambaragiga yerdan ta ’ si r qil a y o t g a n aks ta ’ sirla r ni k a m a y ti rish vosital a rid a n
biri
―S‖ maso fa ni k a m a y t irishdan iboratdir. Rul mexanizmining ishlash jarayonida
bir-biriga ishqalanuvchi yuzalar avtomobil t о ’g’ri yoki kichik burchak ostida
burilib xarakatlanayotganda k о ’proq ishlaydi.
Rul mexanizmi ishqalanuvchi yuzalarining yedirilishi natijasida, rul
chambaragining erkin burilish orta boradi, bu esa xarakat xavfsizligini pasaytiradi.
Shu sababdan rul mexanizmiga qoyiladigan asosiy talablardan biri yedirilgan
yuzalarni tez tiklash va rul chambaragining yo’l qoyishi mumkin b о ’lgan erkin

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
yo’lni sozlash yo’li bilan tiklashni oson b о ’lishidir. Xozirgi paytda, avtomobillarni
yengil boshqarishni ta’minlash uchun rul boshqarilishini ta’minlash uchun rul
chambaragiga qoyilgan kuchning eng kichik qiymati 60 N dan va eng katta
qiymati esa 120 N dan oshmasligi lozim (kuchaytirgichsiz).
2 .2. Rul mexanizmi konstruksiyasi
6-rasm. Globoidli chervyak-rolikli rul mexanizmi.
3-rasmda tasvirlangan rul mexanizmi glaboidal chervyak 5 va u bilan ilashib
turgan uch о ’rkachli rolik 8 dan tuzilgan.
Chervyak rul valining pastki ilashish uchiga tig’izlanib choyan karter 4 ichida
ikkita konussimon podshipniklar 6 bilan maxkamlangan. Bu podshipniklarda ichki
oboyma b о ’lmasdan uning vazifasini chervyak chekkalaridagi konus yuzalari
bajaradi.
Tashqi oboymalaresa karterning uyalariga о ’rnatilib, ularni о ’q boyicha siljishidan
karterning old va orqa qopqoqlari ushlab turadi. Old qopqoqning tagiga
podshipniklarni rostlash maqsadida bir nechta yupqa qistirmalar 3 о ’rnatilgan.
Rolik 8 sashka vali 9 ning kallagidagi о ’qga ikkita rolikni podshipnikda
о ’tqazilgan.

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Sashkaning vali 9 karterning yon devorlarida ochilgan darga orqali о ’rnatilib,
qopqoq 14 bilan biriktirilgan. Karter va qopqoqqa zichlangan vtulkalar, sashka
valining tayanchi b о ’lib xizmat qiladi.
Uch о ’rkachli rolik 8 sashka vali 9 ning kallagidagi о ’qga ikkita rolikli podshipnik
orqali о ’tqazilgan. Rolik о ’qining ikkala tomoniga p о ’latdan yasalib polirovka
qilingan shayba о ’rnatilgan.
Sasha vali siljiganda, rolik о ’qi bilan chervyak о ’qi orasidagi masofa о ’zgaradi. Bu
esa ilashish tirqishini rostlashga imkon beradi.
Val 9 ning oxirgi uchida, konus shakldagi shlitslar b о ’lib unga rul sashkasi 1 gayka
bilan qotirilgan. Rul sashkasi valining ikkinchi uchida xalqasimon ariqcha
ochilgan b о ’lib, unga shayba bilan qopqoq 14 orasiga qistirma 13 qoyilgan. Bu
qistirma rolik bilan chervyak orasidagi ilashishni rostlab turishga xizmat qiladi.
Tayanch shaybani rostlovchi qistirmalar t о ’plami karter qopqog’i gayka 11 bilan
qotiriladi. Gaykaning kerakli vaziyati, qopqoqqa burab kiritilgan boltlar bilan
stopor 10 yordasida qotiriladi. Rul mexanizmidagi ilashish tirqishi о ’zgaruvchan
b о ’lib, rolik chervyakning о ’rta qismida b о ’lganda tirqish eng kam b о ’lib, rul
chambaragining о ’ng yoki chapga b о ’lganda tirqish ortib boradi.
Rul mexanixzmidagi ilashish tirqishining bunday о ’zgarishi, chervyakning eng
k о ’p ishlaydigan о ’rta qismida ilashishtirqishini k о ’p marta qayta rostlashiga,
ayniqsa rolik chervyakning chekka qismlarida yedirilishining oldini olishga imkon
beradi.
Silindrik chervyak va yon sektor.
Bunday tipdagi rul mexanizmi, xozirgi paytda KrAZ-2567; Ural –375 tipidagi
yuk avtomobillarida shuningdek, LiAZ—677 va LAZ-696 tipidagi avtobuslarda
q о ’llaniladi.
Rul valining pastki uchiga presslangan silindrik chervyak, choyan karter da ikkita
konussimon rolikli va podshipniklarda о ’rnatilgan.
Podshipnikni rastlab turish uchun qopqoqning flanetsi tagiga bir necha sozlovchi
qistirmalar joylashtirilgan.

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
7-rasm .
Chervyak bilan ilashgan spiral tishli yon sektor sashka vali bilan yaxlit qilib
ishlangan va u karterda ikkita ninasimon podshipniklarda va aylanadi.
Valning oxirgi uchida konusli sirt b о ’lib, unga sashkani qotirish uchun mayda
ariqchalar kesilgan.
Chervyak bilan sektorning ilashishi shunday ishlanganki, chervyak о ’rta xolatda,
xar ikki tomonga burilganda ilashishdagi tirqish oshib boradi. Chervyak bilan yon
sektorning ilashuvini ta’minlash va valni о ’q boyicha siljishini yo’qotish
maqsadida karterning yon qopqog’i bilan sektor oralig’igi xar xil qalinlikda bronza
shayba о ’rnatiladi.

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Vint-gayka, reyka-sektor tipidagi rul mexanizm. Bu turdagi rul mexanizmlari
xozirgi paytda ZIL, KamAZ, MAZ, KAZ va BelAZ kabi avtomobillarda
о ’rnatilgan.
8-rasm.
Rul mexanizmi vintdan va sharikli gaykadan tashkil topib u о ’z navbatida tishli
aylanma bilan ilashib turadi. Vintning aylanma xarakati, gayka-reykaning
ilgarilama qaytma xarakatiga aylanadi. Rul mexanizmining vinti karter ichida
ikki sferik podshipnikda о ’rnatilgan, bu podshipniklarni gayka yordamida rostlash
mumkin.
Bu gayka о ’zidan о ’zi buralib ketmasligi uchun shtift va stapor plastina yordamida
qotiriladi.
Rul mexanizmining sektori sashka vali bilan yaxlit ishlangan va karterlar ichiga
uchta ignali podshipniklarga о ’rnatilgan. Sektor valining gorizontal о ’q boyicha
sozlash vint orqali amalga oshiriladi.
Sektor tshlarining qalinligi uzunasiga bir о ’lchamda tayyorlanmasdan unga
konussimon shaklga ega b о ’lgani uchun sashka valini sozlovchi vint rdamida о ’q
boyicha siljitsa, sektor bilan reyka tishlarining ishlashuvi rostlanadi.
Rostlovchi vint sektor vali bilan yig’iladi va karterning yon qopqog’iga burab
kiritilib, kontr gayka yordamida qotiriladi. Vint bilan gaykaning rezbali ariqchalari

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
oralig’iga ikki qator qilib joylashtirilgan shargalar avtomobilning boshqarishini
yengillashtiradi.
Shargalarni yopiq kontur boyicha uzluksiz xarakatlanishini ta’minlash uchun ular
dumalab yuradigan aintli kanalning uchlari ikkita mustaqil yo’naltiruvchi
naychalar va bilan birlashtirilgan.
Vint aylanganda, chaykaning yon tarafida turgan shargalar, naychaning oxirgi
uchiga tushib, gaykani о ’rta qismiga xarakatlantiradi, s о ’ngra vint ariqchalari
orqali yana gayka yon tomoniga xarakatlanadi.
Xozirgi paytda ayrim KAZ, MAZ va KrAZ avtomobillarida q о ’llanilayotgan vint-
gayka va reyka sektor tipidagi rul mexanizmlarida sektorning tishi t о ’g’ri ya’ni
sashka о ’qiga parallel qilib tayyorlangan.
Bu mexanizmdagi ilashishi ikkita vkladishlar 1 va 2 ni burash bilan amalga
oshiriladi.
Reyka-shesternyali rul mexanizmi.
9.rasm. Reykali rul mexanizmi.
Bunday rul mexanizmlari, xozirgi zamonaviy dvigatel oldinda joylashgan, old о’q
yetaklovchi va boshqariluvchi bо’lgan yengil avtomobilar VAZ 2108, VAZ 2109,
VAZ 2110, Tiko, Neksiyalarda qо’llaniladi.

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Rul mexanizmi, valdagi shesternyaning aylanma xarakatini, reykaning ilgarilama
qaytma xarakatiga aylantiradi.
Reyka yonida joylashgan sharnirli tortqi yordamida boshqariluvchi g’ildiraklarni
buradi. rasmda reyka shesternyali rul mexanizmining tuzilishi keltirilgan. Rul
chambaragini 1 aylantirilganda shestrenya 2, reyka 3 ni xarakatga keltiradi, undan
kuch rul tortqilari 5 ga uzatiladi. Rul tortqilari, burilish richaglari 4 orqali
boshqariluvchi g’ildiraklarni buradi.
Reyka-shesternyali rul mexanizmi rul vali 8 bilan tayyorlangan qattiq tishli
shesternya 2 va qattiq tishli reyka 3 dan tashkil topgan.
Val karter 6 ichida joylashgna sharikli podshipniklar 10 va 14 da aylanadi.
Ular halqa 9 va yuqori qopqoq yordamida tortiladi
Tayanch 13, prujina 12 orqali reykaga siqib qoyilgan b о ’lib, unga ta’sir
qilinayotgan radial kuchni qabul qiladi va yoni yon tomondagi qopqoq 11 ga
uzatadi. Shuning xisobiga juft ilashuvining aniqligi amalga oshiriladi.
2.3. Xavfsizligi oshirilgan rul boshqarmasi
Avtomobil t о ’siq bilan t о ’qnashishda xosil b о ’lgan energiyani s о ’ndirish uchun
k о ’rilgan maxsus qurilmalar, xaydovchini jaroxatga olib keluvchi kuchlarni
kamaytiradi.
Xavfsizligi oshirilgan rul boshqarmasining tuzilishi turlicha.
Moskvich-2140 avtomobilida, t о ’qnashuv jarayonida xosil b о ’ladigan energiyani
teleskopik konstruksiyali rul vali va kolonkasidagi ishqalanish xisobiga
s о ’ndiriladi, bunda rul chambaragi sezilarsiz siljiydi.
GAZ -31 0 2 ― V olg a ‖ a v t o m ob i l i da e n e r gi y a n i s о ’ndirish rul valini ikkiga b о ’lib
birlashtiruvchi rezinali mufta orqali amalga oshiriladi.
VAZ-2121 avtomobilining rul mexanizmi k о ’rsatilgan. Rul vali uch qismdan
iborat b о ’lib, ular kardan sharnirlari bilan bog’langan. Yuzma-yuz t о ’qnashuv
jarayonida, oldi qismi eziladi, rul vali esa sharnir xisobiga yog’ilib, rul
mexanizmini siljishi ichkariga sezilarli b о ’lmaydi.

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
2.4. Avtomobilning boshqaruv mexanizmlariga txk va
ta’mirlash Rul boshqarmasining asosiy nosozliklari.
Rul mexanizmi karteri, rul chambaragi va kolonkasining bо’shab qolishi,
mexanizm va chervyak jufti, reyka va tishli valning yeyilib ketishi asosiy
nosozliklar hisoblanadi. Gidrokuchaytirgichli rul boshqarmalarida, yuqoridagi
nosozliklardan tashqari, nasos idishida moyning meyoridan kam yoki kо’p
bо’lishi, tizimda havo va suvning yig’ilishi, nasos ishlamay va filtrning kirlanib
qolishi, moyning sizib chiqishi, nasosdagi himoya va о’tkazish klapanlari nosoz
ishlashi, nasos uzatmasi tasmasining meyor bilan tortilmasligidir.
Rul boshqarmasini diagnostikalash.
Diagnostikalash kо’rsatkichlariga rul chambaragining salt yurishi va uni burash
uchun kerakli kuchni aniqlash kiradi. Rul chambaragining salt yurish y о ’lini yoki
burchagini aniqlashda lyuftomer-dinamometr turidagi asboblardan foydalaniladi
(1.8- rasm). Bu k о ’rsatkich yengil avtomobillar uchun 7…12° (VAZ va NEXIA
avtomobillarida 5°), avtobus va yuk avtomobillari uchun 10…15° (ZiL-130 da 15°
KAMAZ va MERSEDES BENS uchun 15°) ni tashkil qilishi hamda rul
chambaragini burash uchun sarflanadigan kuch 40…60 N oralig’ida b о ’lishi kerak.
Rul boshqarmasiga TXK.
Rul boshqarmasiga TXK da tortqilar, sharnir va rul mexanizmi birikmalaridagi
tirqishlar y о ’qotiladi. Rul mexanizmidagi chervyak podshipnigining о ’q b о ’yicha
siljishi qistirmalar yordamida sozlanadi. Rul soshkasining о ’q b о ’yicha siljishi esa
tayanch bolt yordamida sozlanadi. Rul boshqarmasidagi mahkamlash ishlari
agregat va mexanizmlarni qotirilganligini tekshirishdan iborat b о ’lib, buni
bajarishdan oldin rul mexanizmi karterining avtomobil ramasiga, rul tortqilari
richagining burish mushtiga, soshkaga, b о ’ylama va k о ’ndalang rul tortqisi
barmog’iga mahkamlanishi tekshirib k о ’riladi.
Yuqorida aytilganidek rul chambaragi erkin yurish y о ’lini aniqlash uchun
lyuftomer-dinamometr rul chambaragiga о ’rnatiladi. U shkala-3 dan,rul
kolonkasiga qisqichlar-1 yordamida mahkam qotirilgan k о ’rsatkich-2 dan tashkil

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
topgan. Dinamometr qisqichlar-4 yordamida rul kolonkasiga qotiriladi.
Dinamometr shkalalari shtok-5 da k о ’rsatilgan b о ’lib, u rul chambaragiga qanday
kuch bilan ta’sir etilayotganini k о ’rsatib turadi (ta’sir etish kuchi 20-120 N b о ’lishi
mumkin). Shtok yordamida 10 N kuch bilan chambarak о ’ng tomonga, s о ’ng chap
tomonga harakatlantiriladi. Strelkaning о ’ng va chap tomonga og’ish kattaliklarini
q о ’shib, umumiy erkin yurish y о ’li aniqlanadi.
10-rasm. Reyka va vint orasidagi tirqishni sozlash: 1-rul karteri; 2-plunjer; 3-
zichlash-tirish xalqasi; 4-prujina; 5-sozlovchi tiqin; 6-chegaralovchi gayka
О’qning bо’ylama siljishini sozlash uchun rul chambaragi о’q bо’ylab oldinga
tortib kо’riladi. Agar siljish sezilsa, uni zichlagichlar sonini(9-rasm) kamaytirish
y о ’li bilan sozlanadi.
Chervyakning rolik bilan ilashish tirqishini sozlash uchun chegaralovchi gayka (3)
b о ’shatiladi va buragich yordamida sozlovchi vint (1) orqali tirqish sozlanadi. Bu,
о ’z navbatida rul chambaragining erkin yurish y о ’li meyoriy qiymatga ega
b о ’lishini ta’minlaydi. Reykali rul mexanizmlarida reyka va vint tishlari orasidagi
tirqish sozlanadi. Buning uchun chegaralovchi gayka (6) b о ’shatilib, sozlovchi
tiqin (5) qotiriladi. S о ’ngra rul chambaragining erkin aylanishi va salt yurish y о ’li

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
tekshiriladi. Rul boshqarmasi tortqilarining texnik holatini aniqlash uchun rul
chambaragi о ’ng va chapga aylantirib, tortqining sharli barmog’i holati
tekshiriladi. Agar barmoq erkin harakatlansa yoki birikmalarda liqillash sezilsa,
yengil avtomobillarda sharli torqilar rostlanmasdan yangisiga almashtiriladi. Yuk
avtomobillari va avtobuslarda hamda tortqini tuzilishida sharli barmoqning holatini
sozlash nazarda tutilgan b о ’lsa, sharli barmoqning erkin harakatlanishi
y о ’qotiladi(rastlanadi). Buning uchun sozlovchi tiqin shplinti olinadi, s о ’ng
mahsus buragich bilan tiqin oxirigacha buraladi va shplint t о ’g’ri kelguncha orqaga
qaytarilib, shplint joyiga tiqiladi.
Gidrokuchaytirgichli rul boshqarmalarida, mexanizm karteri vagidrokuchaytirgich
bakchasidagi moy sathi navbatdagi TXK paytida tekshiriladi va meyoriga
keltiriladi. Gidrokuchaytirgich bakchasi, uning filtrlari hamda karter benzin bilan
yuvilib, moyi almashtiriladi (yilda, kamida bir marta yoki mavsumiy xizmat
k о ’rsatishda). Gidrokuchaytirgichga moy dvigatel salt ishlab turganda quyiladi.
Rul mexanizmiga uzatmalar qutisi uchun m о ’ljallangan Tap-10 va Tap-15L
moylari yoki transmission moy quyiladi. Gidrokuchaytirgichli rul mexanizmiga
yozda turbina moyi (markasi 22), qishda AU- urchuq(veretyon) moyi quyiladi.
MAZ-500 rul mexanizmiga TM 16P va gidrokuchaytirgichiga yozda industrial-20
va qishda industrial-12 moyi quyiladi. KamAZ avtomobilining
gidrokuchaytirgichiga ″R″ markali moy quyiladi. Rul tortqilarining sharnirli
birikmalari 1200…1800 km yurilgandan s о ’ng, navbatdagi TXK paytida US-2
yoki US-3, shuningdek USs- 1, Uss-2 yoki Uss solidoli bilan moylanadi.
Hozirgi vaqtda ishlab chiqarilayotgan NEKSIYA, ESPERO, MERSEDES- BENS
va boshqa turdagi avtomobillar rul mexnizmining gidrokuchaytirgichiga
YEKSRON- ΙΙ yoki shu sinfga mansub transmissiya moylari quyiladi.
Rul boshqarmasi mexanizmlarini joriy ta’mirlash ularning detallarini almashtirish
hisobiga amalga oshiriladi. Detallarning yeyilgan joylari, masalan, soshka vali
b о ’yinlari xromlash y о ’li bilan tiklanadi, val oxiridagi rezba y о ’nib tashlanib, sirti
payvandlanadi va yangi rezba ochiladi. Rul mexanizmi karteridagi podshipnik

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
о ’rnatiladigan uyaning yeyilgan joylari y о ’niladi va p о ’lat halqa presslab
о ’rnatiladi.
Ta’mirlash vaqtida tarangligi pasaygan va singan prujinalar, sharsimon
barmoqlarning yeyilgan ichq о ’ymalari, b о ’ylama va k о ’ndalang tortqi barmoqlari
almashtiriladi. Egilgan rul tortqilari sovuq holda yoki 800°S haroratgacha qizdirib
t о ’g’rilanadi.
Asosiy nosozliklar.
Rul boshqarmasidagi nosozliklar harakatlanish xavfsizligiga tahdid soladi va
avtomobilni boshqarishda qiyinchiliklar tug’diradi. Rul boshqarmasidagi
nosozliklarning asosiy belgilariga rul chambaragining erkin harakatlanishining
ortib ketishi, rul mexanizmining qadalib qolishi yoki qiyin buralishi, taqillashlar,
germetiklikning buzilishi, kuchaytirishning yetarli bo’lmasligi yoki notekisligi va
bosh-qalar kiradi.
Rul chambaragining erkin harakatini ortib ketishiga rul tortqi-laridagi
sharnirlarning yeyilishi, chervyak bilan rolik orasidagi rostlanganlikning buzilishi,
chervyak podshipniklarining yeyilishi, rul mexanizmi karteridagi
mahkamlanishlarning bo’shab qolishi, oldingi g’ildirak gupchagi
podshipniklaridagi va shkvorenlardagi tirqishlarning kattalashishi sabab boiadi.
Ko’rsatib o’tilgan nosozliklarni rostlash ishlarini amalga oshirib, shuningdek,
yeyilgan detallarni almashtirib yoki ta’mirlab bartaraf etiladi.
Rul mexanizmidagi qadalib qolishlar yoki yomon buralishlar rul mexanizmi
reduktoridagi ilashishlarini noto’g’ri rostlanishi, tortqilarni egilib ketishi, reduktor
karteridagi moyni kamayib qolishi oqibatlarida yuzaga keladi. Ushbu nosozliklar
rostlash, tortqilarni ta’mirlash, ml mexanizmi reduktoriga kerakli miqdorda moy
quyish orqali bartaraf etiladi. Rul mexanizmidagi

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
germetiklikni buzilishi esa qistirmalarning almashtirish va birikmalarni yaxshilab
qotirish hisobiga tiklanadi.
Gidrokuchaytirgichli rul mexanizmida kuchayishni yetarli bo’lmasligi yoki
notekisligi nasos yuritmasidagi tasmaning tarangligining bo’shashi, bakchadagi
moy sathining kamayishi, tizimga havo kirib qolishi, kirlanish natijasida zolotnik
hamda o’tkazish klapanlarining qadalib qolishi oqibatlarida yuzaga kelishi
mumkin. Nosozliklar sabablari aniqlantandan so’ng, ularni yuritma tasmasidagi
taranglikni rostlab, moy sathini to’g’rilab, tizimni yuvib va moyni almashtirib,
nasos gidrokuchaytirgich yoki klapanlarni ta’mirlab bartaraf etiladi. Rul
boshqarmasidagi nosozliklar sabablarini aniqlashga doir barcha ishlar texnik
xizmat ko’rsatish va diagnostikalash chog’ida bajariladi, nosozliklarni tuzatish
ishlari esa JT paytida amalga oshiriladi.
Rul boshqarmasini diagnostika qilish. Ushbu jarayon rul mexanizmi va rul
yuritmasi holatini, qismlarga ajratmasdan turib baholashga imkon beradi.
Diagnostikalash quyidagi ishlarni o’z ichiga oladi: rul chambaragining erkin
harakatini, umurniy ishqalanish kuchini, tortqilardagi sharnirlar lyuftini aniqlash.
Rul chambaragining erkin harakati (yo’li) va ishqalanish kuchi NIIAT K-402
rusumli universal asbobda aniqlanadi (11-chizma). Asbob ikki shkalali
dinomometrdan va lyuft oichagichdan iborat. Lyuft o’lchagich dinamometrga
mahkamlangan shkaladan (3) hamda rul kolonkasiga mahkam o’rnatilgan
ko’rsatgich strelkadan (2) tashkil topgan. Dinamometr qisqichlar (4) yordamida
chambarak gardishiga mahkamlanadi. Dinamometr shkalalari dastaklarda (5)
joylashgan bo’lib, rul chambaragiga qo’yiladigan kuchni 20 N gacha va 20 dan
120 N gacha oraliqda hisoblashga imkon beradi.
Rul chambaragidagi lyuftni o’lchashda dastaga (5) avval o’ngga yo’nalgan, keyin
esa chapga yo’nalgan 10 N kuch qo’yiladi. Strelkani (2) nol holatdan o’ngga va
chapga surilishini qo’shib chambarak lyufti aniqlanadi. Ko’ndalang tortqisi bir
butun bo’lgan avtomobillarda oichash ishlarini bajarish uchun ularning oldingi
chap g’ildiragi osib qo’yilishi lozim. Gidrokuchaytirgichga ega bo’lgan

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
avtomobillarda lyuftni o’lchasn uchun dvigatel kichik aylanishlarda ishlatib
qo’yiladi.
Rul boshqarmasidagi umumiy ishqalanish kuchini oldingi g’ildirak-larni to’liq
osilgan holatida dinamometr dastasiga (5) kuch qo’yib tekshiriladi. O’lchash
ishlari g’ildiraklar to’g’ri chiziqli holatida, shuning-dek, ularni maksimal o’ngga
va chapga burilgan holatlarida bajariladi. Rul mexanizmi to’g’ri rostlangan
chambarak to’g’riga harakatlanila-digan o’rta holatdan boshqa holatga 8 - 16 N
kuch ta’sirida bemalol burilishi kerak.
Rul tortqilaridagi sharnirlarning ahvoli, rul chambaragi keskin burilgan paytida,
ko’z bilan qarab yoki qo’l bilan ushlab baholanadi. Bunda sharnirlardagi lyuft
biriktirilgan detallarni o’zaro siljishi tarzida namoyon bo’ladi.
Rul boshqarmasidagi kuchaytirgichni tekshirish uchun gidrokuchay-tirgich
tizimidagi bosim o’lchab ko’riladi (12-chizma). Buning uchun haydash
magistraliga manometr (2) va kran (3) o’rnatiladi. Bakchaga (1) zarur miqdorda
moy quyiladi, dvigatel kichik aylanishlarda yurgazi- ladi, kran (3) to’liq ochiladi
va chambarak eng chetki vaziyatga buriladi. Shu paytda nasos hosil qilayotgan
bosim 6 MPa dan kam bo’lmasligi lozim. Agar bosim ko’rsatilgan qiymatdan
kichik bo’lsa, kranni ohista berkitib manometrni kuzatiladi. Bosim 6,5 MPa gacha
ko’tarilish kerak, bordiy-u bosim ko’tarilmasa, demak nasos nosoz hisoblanadi.
Nasosni avtomobildan yechib olinadi va ta’mirlanadi.

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
11-rasm. Rul bashqarmasini 12 - rasm. Rul boshqarmasining diagnostikalash
asbobi. gidrokuchaytirgichi tizimidagibosimni o’lchash.
Rul boshqarmasidagi rostlash ishlari . Chervyak - rolik, vint - gayka, reyka - tishli
sektor turidagi rul mexanizmlari ikkita rostlashga ega: ilashish bo’yicha va vint
valining podshipniklaridagi (o’q yo’nalishidagi) tirqish bo’yicha. Agarda cham-
barakdagi lyuft to’g’riga harakatlanishda 10° dan ortmasa, rul mexanizmining
holati qoniqarli hisoblanadi. Lyuft miqdori bundan ortib ketsa, eng avvalo,
chervyak-podshipnigidagi (vint validagi) tirqishni tekshirish zarur. Buning uchun
chambarak keskin ravishda ikkala tomonga buriladi va uni rul kolonkasiga
nisbatan o’q bo’ylab siljishi barmoqlar yordamida ushlab ko’riladi.
Podshipniklarda tirqish katta bo’lsa, barmoqlarga darrov seziladi.
Val podshipnigidagi (o’q yo’nalishidagi) tirqishni rostlash va bartaraf etish uchun
boltlar bo’shatiladi va rul mexanizmi karterining (2) pastki qopqog’i (1) yechib
olinadi (13-chizma, a). Qopqoq ostidagi rostlash qistirmalaridan (3) biri olib
tashlanadi, shundan so’ng mexanizm yig’iladi va lyuft ikkinchi marta tekshiriladi.

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
13-rasm. Rul mexanizmidagi o’q yo’nalishida bo’lgan tirqishni (a) va chervyak
bilan rolikning ilashishini rostlash (b).
Agar rostlash yetarli boimasa, u holda barcha jarayon kerakli natija olingunga
qadar davom ettiriladi. Podshipnikdagi tig’izlik rostlangandan keyin, soshka
tortqidan ajratgan holda, rul chambaragidagi kuch tekshiriladi, uning miqdori 3 - 6
N oralig’ida bo’lishi kerak.
Chervyakni rolik bilan ilashishini rostlash paytida rul mexanizmini avtomobildan
yechib olish shart emas (13-rasm, b). Rostlash uchun gaykani (3) bo’shatiladi,
shtiftdan shayba (2) yechib olinadi va rostlash vinti maxsus kalit yordamida, stopor
shaybaning bir necha kesiklariga teng miqdorda buraladi. Bunda rolikni o’rkachi
bilan chervyak rezbasi orasidagi yon tirqish o’zgaradi, natijada rul chambaragini
erkin yo’li ham o’zgaradi. Rostlashdan so’ng gayka (3) o’z o’rniga qotirib
qo’yiladi.
Rul yuritmasi birikmalaridagi lyuftlarni aniqlash uchun tekshiri-layotgan
birikmani qo’l
bilan ushlab turgan holda soshkani chambarak yordamida keskin tebrantiriladi (14-
rasm, a). Bunda ortiqcha lyuft darrov seziladi. Uni bartaraf etish uchun rezbali
tiqinni (14-rasm, b) quyidagi tartibda tortiladi: avvalo, tiqin shplintdan ozod

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
qilinadi, so’ng maxsus kalit yordamida uni buralmay qolgunga qadar tortiladi va
tortqi kallagidagi teshikka mos kelguncha bitta kesik miqdorida bo’shatiladi hamda
shplintlab qo’yiladi.
14- rasm. Rul yuritmasi birikmalaridagi lyuftni tekshirish (a) va rostlash (h).
O’q yo’nalishidagi lyuftni rostlash vaqtida birikma ichiga moylashmateriali
to’ldiriladi. Agar birikmalardagi yeyilish katta bo’lib, lyul’lin yo’qotishning iloji
bo’lmasa, u holda zoldirli barmoq yoki tortqining o’zi (yig’ilgan holda) yangisiga
almashtiriladi. Yengil avtomobillarning qismlarga ajralmaydigan sharnirlari
rostlanmaydi, shuning uchun lyul’l hosil bo’lganda va yeyilganda ular yangisiga
almashtiriladi.

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Gidrokuchaytirgichli rul mexanizmlari
Hozirgi paytda o’rtacha vaznli o’tag’on hamda o’rta va og’ir vaznli yuk
avtomobillari, shuningdek, avtobuslarning rul yuritmalarida kuchaytirgich
ishlatiladi.
Kuchaytirgich - g’ildiraklarni burishga sarflanadigan kuchni kamaytiradi, natijada
avtomobilning boshqarilishini osonlash -tirib, yengil va qulay burilishni
ta’minlaydi. Kuchaytirgich avtomobil notekis yo’ldan yurganda, rul chambaragiga
ta’sir etadigan turtkini yumshatadi va avtomobilni katta tezlikda uning
harakatlanish xavfsizligini oshiradi. Masalan, boshqariluvchi g’ildiraklardan biri
shikastlansa, avtomobilni to’g’ri chiziqli harakatini va turg’un holatini saqlab
qolishga imkon yaratadi.
15-rasm. Rul yuritmasi.
Shuning uchun hozirgi paytda tezyurar yengil avtomobillarning (Neksiya) rul
boshqarmasi ham kuchaytirgich bilan jihozlangan.
Kuchaytirgichlar boshqarish jarayonida to’la kuzatish qobiliyatiga ega bo’lishi
(ya’ni, yo’naltiruvchi g’ildirakning burilishi, haydovchi tomonidan rul
chambaragining burilishiga to’la mos kelishi), avtomobilni to’g’ri chiziqli harakati
paytida g’ildirakning to’siqqa uchrab majburan burilishida o’z-o’zidan ishga
tushmasligi, biror sabablar bilan shikastlanib ishdan chiqmasligi, avtomobilning

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
boshqarilishiga xalaqit bermasligi, yuqori sezgirlikka ega bo’lib, juda ham qisqa
vaqt ichida tizimning ishga solinishini ta’minlashi kerak (34-rasm).
Kuchaytirgich qo’yidagi asosiy qismlardan tashkil topgan:
• ta’minlash manbai-gidronasos yoki kompressor;
• taqsimlagich;
• gidrotsilindr.

16-rasm. Rul gidrokuchaytirgichi.
1-nasos; 2-tarqislagich korpusi; 3-rul mexanizmi; 4-rul soshka; 5-bog’lovchi
trubka; 6-bachok.
Kuchaytirgichlarni harakatga keltiradigan yuritma gidravlik va pnevmatik bo’lishi
mumkin.
Kuchaytirgich qismlarining bir-biriga nisbatan joylashuvi to’rt xil bo’lishi
mumkin:

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
• kuchaytirgichning hamma qismlari bir joyda joylashgan (ta’minlash
manbaidan tashqari);
• rul mexinizmi alohida. Taqsimlagich va gidrotsilindr bir agregatda
joylashgan;
• rul mexanizmi va taqsimlagich bir agregatda gidrotsilindr ayrim joylashgan;
• hamma qismlari (rul mexanizmi, taqsimlagich, gidrotsilindr) ayrim
joylashgan.
17-rasm. Rul gidrokuchaytirgichini ishlash prinsipi sxemasi:
a-rulning ishsiz holatida; b-rul burilish holatida.
1-rul mexanizmi; 2-zolotnik; 3-taqsimlagich korpusi; 4-gidrotsilindr;
5- gidrotsilindr porsheni; 6-reaktiv shayba; 7-markazlashgan prujina;
6- 8-yuqori bosimli magistral; 9-klapan; 10-nasos; 11-past bosimli
magistral;12-bachok; 13-filtr.
Yuqorida qayd etilgan kuchaytirgichning joylashuv tartibida va konstruksiyasida
o’ziga xos afzalliklar va kamchiliklar mavjud. Bular puxtaligi, ishonchli ishlashi,
ixchamligi va narxi bilan baholanadi.
Gidrokuchaytirgich ishlash prinsipi sxemasi 68-rasmda keltirilgan. Nasos
avtomobil dvigatelidan harakatni oladi.
Nasosning tepa qismida moy solish uchun maxsus asbob o’rnatilgan. Moy
nasosdan, o’tkazgichlar orqali taqsimlagichga uzatiladi.

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Taqsimlagich korpus va zolotnikdan iborat. Zolotnik shtanga orqali avtomobilning
rul mexanizmiga ulangan, korpus esa boshqariluvchi g’ildirakning burish sapfasi
richagi bilan shtanga orqali birlashtirilgan. Taqsimlagich va moy o’tkazgichlar
bilan gidrotsilindrning ikki kamera- siga ulangan. Silindr avtomobil ramasiga
sharnir ravishda mahkamlangan. Uning porsheni shtok orqali, boshqariluvchi
g’ildirakning buri- lish sapfasiga ta’sir ko’rsatishi mumkin. Moy o’tkazgich
taqsimlagichni moy baki bilan ulaydi.
Avtomobillardan foydalanish davrida rul boshqarmasida uchraydigan asosiy
nosozliklar
Rul boshqarmasining asosiy nosozliklariga rul mexanizmi karterining
mahkamlanishini bo’shab ketishi, mexanizm detallarining yeyilishi, rul
chambaragi va kalonkasining bo’shab qolishi, chervyak jufti detallarining yedirib
ketishi misol bo’ladi. Gidrokuchaytirgichli rul boshqarmalarida, yuqoridagi
nuqsonlardan tashqari, nasos idishida moyning me’yoridan kam yoki oshiq
bo’lishi, tizimda havo va suvning yig’ilishi, nasosning ishlamay qolishi, moyning
sizib chiqishi, filtrning kirlanib qolishi, nasosning himoya va o’tkazish
klapanlarining nosoz ishlashi, nasos uzatmasi tasmasining me’yor bilan
tortilmasligi va boshqalardan iborat.
Rul boshqarmasini tashxislash ko’rsatkichlariga rul chambaragini salt yurishi va
uni burash uchun kerakli kuchni aniqlashdan iborat. Rul chambaragining salt
yurishi, yengil avtomobillar uchun 7-12 gradus (VAZ va NEXIA avtomobillarida
5 0
, MERSEDES BENS avtobuslari uchun 15 0
), avtobuslar uchun 10-150ni tashkil
qiladi. Rul chambaragini burash uchun sarflanadigan kuch 40-60 N ni tashkil etishi
kerak.
Rul boshqarmasini sozlashda, torqgichlardagi sharnir va rul mexanizmi
birikmalaridagi tirqishlar yo’qotiladi. Rul mexanizmidagi chervyak
podshipningning o’q bo’yicha siljishini prokladkalar yordamida sozlanadi. Rul
soshkasining o’q bo’yicha siljishi, tayanch bolt yordamida sozlanadi.
Rul boshqarmasidagi mahkamlash ishlari agregat va mexanizmlarni
qotirilganligini tekshirishdan iborat bo’lib, buni bajarishdan oldin rul mexanizmi

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
karterining avtomobil ramasiga, rul tortqilari richagini burish mushtiga, soshkaga,
bo’ylama va ko’ndalang rul tortqisi barmog’iga mahkamlanishi tekshirib ko’riladi.
Rul mexanizm karteridagi va gidrokuchaytirgich bachogidagi moy sathi
navbatdagi TXK paytida tekshiriladi va me’yorigacha moy quyiladi.
Gidrokuchaytirgich bachogi, uning filtrlarni hamda karterni (yilda kamida 1 marta
yoki mavsumda, bahor va kuzda) benzin bilan yuvib, moyi almashtiriladi.
Gidrokuchaytirgichga dvigatel salt ishlab turganda moy quyiladi. Rul
mexanizmiga uzatmalar qutisi uchun mo’ljallangan Tap-10 va Tap-15L moylari
yoki transmission moy quyiladi. Gidrokuchaytirgichli rul mexanizmiga yozda
trubina moyi (makasi 22), qishda AU-veretyon moyi quyiladi. Rul tortqilarining
sharnirli birikmalari 1200^1800 km yurilgandan so’ng, navbatdagi TXK paytida
US-2 yoki US-3, shuningdek USS-1, USS-2 yoki USS solidoli bilan moylanadi.
Hozirgi vaqtda ishlab chiqarilayotgan NEKSIYA, ESPERO, MERSEDESBENS
va boshqa turdagi avtomobillarning rul mexaniz- mining gidrokuchaytirgichiga
DEKSRON-II moyi quyiladi.
Rul boshqarmasi mexanizmlarini joriy ta’mirlash detallarining almashtirish
hisobiga amalga oshiriladi. Detallarning yeyilgan joylari, masalan, soshka vali
bo’yinlari xromlash yo’li bilan tiklanadi, soshka vali oxiridagi rezba yo’nib
tashlanib, sirti payvandlanadi va yangi rezba ochiladi. Rul mexanizmi karterdagi
podshipnik o’rnatiladigan uyaning yeyilgan joylari yo’niladi va po’lat halqa
presslab o’rnatiladi. Tarangligi pasaygan va singan prujinalar, sharsimon
barmoqlarining yeyilgan vkladishlari, bo’ylama va ko’ndalang tortqi barmoqlari
almashtiri-ladi. Egilgan rul tortqilari sovuq yoki 8000S haroratacha qizdirib
to’g’rilanadi
Avtomobil transporti davlat iqtisodiyotini muvaffaqiyatli rivojlanishini harakatga
keltiruvchi kuchlarning muhim tarkibiy qismidan biridir. Avtomobil transporti
nafaqat iqtisodiy, balki strategik ahamiyatga ham ega.
Avtomobil transporti o’z vazifalarni bajarishda o’ziga xos fazilatlarni ishga soladi:
• yuklarni aniq grafik bo’yicha yetkazib berish imkoniyati;

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
• yuklarni yuqori tezlik bilan tashish; bu esa aylanma mablag’larga talabni
kamaytiradi va kapital aylanishini tezlashtiradi;
• yuklarni iste’molchining talabiga binoan mayda partiyalarda yetkazib berish
imkoniyati;
• yuklarni tashishda tezkorlik.
Avtotransport kompleksini takomillashtirish transport xarajatlarini pasaytirish va
raqobatbardoshlikni oshirishga zamin yaratadi.
Iqtisodiy munosabatlar bilan avtotransport kompleksining boshqarish va
yo’naltirish tizimini izchil takomillashtirish hamda avtomobil transporti faoliyati
va transport turlarining o’zaro munosabatlari, undagi innovatsiya va invetsitsiya
siyosatini jadallashtirishni ta’minlaydigan me’yoriy-xuquqiy bazani tobora
takomillashtirish sodir bo’lmoqda.
Avtotransport kompleksini boshqarish va yo’naltirish tizimini
iqtisodiy munosabatlar bilan ischil takomillashtirishhamda avtomobiltransporti faol
iyati vatransport turlarining o’zaromunosabatlari, undagi inovastiya vainvestistiya
siyosatinijadallashtirishni ta’minlaydigan me’yoriy-huquqiy ba’zani tobora
takomillashtirish sodir bo’lmoqda.
Yuk oqimlari O’zbekiston Respublikasi orqali o’tishini hisobga oladigan
istiqbolli xalqaro transport yo’laklari shakllanayapti, o’zbek
avtoyuktashuvchilarining xalqaro transport kommunikastiyalaridan foydalanish
imkoniyatlari kengayib borayapti va multimodal yuk tashishlar rivojlanayapti.

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Xulosa.
Bitiriruv malakaviy ishda – tarbiya jarayonini takomillashtirish, ta’lim jarayonida
yangi zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalarni q о ’llash orqali mutaxassis
kadrlar tayyorlash sifatini yaxshilash vazifasi q о ’yildi.
Bu vazifani hal qilish uchun BMI da:
1. А vtomobilining ― Rul me x a n i z imla r i va y u r itmal a ri – ular g a T X K va
ta ’ mirl a
sh ‖ uni n g ilmiy nazariy asoslari, texnika – texnologik jarayonlar atroflicha
о’rganildi, tahlil qilindi.
2. Rul mexanizimlari va yuritmalari tarkibi va xossalari o’rganib chiqildi.
3. Аvtomob ilining
― Rul me x a n i z imla r i va y u ritmal a ri – ula r ga TXK v a
ta ’ mirl a s h
‖ ishl a ri o’rganib chiqildi.
4. Kasb-hunar kollejlarida maxsus fanlarni o’qitishda zamonaviy metodlaridan
foydalanish KHK о’quvchilarining saviyasiga mos, kichik mutaxassislar tayyorlash
bо’yicha DTS talablariga mos о’quv materiali belgilab olindi.
5. Muammoli o’qitish texnologiyasining mohiyati o’rganildi
6.
KHK d a a vtomobilining ― Rul me x a ni z imla r i va y u r itmal a ri – ularga TXK va
ta ’ mirl a s h
‖ mavzusini о’ qi t ishda q о ’llanil g a n ― M u a mmoli t a ’lim ‖ metodi va
ula r d a n f o y d a l a nish usulla r i ishlab c hiqilgan usullar KHK da ta’lim jarayonida
sinab kо’rildi va shunga asosan metodik hiqildi.
7. Tadqiqot natijasida ishlab c tavsiyalar tayyorlandi.
Muammoli ta’lim metodi asosida avtomobilining
‖ ― Rul mexanizimlari va
yuritmalari – ularga TXK va ta’mirlash
‖ о’qitish texnologiyasi bо’yicha ishlab
chiqilgan tavsiyalar KHK da maxsus fan о’qituvchilari, о’quv ustalariga amaliy
yordam beradi va ta’lim samaradorligini oshirishga xizmat qiladi deb hisoblaymiz.

O’zg. Varoq Hujjat№.
Imzo Sana Varoq
Foydalanilgan adabiyotlar
1. A v to m o bill a rning t exn i k eks plu a t a t s iy a s i. Qa y t a i s hlang a n v a t o ’ l d i r i l g a n
ru
s cha 4-na s h r i d a n (p r o f . E . S . K u z n e t s ov t a h r i r i o s t i d a. M .: Nau k a, 2021 . -
535
s . ) ta r j i m a pr o f . Q . M . S i d d i q n a z a r o v u m um i y t a h r i r i o s t i d a , T o s h k e n t .
V O R I
S - N A S h R I Y o T , 2 0 19. - 6 7 0 b .
2. A v t o m o bill a rning t exn i k ek
s plu a t a t s i y a s i. O’z b e k i s ton Re s p u bl i ka s i O liy v a
o ’r t a m a x
s us t a ’ lim v azi r l i g i a v t o t ra n s port o l iy o ’quv y ur t l a r i t a l a b a la r i u c h u n
dar
s lik s i f a t i d a t av s i y a e t ga n . p r o f . Q. M . S i d d i q n azar o v u m u m iy t a h r i r i o s t i da,
To
s h ke n t . VORI S - N A S h RIY o T, 2018.-560 b .
3. Texn i ch e
s k a y a ek s p l ua t a t s i y a a v to m o bi l e y . U c h e bnik d lya Vu z o v . P o d
red. p
r o f . E . S . K u z n e t t s ova. M .: Nauka, 2021 g o da.
4. O. H a m raq u l o v ,
S h . M ag d i e v . A v t o m o bill a r n i ng t e x n i k ek s pluata t s iy a s i .
T o
s h k e n t , 2021 y .
5. Yu.I. Bo r o v
s kix v a b o s h q. A v t o m o b i l l a r n i n g t u z ili s h i , t exn i k x i z m at
k o ’r
s a t i sh v a t a ’ m i r l a s h . To s h k e n t , M e h n a t , 2 0 2 1 y i l .

Zamonaviy avtomobillar rul yuritmasining kuchaytirgichlariga texnik xizmat ko’rsatish

Купить