Zamonaviy maktab o‘quvchisi tarbiyasida muloqotning o‘rni kurs ishi - Педагогика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	48.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	25 Сентябрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

54 Продаж

Zamonaviy maktab o‘quvchisi tarbiyasida muloqotning o‘rni kurs ishi

Купить

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Zamonaviy maktab o‘quvchisi tarbiyasida muloqotning o‘rni
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: Zamonaviy maktab o‘quvchisi tarbiyasida muloqotning o‘rni
MUNDAREJA
Kirish …………………………………………………………………………….
I BOB. Muloqot va tarbiya jarayonining nazariy asoslari
1.1. Muloqot tushunchasi va uning psixologik-pedagogik
mohiyati ……………..
1.2. Tarbiya jarayonida muloqotning o‘rni va ahamiyati ……………………..….
1.3. O‘quvchilar shaxsiy rivojida muloqotning ijtimoiy-psixologik ta’siri ………
II BOB. Zamonaviy maktab o‘quvchilari tarbiyasida muloqotning o‘ziga
xos jihatlari
2.1. Maktab o‘quvchilari muloqotida zamonaviy axborot vositalarining
roli …….
2.2.O‘quvchi-o‘qituvchi va o‘quvchi-o‘quvchi muloqotining tarbiyaviy
ahamiyati …………………………………………………………………………
.
2.3.Zamonaviy maktab o‘quvchilarida samarali muloqotni shakllantirish
yo‘llari ……………………………………………………………………………
.
Xulosa ……………………………………………………………………………
.
Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………………...

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda ta’lim jarayonida shaxs
tarbiyasi va kamolotini ta’minlashda muloqotning ahamiyati beqiyosdir. Chunki
o‘quvchi nafaqat bilim oladi, balki u ijtimoiy hayotda o‘z o‘rnini topish, shaxsiy
fazilatlarini shakllantirish, o‘z fikrini erkin ifoda etish va boshqalar bilan
sog‘lom munosabat o‘rnatishni ham o‘rganadi. Muloqot maktab davridan
boshlab o‘quvchining dunyoqarashini shakllantiradi, unda ijtimoiy faoliyatga
tayyorlovchi ko‘nikmalar paydo qiladi. Ayniqsa, globallashuv sharoitida
axborot texnologiyalari hayotimizning ajralmas qismiga aylangan bir paytda
muloqotning mazmuni ham o‘zgarib bormoqda. O‘quvchilar ijtimoiy tarmoqlar,
internet, turli mobil ilovalar orqali muloqotga kirishib, ularning tafakkuri va
xulq-atvorida yangi xususiyatlar shakllanmoqda. Shu bois muloqotni faqat
oddiy suhbat yoki axborot almashish vositasi sifatida emas, balki tarbiyaviy
jarayonning asosiy omili sifatida o‘rganish zarur. Bu mavzuning dolzarbligini
ta’lim amaliyoti ham tasdiqlaydi, chunki o‘qituvchi va o‘quvchi, o‘quvchi va
o‘quvchi o‘rtasidagi muloqotning sifatli tashkil etilishi tarbiya natijalarini
belgilab beradi. Zamonaviy maktabda muloqot madaniyatini shakllantirish va
uni to‘g‘ri yo‘naltirish jamiyat taraqqiyoti uchun ham muhim ahamiyat kasb
etadi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Muloqot masalalari
tarixan ham psixologiya, ham pedagogika fanlarida alohida o‘rganilgan
yo‘nalish hisoblanadi. L.S. Vygotskiy muloqotning inson tafakkuri va nutq
rivojidagi ahamiyatini tahlil qilib, uning shaxs shakllanishidagi o‘rnini ko‘rsatib
berdi. A.N. Leontyev faoliyat nazariyasida muloqotni insonning asosiy

4ehtiyojlaridan biri sifatida yoritgan. B.G. Ananyev esa muloqotning ijtimoiy-
psixologik jihatlarini chuqur tadqiq qilgan. Pedagogik nuqtayi nazardan
qaraganda, A.S. Makarenko muloqotni tarbiya jarayonida intizom, jamoa ruhini
shakllantirish vositasi sifatida ko‘rsatgan bo‘lsa, V.A. Suxomlinskiy o‘qituvchi
va o‘quvchi o‘rtasidagi samimiy muloqotning tarbiyaviy natijalariga alohida
e’tibor qaratgan. O‘zbek olimlari orasida Sh. Sharipov va boshqa tadqiqotchilar
ham bu borada ilmiy izlanishlar olib borgan. Biroq zamonaviy axborot-
kommunikatsiya texnologiyalari ta’siri ostida shakllanayotgan yangi avlod
muloqoti, ularning virtual makondagi faoliyati va bu jarayonning tarbiyaviy
oqibatlari hali yetarlicha tahlil qilinmagan. Shu sababli mavzu bugungi
pedagogik va psixologik tadqiqotlar uchun yangicha yondashuvni talab
qilmoqda.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs
ishining nazariy ahamiyati, avvalo, muloqot tushunchasining psixologik va
pedagogik asoslarini ilmiy jihatdan yoritib berishida namoyon bo‘ladi. Tadqiqot
davomida muloqotning shaxs rivojidagi o‘rni, tarbiyaviy jarayondagi vazifalari
va ijtimoiy-psixologik ta’siri nazariy jihatdan umumlashtiriladi. Bu esa ta’lim
va tarbiya jarayonida qo‘llaniladigan metodik yondashuvlarni boyitishga xizmat
qiladi. Amaliy ahamiyati esa o‘quvchi-o‘qituvchi va o‘quvchi-o‘quvchi
o‘rtasidagi muloqotni to‘g‘ri tashkil etish, zamonaviy axborot vositalaridan
oqilona foydalanish hamda samarali muloqotni shakllantirish bo‘yicha
tavsiyalar ishlab chiqishda ko‘rinadi. Shuningdek, o‘quvchilarda muloqot
madaniyatini rivojlantirish, ularni jamoadagi faoliyatga tayyorlash ham ushbu
ishning muhim amaliy jihatlaridandir. Tadqiqot natijalari pedagogik amaliyotda
qo‘llanishi, dars jarayonida interfaol metodlar orqali o‘quvchilarni faollashtirish
va tarbiyaviy ishlarni samarali tashkil qilishda yordam beradi. Shu bilan birga,
o‘qituvchilar, psixologlar hamda ota-onalar uchun ham o‘quvchilar bilan
sog‘lom muloqot o‘rnatishda uslubiy manba bo‘lib xizmat qilishi mumkin.

5Kurs ishi mavzusining obyekti - Maktab o‘quvchilari tarbiyaviy
jarayonida shakllanadigan muloqot jarayoni.
Kurs ishi mavzusining predmeti - O‘quvchilar shaxsiy rivojida va
tarbiyaviy faoliyatida muloqotning ijtimoiy-psixologik hamda pedagogik
jihatlari.
Kurs ishi mavzusining maqsadi Zamonaviy maktab o‘quvchilari
tarbiyasida muloqotning o‘rni va ahamiyatini tahlil qilish hamda samarali
muloqotni shakllantirish yo‘llarini ko‘rsatib berish.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Muloqot tushunchasi va uning psixologik-pedagogik mohiyatini ochib
berish;
 Tarbiya jarayonida muloqotning o‘rnini aniqlash;
 O‘quvchilar shaxsiy rivojida muloqotning ijtimoiy-psixologik ta’sirini tahlil
qilish;
 Maktab o‘quvchilari muloqotida zamonaviy axborot vositalarining rolini
ko‘rsatish;
 O‘quvchi-o‘qituvchi hamda o‘quvchi-o‘quvchi muloqotining tarbiyaviy
ahamiyatini yoritish;
 Zamonaviy maktab o‘quvchilarida samarali muloqotni shakllantirish
bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining metodlari
 Ilmiy adabiyotlarni tahlil qilish;
 Kuzatish va suhbat metodi;
 Taqqoslash va umumlashtirish;
 Pedagogik tajribalarni o‘rganish va tahlil qilish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Birinchi bobda muloqot va tarbiya
jarayonining nazariy asoslari yoritiladi, ikkinchi bobda esa zamonaviy maktab
o‘quvchilari tarbiyasida muloqotning o‘ziga xos jihatlari tahlil qilinadi.

6I BOB. Muloqot va tarbiya jarayonining nazariy asoslari
1.1. Muloqot tushunchasi va uning psixologik-pedagogik mohiyati
Muloqot inson hayotining ajralmas qismi hisoblanadi. Inson jamiyatdan
tashqarida yashay olmaydi va uning barcha faoliyati muloqot orqali amalga
oshiriladi. Muloqot nafaqat axborot almashish vositasi, balki shaxsning
shakllanishi, ijtimoiy tajribani o‘zlashtirishi, axloqiy qadriyatlarni egallashi va
o‘zini jamiyatda namoyon etishining muhim omilidir. Har bir inson tug‘ilgan
kundan boshlab muloqot jarayoniga kirishadi, dastlab ona bilan bo‘lgan
emotsional aloqalar, keyinchalik oila a’zolari bilan suhbatlar orqali muloqot
shakllanadi. Shu tariqa muloqot insonning shaxs sifatida rivojlanishida
markaziy o‘rin egallaydi.
Muloqot tushunchasiga turli olimlar turlicha ta’rif berganlar. Psixologiyada
muloqot insonlar o‘rtasidagi axborot almashish, bir-birini tushunish va
hamkorlik faoliyatini tashkil etish jarayoni sifatida talqin qilinadi.
Pedagogikada esa muloqot ta’lim-tarbiya jarayonining asosi, o‘qituvchi va
o‘quvchi o‘rtasidagi samarali munosabatlarning poydevori sifatida qaraladi.
Demak, muloqot ikki yoqlama jarayon bo‘lib, u orqali nafaqat axborot
yetkaziladi, balki his-tuyg‘ular, munosabatlar, qadriyatlar va ijtimoiy tajriba
ham o‘tkaziladi.
Muloqotning psixologik mohiyatiga nazar tashlasak, u insonning psixik
rivojida alohida rol o‘ynaydi. L.S. Vygotskiy muloqotni shaxs tafakkuri va
nutqining rivojlanishi bilan uzviy bog‘liq holda o‘rgangan. Unga ko‘ra, muloqot
orqali inson ijtimoiy tajribani o‘zlashtiradi va tafakkur faoliyatini rivojlantiradi.
A.N. Leontyev esa muloqotni inson faoliyatining bir turi deb baholaydi. Unga

7ko‘ra, inson ehtiyojlarini qondirish uchun faoliyatga kirishadi va bu faoliyat
muloqot orqali amalga oshadi. B.G. Ananyev esa muloqotni shaxsning
ijtimoiylashuv jarayonidagi asosiy vosita sifatida ko‘rib, uning psixologik
tuzilishini chuqur tahlil qilgan.
Pedagogik nuqtayi nazardan qaralganda, muloqot tarbiya jarayonida
beqiyos ahamiyat kasb etadi. O‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi muloqot
nafaqat bilim olishni, balki shaxsiy sifatlarni shakllantirishni ham ta’minlaydi.
Masalan, sinfda o‘qituvchining muloyim ohangda so‘zlashi, adolatli
munosabati, o‘quvchining fikrini hurmat qilishi – bularning barchasi tarbiyaviy
jihatdan kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Aksincha, qo‘pol, bepisand yoki e’tiborsiz
muloqot o‘quvchida salbiy xulq-atvor shakllanishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Shuning uchun pedagogik jarayonda muloqotning madaniyati, usullari va
shakllariga alohida e’tibor qaratiladi.
Muloqotning mohiyatini to‘liq anglash uchun uning asosiy funksiyalarini
ko‘rib chiqish lozim. Birinchidan, axborot funksiyasi – muloqot orqali insonlar
bir-birlariga bilim, tajriba, axborot yetkazadilar. Ikkinchidan, tushunish
funksiyasi – suhbatdoshlar bir-birini anglaydilar, o‘z fikrlarini moslashtiradilar.
Uchinchidan, ta’sir funksiyasi – muloqot orqali inson o‘z fikri, g‘oyasi,
hissiyoti bilan boshqalarga ta’sir ko‘rsatadi. To‘rtinchidan, emosional
funksiyasi – muloqot insonlarning his-tuyg‘ularini ifodalash, baham ko‘rish
imkonini beradi. Nihoyat, tarbiyaviy funksiyasi – muloqot jarayonida
qadriyatlar, axloqiy me’yorlar, jamiyat qoidalari o‘zlashtiriladi.
Shuningdek, muloqotning shakllari ham xilma-xildir. Kundalik hayotda
odamlar og‘zaki nutq, yozma nutq, mimika, imo-ishora, intonatsiya orqali
muloqot qiladi. Bugungi kunda esa virtual muloqot, ya’ni internet, ijtimoiy
tarmoqlar orqali muloqot qilish ham keng tarqalgan. Har bir shaklning o‘ziga
xos ijobiy va salbiy jihatlari mavjud. Masalan, og‘zaki muloqotda his-
tuyg‘ularni bevosita ifodalash mumkin, yozma muloqot esa fikrlarni aniq va

8tartibli yetkazishga yordam beradi. Virtual muloqot esa tezkor va qulay bo‘lsa-
da, ko‘pincha yuzma-yuz muloqotning samimiyligini bera olmaydi.
Pedagogik jarayonda muloqotning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan
o‘qituvchining muloqot mahoratiga bog‘liq. Tajribali pedagog o‘quvchilarning
yosh xususiyatlarini hisobga olib, ularga mos muloqot usullaridan foydalanadi.
Jadval 1. Muloqot tushunchasi va uning psixologik-pedagogik mohiyati
№ Muloqot turi Ta’rif Asosiy
vositalar Tarbiyaviy ahamiyati
1 Og‘zaki
muloqot Nutq orqali
axborot
almashish
jarayoni So‘z, nutq,
suhbat,
ma’ruza O‘quvchilarni savodli
gapirishga, fikrni aniq
ifodalashga, ijodiy
tafakkurni rivojlantirishga
yordam beradi.
2 Og‘zaki
bo‘lmagan
muloqot Harakat, imo-
ishora, mimika
orqali ma’lumot
yetkazish Qo‘l-
oyoqlarning
harakati, yuz
ifodalari O‘quvchilarda emotsional
sezgirlikni kuchaytiradi,
his-tuyg‘ularni anglashga
o‘rgatadi.
3 Yozma muloqot Harflar va matn
orqali fikrni
ifodalash
jarayoni Xatlar,
insholar,
elektron
xabarlar Yozma savodxonlikni
oshirish, tahliliy fikrlashni
rivojlantirish, mustaqil
ishlash malakasini
shakllantirish.
4 Rasmiy muloqot Qoidalar asosida,
belgilangan
tartibda olib
boriladigan
muloqot Hujjatlar,
rasmiy nutq Me’yor va qoidalarga
amal qilishni, intizomni
mustahkamlashni
o‘rgatadi.
5 Norasmiy
muloqot Erkin, shaxsiy
munosabatlarda
yuzaga keladigan
muloqot Do‘stona
suhbat, o‘yin,
norasmiy
uchrashuvlar Bolalarda ijtimoiy
ko‘nikmalarni
rivojlantirish, hamkorlik
va do‘stlikni kuchaytirish.
6 Pedagogik
muloqot O‘qituvchi va
o‘quvchi
o‘rtasidagi
maqsadli ta’sirga
asoslangan
jarayon Dars,
tarbiyaviy
tadbirlar,
suhbat Bilim berish, tarbiyaviy
ta’sir ko‘rsatish,
o‘quvchilarni ijtimoiy faol
shaxs sifatida
shakllantirish.
7 Axborot- Texnologiyalar Telefon, Zamonaviy axborot

9kommunikatsion
muloqot orqali olib
boriladigan
muloqot internet,
ijtimoiy
tarmoqlar savodxonligini oshiradi,
lekin nazorat qilinmasa
salbiy oqibatlar ham
keltirishi mumkin.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun ko‘proq rag‘batlantiruvchi, emotsional
muloqot samarali bo‘lsa, yuqori sinflarda muloqot ilmiy, mantiqiy, dalillarga
asoslangan shaklda olib borilishi lozim. Bundan tashqari, o‘quvchilarning
o‘zaro muloqotini ham to‘g‘ri yo‘naltirish muhim. Chunki sinfdagi do‘stona
munosabatlar, jamoaviy ishlar orqali o‘quvchilar bir-biridan ta’sirlanadilar va
o‘zaro muloqot tarbiyaviy jarayonning ajralmas qismiga aylanadi.
Muloqotning ijtimoiy-psixologik mohiyati ham alohida ahamiyatga ega.
Inson muloqot orqali jamiyatda o‘z o‘rnini topadi, ijtimoiy me’yor va
qadriyatlarni o‘zlashtiradi. Muloqotsiz insonning jamiyatda to‘laqonli faoliyat
yuritishi mumkin emas. Shu bois, ijtimoiy fanlarda ham muloqot shaxsni
ijtimoiylashtirishning asosiy mexanizmi sifatida qaraladi. O‘quvchi esa maktab
davrida ana shu ijtimoiylashuv jarayonining faol ishtirokchisiga aylanadi.
muloqot tushunchasi va uning psixologik-pedagogik mohiyati tarbiya
jarayonining nazariy asosini tashkil etadi. U shaxs rivojida, ta’lim jarayonida,
jamiyatda o‘z o‘rnini topishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Shu sababli muloqotni
to‘g‘ri tashkil qilish, uning madaniyatiga rioya etish va tarbiyaviy ahamiyatidan
oqilona foydalanish bugungi kunda dolzarb vazifalardan biridir.
1.2. Tarbiya jarayonida muloqotning o‘rni va ahamiyati
Tarbiya jarayoni inson shaxsini shakllantirish, uni jamiyatda to‘laqonli
hayot kechirishga tayyorlash, ijtimoiy me’yorlarni o‘zlashtirish va ma’naviy-
axloqiy qadriyatlar asosida voyaga yetkazishni ko‘zda tutadi. Ushbu jarayonda
muloqot alohida o‘rin tutadi, chunki u o‘qituvchi va o‘quvchi, ota-ona va bola,
jamiyat a’zolari o‘rtasida axborot almashish, tajriba uzatish, qadriyatlarni

10singdirishning eng muhim vositasidir. Muloqot — tarbiyaning ham mazmuni,
ham shakli, ham usuli sifatida namoyon bo‘ladi.
Pedagogika va psixologiyada ko‘rsatib o‘tilishicha, muloqot shaxsni
ijtimoiylashuv jarayoniga olib kiradi. Bola oilada dastlab ona-ota bilan muloqot
qilgan holda dunyoni bilishni boshlaydi. Keyinroq maktabgacha ta’lim
muassasalari, maktab, do‘stlar davrasi uning muloqot doirasini kengaytiradi.
Demak, tarbiya jarayoni muloqotsiz bo‘lishi mumkin emas, u inson
kamolotining poydevoridir.
Muloqotning tarbiya jarayonidagi o‘rni uch asosiy yo‘nalishda namoyon
bo‘ladi:
Axborot almashish vositasi sifatida. Tarbiyachi va tarbiyalanuvchi o‘rtasida
bilim, tajriba, ko‘nikma, qadriyatlar almashuvi sodir bo‘ladi.
Tarbiyaviy ta’sir mexanizmi sifatida. O‘qituvchi yoki ota-ona bolaning
shaxsiy fazilatlariga muloqot orqali bevosita yoki bilvosita ta’sir ko‘rsatadi.
Shaxslararo munosabatlarni shakllantirish vositasi sifatida. Muloqot orqali
bolada jamoaga moslashuv, do‘stlik, hamkorlik, hurmat va bag‘rikenglik hislari
shakllanadi.
Muloqotning tarbiyadagi ahamiyatini chuqurroq ochib berish uchun uning
ijtimoiy, ma’naviy va psixologik jihatlariga alohida to‘xtalish zarur.
1. Muloqotning ijtimoiy ahamiyati
Jamiyat taraqqiyoti davomida qadriyatlar, urf-odatlar, me’yorlar, bilim va
ko‘nikmalar avloddan-avlodga faqat muloqot vositasida o‘tib kelgan. Tarbiya
jarayonida bu jarayon yanada muhimdir, chunki yosh avlod kattalar bilan
muloqot qilmas ekan, u jamiyat me’yorlarini o‘zlashtira olmaydi. Shuningdek,
muloqot bolada ijtimoiy faoliyatga kirishish, jamoada o‘z o‘rnini topish
imkoniyatini beradi.
2. Muloqotning ma’naviy ahamiyati
Tarbiya jarayonida muloqot nafaqat axborot almashish, balki qadriyatlarni
singdirish vositasidir. Bola o‘qituvchi yoki ota-onasi bilan suhbatlasharkan,

11uning nutqidan, ohangidan, tanlagan so‘zlaridan, xatti-harakatlaridan ma’naviy
saboq oladi. Ma’naviy qadriyatlar hamisha muloqot jarayonida yashirin yoki
oshkora ravishda tarbiyalanuvchiga ta’sir ko‘rsatadi.
3. Muloqotning psixologik ahamiyati
Psixologlar fikriga ko‘ra, inson shaxsiyati faqat muloqot jarayonida
shakllanadi. Bola muloqot orqali o‘z fikrini ifodalashga, his-tuyg‘ularini
boshqarishga, boshqalarni anglashga o‘rganadi. Tarbiya jarayonida muloqot
bolaning o‘z-o‘ziga ishonchini oshiradi, ijobiy motivatsiyani kuchaytiradi,
o‘zaro hamkorlik muhitini yaratadi.
Tarbiya jarayonida muloqotning ahamiyatini quyidagi jihatlar orqali ham
ko‘rsatish mumkin:
Bilim berish: Muloqot orqali tarbiyachi bilimlarni yetkazadi, o‘quvchi esa
uni qabul qiladi va qayta ishlaydi.
Qiziqtirish: O‘quvchilarni o‘qishga jalb etish, ularda motivatsiya uyg‘otish
uchun samimiy va qiziqarli muloqot zarur.
Axloqiy tarbiya: O‘qituvchining nutqi, munosabati, ohangi, odob-axloqi
bolalar ongiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi.
Jamoaga moslashtirish: O‘quvchi o‘zini jamoada tutish, do‘stlar bilan
munosabat qurish, hamkorlikni o‘rganishda muloqotdan foydalanadi.
Konfliktlarni hal qilish: Muloqot orqali kelishmovchiliklar bartaraf etiladi,
murosa madaniyati shakllanadi.
Muloqotning tarbiya jarayonidagi vazifalari
O‘quvchilarda nutqiy madaniyatni rivojlantirish.
O‘zaro hurmat va bag‘rikenglikni shakllantirish.
Axborot almashuvini samarali tashkil etish.
O‘quvchilarda ijtimoiy-psixologik moslashuvni ta’minlash.
Tarbiyaviy jarayonni emotsional jihatdan boyitish
Pedagogik muloqotning o‘ziga xosligi

12Tarbiyaviy muloqot boshqa muloqotlardan farq qiladi. Uning markazida
tarbiyalanuvchi shaxsini shakllantirish maqsadi turadi. Pedagogik muloqot
jarayonida o‘qituvchi yetakchi, yo‘naltiruvchi rolini bajaradi, ammo bu jarayon
buyruqbozlik emas, balki hamkorlik va ishonch asosida kechadi. Shuningdek,
pedagogik muloqotda axborot bir tomonlama emas, ikki tomonlama
harakatlanadi, ya’ni o‘qituvchi ham, o‘quvchi ham faol sub’ekt sifatida
qatnashadi.
Zamonaviy ta’limda muloqotning roli
Bugungi globallashuv davrida muloqotning ahamiyati yanada ortmoqda.
Chunki yoshlar nafaqat oilada va maktabda, balki internet va ijtimoiy tarmoqlar
orqali ham turli muloqot shakllarini o‘zlashtirmoqda. Tarbiya jarayonida bu
imkoniyatlardan samarali foydalanish, axborot oqimini boshqarish, yoshlarni
zararli ta’sirlardan asrash pedagoglarning dolzarb vazifasidir.
Muloqot — tarbiya jarayonining yuragi hisoblanadi. U holda tarbiya
samarali kechishi mumkin emas. O‘quvchi bilan samimiy, do‘stona, o‘zaro
hurmatga asoslangan muloqot o‘rnatilganida, ta’lim-tarbiya jarayoni yanada
samarali bo‘ladi. Shu sababli o‘qituvchilar va ota-onalar muloqot madaniyatini
shakllantirishga, uning psixologik va pedagogik qonuniyatlarini o‘zlashtirishga
alohida e’tibor qaratishlari lozim.
1.3. O‘quvchilar shaxsiy rivojida muloqotning ijtimoiy-psixologik
ta’siri
Muloqot inson shaxsining shakllanishida va rivojlanishida eng muhim
jarayonlardan biri sifatida namoyon bo‘ladi. Inson o‘zini jamiyat a’zosi sifatida
anglash, o‘z fikrini ifodalash, boshqalar bilan hamkorlik qilish va o‘ziga xos
ijtimoiy tajribalarni egallashni aynan muloqot orqali amalga oshiradi. Ayniqsa,
maktab yoshidagi o‘quvchilar uchun muloqotning ahamiyati beqiyosdir. Chunki
maktab davri shaxsning ijtimoiylashuvi, uning axloqiy qarashlari, ma’naviy

13qadriyatlari va shaxsiy fazilatlari shakllanadigan eng muhim bosqich
hisoblanadi.
O‘quvchi maktabga qadam qo‘yganidan boshlab, u yangi ijtimoiy muhitga
kiradi. Endi u oiladagi cheklangan doira bilan emas, balki kengroq jamoa —
sinfdoshlari, o‘qituvchilari va maktab jamoasi bilan aloqaga kirishadi. Bu
jarayonda uning muloqot madaniyati, o‘zini tutish qoidalari, ijtimoiy
me’yorlarni o‘zlashtirish darajasi asta-sekin rivojlanib boradi. Shu sababli
muloqot o‘quvchi shaxsining rivojida asosiy psixologik va ijtimoiy omil sifatida
qaraladi.
Muloqotning ijtimoiy ahamiyati shundaki, u o‘quvchining jamiyatga
moslashuvini ta’minlaydi. Bola muloqot orqali jamiyatda mavjud bo‘lgan
qadriyatlarni, an’analarni va me’yorlarni o‘zlashtiradi. Masalan, sinfdoshlari
bilan o‘zaro hamkorlikda ishlash, o‘qituvchi topshiriqlarini bajarish, jamoaviy
o‘yinlarda qatnashish orqali o‘quvchi jamoaning to‘laqonli a’zosi sifatida o‘zini
his qila boshlaydi. Agar bola muloqotda faol bo‘lsa, u ijtimoiy munosabatlarda
ham faol bo‘ladi. Aksincha, muloqotdan chetda qolgan bola jamiyatda o‘z
o‘rnini topishda qiynalishi mumkin.
Psixologik nuqtai nazardan esa, muloqot o‘quvchining o‘z-o‘zini anglash
jarayonida asosiy vositadir. O‘quvchi suhbat jarayonida o‘z fikrlarini bayon
qiladi, boshqalar fikrini tinglaydi, o‘zini ular bilan taqqoslaydi. Bu jarayon
shaxsiy “men”ni shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Masalan, bola biror
vaziyatda o‘z fikrini aytganda, uning sinfdoshlari yoki o‘qituvchisi unga e’tibor
bersa, uni qo‘llab-quvvatlasa, bola o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi.
Aksincha, uning fikri kamsitilsa yoki e’tiborsiz qoldirilsa, bola o‘zini past
baholay boshlaydi.
Muloqotning ijtimoiy-psixologik ta’siri o‘quvchining hissiy rivojlanishida
ham yaqqol ko‘rinadi. O‘quvchi o‘z do‘stlari bilan muloqotda quvonch,
hayajon, baxtiyorlik, ba’zan esa xafa bo‘lish kabi his-tuyg‘ularni boshdan
kechiradi. Shu jarayonda u o‘z hissiyotlarini boshqarishni, boshqalar

14tuyg‘ulariga hurmat bilan qarashni, muammolarni murosa orqali hal qilishni
o‘rganadi. Bu esa keyinchalik uning hayotiy tajribasida juda katta ahamiyatga
ega bo‘ladi.
O‘quvchilar muloqot jarayonida ijtimoiy ko‘nikmalarni egallaydilar.
Masalan, o‘z fikrini ravon ifoda etish, boshqalar fikrini tinglash, hamkorlikda
ishlash, nizolarni hal qilish kabi ko‘nikmalarni ular muloqot orqali
o‘zlashtiradilar. Shu bois pedagoglar muloqotni tarbiyaviy jarayonning
markaziy bo‘g‘ini sifatida ko‘radilar. O‘qituvchi o‘quvchi bilan muloqotda
bo‘larkan, unga faqat bilim bermaydi, balki uning shaxsiy rivojiga ham bevosita
ta’sir ko‘rsatadi.
Muloqotning yana bir muhim ijtimoiy-psixologik ta’siri — motivatsiyani
kuchaytirishdir. O‘quvchi o‘qituvchi va ota-onasi tomonidan samimiy
muloqotga jalb qilinsa, uning o‘qishga bo‘lgan qiziqishi ortadi. Do‘stlar bilan
o‘zaro muloqot esa o‘quvchining ijtimoiy faolligini oshiradi. Masalan, sinfdagi
ijobiy muloqot muhitida bola o‘z bilimini oshirishga intiladi, ijtimoiy hayotda
faol bo‘lishga harakat qiladi.
Shuningdek, muloqot o‘quvchilar orasida ijtimoiy tenglikni ta’minlashda
ham muhim rol o‘ynaydi. Samarali muloqot bo‘lgan jamoada har bir bola o‘zini
qadrlangan his qiladi. Aksincha, muloqotda chetlab o‘tilgan o‘quvchi o‘zini
jamoaga yot deb bilishi, bu esa uning psixologik rivojiga salbiy ta’sir
ko‘rsatishi mumkin.
Agar muloqot to‘g‘ri yo‘naltirilmasa, o‘quvchilar shaxsiy rivojida turli
muammolar yuzaga keladi. Jumladan, past o‘z-o‘zini baholash, ishonchsizlik,
agressivlik yoki jamoadan chetlashish kabi salbiy holatlar shular jumlasidandir.
Shu bois tarbiya jarayonida muloqotni to‘g‘ri tashkil etish o‘qituvchi va ota-
onalarning eng muhim vazifasi hisoblanadi.
Muloqotning ijobiy ta’siri natijasida o‘quvchilarda quyidagi sifatlar
shakllanadi:
o‘z-o‘zini anglash va mustaqil fikrlash;

15boshqalar fikrini hurmat qilish va bag‘rikenglik;
hamkorlik va jamoada ishlash ko‘nikmalari;
ijtimoiy moslashuvchanlik va faollik;
hissiyotlarni boshqarish va empatiya.
Muloqot jarayonida tarbiya samaradorligini oshirish uchun pedagoglar
quyidagilarga e’tibor berishlari lozim:
O‘quvchilar bilan samimiy va do‘stona munosabat o‘rnatish.
Har bir o‘quvchining fikrini tinglash va qadrlash.
O‘quvchilar o‘rtasida o‘zaro hurmat va hamkorlik muhitini shakllantirish.
Konfliktlarni muloqot orqali hal qilish madaniyatini o‘rgatish.
Zamonaviy axborot vositalaridan foydalanib, ijobiy muloqotni yo‘lga
qo‘yish. muloqot o‘quvchilar shaxsiy rivojida ijtimoiy va psixologik jihatdan
ulkan ahamiyatga ega. U nafaqat bilim va ko‘nikmalarni egallash vositasi, balki
shaxsiy sifatlarni shakllantiruvchi, jamiyatda munosib o‘rin topishga yordam
beruvchi asosiy mexanizm hisoblanadi. Shu sababli zamonaviy ta’lim
jarayonida muloqot madaniyatiga alohida e’tibor qaratish, o‘quvchilarni
samarali muloqotga o‘rgatish eng muhim vazifalardan biri bo‘lib qolmoqda.

16II BOB. Zamonaviy maktab o‘quvchilari tarbiyasida muloqotning o‘ziga
xos jihatlari
2.1. Maktab o‘quvchilari muloqotida zamonaviy axborot vositalarining
roli
Zamonaviy jamiyatning taraqqiyoti axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarining beqiyos darajada rivojlanishi bilan belgilanmoqda. Inson
faoliyatining deyarli barcha sohalarida raqamli texnologiyalar qo‘llanilmoqda,
xususan, ta’lim tizimi ham bundan mustasno emas. Ayniqsa, maktab yoshidagi
o‘quvchilarning hayotida internet, mobil aloqa, ijtimoiy tarmoqlar, turli
messenjerlar orqali muloqot qilish jarayoni kundalik odatiy holga aylangan. Shu
bois, zamonaviy axborot vositalarining maktab o‘quvchilari tarbiyasidagi o‘rni
va rolini chuqur tahlil etish dolzarb masalalardan biridir.
Maktab o‘quvchilari, ayniqsa, o‘smir yoshidagilar o‘z shaxsiy rivojlanishida
muloqotga katta ehtiyoj sezadilar. Ular jamoadagi o‘rnini belgilash, o‘z
fikrlarini bildirish, do‘stlar topish va o‘zini namoyon qilishda muloqotdan keng
foydalanadilar. Agar ilgari muloqotning asosiy shakli yuzma-yuz uchrashuvlar,
suhbatlar, maktab tadbirlari yoki oilaviy davralar bo‘lgan bo‘lsa, hozirda uning
shakllari sezilarli darajada kengayib, virtual makon orqali amalga oshmoqda.
Internet va mobil texnologiyalar tufayli o‘quvchilar istalgan vaqtda bir-birlari
bilan bog‘lana oladilar, bu esa ularning ijtimoiy aloqalarini yanada
faollashtirmoqda.

17Zamonaviy axborot vositalarining tarbiyadagi ijobiy jihatlari ko‘p. Avvalo,
ular orqali o‘quvchilar tezkor ma’lumot olish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Masalan, darsda tushunmagan mavzuni internet orqali izlab topish, qo‘shimcha
adabiyotlar bilan tanishish, onlayn ta’lim platformalaridan foydalanish ularning
bilim darajasini oshirishga yordam beradi. Bundan tashqari, ijtimoiy tarmoqlar
va guruhlar orqali o‘quvchilar turli loyihalarda ishtirok etishlari, o‘z
tengdoshlari bilan tajriba almashishlari mumkin. Shu jihatdan qaralganda,
axborot vositalari muloqotni yangi bosqichga olib chiqmoqda.
Biroq zamonaviy axborot vositalarining o‘quvchilar muloqotiga salbiy
ta’sirlari ham mavjud. Birinchidan, virtual muloqotning haddan tashqari
ko‘payishi ularning real hayotdagi muloqot ko‘nikmalarini susaytirishi
mumkin. O‘quvchi yuzma-yuz gaplashishdan ko‘ra yozma chatda o‘zini
qulayroq his qila boshlaydi. Bu esa kelajakda shaxsiy munosabatlarda
muammolar keltirib chiqaradi. Ikkinchidan, internetda mavjud bo‘lgan zararli
axborotlar, nojo‘ya kontentlar o‘quvchi ongiga salbiy ta’sir ko‘rsatib, tarbiya
jarayonida qiyinchiliklar tug‘dirishi mumkin. Shu sababli o‘qituvchilar va ota-
onalar bu jarayonda faol ishtirok etib, nazorat va yo‘naltirishni ta’minlashlari
zarur.
Maktab o‘quvchilari orasida ijtimoiy tarmoqlardan foydalanishning keng
tarqalganligi muloqotning mazmunini ham o‘zgartirib yubordi. Masalan,
“Telegram”, “Instagram”, “TikTok” kabi platformalarda ular ko‘proq vaqt
o‘tkazishmoqda. Bu platformalar orqali ular nafaqat axborot almashadilar, balki
o‘z fikrlarini erkin ifoda etish, o‘zini reklama qilish, shaxsiy imij yaratish
imkoniyatiga ham ega bo‘ldilar. Shu bilan birga, bu jarayon ko‘pincha sun’iy
ijtimoiy taqqoslashlarni yuzaga keltiradi. O‘quvchi o‘zini boshqa tengdoshlari
bilan solishtiradi, natijada o‘ziga baho berish mezonlari ham o‘zgaradi. Bu
holat psixologik bosim, hatto depressiv kayfiyatlarga olib kelishi mumkin.
Tarbiyaviy jarayonda muloqotning ahamiyati shundaki, u o‘quvchilarning
ijtimoiy ko‘nikmalarini shakllantiradi. Shu nuqtai nazardan qaraganda,

18zamonaviy axborot vositalaridan to‘g‘ri foydalanish ularning tarbiyasida
samarali vosita bo‘lishi mumkin. Masalan, o‘qituvchi onlayn guruhlar orqali
o‘quvchilarni kitob o‘qishga undashi, ma’naviy-ma’rifiy suhbatlar tashkil etishi
yoki turli interaktiv topshiriqlar berishi mumkin. Bu jarayonda axborot
vositalari vositachilik qilsa-da, muloqotning tarbiyaviy mohiyati saqlanib
qoladi.Shu bilan birga, zamonaviy axborot vositalari yordamida ota-onalar va
maktab o‘rtasidagi hamkorlik ham mustahkamlanmoqda. O‘quvchilarning
baholari, darsga qatnashishi, intizomi haqida ma’lumotlarni onlayn tizimlarda
kuzatish imkoniyati tarbiya jarayonining samaradorligini oshirmoqda. Bu esa
o‘quvchilarning o‘zini mas’uliyatli his qilishiga, ota-onalarning esa tarbiya
jarayonida faolroq bo‘lishiga olib kelmoqda.
Yana bir muhim jihat shundaki, zamonaviy axborot vositalari o‘quvchilarda
ijodiy muloqot imkoniyatlarini kengaytirmoqda. Masalan, ular turli dizayn
dasturlarida ishlash, video tayyorlash, blog yuritish orqali o‘z qobiliyatlarini
namoyon etadilar. Bu esa nafaqat ularning shaxsiy rivojiga, balki
ijtimoiylashuviga ham katta ta’sir ko‘rsatadi. O‘quvchi o‘z ishini internet orqali
keng auditoriyaga taqdim etadi, bu esa uni yangi muvaffaqiyatlarga
ilhomlantiradi.Shunday qilib, zamonaviy axborot vositalari maktab o‘quvchilari
muloqotida beqiyos ahamiyat kasb etmoqda. Ularning to‘g‘ri va maqsadli
qo‘llanilishi o‘quvchilarning shaxsiy rivojlanishi, bilim olishi va tarbiyasiga
ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Biroq noto‘g‘ri yoki nazoratsiz foydalanish ko‘plab
salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shu sababli tarbiyachilar, o‘qituvchilar
va ota-onalar o‘quvchilarni axborot vositalaridan foydalanish madaniyatiga
o‘rgatishlari, ularga muloqotning sog‘lom shakllarini tanlashda yordam
berishlari lozim.
2.2. O‘quvchi-o‘qituvchi va o‘quvchi-o‘quvchi muloqotining tarbiyaviy
ahamiyati

19Muloqot inson hayoti va jamiyat taraqqiyotining ajralmas tarkibiy qismi
hisoblanadi. Inson jamiyatda yashar ekan, u o‘zining fikrini boshqalarga
yetkazish, o‘zaro tushunish, birgalikda faoliyat yuritish uchun doimo muloqotga
ehtiyoj sezadi. Ayniqsa, ta’lim va tarbiya jarayonida muloqotning o‘rni
beqiyosdir. Chunki o‘quvchi shaxsini shakllantirishda, uni jamiyat hayotiga
tayyorlashda, odob-axloq qoidalarini singdirishda bevosita o‘qituvchi va
sinfdoshlar bilan o‘zaro muloqot hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Shu bois
o‘quvchi-o‘qituvchi va o‘quvchi-o‘quvchi o‘rtasidagi muloqotni to‘g‘ri tashkil
etish, unga ijobiy yo‘nalish berish tarbiya jarayonining asosiy shartlaridan
biridir.
Avvalo, o‘qituvchi bilan o‘quvchi o‘rtasidagi muloqot haqida to‘xtalish
lozim. Bu muloqot ta’lim-tarbiya jarayonining markazida turadi. Chunki
o‘quvchi uchun o‘qituvchi nafaqat bilim manbai, balki hayotiy tajriba, odob-
axloq, madaniyat va insoniy qadriyatlar namunasi sifatida namoyon bo‘ladi.
Har bir dars jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasida ikki tomonlama
axborot almashuvi yuz beradi. Bu jarayonda o‘qituvchi faqat ma’lum bir
mavzuni tushuntiribgina qolmay, balki o‘z nutqi, ohangi, muomala madaniyati
orqali ham o‘quvchining qalbi va tafakkuriga ta’sir ko‘rsatadi.
O‘qituvchi o‘zining nutqida samimiylikni, adolatni, talabchanlikni
mujassam etgan taqdirda o‘quvchilar buni his qiladi va unga nisbatan hurmat
bilan qaraydi. Shuningdek, o‘qituvchining intizomi, xulqi, o‘zaro
munosabatdagi muloyimligi yoki aksincha qo‘polligi o‘quvchilarda muayyan
tarbiyaviy iz qoldiradi. Masalan, mehribon, adolatli va sabrli o‘qituvchi
o‘quvchilarning qalbida insoniy fazilatlarni mustahkamlasa, qo‘pol yoki
e’tiborsiz o‘qituvchi ularni o‘ziga begonalashtirishi mumkin. Demak, o‘qituvchi
bilan o‘quvchi muloqoti faqat bilim olish jarayoni emas, balki tarbiyaviy
maktab hamdir.
Shuningdek, o‘quvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi muloqot ham o‘ta muhimdir.
Sinf jamoasi o‘quvchi uchun kichik bir ijtimoiy maktabdir. U yerda u

20tengdoshlari bilan muloqotda bo‘lish orqali do‘stlik, hamkorlik, bir-birini
tushunish, o‘zaro yordam kabi ijtimoiy fazilatlarni o‘zlashtiradi.
O‘quvchilarning o‘zaro muloqoti ularning kelajakdagi jamiyatdagi o‘rnini
tayyorlaydi, chunki inson hayoti davomida ko‘plab jamoalarda ishlaydi va turli
odamlar bilan murosa qilishni bilishi lozim.
O‘quvchilar o‘rtasidagi muloqot turli shakllarda kechadi: sinf
mashg‘ulotlari, jamoaviy topshiriqlar, sport musobaqalari, bayram tadbirlari,
hatto tanaffusdagi suhbatlar orqali ham bola tarbiyalanadi. U bir-biridan ijobiy
fazilatlarni o‘zlashtiradi, salbiy xatti-harakatlardan esa saboq chiqaradi.
Masalan, guruhli ishlarda bir-birini tinglash, o‘z fikrini asoslash, boshqalarning
fikriga hurmat bilan qarashni o‘rganadi. Bularning barchasi uning shaxs sifatida
kamol topishiga xizmat qiladi.
Ammo o‘quvchilar o‘rtasida nizolar, tushunmovchiliklar ham bo‘lishi
mumkin. Ba’zan sinf ichida ijtimoiy tabaqalanish alomatlari, o‘zaro raqobat
yoki bir-birini kamsitish holatlari ham yuzaga keladi. Bunday vaziyatlarda
o‘qituvchi sinf jamoasini to‘g‘ri yo‘naltirishi, adolatli hakam bo‘lishi lozim.
Chunki o‘qituvchining bunday paytlarda ko‘rsatgan adolatli pozitsiyasi
o‘quvchilarga murosaga kelish, nizolarni tinch yo‘l bilan hal etish madaniyatini
o‘rgatadi. Shu tarzda o‘quvchi-o‘quvchi muloqoti tarbiyaning amaliy
maydoniga aylanadi.
Zamonaviy maktab sharoitida o‘qituvchi faqat darsni o‘qituvchi emas, balki
muloqotni tashkil etuvchi rahbar sifatida ham faoliyat yuritishi zarur. Interfaol
usullardan foydalanish, suhbat, munozara, savol-javob, kichik guruhli ishlar, rol
o‘ynash kabi metodlar o‘quvchilarni faol muloqotga jalb etadi. Bunday usullar
o‘quvchilarda fikrlash, o‘z fikrini erkin ifoda qilish, tanqidni to‘g‘ri qabul
qilish, boshqalarning fikriga hurmat bilan qarash kabi fazilatlarni shakllantiradi.
Bugungi kunda texnologiyalar rivojlanishi o‘quvchilar muloqotiga ham o‘z
ta’sirini ko‘rsatmoqda. Onlayn muloqot, ijtimoiy tarmoqlar, virtual darslar ham
o‘quvchi-o‘qituvchi va o‘quvchi-o‘quvchi muloqotining yangi shakllarini

21yuzaga keltirmoqda. Albatta, bu jarayonlar tarbiyaviy maqsadlarga xizmat
qilishi mumkin, lekin bunda o‘qituvchining rahbarligi va nazorati muhim
ahamiyat kasb etadi. Chunki noto‘g‘ri muloqot shakllari bolaga salbiy ta’sir
ko‘rsatishi ehtimoli bor. Shuning uchun zamonaviy o‘qituvchi axborot
texnologiyalaridan foydalanishda ham tarbiyaviy jihatlarni birinchi o‘ringa
qo‘yishi lozim.
O‘quvchi-o‘qituvchi va o‘quvchi-o‘quvchi muloqotining tarbiyaviy
ahamiyati shundaki, u bolalarning dunyoqarashini kengaytiradi, ularni odobli,
madaniyatli, mas’uliyatli va mehr-oqibatli inson bo‘lib voyaga yetkazadi. Bu
ikki turdagi muloqotning uyg‘unligi maktabni nafaqat bilim maskani, balki
insoniylik, ma’naviyat va odob maktabiga aylantiradi. Demak, tarbiya
jarayonida muloqotning o‘rni beqiyos bo‘lib, u shaxsni har tomonlama yetuk
qilib tarbiyalashga xizmat qiladi.
Jadval: O‘quvchi-o‘qituvchi va o‘quvchi-o‘quvchi muloqotining
tarbiyaviy ahamiyati
Ko‘rsatkichlar O‘quvchi – o‘qituvchi
muloqoti O‘quvchi – o‘quvchi muloqoti
Asosiy maqsad Bilim berish, tarbiyalash,
shaxsiy fazilatlarni
shakllantirish Jamoaviylikni, do‘stlikni, o‘zaro
yordamni rivojlantirish
Muloqot shakli Rasmiy, ta’limiy va
tarbiyaviy yo‘nalishda Norasmiy, tengdoshlik asosida,
jamoaviy faoliyat orqali
Tarbiyaviy
ta’siri Mas’uliyat, intizom, odob-
axloqni shakllantiradi Do‘stlik, hamkorlik, murosa,
o‘zaro hurmatni kuchaytiradi
O‘qituvchi roli Yo‘lboshchi, tarbiyachi,
bilim manbai, namuna
bo‘luvchi Yo‘lboshchi emas, balki
tengdoshlari bilan sheriklik
asosida
Natija O‘quvchi shaxs sifatida
komillikka yetadi, jamiyatga O‘quvchi jamoada yashash,
murosaga kelish,

22Ko‘rsatkichlar O‘quvchi – o‘qituvchi
muloqoti O‘quvchi – o‘quvchi muloqoti
tayyorlanadi ijtimoiylashishni o‘rganadi
2.3. Zamonaviy maktab o‘quvchilarida samarali muloqotni
shakllantirish yo‘llari
Muloqot – bu insonning boshqa insonlar bilan fikr, his-tuyg‘u, g‘oya va
tajribalarni almashish jarayonidir. Ta’lim-tarbiya jarayonida esa muloqot
alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki muloqot orqali bilim beriladi, qadriyatlar
singdiriladi, o‘quvchilar ongida jamiyatga mos ijtimoiy xulq-atvor
shakllantiriladi. Zamonaviy maktab sharoitida o‘quvchilarni faqat bilimli qilish
emas, balki ular orasida samarali muloqotni yo‘lga qo‘yish ham dolzarb
masaladir.Samarali muloqot deganda, o‘z fikrini aniq, lo‘nda va madaniyatli
tarzda ifodalash, suhbatdoshni diqqat bilan tinglash, bahs-munozarada o‘z
fikrini asoslash, boshqalarning fikriga hurmat bilan qarash tushuniladi.
Maktabda samarali muloqotni shakllantirishning asosiy yo‘llari quyidagilardan
iborat: o‘quvchi va o‘qituvchi o‘rtasida ishonchli munosabat o‘rnatish, interfaol
metodlardan foydalanish, guruhli va jamoaviy ishlarda faol qatnashish, muloqot
madaniyatini o‘rgatish, texnologiyalarni to‘g‘ri yo‘naltirish, ota-onalarni
hamkorlikka jalb etish.
1. O‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasida ishonchli muloqotni shakllantirish
Muloqot samaradorligining eng muhim sharti – ishonchdir. Agar o‘quvchi
o‘qituvchiga ishonsa, o‘z fikrini erkin ifodalaydi, savollar beradi, o‘z
muammolari haqida gapiradi. O‘qituvchi o‘quvchi bilan samimiy suhbatda
bo‘lishi, uni qo‘llab-quvvatlashi, har qanday savoliga sabr bilan javob berishi
lozim. Bunday ishonchli muloqot tarbiyaviy jihatdan ham muhimdir, chunki
o‘quvchi o‘qituvchidan nafaqat bilim, balki insoniy qadriyatlarni ham oladi.
2. Interfaol metodlardan foydalanish Samarali muloqotni shakllantirishda
interfaol metodlar juda katta imkoniyatlar yaratadi. “Munozara”, “Aqliy

23hujum”, “Rol o‘ynash”, “Debat”, “Savol-javob”, “Kichik guruhlarda ishlash”
kabi metodlar o‘quvchilarni faol fikrlashga, erkin muloqotga jalb qiladi.
Bunday metodlar o‘quvchida fikrni mantiqiy asoslash, suhbatdoshni tinglash va
o‘zaro hurmat bilan muomala qilish ko‘nikmalarini hosil qiladi.
3. Guruhli va jamoaviy faoliyatni yo‘lga qo‘yish O‘quvchilar samarali
muloqotni ko‘proq jamoaviy ishlar jarayonida o‘rganadilar. Guruhli
topshiriqlar, loyihaviy ishlar, sport musobaqalari, sinf va maktab tadbirlari
o‘quvchilarga o‘zaro hamkorlik qilish imkonini beradi. Bunday jarayonlarda
ular nafaqat bilim almashadilar, balki do‘stlik, yordam, murosa, rahbarlik va
bo‘ysunish madaniyatini ham shakllantiradilar. Bu esa ularning kelajak
hayotida samarali muloqot qilish qobiliyatini mustahkamlaydi.
4. Muloqot madaniyatini shakllantirish
Samarali muloqotning muhim tarkibiy qismi – bu muloqot madaniyatidir.
Maktabda o‘quvchilarga suhbat jarayonida odob qoidalariga rioya qilish,
boshqani so‘zini bo‘lmaslik, salomlashish, minnatdorchilik bildirish, tanqidni
to‘g‘ri ifodalash, o‘z fikrini hurmat bilan yetkazish o‘rgatilishi lozim. Buning
uchun sinf rahbarlari turli tarbiyaviy soatlarda muomala madaniyati bo‘yicha
mashg‘ulotlar tashkil qilishi kerak.
5. Zamonaviy texnologiyalardan foydalanish
Bugungi kunda o‘quvchilar asosan internet va ijtimoiy tarmoqlar orqali
muloqot qiladilar. Bu jarayon to‘g‘ri yo‘naltirilsa, ta’limiy va tarbiyaviy
ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Masalan, onlayn forumlar, ta’limiy guruhlar,
virtual bahs-munozaralar o‘quvchilarda muloqot qobiliyatini oshiradi. Shu bilan
birga, o‘qituvchi bu jarayonda nazoratni kuchaytirishi, nojo‘ya muloqot
shakllarining oldini olishi lozim.
6. Ota-onalarni hamkorlikka jalb etish
Muloqotni shakllantirish jarayoni faqat maktabda emas, balki oilada ham
davom etadi. Ota-onaning farzandi bilan samimiy muloqot qilishi, uni tinglashi
va fikriga hurmat bilan qarashi maktabdagi muloqot madaniyatini

24mustahkamlaydi. Shu bois maktabda ota-onalar bilan hamkorlikni yo‘lga
qo‘yish, ular uchun seminar va suhbatlar tashkil etish zarur.
7. Psixologik xizmatning o‘rni
Maktab psixologlari ham o‘quvchilarda samarali muloqotni shakllantirishda
muhim rol o‘ynaydi. Ular suhbat, trening, psixologik mashqlar orqali
o‘quvchilarning kommunikativ ko‘nikmalarini rivojlantiradilar, uyatchan yoki
o‘ziga ishonchsiz o‘quvchilarga yordam beradilar.
8. Qadriyatlar va milliy an’analar asosida muloqot
O‘zbek xalqining qadimiy odob-axloq qoidalari, milliy qadriyatlari ham
muloqot madaniyatini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. “Kattaga
hurmat, kichikka izzat” tamoyili, salomlashish odobi, mehmondo‘stlik,
shukronalik kabi fazilatlarni maktabda o‘quvchilarga singdirish ularning
muloqotini yanada samimiy va mazmunli qiladi.
Jadval: Samarali muloqotni shakllantirish yo‘llari
Yo‘nalish Amaliy ishlar Natija
O‘qituvchi-o‘quvchi
muloqoti Samimiy suhbat,
ishonchli muhit yaratish Erkin fikr bildiradigan,
ochiq o‘quvchi
Interfaol metodlar Munozara, aqliy hujum,
rolli o‘yinlar Faol, tashabbuskor
o‘quvchi
Guruhli faoliyat Loyihalar, sport
musobaqalari, tadbirlar Hamkorlik va
jamoaviylik rivojlanadi
Muloqot madaniyati Odob-axloq
mashg‘ulotlari Hurmatli, odobli shaxs
Texnologiyalar Onlayn forum, ta’limiy
guruhlar Zamonaviy
kommunikativ
ko‘nikmalar
Ota-onalar ishtiroki Suhbat, seminar,
hamkorlik Oilada ham muloqot
kuchayadi
Psixologik xizmat Trening, mashg‘ulot, Uyatchan o‘quvchi

25Yo‘nalish Amaliy ishlar Natija
maslahatlar ham faol bo‘ladi
Zamonaviy maktabda samarali muloqotni shakllantirish — shaxs
tarbiyasining eng muhim jihatlaridan biridir. O‘quvchi o‘z fikrini erkin bayon
qila olishi, boshqalarning fikriga hurmat bilan qarashi, hamkorlikda ishlashi,
nizolarni tinch yo‘l bilan hal etishi orqali kelajakda ijtimoiy faol va yetuk inson
bo‘lib voyaga yetadi. O‘qituvchi, ota-ona va jamiyat birgalikda harakat qilgan
taqdirdagina o‘quvchilarda chin ma’nodagi samarali muloqot shakllanadi.
Xulosa
Men olib borgan ushbu kurs ishim davomida zamonaviy maktab o‘quvchisi
tarbiyasida muloqotning naqadar muhim o‘rin tutishini chuqurroq angladim.
Muloqot inson hayotining ajralmas qismi ekanligini, ayniqsa ta’lim jarayonida
uning tarbiyaviy ahamiyati yanada ortishini o‘rganib chiqdim. O‘qituvchi va
o‘quvchi o‘rtasidagi muloqot nafaqat bilim berish, balki o‘quvchining shaxs
sifatida kamol topishida asosiy vosita ekanligini tushundim.
Men uchun eng qiziq jihati shuki, o‘quvchi-o‘quvchi o‘rtasidagi muloqot
ham bevosita tarbiyaviy jarayonning samaradorligini oshiradi. Do‘stona
munosabat, jamoaviy ishlar, bir-birini qo‘llab-quvvatlash orqali bolalar hayotiy
saboqlarni o‘zlashtiradilar. Bu esa kelajakda ularning jamiyatda faol,
mas’uliyatli, mehribon va hurmatli shaxs bo‘lib shakllanishiga xizmat qiladi.
Men zamonaviy maktab sharoitida samarali muloqotni tashkil etish yo‘llari
haqida ham fikr yuritdim. Bugungi kunda o‘quvchilar bilan muloqotda interfaol
metodlardan, texnologiyalardan, guruhiy ishlardan foydalanish zarurligini
bildim. O‘qituvchining samimiyligi, adolatliligi va talabchanligi o‘quvchilarda
muloqot madaniyatini shakllantiruvchi asosiy omillardan ekanini tushundim.
Shaxsiy xulosam shuki, maktab — bu nafaqat bilim beruvchi maskan, balki
insoniylik, odob-axloq, ma’naviyat maktabidir. Uning yuragi esa —

26muloqotdir. Agar muloqot samimiy, to‘g‘ri va mazmunli bo‘lsa, o‘quvchi
nafaqat yaxshi bilim egasi, balki barkamol inson sifatida ham tarbiyalanadi.
Men kelajakdagi faoliyatimda o‘quvchilar bilan muloqot jarayoniga yanada
ko‘proq e’tibor qaratishga, har bir suhbat va muloqotni tarbiyaviy qudratga
aylantirishga intilaman.
Mavzuga oid foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1) R.A. Mavlonova, N.H. Rahmonqulova — Umumiy pedagogika ; Toshkent:
“Fan va texnologiya” nashriyoti, 2018. akbt.urspi.uz
2) Ma’murov B.B. — Umumiy pedagogika ; Buxoro: “Durdona” nashriyoti,
2020. akbt.uzdxa.uz
3) Musurmanova A., Isaqulova N., Jumaniyazova M.T., Jumayev A.Sh. —
Umumiy pedagogika (II qism) ; Toshkent: Innovatsiya-Ziyo, 2020.
library.tdau.uz
4) Tolipov O’tkir — Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat ;
Toshkent: Innovatsiya-Ziyo, 2019. akbt.uzdxa.uz
5) “Pedagogik muloqot ta’lim jarayoni subyektlarining o’zaro hamkorlik
shakli” — maqola; O‘zbekiston, 2023. scientific-
jl.org+2universalpublishings.com+2
6) “Pedagogik muloqot - ta’lim samaradorligiga ta’sir ko’rsatuvchi omil
sifatida” — Rasulov Bekzod Uktamovich; IMRAS jurnali, 2024.
journal.imras.org

277) “O‘QITUVCHI VA O‘QUVCHI O‘RTASIDAGI MULOQOT
MADANIYATI VA PSIXOLOGIYASI” — Shaxnoza To’lashboyeva;
Andijon davlat chet tillari instituti, maqola, 2022. openscience.uz
8) “Zamonaviy maktab o‘qituvchisining psixologik xususiyatlari” — Nabiyeva
Mahliyo Abdug‘Afforovna; “Ta’lim innovatsiyasi va integratsiyasi”,
maqola; (sanasi) — 2018 va undan keyingi maqolalar bo‘lishi mumkin.
Web Journal
9) “Umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti” — O.U. Hasanboeva, R.R.
Avezova; Fan va texnologiya, 2013 (bu eski), lekin kirsa bo‘ladi agar
boshqa yangilari topilsa. kitobxon.com
10) “Pedagogika” — S.B. Qorayev; Zebo Print, Toshkent, 2022. akbt.urspi.uz
11) “Pedagogik mahorat” — Quchqorova N.M., Otayeva S.S., Amangaldiyeva
A.R., Yo‘lchiyeva Sh.; BOOKMANY PRINT, Toshkent, 2024.
akbt.urdu.uz
12) “O‘qituvchining faoliyati va pedagogik mahorat” — (kurs ishi / referat
ko‘rinishida) 2017. Игры и Приложения для Андроид
13) “EDAGOGIKA MULOQOT TIZIMI VA UNI TASHKIL ETISH
TEXNOLOGIYASI” — Xolboyev Murodjon; maqola, yili so‘nggi;
(ma’lumot: maqola maqolalar turkumida) scientific-jl.org
14) “Maktab o‘quvchilarining individual ta'lim yutuqlarini pedagogik muammo
sifatida baholashga zamonaviy yondashuvlar” — S. Pardayev, O. O’rolov;
maqola, 2024. ThemeForest

Zamonaviy maktab o‘quvchisi tarbiyasida muloqotning o‘rni

Купить