• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 13000UZS
Размер 234.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 23 Сентябрь 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Zamonaviy iqtisodiyotda yalpi talab omillarini tahlil qilish

investitsiyalar kamayadi, bu esa yalpi talabni pasaytiradi. Shuning uchun, yalpi talabni oshirishda inflyatsiyaning ortishi va narxlar darajasining o’zgarishi bilan bog’liq xavf-xatarlarni hisobga olish zarur. Ijtimoiy barqarorlik va farovonlikni ta’minlash Yalpi talabning oshishi ijtimoiy barqarorlikni ham ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Aholining daromadlari oshishi, yangi ish o’rinlarining yaratilishi va umumiy iqtisodiy faollikning ortishi jamiyatda farovonlikni oshiradi. Yalpi talabni oshirishning ijtimoiy ta’siri ayniqsa, ijtimoiy dasturlar orqali o’z ifodasini topadi. Davlat tomonidan olib borilayotgan soliq siyosati va ijtimoiy yordamlar, aholining kam ta’minlangan qatlamlarini qo’llab-quvvatlashga yordam beradi va ularni iqtisodiy hayotga kengroq jalb etadi. Shuningdek, ijtimoiy yordamlar va pensiya dasturlari orqali aholining sotib olish salohiyati oshadi, bu esa o’z navbatida iste’mol talabining ortishiga olib keladi. Davlatning ijtimoiy sohalarga kiritgan xarajatlari ijtimoiy farovonlikni ta’minlashga xizmat qiladi va iqtisodiy barqarorlikni qo’llab-quvvatlaydi. Yalpi talabning oshishi ijtimoiy tenglikni ta’minlashga ham yordam beradi, chunki iqtisodiy o’sish va yangi ish o’rinlari jamiyatning turli qatlamlarini qo’llab-quvvatlashga imkon yaratadi. Iqtisodiy va ijtimoiy o’zgarishlar: Salbiy oqibatlar Biroq, yalpi talabni oshirishning ayrim salbiy oqibatlari ham bo’lishi mumkin. Birinchi navbatda, inflyatsiya darajasining oshishi narxlar o’sishiga olib keladi va aholi daromadlari real qiymatini yo’qotishi mumkin. Bu, ayniqsa, past daromadli aholi uchun qiyinchiliklar yaratadi, chunki ular ko’proq xarajatlarni qoplashga majbur bo’lishadi. Shuningdek, yalpi talabning oshishi eksportning pasayishiga sabab bo’lishi mumkin. Agar ichki talab oshsa va ishlab chiqarish narxlari ko’tarilsa, bu mahsulotlarning raqobatbardoshligini pasaytiradi. Natijada, eksport talabining kamayishi va tashqi savdoda muammolar yuzaga kelishi mumkin. 28 Ya’ni, investitsiyalar iqtisodiy tizimning barcha bo’g’inlarida o’zgarishlar yaratadi, bu o’z navbatida yalpi talabni oshiradi. Masalan, 2021-yilda Xitoyda investitsiyalar umumiy YaIMning 43 foizini tashkil etdi, bu esa mamlakat iqtisodiy o’sishining yuqori darajaga chiqishiga imkon yaratdi. O’zbekiston uchun 2021-yilda investitsiyalar YaIMning 28-30 foizini tashkil etdi. Ushbu investitsiyalar iqtisodiy o’sishni rag’batlantirishga, ishlab chiqarish va xizmatlar bozorining kengayishiga olib keldi. Yalpi talabning shakllanishida investitsiyalarning o’rni nihoyatda katta. Investitsion xarajatlar va yalpi talabning shakllanishi Investitsion xarajatlar yalpi talabning shakllanishida bir nechta yo’nalishlar orqali ta’sir qiladi. Birinchi navbatda, investitsiyalar ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytiradi. Bu o’z navbatida yangi mahsulotlar ishlab chiqarishni boshlash va ularni bozorga chiqarishni ta’minlash imkonini beradi. Yangi mahsulotlar, xizmatlar va texnologiyalar bozorni diversifikatsiya qiladi, iste’molchilarga ko’proq tanlov imkoniyatlarini beradi va ular tomonidan talabning oshishiga olib keladi. Shu bilan birga, ishlab chiqarishning kengayishi yangi ish o’rinlarini yaratadi, bu esa o’z navbatida aholining daromadlarini oshiradi va yanada ko’proq iste’molni rag’batlantiradi. Investitsion xarajatlar bozor iqtisodiyotining muhim elementidir. Ular yangi ishlab chiqarish quvvatlarini tashkil etish, texnologiyalarning modernizatsiyasi, infratuzilma ob’ektlarini qurish va bozorni diversifikatsiya qilish orqali yalpi talabning shakllanishida muhim rol o’ynaydi. Investitsiyalar nafaqat iqtisodiy o’sishni ta’minlaydi, balki iste’molchilarni yangi mahsulotlar va xizmatlarga talab bildirishga undaydi. Shuning uchun investitsion xarajatlar mamlakat iqtisodiy rivojlanishining barqarorligi va yalpi talabning o’sishini ta’minlashda juda muhim omil hisoblanadi. 8 8 Jo‘rayev M. Makroiqtisodiy barqarorlik va yalpi talab. – T.: “Fan va texnologiya”, 2020. 20 Davlat xarajatlari orqali yalpi talabni oshirish Davlatning iqtisodiy siyosatdagi roli nihoyatda muhim, ayniqsa, uning xarajatlarida. Davlatning ijtimoiy va iqtisodiy sohaga yo’naltirgan xarajatlari iqtisodiy faollikni oshiradi. Infratuzilma, ta’lim, sog’liqni saqlash kabi sohalarga sarmoya kiritish, yangi ish o’rinlari yaratish va iqtisodiy jarayonlarni tezlashtirish orqali bozor talabini oshiradi. Misol uchun, davlat tomonidan yo’llar, ko’priklar, temir yo’llar qurilishi va boshqa infratuzilma loyihalariga ajratiladigan mablag’lar nafaqat ishlab chiqarishni oshiradi, balki iqtisodiy jarayonlarni ham soddalashtiradi. Bu xarajatlar bozor talabining oshishiga olib keladi, chunki yaxshilangan infratuzilma iqtisodiy subyektlar o’rtasidagi almashinuvni tezlashtiradi. Shuningdek, davlatning ijtimoiy dasturlarga, pensiya to’lovlari va nafaqaga yo’naltirgan xarajatlari aholining xarid qilish qobiliyatini oshiradi. O’zbekiston kabi mamlakatlarda ijtimoiy yordamlar, nafaqalar va ijtimoiy xarajatlarni ko’paytirish o’z navbatida aholining sotib olish salohiyatini kuchaytiradi. Bu esa o’zgarishlarga olib kelib, iste’mol talabini oshiradi. Soliq siyosati va yalpi talabni oshirish Soliq siyosati iqtisodiy faollikni boshqarishda muhim rol o’ynaydi. Soliqlarning pasayishi, ayniqsa, aholi va korxonalar uchun foydali bo’ladi. Soliqlarni kamaytirish orqali davlat bizneslarga va iste’molchilarga ko’proq mablag’ni sarflash imkoniyatini beradi. Bu esa, o’z navbatida, talabning ortishiga va ishlab chiqarishning kengayishiga olib keladi. Misol uchun, korxonalar uchun foyda solig’ini kamaytirish, ularga ko’proq investitsiya qilishga, ishlab chiqarishni kengaytirishga imkon beradi. Aholi uchun daromad solig’ini kamaytirish esa, iste’molni ko’paytiradi, bu esa yalpi talabning ortishiga sabab bo’ladi. Soliq siyosatining samarali qo’llanilishi, shuningdek, investitsiyalarni jalb qilishni rag’batlantiradi. Investorlarga bo’ladigan yengilliklar yangi ish o’rinlarini 25 Yalpi talab iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda muhim indikator bo’lib xizmat qiladi. Agar talab haddan tashqari ko’p bo’lsa, bu inflyatsiyani keltirib chiqaradi, kam bo’lsa – ishsizlik va ishlab chiqarishning pasayishiga olib keladi. Shu sababli zamonaviy iqtisodiy siyosatda talabni me’yoriy darajada ushlab turish, unga ta’sir qiluvchi omillarni tahlil qilish va kerakli hollarda turli vositalar orqali uni boshqarish dolzarb ahamiyatga ega. Monetar siyosat (pul massasini boshqarish), fiskal siyosat (byudjet xarajatlari va soliqlar orqali ta’sir qilish), valyuta siyosati (kurslar orqali eksport-importga ta’sir ko’rsatish) kabi mexanizmlar aynan yalpi talabni tartibga solishga qaratilgan. Xulosa sifatida aytish mumkinki, yalpi talab – bu har qanday davlat iqtisodiyotining yurak urishi kabidir. U iqtisodiy faollikning asosiy mezoni bo’lib, ishlab chiqarish, bandlik, narxlar darajasi, aholi farovonligi kabi barcha asosiy ko’rsatkichlarga ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun ham har qanday iqtisodiy strategiya va siyosatni ishlab chiqishda, avvalo, mamlakatdagi yalpi talab holati, unga ta’sir qiluvchi omillar, ularning tendensiyasi va ehtimoliy oqibatlari chuqur tahlil qilinishi zarur. Shu asosda samarali va muvozanatli iqtisodiy muhitni shakllantirish imkoniyati paydo bo’ladi. 1.2. . Yalpi talabning asosiy tarkibiy qismlari Yalpi talab (AD) hajmi va tuzilmasi ko’plab omillar ta’sirida shakllanadi. Bu omillar iqtisodiy jarayonlarga turli darajada ta’sir ko’rsatadi va ularning har biri yalpi talab tarkibidagi xususiy iste’mol, investitsiyalar, davlat xarajatlari va sof eksport qismlariga bevosita yoki bilvosita ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun yalpi talabni chuqur tushunish va tahlil qilishda ushbu omillarni har tomonlama ko’rib chiqish zarur. Birinchi muhim omil – aholi real daromadlari hisoblanadi. Aholining real daromadi oshgan sari ularning iste’mol qilish qobiliyati ham ortadi. Bu esa xususiy iste’mol hajmining ko’payishiga olib keladi va natijada yalpi talab o’sadi. Aksincha, inflyatsiya darajasining yuqoriligi yoki daromadlar o’sish sur’atining sustlashuvi aholi 8 yaratish, texnologiyalarni joriy etish va mahsulot ishlab chiqarishning kengayishiga yordam beradi. Soliqning pasayishi orqali bozor talabining oshishi va iqtisodiy faollikning rivojlanishi mumkin. Investitsiyalarni rag’batlantirish orqali yalpi talabni oshirish Investitsiyalar iqtisodiy o’sishni va yalpi talabni oshirishda muhim omil hisoblanadi. Yangi investitsiyalar iqtisodiyotning barcha sohalarini rivojlantirishga yordam beradi. Xususan, infratuzilma, sanoat va texnologiyalar sohasida yangi sarmoyalar, yangi ish o’rinlarini yaratadi va ishlab chiqarish imkoniyatlarini oshiradi. Shuningdek, to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalar o’zgaruvchan texnologiyalarni o’rganish va ishlab chiqarishni yanada modernizatsiya qilish imkonini beradi. Yangi texnologiyalarni joriy etish orqali ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va raqobatbardoshlikni kuchaytirish mumkin. Bu esa talabni oshirishga va iqtisodiy barqarorlikni saqlashga yordam beradi. Investitsiyalarni rag’batlantirishning boshqa bir usuli davlat tomonidan taklif etiladigan soliq imtiyozlari va subsidiya dasturlaridir. Bu orqali mahalliy va xorijiy investorlarga iqtisodiyotga sarmoya kiritish imkoniyatlari taqdim etiladi. Yalpi talabni oshirish iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va o’sishni rag’batlantirishda muhim vositadir. Pul-kredit siyosati, davlat xarajatlari, soliqlar va investitsiyalarni rag’batlantirish orqali yalpi talabni oshirish mumkin. Har bir strategiyaning o’ziga xos xususiyatlari va ta’siri mavjud, va ular o’zaro uyg’unlashgan holda amalga oshirilishi kerak. Bu orqali iqtsodiyotda ijobiy o’zgarishlar yuzaga keladi, ishlab chiqarish va iste’mol o’sadi, yangi ish o’rinlari yaratiladi va iqtisodiy o’sish ta’minlanadi. . Yalpi talabni oshirishning ijtimoiy va iqtisodiy oqibatlari Yalpi talabni oshirish faqat iqtisodiy o’sishni rag’batlantirmasdan, balki ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashga ham katta ta’sir ko’rsatadi. Yalpi talabning ortishi orqali nafaqat ishlab chiqarish va iste’mol o’sadi, balki yangi ish o’rinlari yaratiladi, aholi daromadlari oshadi va ijtimoiy muammolarni hal etish uchun zarur resurslar 26 boshqarishning muvaffaqiyati, shuningdek, iqtisodiyotning turli sektorlarini rivojlantirishga, yangi ish o’rinlari yaratishga, investitsiyalarni jalb qilishga va iqtisodiy o’sishning barqaror sur'atlarini saqlashga yordam beradi. Umuman olganda, yalpi talabni boshqarish iqtisodiy siyosatning ajralmas qismi bo’lib, uning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi mamlakatning iqtisodiy o’sish sur'atlarini oshirishga, inflyatsiyani nazorat qilishga, ijtimoiy farovonlikni ta’minlashga va iqtisodiy barqarorlikni saqlashga yordam beradi. Yalpi talabni boshqarish jarayonida davlat va markaziy bankning o’zaro faoliyatini to’g’ri tashkil qilish, barqaror va samarali iqtisodiy siyosatni amalga oshirish, global iqtisodiy o’zgarishlarga moslashish muhimdir. Yalpi talabni boshqarishdagi muvaffaqiyat, iqtisodiyotning turli sohalarida barqaror rivojlanishni ta’minlashning muhim omili bo’lib qoladi. 34 pensiya to’lovlari, nafaqalar, yordam va ijtimoiy ta’minot choralari aholining xarajat qilish imkoniyatlarini oshiradi. Bu mablag’lar aholining xarid qilish quvvatini oshirib, ular o’zlarining iste’mol xarajatlarini ko’paytirishga imkon yaratadi. Natijada, talabning ortishi ko’rsatilgan xizmatlar va mahsulotlarga talabning oshishiga olib keladi. Bu holat, ayniqsa, inflyatsiya va iqtisodiy pasayish davrida ahamiyatli bo’lib, hukumatning ijtimoiy sohalarga qilgan xarajatlari jamiyatda iste’mol hajmining oshishiga sabab bo’ladi. Hukumatning xarajatlarining bu turdagi ta’siri yalpi talabning qisqa muddatli oshishiga yordam beradi. Masalan, AQShda hukumat tomonidan ishlab chiqarilgan stimul paketlari va ijtimoiy yordam dasturlari iste’molchilarga daromadlar taqdim etib, ularning iste’molini oshirdi. Bunda, aholiga to’langan yordamlar va ijtimoiy to’lovlar, ko’p hollarda, mamlakatning yalpi talabini oshirishga va iqtisodiy o’sishni ta’minlashga yordam berdi. Shunday qilib, hukumat xarajatlarining to’g’ridan-to’g’ri ta’siri aynan aholining xarajat qilish imkoniyatlarini oshirishga va yalpi talabni kuchaytirishga xizmat qiladi. 9 Hukumat xarajatlarining ishlab chiqarishga ta’siri Hukumat xarajatlarining yana bir muhim yo’nalishi ishlab chiqarish jarayonlariga ta’sir ko’rsatadi. Hukumatning infratuzilma va ishlab chiqarish quvvatlarini rivojlantirishga kiritgan investitsiyalari iqtisodiy faollikni oshiradi. Investitsiyalar asosida yangi zavodlar, fabrikalar, infratuzilma ob’ektlari qurilishi amalga oshiriladi, bu esa yangi ish o’rinlarini yaratish va ishlab chiqarish jarayonlarini kengaytirishga yordam beradi. Natijada, ishlab chiqarilgan mahsulotlar bozorga chiqariladi va iste’molchilarga yanada ko’proq mahsulotlar taqdim etiladi. Buning natijasida bozor talabining ortishi va yangi mahsulotlarga bo’lgan ehtiyojning oshishi yuzaga keladi. Shu bilan birga, hukumatning ishlab chiqarishga kiritgan investitsiyalari iqtisodiyotda texnologik yangilanishlarni ham ta’minlaydi. Yangi texnologiyalar 9 G‘ulomov S.S., G‘aniev S.G‘. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. – T.: «Iqtisodiyot», 2021. 22 Uchinchidan, tashqi iqtisodiy siyosat ham yalpi talabni boshqarishda ahamiyatli rol o’ynaydi. Xalqaro savdo va eksport-import hajmi, valyuta kursi va tashqi sarmoyalar iqtisodiyotning ichki talabiga ta’sir ko’rsatadi. Agar milliy valutaning qiymati kuchaysa, bu eksportning arzonlashishiga olib keladi, eksportni oshirishga yordam beradi, va shu bilan birga ichki bozordagi talabni rag’batlantiradi. Aksincha, agar valyuta kursi zaiflashsa, eksportning narxi oshadi, bu esa importni kamaytiradi va ichki ishlab chiqarishni oshirishga turtki beradi. To’rtinchidan, yalpi talabni boshqarish iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashning eng muhim shartidir. Yalpi talabning ortishi yoki kamayishi inflyatsiya darajasiga, iqtisodiy o’sish sur’atlariga, investitsiya faolligiga va ish bilan ta'minlash darajasiga ta’sir qiladi. Agar yalpi talab ortib ketadigan bo’lsa, bu inflyatsiyaning oshishiga, narxlarning ko’tarilishiga olib keladi, bu esa odamlarning sotib olish imkoniyatlarini cheklaydi va iqtisodiy inqirozga olib kelishi mumkin. Biroq, yalpi talabning kamayishi, iqtisodiy faollikni susaytiradi, ishlab chiqarish pasayadi va ishsizlik darajasi oshadi. Shu sababli, yalpi talabni muvozanatlash va boshqarish davlat va markaziy bankning asosiy vazifalaridan biridir. Shu o’rinda, yalpi talabni boshqarish usullarini ishlab chiqishda iqtisodiy siyosatning turlarini, shuningdek, global va ichki iqtisodiy o’zgarishlarni hisobga olish zarur. Iqtisodiy muammolarni hal qilishda samarali va barqaror siyosatni amalga oshirish, nafaqat inflyatsiyani nazorat qilish, balki ish bilan ta’minlanishni oshirish, iqtisodiy o’sishni qo’llab-quvvatlash va ijtimoiy farovonlikni yaxshilashda ham muhim rol o’ynaydi. Yalpi talabni boshqarishda amalga oshiriladigan choralar nafaqat iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, balki milliy iqtisodiyotning global bozorga integratsiyasini yanada mustahkamlashga yordam beradi. Shu bilan birga, yalpi talabni boshqarishda, iqtisodiy siyosatning turli qismlari o’rtasidagi muvozanatni saqlash, zamonaviy iqtisodiy sharoitlarda tezkor qarorlar qabul qilish va bozor talablarini yaxshi tahlil qilish zarur. Yalpi talabni 33 iste’molini kamaytiradi. Misol uchun, 2022-yilda Yevroittifoq mamlakatlarida inflyatsiya darajasi rekord darajaga ko’tarilganda, iste’mol xarajatlari kamaydi va bu yalpi talabda pasayishga olib keldi. O’zbekiston misolida esa 2017–2023 yillar oralig’ida aholi daromadlari o’sib borgan sari chakana savdo aylanmasi ham yildan- yilga oshib borgan. Ikkinchi asosiy omil – foiz stavkalari. Foiz stavkalari kredit olish imkoniyatlariga bevosita ta’sir qiladi. Foiz stavkalari pasayganda, aholi va korxonalar ko’proq kredit oladi va bu moliyaviy resurslarni kengroq ishlatish imkonini beradi. Natijada, investitsiyalar hajmi ortadi. Ayniqsa, yirik ishlab chiqaruvchilar uchun foiz stavkalari past bo’lishi ishlab chiqarish vositalariga talabni kuchaytiradi. Boshqa tomondan, yuqori foiz stavkalari iste’molni va investitsiyalarni cheklab, yalpi talabni pasaytiradi. Uchinchi omil sifatida soliqlar darajasi va fiskal siyosatni ko’rsatish mumkin. Soliqlar kamaytirilsa, aholi qo’lida ko’proq mablag’ qoladi va bu ularning iste’mol va investitsiya faoliyatini faollashtiradi. Davlatning xarajatlari esa yalpi talabga bevosita ta’sir ko’rsatadi, ayniqsa infratuzilma, ijtimoiy xizmatlar, ta’lim va sog’liqni saqlash kabi sohalarda amalga oshiriladigan byudjet xarajatlari talabning umumiy hajmiga sezilarli hissa qo’shadi. Masalan, pandemiya davrida ko’plab davlatlar yalpi talabni qo’llab-quvvatlash uchun byudjet xarajatlarini keskin oshirdi. To’rtinchi omil – pul massasi va pul-kredit siyosati. Markaziy bank tomonidan iqtisodiyotdagi pul massasi ko’paytirilsa, bu iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilar qo’lida ko’proq resurs bo’lishiga olib keladi. Bu esa, o’z navbatida, tovarlar va xizmatlarga bo’lgan talabni oshiradi. Ammo, bu siyosat inflyatsiyani kuchaytirishi mumkin, shuning uchun Markaziy banklar muvozanatni ushlab turishga harakat qiladilar. 3 Beshinchi muhim omil – valyuta kursi va tashqi savdo sharoitlari. Valyuta kursining qadrsizlanishi (devalvatsiya) eksportni rag’batlantiradi, chunki milliy 3 Norqulova N. Bozor iqtisodiyoti sharoitida investitsiya faoliyati. – T.: «Innovatsiya», 2021. 9 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI “IQTISODIYOT” KAFEDRASI “IQTISODIY O’SISH” fanidan Zamonaviy iqtisodiyotda yalpi talab omillarini tahlil qilish Mavzusidagi KURS ISHI 1 Bundan tashqari, demografik omillar — aholining soni, tarkibi, yoshi, urbanizatsiya darajasi ham iste’mol xarajatlariga ta’sir ko’rsatadi. Yosh aholining ko’pligi iste’mol faolligini oshiradi, chunki ular ko’proq xarajat qiladi, turli toifadagi xizmatlarga talab bildiradi. Shahar aholisi qishloq aholisiga nisbatan ko’proq iste’mol qiladi, bu esa urbanizatsiya darajasining yalpi talab shakllanishidagi rolini tasdiqlaydi. Yakun qilib aytganda, iste’mol xarajatlari bozor iqtisodiyotida nafaqat iqtisodiy faollikni ta’minlovchi asosiy vosita, balki yalpi talabni shakllantiruvchi asosiy omildir. Daromadlar, narxlar, soliqlar, ishonch, kreditlash va demografik ko’rsatkichlar bu xarajatlarning miqdori va tuzilmasiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Davlat siyosatining asosiy vazifalaridan biri – shu omillarni tahlil qilgan holda, iste’molni rag’batlantirish orqali yalpi talabni barqaror darajada ushlab turishdir. 2.2. Investitsion xarajatlar va ularning yalpi talabga ta’siri Investitsion xarajatlar iqtisodiy o’sishni ta’minlashda, bozor iqtisodiyotining barqarorligini saqlashda va yalpi talabning shakllanishida muhim o’rin tutadi. Bu xarajatlar yangi ishlab chiqarish quvvatlarini tashkil etish, ishlab chiqarish texnologiyalarini modernizatsiya qilish, yangi infratuzilma ob’ektlarini qurish, xizmatlar ko’rsatish sohasini kengaytirish va boshqa ko’plab iqtisodiy jarayonlarni rivojlantirishga yo’naltiriladi. Investitsiyalar mamlakat iqtisodiyoti uchun kelajakda yuqori qaytish keltiradigan uzoq muddatli resurslar bo’lib, ular o’zining ta’sirini faqatgina bir vaqtning o’zida emas, balki vaqt o’tishi bilan ham ko’rsatadi. Investitsion xarajatlar va ularning iqtisodiy ahamiyati Investitsiyalar iqtisodiy taraqqiyotning asosi bo’lib, ular ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirish, yangi texnologiyalarni joriy etish va ishlab chiqarish jarayonlarini modernizatsiya qilish imkonini beradi. Yangi ishlab chiqarish quvvatlari, asosan, yangi zavodlar, fabrikalar, innovatsion sanoat tarmoqlari va infratuzilma ob’ektlari orqali tashkil etiladi. Bu esa ishlab chiqarish hajmini oshiradi, shu bilan birga iqtisodiy samaradorlikni oshiradi va mahsulotlar narxini pasaytiradi. 19 XULOSA Yalpi talab iqtisodiyotning eng muhim komponentlaridan biri bo’lib, uning ta’siri barcha iqtisodiy faoliyatni, jumladan, ishlab chiqarish, investitsiya, iste’mol va davlat xarajatlarini belgilaydi. Ushbu talabni boshqarish va tartibga solish, iqtisodiy siyosatning asosi hisoblanadi, chunki yalpi talabning o’zgarishi natijasida iqtisodiyotda o’sish, inflyatsiya darajasi, ishsizlik va boshqa iqtisodiy ko’rsatkichlar o’zgaradi. Yalpi talabning ortishi yoki kamayishi, nafaqat ichki, balki global miqyosda ham iqtisodiy vaziyatga jiddiy ta’sir ko’rsatadi. Bu jarayonlar to’g’ri boshqarilmasa, iqtisodiy inqiroz, inflyatsiya va moliyaviy beqarorlikka olib kelishi mumkin. Birinchidan, yalpi talabning nazariy asoslari va amaliyotda qo’llaniladigan boshqaruv usullari davlatning iqtisodiy siyosatida muhim ahamiyatga ega. Pul-kredit siyosati, soliqlarni boshqarish, davlat xarajatlarini nazorat qilish va tashqi iqtisodiy siyosat kabi vositalar yordamida yalpi talabni boshqarish mumkin. Markaziy bankning foiz stavkalarini o’zgartirish orqali iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish yoki inflyatsiyani cheklash maqsadida pul miqdorini boshqarish kabi usullar iqtisodiyotdagi umumiy talabni boshqarish imkonini beradi. Shuningdek, davlat soliqlarni kamaytirish orqali iste’mol va investitsiyalarni rag’batlantirishi, iqtisodiy o’sishni kuchaytirishi mumkin. Ikkinchidan, davlatning xarajat siyosati ham yalpi talabni boshqarishda muhim vositadir. Davlat tomonidan amalga oshiriladigan ijtimoiy dasturlar, infratuzilma loyihalari va boshqa davlat xarajatlari iqtisodiyotdagi talabni oshirishga yordam beradi. Davlat xarajatlari nafaqat iqtisodiy faollikni oshiradi, balki yangi ish o’rinlarini yaratadi, iste’mol talabining ortishiga sabab bo’ladi. Bu, ayniqsa, iqtisodiy inqiroz davrlarida iqtisodiyotga yordam beradi, chunki davlat o’zining investitsiya faoliyatini kuchaytiradi va bozordagi talabni qo’llab-quvvatlaydi. Lekin, davlat xarajatlarining oshishi, qarzlar va inflyatsiya darajasini oshirib, iqtisodiy muvozanatni buzmasligi uchun ehtiyotkorlik bilan boshqarilishi kerak. 32 iste’molchilar hamda ishbilarmonlar ko’proq xarajat qilishga, sarmoya kiritishga va ishlab chiqarishni oshirishga moyil bo’ladi. Shuningdek, markaziy bank pul miqdorini boshqarish orqali iqtisodiy faollikni boshqaradi. Agar iqtisodiyotda pul miqdori kamaytirilsa, bu talabni susaytiradi va inflyatsiyani kamaytirishga yordam beradi. Pul miqdorini oshirish esa iqtisodiy faollikni kuchaytiradi, chunki banklar ko’proq kredit ajratishadi va aholi, kompaniyalar tomonidan ko’proq iste’mol qilish va investitsiyalar amalga oshiriladi. Bu usul orqali markaziy bank iqtisodiy o’sish va inflyatsiya darajasini muvozanatlashga yordam beradi. Soliq siyosati va yalpi talabni boshqarish Soliq siyosati, iqtisodiy o’sishning muhim omillaridan biri bo’lib, yalpi talabni boshqarishda katta rol o’ynaydi. Soliq siyosatining turli shakllari, jumladan, daromad solig’ining pasaytirilishi, korporativ soliqni kamaytirish yoki qo’shimcha xarajatlar kiritish orqali davlat iqtisodiy faollikni boshqaradi. Agar soliq stavkalari kamaytirilsa, iste’molchilar va korxonalar qo’shimcha mablag’ga ega bo’ladilar, bu esa talabning oshishiga olib keladi. Davlatning soliqlarni kamaytirishdagi maqsadi — iqtisodiy faollikni oshirish va investitsiyalarni rag’batlantirishdir. Misol uchun, iqtisodiyotda qisqa muddatli pasayish bo’lgan paytlarda davlat, soliq stavkalarini qisqartirish orqali iste’mol va ishlab chiqarishni rag’batlantiradi. Bu esa talabning o’sishiga va iqtisodiy barqarorlikka yordam beradi. Bundan tashqari, tashqi iqtisodiy aloqalar va savdo kelishuvlari ham iqtisodiyotda yalpi talabni oshirishga yordam beradi. Agar mamlakatlar o’rtasida savdo to’siqlari kamaytirilsa, bu xalqaro bozorlar uchun yangi imkoniyatlar yaratadi va o’z navbatida ishlab chiqarish va eksportni oshirishga yordam beradi. Yalpi talabni boshqarish va nazorat qilish uchun samarali iqtisodiy siyosatlar zarur. Pul-kredit siyosati, soliqlarni boshqarish, davlat xarajatlarini oshirish, tashqi iqtisodiy siyosat va boshqa iqtisodiy vositalar orqali yalpi talabni boshqarish mumkin. 30 qobiliyatini kamaytiradi. Odamlar o’z daromadlari bilan avvalgidek mahsulot yoki xizmat xarid qila olmay qoladilar. Buning oqibatida talab qisqaradi, bu esa yalpi talabning umumiy hajmiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Shu nuqtai nazardan, narxlar barqarorligi — yalpi talabni saqlab qolish va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash uchun muhim shartlardan biridir. Soliq siyosati iste’molga ta’sir etuvchi bevosita fiskal vositalardan biridir. Aholi daromadlariga yoki xarajatlariga solinadigan soliqlarning oshirilishi ularning qo’lida qoladigan erkin mablag’ miqdorini kamaytiradi, natijada iste’mol xarajatlari qisqaradi. Boshqa tomondan, soliqlarning kamaytirilishi yoki ayrim imtiyozlarning berilishi, aksincha, iste’molni rag’batlantiradi. Masalan, 2021-yilda Germaniyada pandemiya oqibatlarini yumshatish maqsadida qo’shilgan qiymat solig’i vaqtincha pasaytirilgan edi. Bu orqali aholining iste’mol xarajatlarini ko’paytirish va iqtisodiy o’sishni jonlantirish ko’zda tutilgan edi. 7 Iste’molga bo’lgan ishonch darajasi, ya’ni iqtisodiy kayfiyat ko’rsatkichi ham muhim omillardandir. Agar aholida iqtisodiy kelajakka nisbatan ishonch kuchli bo’lsa, ular xarajatlarni ko’paytirishga moyil bo’ladi. Ishonchning pasayishi esa, aksincha, mablag’larni tejashga, katta xaridlardan voz kechishga olib keladi. Bu holat 2008-yilgi global moliyaviy inqiroz davrida yaqqol kuzatilgan — aholining iste’mol kayfiyati keskin pasaygan, natijada dunyo bo’ylab yalpi talab sustlashgan edi. Kreditlash tizimining mavjudligi va uning samaradorligi ham iste’mol xarajatlarining hajmiga kuchli ta’sir o’tkazadi. Iste’molchilar uchun qulay shartlarda taqdim etilayotgan kreditlar, ayniqsa yirik xaridlar (masalan, uy-joy, avtomobil, maishiy texnika) uchun juda muhim hisoblanadi. Agar kreditlar osonlikcha berilsa va foiz stavkalari qulay bo’lsa, odamlar ko’proq xarajat qiladi, bu esa yalpi talabni oshiradi. Aksincha, kredit shartlarining qattiqlashtirilishi yoki bank tizimiga bo’lgan ishonchning pasayishi iste’molni cheklaydi. 7 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: «Ma’naviyat», 2008. 18 2. Yalpi talabni shakllantiruvchi omillarni aniqlash. 3. Yalpi talabning iqtisodiy o’sish, inflyatsiya va ish bilan ta’minlanish kabi makroiqtisodiy ko’rsatkichlarga ta’sirini o’rganish. 4. Yalpi talabni boshqarish bo’yicha iqtisodiy siyosatni va uning amaliy vositalarini tahlil qilish. 5. Yalpi talabning o’zgarishi natijasida yuzaga keladigan ijtimoiy va iqtisodiy muammolarni aniqlash va ularni hal etish bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishining obyekti - zamonaviy iqtisodiyotda yalpi talabning shakllanishi, uning iqtisodiy tizimdagi roli va o’zgarishlarning iqtisodiy barqarorlikka ta’siri. Kurs ishining predmeti - yalpi talabning iqtisodiyotdagi o’rni, uning shakllanishiga ta’sir qiluvchi omillar va davlat iqtisodiy siyosatining yalpi talabni boshqarishdagi roli. Kurs ishining tuzilishi va tarkibi Kurs ishi uchta bobdan iborat. Birinchi bobda yalpi talabning nazariy asoslari, uning mohiyati, shakllanishi va iqtisodiy tizimdagi roli o’rganiladi. Ikkinchi bobda yalpi talabning shakllanishiga ta’sir qiluvchi asosiy omillar, shu jumladan, ichki va tashqi iqtisodiy omillar tahlil qilinadi. Uchinchi bobda yalpi talabning iqtisodiy o’sish, inflyatsiya va ish bilan ta’minlanish kabi makroiqtisodiy ko’rsatkichlarga ta’siri va uni boshqarish bo’yicha tavsiyalar beriladi. Har bir bobda nazariy tahlil, statistik ma’lumotlar va amaliy misollar orqali yalpi talabning iqtisodiyotga ta’siri batafsil o’rganiladi. Kurs ishining yakunida, yalpi talabni boshqarish va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqiladi. 4 Xulosa qilib aytganda, yalpi talabga ta’sir qiluvchi omillar ko’p qirrali va murakkab tizimni tashkil etadi. Ular orasida real daromadlar, foiz stavkalari, soliq siyosati, valyuta kursi, pul massasi, tashqi savdo sharoitlari, demografik o’zgarishlar va ishonch darajasi kabi omillar muhim o’rin tutadi. Ushbu omillar o’zaro chambarchas bog’liq bo’lib, davlat tomonidan olib borilayotgan iqtisodiy siyosat orqali boshqariladi. Iqtisodiyotni samarali rivojlantirish uchun bu omillarni kompleks yondashuv asosida tahlil qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Zamonaviy iqtisodiyotda yalpi talab (AD — Aggregate Demand) va yalpi taklif (AS — Aggregate Supply) o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik iqtisodiy muvozanatni tushunish va uni boshqarish uchun asosiy nazariy asoslardan biridir. Bu ikki tushuncha birgalikda iqtisodiy faollik, narxlar darajasi, ishlab chiqarish hajmi va bandlik darajasini aniqlaydi. Ular o’rtasidagi muvozanat holati mamlakatdagi umumiy iqtisodiy barqarorlikning ifodasidir. Yalpi talab va yalpi taklif modelining mohiyati Yalpi talab iqtisodiyotdagi barcha iqtisodiy agentlar — ya’ni aholi (iste’molchilar), firmalar (investorlar), davlat va tashqi savdo ishtirokchilari tomonidan ma’lum narxlar darajasida talab qilinadigan tovar va xizmatlar yig’indisidir. Yalpi taklif esa, korxonalar tomonidan ma’lum narxlar darajasida ishlab chiqarilishi va taklif qilinishi mumkin bo’lgan umumiy tovar va xizmatlar miqdorini ifodalaydi. Yalpi talab va yalpi taklif o’rtasidagi kesishgan nuqta — muvozanat nuqtasi (makroiqtisodiy muvozanat) — iqtisodiy tizimda real ishlab chiqarish hajmi va umumiy narxlar darajasini belgilaydi. Bu nuqtada iqtisodiy tizimda hech qanday ortiqcha talab yoki taklif mavjud bo’lmaydi. Bu esa inflyatsiya, ishsizlik yoki ishlab chiqarishning qisqarishi kabi muammolarning oldini olishda muhim rol o’ynaydi. Yalpi talab va yalpi taklif o’rtasidagi dinamik o’zgarishlar Iqtisodiy tizim doimiy harakatda bo’lganligi sababli, AD va AS chiziqlari turli omillar ta’sirida harakatlanadi. Masalan: 14 Yalpi talabni oshirish iqtisodiy o’sish va barqarorlikni ta’minlash uchun zarur bo’lgan omildir. Bu jarayonning ijtimoiy va iqtisodiy oqibatlari, ayniqsa, yangi ish o’rinlarining yaratilishi, daromadlarning oshishi, inflyatsiyaning boshqarilishi, narxlar darajasining o’zgarishi va ijtimoiy barqarorlikka ta’sir etadi. Yalpi talabni oshirishning salbiy oqibatlaridan qochish uchun samarali siyosat va boshqaruvni qo’llash zarur. Bu o’zaro muvozanatli iqtisodiy siyosatni amalga oshirish orqali amalga oshirilishi mumkin. Yalpi talabni boshqarish va nazorat qilish usullari Yalpi talabni boshqarish va nazorat qilish, iqtisodiy tizimda muvozanatni ta’minlash va iqtisodiy o’sish sur’atlarini saqlash uchun muhim ahamiyatga ega. Yalpi talabning ortishi yoki kamayishi iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish, iste’mol, investitsiyalar va davlat xarajatlariga bevosita ta’sir qiladi. Shu sababli, yalpi talabni boshqarish usullari iqtisodiy siyosatning turli jihatlari orqali amalga oshiriladi. Bu usullar, o’z navbatida, iqtisodiyotning turli sohalarida bo’lgan o’zgarishlarni boshqarish va kerakli natijalarga erishish uchun muhim vositadir. Pul-kredit siyosati va yalpi talabni boshqarish Markaziy bank pul-kredit siyosati orqali yalpi talabni boshqarishga katta ta’sir ko’rsatadi. Markaziy bankning asosiy vazifalaridan biri iqtisodiy barqarorlikni saqlash va inflyatsiyani boshqarishdir. Pul-kredit siyosatining birinchi asosi — foiz stavkalarining o’zgarishi bo’lib, bu, o’z navbatida, iqtisodiyotdagi umumiy talabga bevosita ta’sir qiladi. Agar markaziy bank inflyatsiya darajasi yuqori bo’lsa, foiz stavkalarini oshirishga qaror qilishi mumkin. Bu kredit olishni qiyinlashtiradi va shunga mos ravishda investitsiyalar va iste’mol talabini kamaytiradi. Natijada, yalpi talab pasayadi, bu esa inflyatsiyani boshqarishga yordam beradi. Aksincha, iqtisodiy o’sish pasaygan va iqtisodiy faollikni rag’batlantirish zarur bo’lganda, markaziy bank foiz stavkalarini pasaytirishi mumkin. Bu esa kredit olishni osonlashtiradi va 29 Boshqaruvning maqsadi inflyatsiyani nazorat qilish, ishlab chiqarish va iste’molning o’sishini qo’llab-quvvatlash, yangi ish o’rinlari yaratish va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashdir. Biroq, ushbu usullarni amalga oshirishda iqtisodiy muvozanatni saqlash va inflyatsiya, narxlar darajasi va milliy iqtisodiyotning mustahkamligini hisobga olish zarur. Yalpi talabni boshqarish — iqtisodiy tizimni muvaffaqiyatli va barqaror rivojlantirishning muhim sharti. 10 10 Abdurahmonov Q.X. Makroiqtisodiyot: nazariya va amaliyot. – T.: «Iqtisod-Moliya», 2019. 31 II BOB. YALPI TALABNING SHAKLLANISHIGA TA’SIR ETUVCHI OMILLAR 2.1. Iste’mol xarajatlari va ularning yalpi talab bilan bog’liqligi Zamonaviy bozor iqtisodiyotida iste’mol xarajatlari yalpi talabning asosiy va eng katta qismini tashkil etadi. Aholi daromadining qanchalik darajada va qanday maqsadlarda sarflanishi mamlakat iqtisodiyotining umumiy holatiga, ishlab chiqarish hajmiga, xizmatlar ko’rsatish sohasining faolligiga va ish o’rinlarining barqarorligiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Iste’mol — bu nafaqat shaxsiy ehtiyojlarni qondirish vositasi, balki iqtisodiy tizimda uzluksiz pul aylanishini ta’minlovchi muhim omil hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotiga asoslangan ko’plab mamlakatlarda yalpi ichki mahsulot (YaIM) tarkibining katta qismini aynan iste’mol tashkil etadi. Masalan, AQSh iqtisodiyotida iste’mol xarajatlari YaIMning deyarli 68 foizini tashkil etsa, Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida bu ko’rsatkich 60 foiz atrofida bo’ladi. O’zbekiston misolida olib qaralganda, 2022-yilda aholi tomonidan amalga oshirilgan umumiy iste’mol xarajatlari YaIMning 58 foizini tashkil qilgan. Bu esa shuni anglatadiki, mamlakat iqtisodiy o’sishi va barqarorligi ko’p jihatdan aholi daromadlari va ularning iste’molga bo’lgan munosabatiga bog’liq. Iste’mol xarajatlari ko’plab iqtisodiy, ijtimoiy va psixologik omillar bilan belgilanadi. Eng muhimlaridan biri bu — aholi daromadlari darajasidir. Insonlar qo’lidagi mablag’ ko’paygan sayin, ular ko’proq mahsulot va xizmat xarid qiladi, bu esa ishlab chiqarish hajmining ortishiga, iqtisodiy faollikning kuchayishiga olib keladi. Ayniqsa, iste’molning asosiy qismini tashkil etuvchi kundalik ehtiyojlar: oziq- ovqat, kiyim-kechak, kommunal xizmatlar, transport va sog’liqni saqlash kabi sohalarga yo’naltirilgan xarajatlar eng barqaror harakatlanadigan va yalpi talabni shakllantiruvchi omillardandir. Narxlar darajasi ham iste’molga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Inflyatsiya darajasining oshishi real daromadlar pasayishiga olib keladi, bu esa aholi xarid 17 siyosatni muvofiqlashtirish mumkin bo’ladi. Quyida ushbu omillar chuqur va batafsil yoritiladi. Aholi daromadlari va ularning tarkibi Yalpi talabga ta’sir qiluvchi asosiy omillardan biri bu – aholining real daromadlari hisoblanadi. Real daromadlar deganda aholining inflatsiyadan tozalangan daromadi tushuniladi. Agar iste’molchilarning real daromadlari oshsa, ularning tovar va xizmatlarga bo’lgan talabi ham oshadi. Bu holat, o’z navbatida, ishlab chiqaruvchilarni ko’proq ishlab chiqarishga undaydi. Yalpi ichki mahsulot (YaIM) tarkibida xususiy iste’molning ulushi yuqori bo’lgani uchun real daromadlar o’zgarishi to’g’ridan-to’g’ri yalpi talabga ta’sir ko’rsatadi. 1.3.1-rasm.Talab miqdoriga ta`sir etuvchi omillar. 4 4 http://www.myshared.ru/slide 11 I BOB. YALPI TALABNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Yalpi talab tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati Zamonaviy iqtisodiyotda turli iqtisodiy jarayonlar va hodisalarning markazida talab va taklif munosabatlari turadi. Bu ikki kuch o’zaro muvozanat hosil qilgan holda narxlarni, ishlab chiqarish hajmini va iqtisodiy faoliyatning umumiy darajasini belgilaydi. Shular orasida yalpi talab iqtisodiy tahlil va siyosat yuritishda alohida e’tibor talab qiladigan tushunchadir. Yalpi talab deganda, muayyan davrda mamlakatda mavjud bo’lgan narxlar darajasida barcha iqtisodiy agentlar tomonidan xarid qilinishi mumkin bo’lgan yakuniy tovarlar va xizmatlarning umumiy miqdori tushuniladi. Bunda so’z ayniqsa yakuniy, ya’ni oxirgi iste’mol uchun mo’ljallangan mahsulotlar haqida ketmoqda, oraliq mahsulotlar yalpi talab tarkibiga kirmaydi. Yalpi talab quyidagi asosiy to’rt tarkibiy qismdan iborat: xususiy iste’mol (C), xususiy investitsiyalar (I), davlat xarajatlari (G) va sof eksport (NX, ya’ni eksport minus import). Har bir tarkibiy qismga turli omillar ta’sir ko’rsatadi. Masalan, xususiy iste’mol asosan aholi daromadlari, ishonch indeksi va soliqlar darajasiga bog’liq bo’lsa, investitsiyalar ustuvor ravishda foiz stavkasi, iqtisodiy prognozlar va davlat siyosatiga tayanadi. Davlat xarajatlari siyosiy qarorlar, byudjet siyosati va ijtimoiy vazifalar bilan belgilanadi. Sof eksport esa real valyuta kursi, xalqaro talab, eksport-import salohiyatlari va global iqtisodiy muhitga bog’liqdir. Yalpi talabning iqtisodiy mohiyatini to’liq anglash uchun uning AD (Aggregate Demand) egri chizig’i orqali ifodalanishini ko’rib chiqish lozim. Bu egri chiziq narx darajasi bilan ishlab chiqariladigan real YaIM (yoki real ishlab chiqarish hajmi) o’rtasidagi teskari bog’liqlikni ko’rsatadi. Narx darajasi oshganda, real balans effekti (Piqu effekt), foiz stavkasi effekti va tashqi savdo effekti tufayli talab pasayadi. Piq u effekti bo’yicha, narxlar oshganda aholi qo’lida bor bo’lgan mablag’ning real qiymati kamayadi va bu iste’molni qisqartiradi. Foiz stavkasi effekti shuni bildiradiki, narxlarning oshishi iqtisodiyotda pulga bo’lgan talabni kuchaytiradi, bu esa foiz stavkalarining ko’tarilishiga olib keladi. Natijada, investitsiya sarflari kamayadi. 5 ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi, bu esa mahsulotlarning narxini pasaytiradi va ularni bozorga yanada arzonroq taqdim etishga imkon beradi. Yangi texnologiyalarni joriy etish orqali ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalarida samaradorlik oshadi, bu esa yalpi talabning o’sishiga olib keladi. Masalan, transport tizimiga kiritilgan hukumat investitsiyalari yangi yo’l tarmoqlarining qurilishi va transportning soddalashtirilishi orqali ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi, ishlab chiqarilgan mahsulotlar esa tezroq va arzonroq iste’molchilarga yetkaziladi. Shunday qilib, hukumat xarajatlarining ishlab chiqarishga ta’siri nafaqat ishlab chiqarishning kengayishiga, balki yalpi talabning kuchayishiga ham zamin yaratadi. Hukumat xarajatlarining iqtisodiy ishonch va barqarorlikka ta’siri Hukumat xarajatlarining yana bir muhim ta’siri iqtisodiyotdagi ishonch va barqarorlikni oshirishga yo’naltirilgan. Hukumatning xarajatlari davlatning ijtimoiy va iqtisodiy siyosatidagi barqarorlikni ta’minlashga yordam beradi. Odamlar iqtisodiyotning kelajagi haqida ijobiy tasavvurga ega bo’lishsa, ular ko’proq xarajat qilishga, investitsiya qilishga va yangi mahsulotlarga talab bildirishga moyil bo’ladilar. Bu esa iqtisodiy faollikni oshiradi va yalpi talabni kuchaytiradi. Bundan tashqari, hukumatning iqtisodiy siyosati, xususan, investitsion xarajatlar, moliyaviy yordamlar va ijtimoiy dasturlar iqtisodiy ishonchni oshiradi. Bu ishonch esa iqtisodiy o’sishning davomiyligini ta’minlaydi va yangi investitsiyalarni jalb qilishga yordam beradi. Hukumat xarajatlarining barqaror va o’ylangan siyosati iqtisodiy o’sishning barqarorligini ta’minlaydi va bozorning ishonchli ishlashiga yordam beradi. Hukumat xarajatlari iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish va yalpi talabni shakllantirishda muhim rol o’ynaydi. Hukumatning ijtimoiy, ishlab chiqarish va infratuzilma sohalariga kiritgan xarajatlari iqtisodiyotda faollikni oshiradi, yangi mahsulotlar va xizmatlarga talabni kuchaytiradi, yangi ish o’rinlarini yaratadi va ishlab chiqarishning samaradorligini oshiradi. Hukumatning xarajatlari faqatgina 23 Fiskal siyosat vositalari yordamida iqtisodiy sikllarni tartibga solish mumkin. Masalan, iqtisodiy inqiroz davrida davlat soliq tushumlarini qisqartirishi yoki xarajatlarni oshirishi orqali talabni rag’batlantiradi. Bu “kengaytirilgan fiskal siyosat” deb yuritiladi. O’zbekistonda 2020–2021 yillarda pandemiyaga qarshi kurash choralari doirasida byudjet xarajatlari hajmi 10% dan ko’proqqa oshirilgan. Bu esa tibbiyot, ijtimoiy soha va ish o’rinlarini saqlash bo’yicha faoliyatlarni moliyalashtirish imkonini berdi. Pul massasi va inflyatsion kutishlar Yalpi talabga ta’sir qiluvchi omillar orasida pul massasining miqdori va pul- kredit siyosati ham muhim rol o’ynaydi. Agar iqtisodiyotda pul ko’paysa, iste’molchilar va tadbirkorlar ko’proq xarajat qilishga tayyor bo’ladilar. Bu holat talabni oshiradi. Biroq, bu jarayon inflyatsion bosimni kuchaytirishi mumkin. Inflyatsiya darajasi oshgan sari, iste’molchilar kelajakda narxlar yanada oshadi degan kutish bilan hozir xarid qilishga shoshadilar. Bu esa qisqa muddatda yalpi talabni kuchaytiradi. Markaziy banklarning asosiy vazifasi shundan iboratki, ular pul massasini nazorat qilib, inflyatsiya darajasini maqsadli ko’rsatkichlar doirasida ushlab turadilar. O’zbekiston Markaziy banki 2022–2023 yillarda inflyatsiyaga qarshi kurashish maqsadida pul-kredit siyosatini qat’iylashtirdi, bu esa yalpi talabni sekinlashtiruvchi omil sifatida namoyon bo’ldi. 5 Tashqi iqtisodiy omillar va valyuta kursi Yalpi talab tarkibida eksport va import farqi — ya’ni sof eksport (NX = eksport – import) ham muhim o’rin tutadi. Valyuta kursining qadrsizlanishi eksportni oshiradi, chunki mahalliy mahsulotlar xorijiy bozorda arzonlashadi. Shu bilan birga, import qimmatlashadi va iste’molchilar ichki tovarlarga o’tishadi. Bu holat yalpi talabni kuchaytiradi. Eksport hajmining ortishi milliy iqtisodiyotga ko’proq valyuta tushishiga sabab bo’ladi, bu esa ishlab chiqarishni kengaytirishga xizmat qiladi. 5 Nazarov Q.N. Iqtisodiy o‘sish va makroiqtisodiy siyosat. – T.: “Iqtisodiyot”, 2020. 13 mahsulotlar xorijiy xaridorlar uchun arzonlashadi. Bu eksport hajmining ortishiga olib keladi va yalpi talabni kuchaytiradi. Shu bilan birga, import qimmatlashadi, bu esa ichki mahsulotlarga bo’lgan talabni oshiradi. Aksincha, valyuta kursining kuchayishi eksportni kamaytirib, yalpi talabga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Yana bir muhim omil – iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilarning ishonchi, ya’ni iqtisodiy kutishlar (expectations). Aholi va korxonalar kelajak haqida ijobiy fikrda bo’lsa, ular ko’proq xarid qilishga, investitsiya qilishga tayyor bo’ladilar. Bu holat yalpi talabni kuchaytiradi. Ammo, iqtisodiy noaniqlik, siyosiy beqarorlik yoki global inqiroz xavfi mavjud bo’lsa, talab qisqarishi mumkin. Bundan tashqari, demografik o’zgarishlar, texnologik rivojlanish, mehnat bozoridagi o’zgarishlar, global iqtisodiy muhit kabi omillar ham yalpi talabga bilvosita ta’sir ko’rsatadi. Masalan, yoshlar ulushining ortishi bozorga yangi iste’molchilar kirib kelishini bildiradi, bu esa ichki talabni oshiradi. Texnologik yangiliklar esa yangi mahsulotlarga bo’lgan talabni shakllantiradi, ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi va xarajatlarni kamaytiradi. Yalpi talabga ta’sir qiluvchi omillar o’zaro chambarchas bog’liq va murakkab tizimni tashkil etadi. Ularning har birining iqtisodiy siyosat bilan o’zaro aloqasi mavjud bo’lib, bu omillar asosida iqtisodiy barqarorlik va o’sishni ta’minlash bo’yicha qarorlar qabul qilinadi. Shu sababli, davlatlar va Markaziy banklar bu omillarni diqqat bilan kuzatib boradilar va ehtiyojga qarab zaruriy chora-tadbirlar ishlab chiqadilar. 1.3. Yalpi talabga ta’sir qiluvchi asosiy omillar Yalpi talab iqtisodiy jarayonlarning yuragi hisoblanadi. U mamlakatdagi umumiy iqtisodiy faollik, ishlab chiqarish hajmi, investitsiyalar, iste’mol darajasi va davlatning fiskal siyosati bilan chambarchas bog’liq bo’lgan murakkab va ko’p omilli tushunchadir. Yalpi talabga ta’sir qiluvchi omillarni tahlil qilish orqali iqtisodiy o’sish imkoniyatlarini aniqlash, inflyatsiya va ishsizlik darajasini boshqarish, iqtisodiy 10 O’zbekiston misolida qaraydigan bo’lsak, 2016–2023 yillar davomida aholining o’rtacha real daromadi 1.5 barobar oshgan va bu chakana savdo aylanmasining yiliga o’rtacha 8–10% o’sishiga sabab bo’lgan. Ayniqsa, bank tizimining rivojlanishi va moliyaviy xizmatlardan foydalanish imkoniyatlarining kengayishi aholi iste’mol salohiyatini oshirdi. Bu esa, mamlakatda ichki talabning barqaror o’sishiga olib keldi. Foiz stavkalari va kredit siyosati Yalpi talabga ta’sir qiluvchi yana bir muhim omil – foiz stavkalaridir. Markaziy bank tomonidan belgilangan asosiy stavka iqtisodiyotdagi kreditlar narxiga bevosita ta’sir qiladi. Foiz stavkalari pasayganda korxonalar investitsiya qilishga, aholilar esa yirik iste’mol tovarlarini (avtomobil, uy, texnika) xarid qilish uchun kredit olishga moyil bo’ladilar. Bu jarayon yalpi talabni rag’batlantiradi. Aksincha, foiz stavkalari oshirilsa, kredit olish qiyinlashadi, bu esa iste’mol va investitsiya hajmining qisqarishiga olib keladi. Masalan, AQShda 2008-yilgi moliyaviy inqirozdan so’ng Federal zaxira tizimi foiz stavkalarini nol darajasiga yaqinlashtirib, yalpi talabni qo’llab-quvvatlashga urinib ko’rgan. Bu chora-tadbirlar ko’plab mamlakatlar, jumladan, Yevropa Ittifoqi davlatlari va Yaponiya tomonidan ham qo’llanilgan. O’zbekistonda esa Markaziy bank 2020–2021 yillarda pandemiya davrida iqtisodiyotni rag’batlantirish uchun asosiy foiz stavkasini pasaytirish choralarini ko’rdi. Bu, o’z navbatida, ichki investitsiya loyihalari sonining oshishiga va iste’mol kreditlarining kengayishiga olib keldi. Soliq siyosati va fiskal vositalar Davlatning soliqqa oid siyosati ham yalpi talabga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Soliq darajalari pasaytirilsa, aholi qo’lida ko’proq mablag’ qoladi. Bu esa iste’mol va investitsiyalar hajmining oshishiga olib keladi. Shu bilan birga, davlat xarajatlari — infratuzilma qurilishi, ta’lim, sog’liqni saqlash, transport kabi sohalarga yo’naltirilgan mablag’lar — bevosita yalpi talabga qo’shiladi. Ayniqsa, iqtisodiy inqiroz sharoitida davlat xarajatlari asosiy talab manbai bo’lishi mumkin. 12 2.3. Hukumat xarajatlari va ularning yalpi talabga ta’siri Hukumat xarajatlari iqtisodiy o’sishning muhim omillaridan biridir va ular iqtisodiy faoliyatning har bir bo’g’iniga ta’sir ko’rsatadi. Hukumatning iqtisodiy faoliyatdagi ishtiroki turli yo’nalishlar orqali amalga oshiriladi: ijtimoiy sohalar, ta’lim, sog’liqni saqlash, mudofaa, infratuzilma qurilishi va boshqa ko’plab sohalarda. Hukumat xarajatlari iqtisodiyotda nafaqat iqtisodiy o’sishni, balki yalpi talabning shakllanishini ham rag’batlantiradi. Bularning barchasi iqtisodiy faollikni oshirishga, yangi ish o’rinlarini yaratishga va ishlab chiqarishni kengaytirishga olib keladi. Shu bilan birga, hukumatning xarajatlari ijtimoiy va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda ham muhim ahamiyatga ega. Hukumatning iqtisodiy faoliyatdagi o’rni ikki asosiy yo’nalishdan iborat: davlatning to’g’ridan-to’g’ri iste’molga ta’siri va ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirish orqali yalpi talabning oshishiga olib kelishi. Hukumat tomonidan amalga oshiriladigan xarajatlar iqtisodiy faollikni rag’batlantiradi, iqtisodiy o’sish sur’atlarini oshiradi va shu orqali yalpi talabni shakllantiradi. Hukumat xarajatlarining o’ziga xos xususiyatlari shundaki, ular iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, jamiyatda tenglikni oshirish, ijtimoiy xizmatlarni yaxshilash va ishlab chiqarish jarayonlarini samarali tashkil etish maqsadida amalga oshiriladi. Hukumat xarajatlari bir qator sohalarga yo’naltiriladi. Ular davlat byudjeti va umumiy moliyaviy resurslar orqali amalga oshiriladi. Hukumatning xarajatlari turli iqtisodiy faoliyatga ta’sir qiladi: ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirish, yangi infratuzilma ob’ektlarini qurish, ijtimoiy sohalarga kiritilgan investitsiyalar, texnologiyalarni modernizatsiya qilish, ish o’rinlarini yaratish va ko’plab boshqa yo’nalishlarda amalga oshiriladi. Bularning barchasi iqtisodiy o’sishni ta’minlaydi va yalpi talabni kuchaytiradi. Hukumat xarajatlarining to’g’ridan-to’g’ri iste’molga ta’siri Hukumat xarajatlari aholining to’g’ridan-to’g’ri daromadlariga ta’sir qiladi. O’zbekiston kabi rivojlanayotgan mamlakatlarda, hukumat tomonidan taqdim etilgan 21 Tashqi savdo effekti esa milliy narxlar oshganda mamlakat mahsulotlari xorijiy tovarlarga nisbatan qimmatlashadi va eksport kamayadi, natijada yalpi talab pasayadi. Zamonaviy iqtisodiyotlarda yalpi talab dinamikasi ko’plab murakkab omillar bilan belgilanadi. Ulardan biri globallashtirish jarayonlaridir. Xalqaro savdoning kengayishi, kapital harakatlarining erkinlashuvi va texnologik rivojlanish davlatlarning ichki talabiga bevosita ta’sir ko’rsatmoqda. Masalan, so’nggi o’n yilliklarda texnologik inqiloblar va raqamli iqtisodiyotning kengayishi xizmatlar sohasida yalpi talabning sezilarli o’sishiga sabab bo’ldi. An’anaviy sanoat mahsulotlariga nisbatan axborot xizmatlari, sun’iy intellekt asosidagi dasturiy mahsulotlarga talab kuchaydi. Bu esa yalpi talab tarkibini va u bilan bog’liq siyosatlarni tubdan o’zgartirmoqda. 1 Yalpi talab o’zgarishlarining iqtisodiyotga ta’siri chuqur va ko’p qirrali bo’lishi mumkin. Masalan, 2008-yilgi global moliyaviy inqiroz davrida AQSh va Yevropa davlatlarida iste’mol va investitsiyalarning keskin pasayishi natijasida yalpi talab darajasi tushib ketdi. Bu holat umumiy iqtisodiy o’sish sur’atlariga salbiy ta’sir ko’rsatdi, ishsizlik darajasi oshdi, ishlab chiqarish pasaydi. Yalpi talabning tiklanishi uchun Markaziy banklar foiz stavkalarini kamaytirdi, hukumatlar esa moliyaviy rag’batlantirish paketlarini ishga tushirishdi. Natijada, asta-sekinlik bilan talab tiklana boshladi. Ushbu tajriba ko’rsatdiki, yalpi talabni tahlil qilish va samarali boshqarish davlat iqtisodiy siyosatining eng muhim jihatlaridan biridir. 2020-yilda butun dunyo COVID-19 pandemiyasi bilan yuzma-yuz keldi. Bu davrda karantinlar, harakat cheklovlari, ishlab chiqarish zanjirlarining uzilishi, ishsizlikning ortishi kabi omillar yalpi talabning jiddiy pasayishiga olib keldi. Jahon bankining hisobotiga ko’ra, pandemiya yili global yalpi ichki mahsulot 3,4 foizga qisqargan bo’lsa, ayrim rivojlanayotgan davlatlarda bu ko’rsatkich 7 foizgacha tushib ketgan. Shu bilan birga, davlatlarning favqulodda moliyaviy choralar ko’rishi, aholini qo’llab-quvvatlash dasturlari, biznesga berilgan imtiyozlar va foiz stavkalarining 1 Qodirov A. Makroiqtisodiyot nazariyasi. – T.: Iqtisodiyot, 2017. 6 iqtisodiy o’sishni ta’minlash bilan cheklanib qolmay, balki iqtisodiy barqarorlikni va ijtimoiy barqarorlikni ham oshiradi. Bu omillarning barchasi yalpi talabning shakllanishiga va iqtisodiyotning barqaror o’sishiga yordam beradi. Yalpi talabni oshirishning asosiy strategiyalari Yalpi talabni oshirish iqtisodiy o’sish va barqarorlikni ta’minlashda muhim rol o’ynaydi. Davlat va markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan iqtisodiy siyosat va strategiyalar orqali yalpi talabni boshqarish va oshirish mumkin. Yalpi talabni oshirishning asosiy strategiyalari pul-kredit siyosati, davlat xarajatlarini ko’paytirish, soliqlarni kamaytirish va investitsiyalarni rag’batlantirishni o’z ichiga oladi. Har bir strategiya o’ziga xos usullar bilan iqtisodiy faollikni oshiradi, iqtisodiy o’sishni rag’batlantiradi va barqaror talabni yaratadi. Pul-kredit siyosati va yalpi talabni oshirish Pul-kredit siyosati, ayniqsa, foiz stavkalarining pasayishi yoki ko’tarilishi orqali iqtisodiy faollikni boshqarishda muhim vosita hisoblanadi. Foiz stavkalarining kamayishi pulning arzonlashishiga olib keladi va bu, o’z navbatida, iste’molchilarga va korxonalarga kredit olishni osonlashtiradi. Natijada, iste’mol va investitsiyalarni oshirish orqali yalpi talabni ko’paytirish mumkin. Markaziy bank foiz stavkalarini kamaytirganida, kreditlashning osonlashishi va arzonlashishi iqtisodiy subyektlar uchun foydali bo’ladi. Bunda aholi ko’proq iste’mol qilishga, bizneslar esa yangi loyihalarni amalga oshirishga kirishadi. Misol uchun, ularning ishlab chiqarish hajmi oshadi, yangi ish o’rinlari yaratiladi, va iqtisodiyotda umumiy talabning ortishi kuzatiladi. Bundan tashqari, markaziy bankning likvidlikni oshirish va inflyatsiya darajasini boshqarish orqali iqtisodiy barqarorlikni saqlab turish ham yalpi talabni oshiradi. Agar inflyatsiya darajasi juda yuqori bo’lsa, markaziy bank yuqori foiz stavkalarini belgilashi mumkin, bu esa iqtisodiy faollikni sekinlashtiradi. Shu tariqa, pul-kredit siyosati orqali iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish va barqarorlashtirish mumkin bo’ladi. 24 Muvozanatdan chetlanish va uni tiklash Iqtisodiyot ko’pincha muvozanatdan chetga chiqadi — ya’ni talab va taklif o’rtasida nomutanosiblik yuzaga keladi. Bunday holatlarda: Talab ortiqcha bo’lsa, ishlab chiqaruvchilar narxlarni oshiradi, bu inflyatsiyaga olib keladi. Taklif ortiqcha bo’lsa, narxlar tushadi, ishlab chiqaruvchilar zarar ko’radi, ishlab chiqarish qisqaradi, ishsizlik kuchayadi. Muvozanatni tiklash uchun hukumat va Markaziy banklar turli iqtisodiy siyosat vositalaridan foydalanadilar: soliqlarni o’zgartirish, davlat xarajatlarini ko’paytirish yoki kamaytirish, foiz stavkalarini pasaytirish yoki oshirish kabi. Masalan, O’zbekiston Markaziy banki 2022-yilda inflyatsiyaning oshishi fonida asosiy stavkani ko’tarish orqali ichki talabni cheklashga urindi. Bu choralar orqali narxlarning haddan tashqari o’sishining oldi olindi. Yalpi talab va yalpi taklif o’rtasidagi bog’liqlik zamonaviy makroiqtisodiy tahlilning markazida turadi. Ular o’zaro ta’sirchan bo’lib, har ikki omilning o’zgarishi iqtisodiy muvozanatni aniqlaydi. Ushbu tizim orqali narxlar darajasi, ishlab chiqarish hajmi va bandlik darajasini belgilash, ularni boshqarish hamda iqtisodiy o’sish va barqarorlikni ta’minlash mumkin. Shu sababli, AD–AS modelini chuqur tushunish va unga asoslangan siyosat yuritish har bir davlat uchun muhim ahamiyatga ega. 6 6 Mamatqulov S. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tahlili. – T.: «Yangi asr avlodi», 2021. 16 KIRISH Zamonaviy iqtisodiyotda talab va taklifning muvozanati, ularning o’zaro ta’siri va iqtisodiy o’sishdagi roli muhim ahamiyatga ega. Yalpi talab (aggregate demand) iqtisodiy o’sish, inflyatsiya va ijtimoiy farovonlikni ta’minlashda asosiy o’rin tutadi. Yalpi talab iqtisodiyotdagi barcha iste'molchilar, ishlab chiqaruvchilar va davlatning xarajatlarini o’z ichiga olgan umumiy talabni anglatadi. Bu ko’rsatkich iqtisodiyotning holatini va rivojlanish sur’atlarini tahlil qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Yalpi talabning o’zgarishi, o’z navbatida, inflyatsiya, ish bilan ta’minlash darajasi va iqtisodiy o’sishning sur’atlarini belgilaydi. Shu sababli, yalpi talabni boshqarish va tahlil qilish iqtisodiyotda barqarorlikni ta’minlashning muhim vositasidir. Kurs ishining dolzarbligi Yalpi talabning o’zgarishi iqtisodiy jarayonlarni, jumladan, ishlab chiqarish hajmini, ish bilan ta’minlanish darajasini, inflyatsiyani va davlat byudjeti siyosatini bevosita ta’sir qiladi. Zamonaviy iqtisodiyotda yalpi talabning shakllanishi va uning omillari davlatning iqtisodiy siyosatini belgilashda, shuningdek, o’sish sur’atlarini ta’minlashda muhim rol o’ynaydi. Bu mavzu, ayniqsa, iqtisodiy inqirozlar va barqarorlik davrlarida o’zgaruvchan iqtisodiy sharoitlarga tezda moslashish uchun zarurdir. Yalpi talabni tahlil qilish, iqtisodiyotdagi asosiy muammolarni aniqlash va unga qarshi samarali choralarni ko’rish imkonini beradi. Kurs ishining maqsadi Ushbu kurs ishining maqsadi yalpi talab tushunchasini, uning shakllanish omillarini va iqtisodiyotga ta’sirini chuqur o’rganishdan iborat. Yalpi talabning o’zgarishining asosiy omillarini tahlil qilish va bu o’zgarishlarning iqtisodiy barqarorlikka ta’sirini aniqlash, shuningdek, davlat siyosatining yalpi talabni boshqarishdagi rolini o’rganishdir. Kurs ishining vazifalari 1. Yalpi talab tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyatini tahlil qilish. 3 Yalpi talab oshganda (ya’ni AD chizig’i o’ngga siljiganda), narxlar darajasi va real ishlab chiqarish hajmi oshadi. Bu o’sish inflyatsion bosimni keltirib chiqarishi mumkin. Yalpi talab qisqarganda (AD chizig’i chapga siljiganda), narxlar darajasi tushadi yoki iqtisodiy inqiroz yuzaga keladi. Yalpi taklif oshganda (AS chizig’i o’ngga siljiganda), ishlab chiqarish hajmi oshadi, narxlar barqarorlashadi, ishsizlik kamayadi. Yalpi taklif qisqarganda (AS chizig’i chapga siljiganda), ishlab chiqarish pasayadi, narxlar oshadi (stagflyatsiya holati yuzaga keladi). Masalan, pandemiya davrida (2020–2021 yillar) ko’plab mamlakatlarda ishlab chiqarish va logistika zanjirlari uzildi, bu esa yalpi taklifning keskin qisqarishiga olib keldi. Shu bilan birga, davlatlar tomonidan moliyaviy yordam dasturlarining kuchaytirilishi yalpi talabni saqlab qoldi. Natijada, ko’plab mamlakatlarda inflyatsiya darajasi tarixiy darajada yuqori bo’ldi. Bu real hayotdagi AD–AS modelining amaliy ifodasi hisoblanadi. Qisqa muddatli va uzoq muddatli muvozanat Yalpi talab va yalpi taklif o’rtasidagi munosabat qisqa muddatli va uzoq muddatli davrda turlicha bo’ladi. Qisqa muddatda, narxlar moslashuvchan emas. Ya’ni ish haqlari, xom ashyo narxlari, ijaralar o’zgarishga sust harakat qiladi. Shu sababli, talab oshgan taqdirda ishlab chiqaruvchilar avvalo narxlarni oshiradi, keyin esa ishlab chiqarishni ko’paytiradi. Uzoq muddatda esa narxlar va resurslar bozoridagi moslashuv tugallangan bo’ladi. Ish haqi va boshqa xarajatlar bozor talabiga moslashgan bo’ladi. Bu holatda yalpi taklif nisbatan vertikal ko’rinish oladi va ishlab chiqarish faqat real omillar — texnologiya, kapital, ishchi kuchi soni bilan belgilanadi. Uzoq muddatli muvozanat holatida iqtisodiyot to’liq bandlikda ishlaydi, ya’ni ishlab chiqarish hajmi potensial YaIMga teng bo’ladi. 15 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Abdurahmonov Q.X. Makroiqtisodiyot: nazariya va amaliyot. – T.: «Iqtisod- Moliya», 2019. 2. G’ulomov S.S., G’aniev S.G’. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. – T.: «Iqtisodiyot», 2021. 3. Jo’rayev M. Makroiqtisodiy barqarorlik va yalpi talab. – T.: “Fan va texnologiya”, 2020. 4. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: «Ma’naviyat», 2008. 5. Mamatqulov S. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar tahlili. – T.: «Yangi asr avlodi», 2021. 6. Nazarov Q.N. Iqtisodiy o’sish va makroiqtisodiy siyosat. – T.: “Iqtisodiyot”, 2020. 7. Norqulova N. Bozor iqtisodiyoti sharoitida investitsiya faoliyati. – T.: «Innovatsiya», 2021. 8. Qodirov A. Makroiqtisodiyot nazariyasi. – T.: Iqtisodiyot, 2017. 9. Rasulov R. Yalpi talab va yalpi taklif tahlili. – T.: «Iqtisod-Moliya», 2019. 10. Rustamov I. Makroiqtisodiy tahlil asoslari. – T.: “Fan va texnologiya”, 2020. 11. Saydaliyev H. Iqtisodiyot nazariyasi. – T.: Iqtisodiyot, 2018. 12. Sharipov I.A. Investitsiyalar iqtisodiyoti. – T.: TDYU, 2021. 13. Sodiqov A. Xarajatlar tahlili va ularning iqtisodiy samaradorligi. – Samarqand, 2019. 14. Tolipov B. Hukumat xarajatlari va ularning iqtisodiyotga ta’siri. – T.: Innovatsiya, 2020. 15. To’laganov M. Makroiqtisodiyot va davlat moliyasi. – T.: Iqtisodiyot, 2019. Qo’shimcha adabiyotlar ro’yxati 1. Blanchard O. Macroeconomics. – Pearson Education, 2017. 2. Dornbusch R., Fischer S., Startz R. Macroeconomics. – McGraw-Hill, 2014. 3. Krugman P., Wells R. Macroeconomics. – Worth Publishers, 2020. 35 4. Mankiw N.G. Principles of Macroeconomics. – Cengage Learning, 2021. 5. Samuelson P.A., Nordhaus W.D. Economics. – McGraw-Hill, 2010. 6. Mishkin F.S. The Economics of Money, Banking and Financial Markets. – Pearson, 2019. 7. Stiglitz J. Economics of the Public Sector. – Norton, 2000. Internet manbalari 1. https://www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Statistika agentligi. 2. https://www.mf.uz – O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi. 3. https://www.cbu.uz – O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki. 4. https://www.worldbank.org – Jahon bankining rasmiy sayti. 5. https://www.imf.org – Xalqaro valyuta jamg’armasi (IMF) rasmiy sayti. 6. https://lex.uz – O’zbekiston Respublikasi qonunchilik hujjatlari bazasi. 7. https://www.economist.com – “The Economist” jurnalining iqtisodiy tahlillari. 36 MUNDARIJA KIRISH ................................................................................................................................................... 3 I BOB. YALPI TALABNING NAZARIY ASOSLARI ....................................................................................... 5 1.1. Yalpi talab tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati ....................................................................... 5 1.2. . Yalpi talabning asosiy tarkibiy qismlari ......................................................................................... 8 1.3. Yalpi talabga ta’sir qiluvchi asosiy omillar .................................................................................... 10 II BOB. YALPI TALABNING SHAKLLANISHIGA TA’SIR ETUVCHI OMILLAR .............................................. 17 2.1. Iste’mol xarajatlari va ularning yalpi talab bilan bog’liqligi .......................................................... 17 2.2. Investitsion xarajatlar va ularning yalpi talabga ta’siri ................................................................. 19 2.3. Hukumat xarajatlari va ularning yalpi talabga ta’siri .................................................................... 21 XULOSA ............................................................................................................................................... 32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ......................................................................................... 35 2 pasaytirilishi talabni tiklashda muhim rol o’ynadi. Ayniqsa AQShda 2020-2021 yillar oralig’ida joriy qilingan 5 trillion dollardan ortiq moliyaviy paketlar iste’molni jonlantirdi va yalpi talabning tiklanishiga olib keldi. 1.1.1-rasm. 2024- yilda xizmatlar sohasining yalpi qo’shilgan qiymati 2 O’zbekiston iqtisodiyoti misolida ham yalpi talabning shakllanishi o’ziga xos xususiyatlarga ega. So’nggi yillarda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar, xususan, bozor mexanizmlarini kuchaytirish, tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash, import o’rnini bosuvchi ishlab chiqarishni rivojlantirish orqali ichki talab rag’batlantirilmoqda. Aholi daromadlarining ortishi, kreditlash imkoniyatlarining kengayishi, bandlik dasturlari va davlat buyurtmalarining oshirilishi – bularning barchasi iste’mol va investitsion talabni kuchaytirayotgan omillardir. Davlat statistika qo’mitasining 2023-yilgi ma’lumotlariga ko’ra, O’zbekistonning ichki chakana savdo aylanmasi 2017-yilga nisbatan 1,9 barobarga oshgan. Xususan, qishloq joylarda ham iste’mol xarajatlarining ko’paygani kuzatilmoqda. Bu esa iqtisodiyotda talabning yanada kengayayotganidan dalolat beradi. 2 https://www.qrstat.uz/uz/matbuot-xizmati/ 7 hosil bo’ladi. Shu bilan birga, yalpi talabni oshirishning iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlari ham turli jihatdan o’rganilishi zarur. Iqtisodiy o’sish va ish o’rinlarini yaratish Yalpi talabning oshishi iqtisodiy o’sishni tezlashtiradi. Iste’mol va investitsiyalarning ko’payishi ishlab chiqarish hajmini oshiradi, bu esa o’z navbatida yangi ish o’rinlarini yaratadi. Yangi ish o’rinlarining paydo bo’lishi iqtisodiy faollikni oshiradi, aholining daromadlarini oshiradi va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlaydi. Misol uchun, davlat tomonidan amalga oshirilgan infratuzilma loyihalari yangi ish o’rinlari yaratishda katta rol o’ynaydi. Ushbu loyihalar iqtisodiyotning turli sohalarida faoliyatni kengaytiradi, yangi xizmatlar va mahsulotlarni ishlab chiqarishga yordam beradi, bu esa yalpi talabning o’sishiga olib keladi. Shuningdek, ishlab chiqarishni oshirish orqali iqtisodiy o’sish ta’minlanadi. Ishlab chiqarish jarayonlarida ko’proq mahsulotlar ishlab chiqarilib, ularning bozorga chiqarilishi yangi iste’mol talablarini yuzaga keltiradi. Iste’molchilar ko’proq xarid qilishga moyil bo’ladi, bu esa ishlab chiqarish va xizmatlar sohasidagi talablarga javob beradi. Yalpi talabning ortishi natijasida iqtisodiy o’sish sur’ati tezlashadi, bu esa iqtisodiyotning o’sishini ta’minlash uchun zarur bo’lgan muhim omildir. Inflyatsiya va narxlar darajasiga ta’siri Yalpi talabning oshishi inflyatsiya darajasiga ham ta’sir qiladi. Iste’mol va ishlab chiqarishning oshishi, ayniqsa, resurslar yetishmovchiligi yoki ishlab chiqarish quvvatlarining cheklanganligi sharoitida narxlarning oshishiga olib kelishi mumkin. Yalpi talabning yuqori bo’lishi, ayniqsa, iqtisodiyotda ishlab chiqarishning o’sishi bilan hamohang bo’lmasligi, narxlarning oshishiga va inflyatsiya darajasining ko’tarilishiga sabab bo’lishi mumkin. Bu holat, o’z navbatida, markaziy bankning pul-kredit siyosatiga ta’sir qiladi, chunki yuqori inflyatsiya va narxlarning oshishi, iqtisodiy muvozanatni saqlash uchun pul siyosatini qat’iylashtirishni talab qiladi. Agar inflyatsiya darajasi yuqori bo’lsa, markaziy bank foiz stavkalarini oshirishi va likvidlikni cheklashi mumkin. Buning natijasida iste’mol va 27

Zamonaviy iqtisodiyotda yalpi talab omillarini tahlil qilish

Купить