Dokument ma'lumotlari

Narxi 100000UZS
Hajmi 494.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 09 Fevral 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Dissertatsiyalar
Fan Tilshunoslik

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

33 Sotish

Zamonaviy o‘zbek adabiyotida mansura janri

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI O‘ZBEK FILOLOGIYASI FAKULTETI ADABIYOTSHUNOSLIK YO‘NALISHI _______________________________________ FANIDAN DISSERTATSIYA MAVZU: ZAMONAVIY O‘ZBEK ADABIYOTIDA MANSURA JANRI BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 202 5 MUNDARIJA KIRISH........................................................ ...................................................... . 3 I BOB. MANSURA JANRI POETIKASI HAMDA UNING ADABIY TUR VA JANRLAR TASNIFIDAGI O‘RNI ......................... ......... . .............. 9 1.1. Mansura janri poetikasiga doir nazariy qarashlar .............. ........................... 9 1.2. O‘zbek adabiyotida m ansura janrining taraqqiyoti………… .. .................... 20 Bob bo‘yicha xulosalar.............................................................. .......................... 43 II BOB. IBROHIM G‘AFUROV IJODIDA MANSURA JANRI .... . ............ 45 2.1. “Hayo – xaloskor” kitobi – mansuralar majmuasi sifatida………………... 45 2.2 . Mansuralarning mavzu ko‘lami va undagi muallif g’oyasi … …………….. 59 Bob bo‘yicha xulosalar................................................ ........................................ 69 III BOB. IBROHIM G‘AFUROV MANSURALARI BADIIYATI...... ........ 71 3.1. Ijodkor mansuralarida obrazlar tizimi.......................................................... 71 3.2. Mansuralarda syujet va kopzitsiya jihatlari , badiiy til xususiyatlari........... 81 Bob bo‘yicha xulosalar........................................................................................ 89 UMUMIY XULOSALAR................................................................................. 91 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI..................................... 94 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Bugungi adabiyotshunoslikda she’riy janrlarning poetikasini o‘rganish, ildizlari – genezisini aniqlash, tipologik xususiyatlarini, badiiyatini tadqiq qilish , o‘ziga xos qonuniyatlarini ko‘rsatish umummilliy qadriyatlarni o‘rganishga qo‘shilgan muhim hissa bo‘ladi . Insoniyatning tafakkuri, ruhiyatidagi yangilanishlar adabiyo tda o‘z aksini topadi. Yozuvchi mahoratini, uning hayo t voqeligini tasvirlash uslubini, badiiy asarda obrazlar tabiatining yo ritilishini o‘rganish insonning ma’naviy olami, dunyo qarashi , tafakkur tarziga xos xususiyatlarni anglashda muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bois adabiyo tshunoslik fani ham muntazam o‘z obyektiga yangicha nazar bilan qarash , she‘riy va nasriy asarlar poetikasiga oid muammolarni chuqurroq anglash yo‘lidan boradi. Zamonaviy o‘zbek adabiyotida yuzaga kelgan adabiy tur va janrlar orasida mansuralarning o‘rganilishi va boshqa she’riy tizimlardan farqlanishi hamda uning o‘zbek adabiyotida taraqqiy etishini o‘rganish muhim vazifalardan biridir. Jahon va hozirgi zamon o‘zbek she’riyatida ham dunyoni yangicha poetik nigoh bilan ko‘rish kuchayib bormoqda. Natijada, an’anaviy poetik ifoda vositalari ham yangicha tus va qiyofa kasb etib bormoqda. Asrlar davomida shakllangan ta’riflar qolipiga sig‘maydigan yangiliklar borgan sari she’riyatda keng urf bo‘lib bormoqda. Shu nuqtai nazardan XX asr oxiri va XXI asr boshlari o‘zbek she’riyatida yangilanish jarayonlari alohida tadqiqotlarni taqozo qilmoqda. “ Ayni shu nuqtai nazardan qaraganda, o‘zbek mumtoz va zamonaviy adabiyotini xalqaro miqyosda o‘rganish va targ‘ib qilish, ko‘pqirrali bu mavzuni bugungi kunda dunyo adabiy makonida yuz berayotgan eng muhim jarayonlar bilan uzviy bog‘liq holda tahlil etib, zarur ilmiy-amaliy xulosalar chiqarish, kelgusi vazifalarimizni belgilab olish, o‘ylaymanki, katta ahamiyatga ega ” 1 . Shulardan kelib chiqib, o‘zbek adabiyotshunosligidagi janrlar, xususan mansuralarning janriy va badiiy o‘ziga xosligini o‘rganish , ijodkorning hayotimizda ro‘y berayotgan ijtimoiy, ma’naviy-axloqiy muammolarga munosabati hamda ul arning ijodiy 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг “Ўзбек мумтоз ва замонавий адабиётини халқаро миқёсда ўрганиш ва тарғиб қилишнинг долзарб масалалари” мавзусидаги Xалқаро конференция иштирокчиларига табриги // Халқ сўзи, 201 8 йил, 8 август. 3 mahorati kabi masalalarni yanada chuqurroq tadqiq etish zarurati mavjud. Zamonaviy o‘zbek adabiyoti XX asr boshlarida jiddiy o‘zgarishlarga uchradi. Ko’p asrlik an’analarga ega bo’lgan sher’iyat o’z qiyofasi, ko’lami ma mazmun ko’rinishini o’zgartirdi. An’anaviy aruz o’rnini barmoq va sarbast egalladi. Shu yo’sinda o’zbek she’riyat yangi mansura janri paydo bo’ldi. XX asr boshlarida Cho‘lpon, Fitrat, Botu, Mirtemir ijodidagi mansura janri keyinchalik Miraziz A’zam, Omon Matjon, Tilak Jo‘ra, Rauf Parfi, Usmon Azim, Ikrom Otamurod kabi bir qator shoirlar ijodida ko’zga tashlanadi. Ammo, so ‘ nggi chorak asr mobaynida mansura janrini qayta jonlantirgan ijodkor Ibrohim G‘afurovdir. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ijodkorga 80 yoshga kirgani munosabati bilan yo‘llagan tabrigida ta’kidlaganidek, “Mamlakatimizda ma’naviy-ma’rifiy jarayonlar yangi, yuksak bosqichga ko‘tarilib, hal qiluvchi kuchga aylanayotgan bugungi kunda Ibrohim G‘afurov singari chuqur bilim va hayotiy tajribaga, faol ijtimoiy pozitsiyaga ega bo‘lgan, qalbi, vijdoni uyg‘oq zamondoshlarimizning hayotdagi o‘rni va ta’siri tobora ortib bormoqda. Bu insonning mana shunday ulug‘ va tabarruk yoshda ham faol va jo‘shqin ijod bilan shug‘ullanayotgani barchamiz uchun, avvalo, navqiron iste’dod egalari uchun yuksak o‘rnak va ibrat namunasidir” 2 . Ibrohim G‘afurov milliy adabiyotimizda mansur she’rlarning o‘ziga xosligi, uning badiiy imkoniyatlarining naqadar teranligini o‘z asarlarida ko‘rsatib bera olgan adib. Ijodkorning asarlari, tarjimalari, e’lon qilgan dolzarb mavzulardagi maqolalarining o‘zi alohida tadqiqot obyekti bo‘lsa, mansuralarini o‘rganish, ularning g‘oyaviy-badiiy xususiyatlari, ijodkor “men”ining nasriy she’rdagi ifodasini o‘rganish adabiyotshunosligimizning dolzarb mavzularidan sanaladi. Keyingi yillarda chiqayotgan farmon va qarorlar, xususan, 2017-yil 13-sentabrdagi PQ-3271-son “Kitob mahsulotlari nashr etish va tarqatish tizimini rivojlantirish, kitob mutoaalasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ’ib qilish qilish b o‘ yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi t o‘ g’risida”gi qarori, 2019-yil 21- oktabrdagi PF-5850 son “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini 2 https://uza.uz/uz/posts/zbekiston-respublikasi-sanat-arbobi -ibrohm-g‘afurovga-27-12-2017 4 tubdan oshirish” t o‘g’risidagi prezident farmoni ham mavzuning o‘rganilishi dolzarbligini belgilaydi. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi . XX asr she’riyati, she riy janrlarʼ xilma-xilligi, ularning janriy takomillashuvi hamda ijodiy uslublar haqida Fitrat, Omon Matjon, Mirtemir, A.Hojiahmedov, N.Shukurov, R.Orzubekov, U.T o‘ychiyev, D.Quronov, E.Xudoyberdiyev, H.Umurov, I.Haqqulov, Sh.Hasanov, D.Quvvatova, U.Hamdam va boshqa adabiyotshunoslar asarlari orqali nazariy ma lumotlarga ega bo‘lish mumkin. ʼ 3 Mansuralar va ularning badiiy o‘ziga xosligi B.Sarimsoqov, H.Axmedovlarning, sarbast va uning janriy poetikasi A.Mamatovaning tadqiqotlarida o‘rganilgan bo‘lsada 4 , mansura janrida alohida asarlar yaratgan I.G‘afurov ijodi alohida tadqiqot ob’ekti qilib olinmagan. Ammo nuktadon munaqqidning o‘ziga xos ilmiy va ijodiy faoliyati haqida ko‘plab maqolalar, esselar yozilgan 5 . Tadqiqotning obyekti ni Ibrohim G‘afurovning “Hayo – xaloskor”, “Mangu latofat”, “Dil erkinligi”, “Iltijo” kabi mansura, badia, esselari o’rin olgan kitoblar. 3 Фитрат. Адабиёт қоидалари. – Тошкент: 1995; Sulton I . Adabiyot nazariyasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 2005 ; Шарафиддинов О. Ижодни англаш бахти. – Тошкент: Шарқ, 2004; Шукуров Н. Услублар ва жанрлар – Тошкент, 1973; Шукуров Н. Сўз сеҳри, шеър меҳри. – Самарқанд: Зарафшон, 1992; Норматов У. Ижод сеҳри. – Тошкент: Шарқ, 2007; Orzibekov R. O‘zbek lirik she’riyati janrlari. –Toshkent: O‘zFA “Fan” nashriyoti. 2006; Норматов У. Янги ўзбек адабиёти. – Тошкент: ЎзМУ нашриёти, 2007; Тўйчиев У. Лирик тур белгилари // Адабий тур ва жанрлар. III жилдлик. 2-жилд. –Тошкент: Фан, 1992; Қуронов Д. Адабиётшуносликка кириш. - Тошкент: Фан, 2007; Умуров Ҳ. Адабиёт назарияси. – Тошкент: Шарқ нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош таҳририяти, 2002; Умуров Ҳ. Таҳлил чизгилари. – Тошкент: “Муҳаррир” нашриёти, 2013; Ҳаққул И. Тақдир ва тафаккур. Эсселар ва адабий-танқидий мақолалар. – Тошкент: Шарқ, 2007; Ҳаққул И. Эътиқод ва ижод. – Тошкент: Фан, 2007; Ҳасанов Ш. Истеъдоднинг рангин жилолари. Бадиийлик ва маҳорат. - Самарқанд, СамДУ нашри, 2011; Ҳасанов Ш. Достон таркиби ва табиати. - Самарқанд, СамДУ нашри, 2011; Қувватова Д. ХХ аср иккинчи ярми ўзбек поэмачилигида жанр ва услуб ранг-баранглиги. – Тошкент: Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси, “Фан” нашриёти, 2010; Улуғбек Ҳамдам. Янгиланиш эҳтиёжи. – Тошкент: Фан, 2007. 4 Саримсоқов Б. Насрий шеър хусусиятлари // Ўзбек тили ва адабиёти, Т., 1975.4-сон, 15-18-бетлар; Ахмедов Ҳ. Ўзбек адабиётида насрий шеър. Филол. фанлари...НДА, Тошкент,1995; Маматова А. Ўзбек адабиётида сарбаст шеърнинг шаклланиши ва унинг бадиий-эстетик хусусиятлари. филол. фанлари НДА, Т., 2000. 5 Болтабоев Ҳ. Ҳаётдан ташқаридаги ҳаёт // Жаҳон адабиёти, 12/2017; Ризаев Ш. Рақсга тушаётган одам (Мансурага татаббуъ) Жаҳон адабиёти, 12/2017; Дўстмуҳаммад Х. Умрнинг олмос мавжлари // “Ҳуррият” газетаси, 2017; . Н.Комилов. Бедор қалб. // Китобда. Дил эркинлиги. –Тошкент, “Маънавият”, 1998; Китоб 5 Tadqiqotning predmeti ni Mansuralarning janriy poetikasi, mavzulari, g‘oyaviy-badiiy xususiyatlari, syujet va kompozitsiya masalalari, til xususiyatlari kabi masalalarni ilmiy-nazariy jihatdan asoslash tashkil etadi. Tadqiqotning maqsadi. Mansura janrining poetikasi, uning o’zbek adabiyotidagi taraqqiyoti, Ibrohim G’ofurov mansuralarining badiiy xususiyatlari, obrazlar k o’lami, syujet va kompozitsiya masalalari hamda til xususiyatlarini o’rganishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari quyidagilardan iborat: – Adabiyotshunoslikka doir manba larda mansura janri poetikasiga doir ilmiy nazariy qarashlarni umumlashtirib, mansura janriga xos asarlarni shu aspektda tekshirish hamda o’rganish va tahlil qilish; – O‘ zbek adabiyotida mansura janrining taraqqiyotini belgilash va k o‘ rsatib berish; – “Hayo – haloskor” kitobini mansuralar majmuasi sifatida belgilash va mansuralarning janriy-poetik xususiyatlarini aniqlash; – Mansuralarning mavzular ko‘lami, undagi muallif g’oyasini tahlil etish; – Ijodkor mansuralarida obrazlar tizimi, lirik qahramoni kechinmalari, hayotiy motivlar hamda peyzaj tasviri va undan foydalanish mahoratini ko‘rsatib berish; – Mansuralarda syujet va kopozitsiya jihatlari , badiiy til xususiyatlari ni tahlil qilishdan iborat Tadqiqotning ilmiy yangiligi. – mansura janri va uning poetik xususiyatlarini aniqlanishi; – mansuralarning g‘oyaviy-badiiy xususiyatlari, mavzu ko‘lami, janriy o‘ziga xosligini dalillanishi; – Ibrohim G‘afurov badiiy ijodining takrorlanmas tabiati, ijodiy uslubi, mansuralarning milliy she’riyatimiz rivojidagi o‘rni aniqlangani bilan belgilanadi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining nazariy ahamiyati shundaki, chiqarilgan nazariy xulosalar o’zbek adabiyotida mansura janrining poetikasi va rivojlanishini maxsus o’rganishda 6 ahamiyat kasb etadi. Mansura janrining zamonaviy o’zbek adabiy muhitidagi o’rni, uning shakllanishi, mavzu ko’lami, undagi muallif g’oyasi, syujet va kompozitsiya jihatlari, obrazlar xarakteri ochib berilgan ushbu tadqiqot ishi adabiyotshunoslikda maxsus o‘quv dasturlarini yaratishda, o‘zbek tili va adabiyoti fakultetlarida maxsus kurs yoki seminar mashg‘ulotlari mazmunini boyitishda nazariy k o‘mak beradi. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati shundaki, undan she’riy janrlarga mansub badiiy asarlarni tahlil qilish, o‘quv va uslubiy adabiyotlar yaratishda, malakaviy bitiruv ishlari, magistrlik dissertatsiyalari yozishda, ma’ruzalar tayyorlashda foydalanish mumkinligi bilan izohlanadi. Shuningdek, ta’lim tizimining turli b o‘g’inlarida , adabiyotshunoslikka oid maxsus kurslarning o‘quv dasturlarini, darsliklarini tayyorlash, shuningdek, she’riy janrlar muammolarini o‘rganishda foydalanish mumkinligi bilan belgilanadi. Tadqiqot usullari. Ushbu dissertatsiya ishini amalga oshirishda tarixiy- qiyosiy, qiyosiy-tipologik hamda biografik tahlil usullaridan foydalanildi. Magistrlik dissertatsiyasining asosiy masala va farazlari . Tadqiqot ishida adabiyotshunoslikka doir manba larda mansura janri poetikasiga doir ilmiy - nazariy qarashlarni umumlashtirib, mansura janriga xos asarlarni shu aspektda tekshirish, o‘zbek adabiyotida mansura janrining taraqqiyotini belgilash, “Hayo- haloskor” kitobini mansuralar majmuasi sifatida belgilash va mansuralarning janriy-poetik xususiyatlarini aniqlash , mansuralarning mavzular ko‘lami, undagi muallif g’oyasini tahlil etish , Ibrohim G’ofurov mansuralarida obrazlar tizimi, lirik qahramoni kechinmalari, hayotiy motivlar hamda peyzaj tasviri va undan foydalanish mahoratini ko‘rsatib berish , shuningdek, m ansuralarda syujet va kopozitsiya jihatlari, badiiy til xususiyatlari ni tahlil qilish kabi masalalar belgilangan. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Zamonaviy o‘zbek adabiyotida mansura mustaqil adabiy janr sifatida keng tahlilga tortilgan, maxsus mavzu sifatida ishlanmagan. Mansura janrining genezisi sifatida qaraladigan she’riy tizimlar haqida ko‘plab maqola, kitob shuningdek, dissertatsiya ishlari mavjud. Abdurauf Fitratning “Adabiyot qoidalari” kitobida she’r turlariga 7 ta’rif berilgan. Shukurov N. “ Uslublar va janrlar” asarida, Orzibekov R. “ O‘zbek lirik she’riyati janrlari ” asarida, Normatov U. “Yangi o‘zbek adabiyoti” asarida, Sarimsoqov B. “Nasriy she’r xususiyatlari” maqolasida, “O‘zbek adabiyotida saj’” asarida, Axmedov X. O‘zbek adabiyotida nasriy she’r PhD, Mamatova A. O‘zbek adabiyotida sarbast she’rning shakllanishi va uning badiiy-estetik xususiyatlari PhD, Hamdamov U.A. XX asr o‘zbek she’riyati badiiy tafakkuri tadrijining ijtimoiy-psixologik xususiyatlari. DSc, Qo‘chqorova M.X Hozirgi o‘zbek adabiyotida esse janri. PhD dissertatsiyalarida ishlarida she’riy tizimlar haqida ma’lumotlar berilgan. Tadqiqot natijalarining e’lon qilinishi. Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha jami 2ta maqola e’lon qilingan. “Ibrohim G‘afurov mansuralarida peyzaj unsurlari” nomli maqola Research and education xalqaro jurnalida (ISSN:2181-3191), “ Ibrohim G‘afurov ijodida mansura janrining o‘ziga xos ko‘rinishi” nomli maqola Labaratorium Wiedzy (ISSN:2545-0573) xalqaro jurnalida chop etilgan. Magistrlik dissertatsiyasining tuzilishi va hajmi. Dissertatsiya kirish , uch bob, boblar bo‘yicha xulosalar, umumiy xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan tarkib topgan. Tadqiqotning umumiy hajmi 100 sahifadan iborat. 8 I BOB. MANSURA JANRI POETIKASI HAMDA UNING ADABIY TUR VA JANRLAR TASNIFIDAGI O‘RNI 1.1. Mansura janri poetikasiga doir nazariy qarashlar Mansura s o‘ zining o‘ zagi “ nasr ” b o‘ lib (arab. رثن b o‘ lib) u lug’atlarida shunday izohlanadi: “ Nasr – badiiy nutq shakllaridan biri, sochma; prozaik nutq ( q. badiiy nutq ). Muomala madaniyatida, umuman, badiiy proza, nasrda bitilgan asarlar jami ma’nosida, proza terminiga sinonim sifatida ham q o‘ llaniladi. Termin ikkala ma’noda ham faol ishlatiladi.” 6 Bu s o‘ zning lug’aviy ma’nosi “sochilgan” b o‘ lib, u Alisher Navoiy davridan boshlab ifoda shakli sifatida q o‘ llanilgan. Mumtoz adabiyotda nasr bilan birga ikkinchi ifoda shakli “nazm (ar. مضن – tuzuk, tartib, tartibga keltirish, terish, tizish) – badiiy nutq shakllaridan biri, tizma, she’riy nutq ( q. badiiy nutq ). Nisbatan kam hollarda nazm keng ma’noda q o‘ llanib, umuman, she’riyatni bildiradi, bu keng ma’nodagi nasr bilan qarshi q o‘ yilgan holda yuzaga chiqadi.” 7 Abdurauf Fitratning “Adabiyot qoidalari” kitobida “ She’r iki turlidir: manzum she’rlar (tizim she’rlari), mansur she’rlar (sochim she’rlar) . Tizma s o‘ zlar bilan she’r s o‘ ylamak b o‘ lg’ani kabi sochiq s o‘ zlar bilan ham she’r s o‘ ylamak b o‘ lar. Sochiq she’rlar (mansur she’rlar) uchun “vazn” va “qofiya”ning teyishlisi b o‘ lmasa ham s o‘ zlarning hunarlicha (san’atkorona) b o‘ lishi teyishlidir” 8 K o‘ rinadiki, XX asrga qadar o‘ zbek mumtoz adabiyotida ikki xil ifoda shakli mavjud b o‘ lgan. Garchi Navoiy asarlarida “mansura” uchrasa ham u adabiy janr yoki tushuncha sifatida mavjud b o‘ lmagan. XX asr boshlarida Abdurauf Fitrat o‘zi muharrirlik qilgan “Hurriyat” gazetasida “Yurt qayg‘usi” nomi bilan bir turkum she’rlar e’lon qildi. Bu asosan garchi nasriy y o‘ l bilan yozilgan b o‘ lsa ham, uning ritmikasi, sa’j unsurlaridan foydalanish orqali bu asarlar nasriy hikoya yoki publitsistikadan farq qilgani uchun 6 Қуронов Д, Мамажонов З, Шералиева М. Адабиётшунослик луғати. - Т.: Akademnashr, 2013. – B.202. 7 Ўша асар. 202-бет. 8 Фитрат. Танланган асрлар. 1-жилд. – Т.: Маънавият, 2000. – Б.8. 9 ularni H.Boltaboyev “sochma” nomi bilan keltirgan” 9 va o‘ z asarlarida tahlil qilgan 10 Mansura janri rus adabiyotshunosligidagi “stixotvorenie v proze” ga t o‘ g’ri keladi. Bu haqida adabiyotshunoslik lug’atida shunday yozilgan: “ Nasriy she’r lirik qahramon his-tuyg‘u va kechinmalarini tasvirlashi, odatda, kichik hajmga ega bo‘lishi, emotsionalligi kabi jihatlardan lirik she’rning o‘zi, undan faqat nutqiy tashkillanishi jihati bilan farqlanadi. Agar lirik she’r muayyan o‘lchov asosida tartibga solingan nutq shakliga ega bo‘lsa, nasriy she’r ritmik jihatdan o‘lchovga solinmaydi.” 11 Bu tushuncha B.Sarimsoqov, N.Hotamov tomonidan tayyorlangan “Adabiyotshunoslik terminlarining ruscha-o‘zbekcha izohli lug’ati” da shunday talqin qilinadi: “stixotvorenie v proze –prozaik she’r, nasriy she’r, prozaik lirika. Emotsionalligi va ma’lum ritmi bilan she’rga o‘ xshash badiiy nutq. O ‘ zbek adabiyotida Oybek, Mirtemir va Omon Matjonning prozaik she’rlari o‘ quvchilarga yaxshi tanish.Prozaik she’r o‘ zbek adabiyotidagi qadimgi yozma yodgorliklarda ham bor. Masalan, Navoiy asarlarida vaznli prozaning yorqin namunalari uchraydi. Hozirgi vaqtda ham vaznli prozaning uch k o‘ rinishi mavjud: 1. Sof vaznli nasr. Bunday vaznli nasr fikrdagi mantiqiy emotsional ritmik guruhlanish natijasida yuzaga keladi. 2. Oq she’r. Oq she’r vazni nasrning takomili b o‘ lib, unda misralar o‘ zaro vaznda teng b o‘ lsada, qofiyalanmay keladi. 3. Nasriy she’r yoki nasrdagi nazm . Nasrdagi nazmda ham she’rga, ham nasrga xos xususiyatlar mavjud b o‘ ladi.” 12 O ‘ zbek adabiyotida XX asrning 80 – yillaridan boshlab “nasrdagi nazmlar” atamasi ostida asarlar e’lon qilingan. Omon Matjonning “ Quyosh soati” t o‘ plamidagi asarlarga nisbatan shunday atama q o‘ llanilgan. 9 Фитрат. Танланган асрлар. 1-жилд. – Т.: Маънавият, 2000. – Б. 8. 10 Boltaboyev H . Fitrat va jadidchilik. – T.: Alisher Navoiy nomidagi O ‘ zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2007. 11 Николюкин А.Н.Литературная энциклопедия терминов и понятий.Москва: Интелвак. 2001. – С. 521. 12 Sarimsoqov B , Hotamov N . Adabiyotshunoslik terminlarining ruscha - o‘ zbekcha izohli lug ’ ati . – T .: O ‘ qituvchi , 1979. – B . 292. 10 XX asrning 90 – yillaridan “sochma” Fitratdan keyin Mirtemirning “Tingla hayot” deb nomlangan kitobi sochmalardan iborat. Lirik kechinmalar sochma (nasriy) nutq shaklida ham ifodalanishi mumkin. Bunday nutq ta’sirchanligi va jo‘shqin ritmi bilan she’rga monand bo‘ladi. Sochma badiiy nutqning shunday turi nasriy she’r yoki sochma she’r deb yuritiladi . 13 Sochma she’rlarni prof. Abdurauf Fitrat “mansur she’rlar” deb ataydi. Olimning uqtirishicha, “sochim she’rlar (mansur she’rlar) uchun “vazn” va “qofiya”ning tegishligi bo‘lmas ham, so‘zlarning hunarlicha san’atkorona bo‘lishishdir”. Shoir Mirtemir sochma she’rning xususiyatlarini quyidagicha ta’riflaydi: “Sochma aniq va qat’iy vazndan xoli, qora so‘zda yoziladigan, lekin ta’sir kuchi baland bo‘lgan (nasr) she’r. Sochmaning o‘z qoidalari, o‘z “vaznlari”, hech kim tomonidan yozilmagan qonunlari bor. Undagi obrazlar, katta vazifalar yuklatilgan poetik qochiriqlar shoirdan katta mehnat talab qiladi. Xullas, qofiyadosh she’rlarga xos bo‘lgan talablarning deyarli hammasi unda bor. Bo‘lmasa, kartina, mavj, manzara bo‘lmas edi. Sochma shunday vaqtda yoziladiki, tuyg‘u va fikrlar to‘lqinlanib toshib ketadi. Uni biron to‘siq bilan to‘xtatib bo‘lmay qoladi. U vazn, ritmning biz tushungan ma’nodagi qolipiga sig‘may qoladi ham. Shunday paytlarda fikrlar sochma tarzda qog‘ozga tushadi. Sochmaning qofiyadosh shakli ham bor. Uning o‘zida ichki ritm, ichki bir musiqa, jarang bor. F ikrlar-u obrazlar, tuyg‘ularning juda tiqilib kelganida sochma tug‘ilar ekan. Uning ta’sirchanligi ham shu bilan izohlansa kerak. Oybekning “Mansur she’rlar”, “Yulduz qiz haqida ertak” kabi asarlari sochma she’rning yaxshi namunalaridir. O‘zbek adabiyotshunosligida sochma, mansur she’r, nasrdagi nazm, rivoyat, erkin she’r madaniyati xususida birinchilardan bo‘lib atroflicha mulohaza yuritgan adabiyotshunos Ibrohim G‘ofurov bo‘ladi. “Yosh qalbning tajribalari” nomli maqolasi asaosiy o‘rin tutadi. 90- yillardan boshlab “mansura” atamasi adabiy janr sifatida faol q o‘llanila boshladi. O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasida “mansura” so‘zining ochiqlamasi yo‘q. Lekin, bu so‘zning o‘zagi bo‘lmish 13 Хамр аев М. Пламя жизни. – Т.:Литературы и искусства им. Г.Гуляма, 1988. – C . 85-101. 11 “mansur” haqida quyidagi izohni ko‘rish mumkin: “Mansur (arab.– sochilgan, tarqoq ya’ni nasr holida bo‘lgan), chertim puli–Xorazm maqomlari cholg‘u bo‘limining nomi…” Bu izohdan kelib chiqib fikrlasak, “mansura”– sochilgan, tarqoq ya’ni nasr holida bo‘lgan she’r. Bu so‘zning istilohiy anglami “G‘iyos ul- lug‘at”da ishlov berilmagan dur, mutafarriq (sochilgan, tarqoq) va parokanda ma’nolarini ifodalashi va manzum (she’riy asar) bo‘lmagan kalom (so‘z) deya izohlanadi . 14 Demak, matn qay ko‘rinishda bo‘lmasin, inson qalb-u shuuridagi evrilishlarni, ko‘ngil sezimlarining turfa ko‘rinishlarini tasvir etmog‘i, shu bilan birga uning atrof, jamiyat, olam bilan bo‘lgan munosabatini ifodalamog‘i darkor. “She’riy shakl so‘zlardan ajoyib imkoniyatlarni maksimum darajada “so‘rib oladi”, tuyg‘ularning nozik va turfa to‘qimalariga e’tiborni qaratadi, hissiy-shuuriy ta’sirchanlik holatlari tasavvurini beradi” 15 . Mansur she’r ham shunday she’riy shakl bo‘lib, unda hissiyot erkin, lekin lokonizmdan foydalangan holda ifoda etiladi. Yozuvchi, filologiya fanlari doktori Xurshid Do‘stmuhammadning “Ko‘ngil nozikligi”, “Ziyoli farog‘ati”, adib Olim Otaxonning “Ijobat” maqolalarida ham mansuraning muhim belgilari ko‘rsatiladi. Hayotni badiiy aks ettiruvchi barcha adabiy asarlar ikki yo‘sinda: nazm yoki nasrda yoziladi. Mansura adabiy-estetik shakl sifatida “qaynatmoq va ruhiy to‘lqin yaratmoq” quvvatiga egadir. Chunki u o‘ziga xos she’rdir. Ammo u aniq va qat’iy vazndan, muayyan tartibdagi tizimdan xoli nasr “qiyofa”sidagi adabiy hodisadir. So‘zlarning og’zaki nutqdagi tartibiga muayyan darajada monand tarzga ega, biroq ta’sirchanlik darajasi, jo‘shqin ohangi bilan she’rga o‘xshab ketadigan bu adabiy shakl “nasriy she’r”, “sochma she’r” deb ham yuritiladi. Nasriy she’rlarning mansura shakliga xos xususiyatlarini shartli ravishda quyidagicha ko‘rsatish mumkin: a) fabula (matn)ning uzun-qisqa, turli hajmdagi satrlar (misralar)dan iborat bo‘lishi; 14 Ғиёс ул-луғот. Душанбе : Адиб , 1988. – Б. 224 . (Манбанинг электрон варианти учун қаралсин: https://ravshanfikr.tj/lu-atnoma-o.raw?task=download&fid=329) 15 Хализев В.Е. Теория литературы. Поэзия и проза. – М.: Высшая школа, 1999. – С. 237. 12 b) ma’lum vazn va izchil qofiyaga ega emasligi; v) inversiya, ritorik oborotlarning, pauzalarning ro‘li ortishi va tegishli ritmik-intanatsion tuzilishga egaligi; g) sintetik birliklarning logik-intanatsion mohiyatiga qarab nutq sur’atining o‘zgaruvchanligi”. 16 Mansur she’rning asosiy belgisi avvalo, so‘zlarning mahorat bilan, o‘z o‘rnida qo‘llanilishida, vazn va qofiya ishtirokisiz, ta’sirchan, jo‘shqin nutq tizimi yaratilganligida namoyon bo‘ladi. Mansur she’rning ohangdoshligi, musiqiyligi an’anaviy aruz va barmoq she’r tizimlaridagidan ham boshqacha, o‘ziga xos hodisadir. Mansur she’r asosan ikkinchi shaxsga murojaat yoki uni davatlash yo‘sinida yoziladi. Shuningdek, uning birinchi shaxs tilidan bitilgan shakli ham keng tarqalgan. Biroq mansur she’rning har ikkala xili uchun umumiy bir xususiyat mavjud: ularda fikr va tuyg’ular avji aniq bilinib turadi, ifoda tarsi so‘zlashuv uslubiga o‘shab ketadi, kuchki ta’sirchanlik, diqqatni darhol jalb etib oladigan ohangdorlik yorqin nomoyon bo‘lib turadi. Mansur she’rdagi tuyg’ular to‘lqini an’anaviy she’rlarga nisbatan bir qadar kuchliroq akslangan bo‘lishi ham mumkin. Masalan Cho‘lponning “Kleopatra” uyqusi” shunday boshlanadi: “Kleopatra”- Nilning bo‘yida, O‘z qo‘li bilan nilufar uzdi Go‘zal chechak, yozuqsiz gulni Ishdan chiqardi, turmushin buzdi 17 Bu she’rga Cho‘lpon “Kleopatra” nomli sochma hikoyalarning tizma shaklidir deya izoh yozgan. Yuqorida esa uning mansur shakli keltirilgan edi. Nasriy “Kleopatra”da fikr shiddati o‘z jo‘shqinligi bilan namoyon bo‘lgan, uni an’anaviy she’r qoliplari “tushovlamagan” . Mansur she’r shakli tashqi ko‘rinishidan nasrga o‘xshasa-da, unda lirik kechinmalar mavji va ularning muayyan ritmga muvofiqligi ustuvorlik qiladi. 16 Ахмедов Ҳ. Ўзбек шеъриятида насрий шеър. Филол.фан. НДА, – Тошкент, 1995. – Б. 17. 17 Abdulhamid Ch . Asarlar.II jild. –T . : Adabiyot va san’at, 1994. – B . 297 . 13 Biroq mansur she’r bu jihatdan an’anaviy she’r tizimlaridan birortasiga o‘xshamaydi. U xususan, barmoq va aruz tizimiga xos she’riy janrlar qolipiga tushmaydi. Qahramon kechinmalarini ifodalashning ustuvor turishi jihatidan mansur she’r ko‘proq sarbast she’rga hamohangdir. Bu ikki she’r turi o‘rtasida shakily yaqinlik seziladi. Avvalo ularning har ikkalasi ham vazn va qofiya qoliplaridan holi turadi. Ko‘ngil kechinmalarini an’anaviy she’r shakllaridan ko‘ra birmuncha oddiy, sodda aks ettiradi. Ehtiroslar shiddatini, tuyg’ular mavjini tabiiyligicha manzaralantiradi. Mansur va sarbast she’rga xos shakiliy ozodlik bunga to‘la imkon beradi. O‘zbek adabiyotining falsafiylashayotganligidan, unda intellektual tafakkurning o‘sib borayotganligidan dalolat berayotgan mansur she’r xususida adabiyotshunos B.Sarimsoqov shunday deydi: “Bizningcha, nasriy she’r vaznli narsaning qobig’ini yorib chiqib, “erkin” nasr ba she’rga xos xususiyatlarga ega bo‘ldi.Unda ham she’rga xos, ham nasrga xos xususiyatlar mavjud bo‘lib, asosiy belgilari quyidagilardan iborat: a) ma’lum vaznga va izchil qofiyaga ega emaslik; b) ramziy tasvir usbining ustunligi va fikriy umumlashmaning kuchliligi; c) emotsiyaning balandligi va ritorik oborotlarning ko‘pligi; d) gap bo‘laklarining semantik intonatsiya jihatidan nisbiy mustaqilligi va nutq tempining rang-barangliligi; e) o‘ziga xos ritmik struktura va pauzalarning ko‘pligi 18 Mansur she’rda lirik qahramon ehtirosi birinchi o‘rinda turishini ham alohida qayd etish kerak. Shuningdek, mansur she’rda odatdagi hikoya yoki voqebandga xos syujet bo‘lmaydi. Mansur she’rning syujet yaxlitligini undagi o‘ziga xos fikr ohangi tutib turadi. 1914 - yilda Hamza «She’ri mansur» degan izoh ostida she’r yozadi: Ayoz, har qancha bilsang ham oz, Qish g’amini yeganing ila boqarmudi Seni o`z yonidan yoz. 18 Саримсоқов Б. Насрий шеър хусусиятлари . Ўзбек тили ва адабиёти, 1975. 4-сон . – Б. 15-18. 14 «Al qasos-ul haq»qa munkirmusen, Bolang oldingda turib, birovning bolasiga Belingni qilasan xo`roz. Xotining qovuz chalur uyda ochlikdan, Ko`chalarda kerilub kabob osharsan qo`shub Zira-piyoz. Xudoning ma`rifatidan bir zarra xabaring yo`q, Na foyda ibodating birla yirtilub ketsa joynamoz 19 Ammo bu she’rni to`la ma`nodagi nasriy she`r deb bo`lmaydi. Chunki bu she`r 1) misralarga bo`lingan; 2) har bir band uch misradan iborat; 3) har bir bandning oxirgi misrasi qofiyadosh; 4) inversiya mavjud. Sochma esa to`g’ridan- to`g’ri nasriy shaklga, nasrning xususiyatlariga ega bo`ladi. Unda hamma vaqt qofiya mavjud bo`lmaydi, mavjud bo`lganda ham nazmdan farqli o`laroq o`rni qat`iy (m., misra boshi yoki misra oxiri) emas, inversiyaga ko`p yo`l qo`yilmaydi Sarbastni eslatadigan yana bir adabiy shakl – sajdir. Saj’ – nasrdagi qofiya demak. Saj’ she`r hisoblanmaydigan nasriy parchalarda, nasriy she`rlarda ham mavjud b o‘ lishi mumkin. Jumladan, saj’ni xalq dostonlari, ertaklari matnida ham; klassik shoirlar devonlarining debochalarida, epik asarlarning sarlavhalarida ham (m., “Farhod va Shirin”ning sarlavhalari), ularning nasriy asralarida ham (“Mahbub ul-qulub”) uchratish mumkin. Ammo bunday hodisalarni sarbast ham, nasriy she’r ham deb hisoblab b o‘ lmaydi. Sarbast vaznidagi she’r ham, nasriy she’r ham – lirikaning alohida janri, saj’ esa mazmunni ifodalash usullaridan, y o‘ llaridan biri, xolos. Bu usuldan nasriy she’rda ham, boshqa nasriy matnlarda ham foydalanish mumkin. Rauf Parfining “Eng uzoq yozilgan tarjimai holim” asari mansura ko‘rinishida: Tavalludim: 43, mezonning yigirma yettisi, Otam bog’bon. Savodsiz, bizningcha, 19 Ҳамза. Беш томлик. II том. – Т.: Фан, 1983. – Б. 107. 15 Onam pillakor. Savodsiz, bizningcha. Ilm olishga vaqtlari bo‘lmagan ularning. Qishloq maktabi. Shahar maktabi. Kechki. So‘ngra barcha tirikchilik maktablari. Balog’at guvohnomasi. Toshkent Dorilfununi. Talabalikning yakuni. Talabachilikning boshlanishi. Kasbim: har qanday maktab. Ilova: Sevaman she’rni. She’riyat…She’r deb atash mumkin bo‘lsa birinchisin yozgan kunim: 53. 5 mart. Shuningdek, Rauf Parfining “Sen ayt, bugun sening aytganing aytgan”, “U dengizni sevadi. Dengiz uni sevmaydi”, “So‘zlar”, “Munojot”, “Javob”, “Sevgimning porloq-porloq ko‘zlarini ko‘rmoqdaman ko‘zguda”, “Cheksiz- cheksiz daqiqalardan iboratdir mening chorak asrlik umrim”, “She’riyat” singari mansuralarida lirik qahramonning tizginsiz o‘ylari, uni qiynayotgan savollar, besamar o‘tayotgan vaqt sinovlari ma’nisizligi, o‘z “men”ini izlayotgan “men”ning ichki kechinmalari, mushohadalariga guvoh bo‘lamiz. Umuman olganda, bir-biriga qaysidir xususiyatlari bilan yaqinligi tufayli ko`pincha qorishtirib yuboriladigan sarbast, oq she’r, nasriy she’r va saj’ turli hodisalar ichida o`rganiladigan tushunchalardir. Ya’ni sarbast vazn masalalari ichida o‘rganiladi, chunki u aruz, barmoq singari vazniy tizimlar qatorida turadigan vazn sistemasidir. Oq she’r esa she’rning shakliy ko‘rinishlaridan biri bo‘lib, u qofiya masalalari ichida o‘rganiladi. Nasriy she’r – janr hodisasi, saj’ fikrni ifodalash usuli, tasviriy vositarlardan biridir. Demak, nasrdagi nazm, mansur she’r qofiyalangan nasr – sajdan farq qiladi; ularda tasvir prozaik ko‘rinishda bo‘ladi; ta’sirchanlik, ko‘tarinki holat his- tuyg‘uning bo‘rtib turishidan vujudga keladi. Fikriy umumlashmalar qabariq, kuchli va salmoqdordir. 16 Adib X. Do‘stmuhammad mansura janriga quyidagicha ta’rif bergan: “Mansuralar – shakli, mundarijasi, ohangi, so‘z va jumla qurilishlari bilan zamonaviy adabiyotimizda butkul o‘ziga xos hodisa. Bunday o‘ziga x osliklardan kelib chiqadigan pafosga limmo-lim poetik mahorat ham o‘quvchidan unga xos yondashuvni taqazo etadi.Shunga moslasha olgan o‘quvchi sira qiynalmaydi, mansuralarning hazmi og’irligidan nolimaydi. Hajmidan qat’i nazar undagi ruhiy holat va kayfiyatga – mazmun olamiga kirib olish oson ko‘chadi.” 20 Taniqli adabiyotshunos, yozuvchi, tarjimon Ibrohim G‘afurovning mansuralari alohida e’tirofga ega. Muallif mo‘jaz lirik asarlarini: “mening romanlarim”, deb ataydi. Darhaqiqat, ular rang-barang hayot, g‘aroyib inson umrlarining har soniyasida bo‘lib turgan, hali yozilmagan, lekin, asli mo‘jizaga teng jonli romanlarning qaymog‘i, javhari kabi go‘zal taassurot qoldiradi. Ularda davr ichida o‘rtanayotgan, boy kechinmalar botinida yashayotgan, insonlikning asl ma’nosini qidirayotgan zamondoshimiz gavdalanadi. U o‘quvchini go‘zal ko‘ngil va go‘zal aql dunyolarida tinimsiz ro‘y berayotgan ajib fikrlar, go‘zal tuyg‘ular bazmiga chorlayotgandek bo‘ladi. “Ibrohim aka o‘zining nazmdagi nasrlarini – mansuralarini “Mening romanlarim” deb atadi. Kitobining dastlabki bobidagi turkumlardan biriga ham xuddi shunday nom berilgan. Darhaqiqat, rango- rang hayot, g’aroyib inson umrlarining har soniyasida b o‘ lib turgan, hali yozilmagan, lekin asli m o‘ jizaga teng jonli romanlarning javhari, qaymog’idir. Shaklan ixcham, mazmunan esa g’oyatda qamrovdor ushbu m o‘jaz lirik asarlarni, nazarimizda, adabiyot faniga qo‘shilgan o‘ziga xos hissa, o‘zbek adabiyotida kashf etilgan yangi yo‘l, yangi janr sifatida baholash mumkin. Zero, mansuralarda hayot adabiy- madaniy- ma’naviy nuqtai nazardan chuqur va o‘ta nozik tahlil etilgan. E’tiborlisi shundaki, adabiy-falsafiy talqin mutlaqo orginal shakl va fasohat t o‘ la mazmun- mohiyati bilan yaqqol ajralib turibdi. 21 20 Дўстмуҳаммад Ҳ. Кўнгил нозиклиги. Ҳаёт – хаёл – хиёбон. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриё-матбаа ижодий уйи, 2007. – Б. 118. 21 Cаидов А. .Шарқ ва ғарб фалсафаси мужассамлашганда. Ҳаёт – хаёл – хиёбон.- Т.: Ғaфур Ғулом номидаги нашриё-матбаа ижодий уйи, 2007. – Б. 52. 17 Ibrohim G‘afurov suhbatlarining birida mansura haqidagi fikrlarini shunday izohlaydi: “Mansura qiyinchilik bilan adabiy-badiiy jarayon ichiga kirdi, uning uzviy tarmog‘iga aylandi. Ammo hali antologiyalarning birontasidan o‘rin olgani yo‘q. Roman yo qofiyali so‘z bo‘lsa mensib, mansura bo‘lsa ancha-muncha mensimay qaraydilar. “Uzumzorda kesak kabi yotdim” deb bir mansurada qiyin o‘smirligimni bayon qilganman. Mana shu jumla tom ma’noda mansura jumlasi. Nega uzumzor? Nega kesak kabi? Nega yotish? Bular kichkina bir shaxsning o‘sish payti dramasi va o‘sish paytining ramzlari. Shu to‘rt so‘zdan iborat jumlada drama va keskinlik zuhur etadi va jaranglaydi. Mansuraning boshqa barcha fikr tizimlari shu obrazni to‘ldiradi va uning yonida jangchilarday turadi. Mansuraning yagona nizomi – uning fikr tarangligi va kutilmagan obrazli assotsiatsiyalari. Ularda o‘zimcha yangicha obrazli fikrlash tarzi aks etadi deb yuraman. Shalviragan uydirma, havoyi so‘zlar hech qachon mansura bo‘lolmaydi. Mansuraga ming‘irlash emas, yoy o‘qining chang‘irashi kerak. Buni o‘qisangiz va buni tushunsangiz edi… ” 22 Ustoz adib O‘ tkir Hoshimov mansuralarga ta’rif berar ekan shunday deydi: “Kitobdagi “Mening romanlarim” – “ mansuralar” o‘ ziga xos ohang va b o‘ yoqda yozilgan. Ularning ayrimlaridagi jimjimador, “burma” jumlalar g’alati tuyilishi mumkin. Ammo buning sababi muallif ataylab shunday yozganida emas. U qalbida, ongida j o‘ sh urgan fikr va tuyg’ular oqimi qanday tug’ilgan, qanday shakllangan b o‘ lsa, shundayligicha qog’ozga tushirgan. Ya’ni asarlarning o‘ zi shu tarzda dunyoga kelgan. Ularni nasrdagi she’r yoki she’riy proza deb atash mumkin.” 23 “Sochmani ham mazmunan, ham shaklan yangi yuqori badiiyat bosqichiga olib chiqqan adiblardan biri – Ibrohim G‘afurovdir. Uning mansuralarida poetik parallelizm, anafora, ritmik-sintaktik, leksik-morfologik paralellizmlar, hatto 22 Kitob insoniyatni qutqaradi. Adabiyotshunos olim va adib Ibrohim G’afurov bilan suhbat // «Ҳуррият» газетаси, 2014, 2 июль 23 Ҳошимов Ў. Зиёли бўлиш осонми? Ҳаёт – хаёл – хиёбон. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриё-матбаа ижодий уйи, 2007. – Б. 18. 18 ayrim tovushlar, tinish belgilari ham ma’lum bir taxayyul, manzarani yorqinroq ochishga, mazmunning to‘laqonli bo‘lishiga xizmat qiladi” 24 . Mansuralar bir qaraganda murakkab, ammo uning mohiyatini anglagan o‘quvchiga aslo qiyinchilik tug’dirmaydi, aksincha, oson va ravon o‘qiladi. Shu o‘rinda ustoz H. Boltaboyevning “ Ibrohim akaning mansuralari o‘ziga xos miniromanlar tarzida o‘qiladi” degan fikrlari yodimizga tushadi: “Ibrohim G’ofurov nasrda eng ko‘p qo‘llagani mansuralar janri bo‘ldi. Garchi “mansura”ning istiloh sifatidagi ilk ildizlari mumtoz adabiyotshunoslikka borib taqalsa ham, rus nasrida Ivan Turgenevning “stixotvorenie v proze”lari asosida talqin etilsada, o‘zbek adabiyotida mansuraning adabiy janrlar tizimidan o‘rin topishida Ibrohim aka yozuvlarining ta’siri va o‘rni bor. Ayrim adabiyotshunoslarimiz yaxshi anglab yetmay e’tiroz qilishga urinib ko‘rgan “nasriy lirika” Ftrat va Mirtemir dolalarnning sochmalaridan keyin mansuralarda o‘z shaklini topgani ma’lum.” 25 Shuningdek, janriy xususiyatlari, shakily tuzilishi jihatdan mansuraga yaqin turadigan yana bir erkin janr bu essedir. Esselar sof falsafiy, adabiy-tanqidiy, publitsistik, tarixiy-biografik vas sof badiiy xarakterda bo‘lishi mumkin. Esselarning sof badiiy xarakterdagi turi mansura va badialarga juda yaqin. “Erkinlik janri” esseda imkoniyatlar chegara bilmaydi, “ushlab bo‘lmas, chegaralari aniqlanmas” (M. Epshteyn) janrda fikr-tuyg‘ularning quyilib kelishi, erkin mulohazalarning ustuvorligi ijodkorga qulaylik yaratadi. O‘zbek adabiyotida esse va badia atamalari turi ma’nolarda qo‘llaniladi. N.Rahimjonov esse va badia istilohlarini bir-biridan ajtatmasdan almashtirib qo‘llaydi. M. Qo‘chqorova o‘z qarashlarida “esse badiaga nisbatan keng tushuncha” deb aytib o‘tadi. Chunki badiada ham essega xos barcha xususiyatlar mavjud. Shu sababli bu ikki istilohni ma’nodosh sifatida qo‘llash mumkin. “Esselarning hajmi va shakllari xilma-xil. Ikki-uch satrdan iborat kichkina bir hayotiy manzarani yoki voqealar tasvirini 24 Ҳошимов Ў. Зиёли бўлиш осонми? Ҳаёт – хаёл – хиёбон. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриё-матбаа ижодий уйи, 2007. – Б. 15. 25 Болтабоев Ҳ. Китобҳон туйғулари тарихи. Ҳаёт – хаёл – хиёбон – Т.: Ғофур Ғулом номидаги нашриё- матбаа ижодий уйи, 2007. – Б. 92. 19 ifodalashi, fikirning yoki kechinmaning aforistik talqinidan to epik janrga xos katta hajmli asar ham bo‘lishi mumkin.” 26 Adiblarimiz yaratgan badialarda nafis adabiyot va badiiy asar, ijod pisixologiyasi kabi ilmiy-nazariy masalalardan tashqari zamon va zamondoshlarimiz hayoti, ijtimoiy taraqqiyot, insoniyat istiqboli xususidagi fikrlar ham uchraydi. Ko‘rinib turibdiki, mansuralar o‘zbek adabiyotida uzoq tarixga ega. Qadimiyat obidalari – O‘rxun yodgorliklari nasriy she’r ko‘rinishida bo‘lib, ulardagi alletiratsiya (tovushlar ohangdoshligi), qofiyali nasr (saj’) va boshqa poetik xususiyatlar buni dalillaydi. XX asr boshla rida Cho‘lpon, Hamza, Mirtemir ijodida o‘zining badiiy shakl va xususiyati bilan bo‘y ko‘rsatdi. Keyinchalik uning go‘zal namunalari Omon Matjon, Rauf Parfi, Ibrohim G‘afurov ijodida uchraydi. 1.2. O‘ zbek adabiyotida mansura janrining taraqqiyoti Mansuralarning genezesi birinchi navbatda, “vaznli proza” ya’ni “murajjaz nasr”larga borib taqaladi. Ushbu nasr boshqa nasr turlaridan birmuncha farq qilib, nisbatan murakkabroqdir. “Murajjaz nasr”ning lug‘aviy ma’nosi “vaznga solingan” demakdir. Vaznli nasr namunalari asosan, xalq prozasida, VIII asrga oid turkiy yodnomalarda, xususan, “O‘g‘uznoma”da uchraydi. Ushbu nasr turning asosiy omillari leksik takrorlar va saj’ hisoblanadi. V-VIII asrlarda Turk xoqonligi hududida bitilgan yozma yodgorliklar, toshbitiklarda ham mansuraning genezisida asosiy ahamiyat kasb etadigan vaznli nasrning gaplar orasidagi hamvaznlik hijolar miqdorining tengligiga asoslangan turi uchraydi: “Bu Turuk bo‘nduqa yaraqliq yag‘ig‘ kelturmadim, to‘gunlug atig‘ yo‘gurtmadim. Eltarish qag‘an qazg‘anmasar, el yama, bo‘dun yama yo‘q ertachi erti. Qazg‘untuqin uchun o‘zum qazg‘antuqum uchun el yama el bo‘lti, bo‘dun bo‘lti. O‘zum qari bo‘ltim, ulug‘ bo‘ltim. Nang yerdaki qag‘anlig‘ bo‘dunqa ebun tugi bar esar, ne bungi bar ertachi ermish.” 27 (To‘nyuquq bitiktoshidan) 26 Адабий тур ва жанрлар. 1-жилд.– T.:Фан, 1992. – Б. 23. 27 Adabiyot majmua. Cho‘lpon nomidagi adabiyot matbaa ijodiy uyi, 2007. – B. 42. 20 Ilgari to kun chiqishigacha, O‘ngda to kun o‘rtasigacha, Orqada kun botishqacha, So‘ldan tun o‘rtasigacha. Uning ichidagi budun manga bo‘ysunur Ancha budun ko‘p ettim, Ul buzug‘i yo‘q turk qog‘on O‘tukan cho‘luda bo‘lursa elga bung yo‘q. Ilgari Shangtung tekisligiga askar torttim, Dengizga kichik tegmadim. O‘ngda “To‘quz arslan”ga askar torttim, Tuputga kichik tegmadim. 28 Ushbu parcha Kul tegin bitigidan olingan bo‘lib o‘zbek tilida qayta tayyorlangan. Asarning kichik bitigi va ikkinchi qismning dastlabki qismlari xotira-memuar usulida bitilgan bo‘lsa ham, Kul tegin qahramonligi haqidagi tasvirlar asarning qahramonlik dostoni janri namunasi ekanligidan dalolat. Tangrining turki uzra qog‘on bo‘ldim, O‘ltirdim, o‘lmagidan qayg‘irib. Turk beklar, budun qarab sevinib, Tinchlanib ko‘zlari yuqoriga boqdi. To‘rga o‘zini o‘ltirib, Buncha og‘ir to‘rda, To‘rt yondagi budunni boshqardim. Ko‘k tangri ostida o‘n yeti yoshimda, Tuput sari yurish qildim. Tangut budunni buzdim, O‘g‘ilin, qizin, barisin anda oldim. 29 (Bilga xoqon bitigidan) 28 Abdurahmonov A. Turkiy adabiyotning qadimgi davri. Yangi asr avlodi, 2005. – B. 280. 29 Abdurahmonov A. Turkiy adabiyotning qadimgi davri. Yangi asr avlodi, 2005. – B. 301. 21 “Toshbitiklarning har biri o‘ziga xos mustaqil adabiy-tarixiy asardir. U she’riy yo‘lda bitilgan. O‘z davtining ruhi singdirilgan. Shu sababli ham I.V.Stebleva ularni “tarixiy qahramonlik poemalari” deb ataydi. Qadimgi turkiy adabiyotning vorisi hisoblangan bugungi ko‘plab milliy adabiyotlar unda o‘z tarixini, shakllanish jarayonini, katta hajmli nodir asarlarning tug‘ilish ildizlarini ko‘radi.” 30 XI asr turkiy xalqlar adabiyotida badiiy yuksalishning yangi bosqichi bo‘ldi. Bu asrda Mahmud Qoshg‘ariyning mukammal asari “Devoni lug‘otit turk” yaratildi. Ushbu asar XI asrga qadar bo‘lgan turkiy xalqlarning boy va rang-barang og‘zaki ijod namunalarini o‘z ichiga oladi. Asarda nasriy she’rlar “rajaz”, “nasr” atamalari bilan berilgan. Alloma turkiy so‘zlarni arab tilida izohlash uchun arab folkloridagi mavjud folkloridagi mavjud rajas va nasrdan foydalangan. Алп Эр Тона о l д i му , Эс i з ажун қалд i му , O з la к оч i н алд i му , Эмд i j урак ji рт i лур . 31 Alp Er To‘nga o‘dimi, Yomon dunyo qoldimi, Zamon o‘chin oldimi, Endi yurak yirtilur . Professor Fitrat qadimgi nasr va nazm namunalarini tavsif qilib o‘zining “Eng eski turk adabiyoti namunalari” kitobida nashr ettirgan. “Devoni lug‘at”ning ko‘b so‘zlari ostida maqollardan, she’rlardan dalillar, tonuqlar keltirgan. Bular to‘qquz-o‘n asr burung‘i turk adabiyotining eng qimmatli namunalaridir. Turkiyot bilan mashhur bo‘lg‘anlar bu she’rlarga, bu maqollarg‘a katta ahamiyat beradir.Men yolg‘uzgina iki marsiyaga uchradim. Qolg‘anlarining 30 O‘sha asar. 266-bet. 31 Қошғарий M . Девони луғатит турк. ЎзССР Фанлар академияси нашриётининг босмахонаси. – Т. : 1960. – Б.77. 22 marsiya ekaniga qaror bera olmadim. Fikrimcha, ularga marsiyadan boshqa unvonlar berish kerak. So‘ngra Alp Erto‘ng‘a marsiyasini F.Ko‘prilizoda o‘n ikki parcha deb ko‘rsatadi. Menimcha, o‘n parchadir.” 32 O‘zbek mumtoz adabiyotida mansura alohida janr sifatida shakllangan bo‘lsa ham, badiiy nasr namunalarida mansuraga xos ritmik tizim, saj’ usulidan foydalanish, uslubda jumlalarning so‘nggi kesim o‘rnida keladigan so‘zlarda fe’ldan foydalanmaslik kabi holatlarni kuzatish mumkin. Bu jihatdan Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub”, Boburning “Boburnoma” va Xojaning “Gulzor” asarlari yaxshi material beradi. Shuningdek, bu davrda yaratilgan Ahmadiyning “Sozlar munozarasi”, Yusuf Amiriyning “Bang va chog‘ir munozarasi”, Yaqiniyning “O‘q va yoy munozarasi” kabi asarlarda nasriy she’r hamda saj’ elementlaridan keng foydalanilgan. Alisher Navoiyning ushbu asariga ham falsafiy xulosalarini, ham badiiy mahoratini to‘la namoyon eta oladigan shakl tanlagan. Ushbu asar allomaning ham xalq prozasi xususiyatlarini, ham arab, fors-tojik prozasining poetik jilolarini qay darajada bilganligini va ulardan amaliyotda qay yo‘sinda foydalana olganligini ko‘rsatib turadi. Asar asosan vaznli nasr va saj’da yozilgan. Asarda foydalanilgan maqol va aforizmlardagi saj’ fikrni ixcham, ravon ifodalashdan tashqari, ulari osonlikcha yodda saqlanib qolishini ta’minlaydi. Asarda adib ayrim xislatlar ta’rifida lirik chekinishlar yasaydi va shu o‘rinlarda saj’dan unumli foydalanadi. “Dehqonki, dona sochar, yerni yormoq bila rizq yo‘lin ochar. Agar rostliq va salohi bordur, o‘yi Solih noqasidin namudordir. Qo‘shi ham ikki zo‘r pahlavon, yukiga bo‘yun sunub olida ravon; ish qilurda hamdam va hamqadam, dehqon alarni suradi andoqki Odam. Olam ma’murlig‘i alardin, olam ahli masrurlig‘i alardin. Har qayon qilsalar harakat, elga ham qut yetkurur, ham barakat. Dehqonki, tuzluk bila dona sochar, Haq biriga yeti yuz eshigin ochar. Sochqon dona ko‘karguncha, o‘rub xirmon qilib, mahsulin ko‘targuncha qurt-u qush andin bahramand va dasht vahshilari aning bila xursand. Mo‘rlar uyi andin obod va go‘rlar xotiri aning bila shod.” 33 Keltirilgan nasriy parchadagi fikr 32 Fitrat A. Tnlangan asarlar. Manaviyat. – T. : 2009. – B. 119. 33 Navoiy A . Mahbub ul-qulub. T . : Yoshlar nashriyot uyi, 2018. – B. 38. 23 salmog‘i, hissiyotlar saj’ bositasida shunday mutaassir ifodalanganki, bunday o‘rinlar har qanday poeziyadan qolishmaydi. Parchada keltirilgan kesim vazifasidagi so‘zlarni saj’lantirish orqali Navoiy o‘z fikrlarini tugal hukm tarzida, ixcham va ravon ifodalagan. Boburning “Boburnoma” asari o‘ziga xos sodda, ayni paytda o‘quvchini o‘ziga tortadigan jozibadorlik bilan yozilgan bo‘lib, asar o‘sha davrdagi adabiyotlarda tashfiq qilingan hashamdorlik, jimjimadorlik va yaltiroqlikdan holi tili bilan xalqqa yaqin bo‘lgan. “Boburnoma”da keltirilgan joy nomlari, u yoki bu tarixiy shaxslar xarakteri haqidagi o‘rinlar nasriy prozaning yorqin namunalari hisoblanadi. “Yaxshi viloyoti va tumonoti bor. Ulug‘ viloyatkim, Samarqand qarinasidur, Buxorodur. Samarqandning g‘arbiy tarafi yigirma besh yig‘och yo‘ldur. Mevasi ko‘p bo‘lur va xo‘b bo‘lur, qovuni bisyor yaxshi bo‘lur. Movorounnaharda Buxoro qovunicha ko‘p va xo‘b qovun bo‘lmas. Agarchi Farg‘ona viloyatidin Axsining bir nav qovunikim, “mir temuriy” derlar, muning qovunidin chuchukroq va nozukroq bo‘lur, vale Buxoroda har jins qovundin ko‘p bo‘lur va yaxshi bo‘lur.” 34 Ushbu parchada nasriy proza elementlari yaqqol sezilib turibdi. “Boburnoma”da saj’ qo‘llanish jihatdan sodda bo‘lsada, biroq u kuchli semantik funksiyani bajargan. Sababi Bobur saj’ni bezak, jimjimadorlik yohud fikrni dabdabali, balandparvoz ifodalash uchun emas, aksincha, fikrni ixcham, soda, lo‘nda, ta’sirchan ifodalash maqsadida foydalangan. Ibodullo Sayid Podshoxoja binni Abduvahhobxojaning “Gulzor” asari XVI asr o‘zbek badiiy nasrining go‘zal namunasidir. Asarda an’anaviy kirish qismida va keltirilgan kichik hikoyatlarda nasriy proza va saj’ unsurlaridan foydalanilganligiga guvoh bo‘lamiz. Kirish qismidagi saj’lar asosan balandparvozlik, jimjimadorlikni taminlash maqsadida qo‘llanilgan. “Adilda ikki foyda bor turur, zulmda ikki zarar bor turur. Adldagi ikki foydaning biri buki, mamlakat obodon bo‘lib, raiyat ma’mur bo‘lur. Yana birisi bukim, odil podshoh haq taologa manzur bo‘lur. Va yana zulmning ikki zarari borkim, mamlakat vayron bo‘lib, raiyat xarob bo‘lur. Bva yana birisi bukim, zolim podshoh do‘zax o‘tig‘a 34 Bobur Z.M . Boburmoma. T.: Yulduzcha nashriyoti, 2015. – B. 84 24 giriftor bo‘lub, kabob bo‘lur.” Keltirilgan parchadan ko‘rinib turibdiki, Xoja odil podshox tarafdori bo‘ib zolim podishohlarni ochiq tanqid qilmay, ularni do‘zax azobi bilan qo‘rqitish orqali o‘z munosabatini bildiradi. Mana shu subyektiv- emotsional munosabat o‘z-o‘zidan saj’ qo‘llashni taqazo etadi.Sajlangan so‘zlar esa qaysi tilga mansubligidan qat’i nazar muallifning adolat va zolimlikka nisbatan bo‘lgan munosabatini ravon ifodalashga xizmat qiladi.” 35 XX asr boshlarida A.Fitrat Yurt qayg‘usi nomi ostida 3ta sochma e’lon qilgan. 1. Yurt qayg‘usi (sochma). 2.Yurt qayg‘usi (bir o‘zbek tilidan) 3. Yurt qayg‘usi (Temur oldinda.) Hurriyat gazetasida e’lon qilingan bu sochmalarda badiiyat bilan birga pubtiksistik ruh ustuvor bo‘lib, ularning umumiy mavzusi Vatan, uning ozodligi va obodligi bo‘gan. Yurt qayg‘usi (sochma) Ey ulug‘ Turon, arslonlar o‘lkasi! Senga ne bo‘ldi? Holing qalaydir? Nechuk kunlarga qolding? Ey Chingizlarning, Temurlarning, O‘g‘uzlarning , Otillalarning shonli beshiklari! Qani u chiqdig‘ing yuksak o‘rinlar? Qullik chuqurlqrig‘a nedan tushding?! Dunyoni “urxo”lari bilan titratgan yo‘lbars yurakli bolalaring qani? Nechun tovushlari chiqmaydir? Yer yuzining bir necha polvonlari bo‘lgan botir turklaring qani? Nechun chekindilar? Nechun ketdilar? Kurash maydonlarini o‘zgalarga nechun qo‘ydilar? Nechun… Nechun… nechun..? Gapur menga, ey ulug‘ Turon, arslonlar o‘lkasi! Senga ne bo‘ldi?! Yer yuzining buyuk saltanatlarini sen qurmadingmi Hindistonning, Eronning, Ovrupaning ulug‘ xoqonlarini sen yubormadingmi? Ey xoqonlar o‘chog‘i! ey qahramonlar tug‘oyi!***Qani u chaqmoq chaqishli botir xoqonlaring? Qani avvalg‘i o‘q yurushli, otli beklaring? Nechun “urho”laring eshitilmaydir? 35 Sarimsoqov B . O‘zbek adabiyotida saj’. – T .: Fan , 1978. – B . 127. 25 Dunyo xalqini bo‘ysundirmagan saltanatlarning nechun buzildi? Insonlik olamini qanotlari ostinda olgan xoqonlig‘ning nechun kuchi o‘ldi? Kuchingmi ketdi? Kimsasizmi qoldi? 36 Keltirilgan parchada undov so‘zlar va undalmalarning bir necha o‘rinda kelishi, shuningdek, leksik takrorlarning keng qo‘llanilishi sochmaga o‘zgacha ritmik ohang bag‘ishlagan. Gaplar o‘zro ohongdorlikka ega bo’lib, so‘roq olmoshlari orqali saj’lanish kuzatilgan. Yuqorida ta’kidlanganidek tuyg‘ular jo‘shib, tizginlardan toshganda bu his-tuyg’ularni ifodalash maqsadida adib saj’ unsuridan unumli foydalanadi. Parcha vatan erki uchun qayg‘urish, uning kelajagi uchun tashvishlanish, ayrim o‘rinlarda afsuslanish kayfiyatida yozilgan. Adib iztiroblarining akslanishi go‘yo. Yurt qayg‘usi (Bir o‘zbek tilidan) Yotsam tushumda, uyg’onsam yonimda, ko‘z yumsam miyyamda, ko‘z ochsam qarshumda mungli bir xayol kelib turadur. Bu bir xotun hayoli… Bir xotunki, eginida ipakli, lekin yirtuq va eski bir ko’ylakdan boshqa bir kiyim yo‘q. Bosh-oyog‘lari yalang’och, tirsaklarigacha qop-qora loyqada botg’an, Baqurug‘a tovushi, qutilug‘a kuchi qolmagan!.. Qarayman: kimsasizlik yukindan orig‘langan tanda zolimona urulg‘an kamchiliklarning yarasi bor. Ko‘raman: johilona qiling‘an emlardan nosulg‘a* qaytg‘an yaralarindan qonlar oqubturadur!.. Ey mungli xotun, sen kimsan? Ey g‘amli ona nechuk mundan ayrilmaysan? Yoshimda, ko‘zimda, miyamda, yuragimda nima axtarasan nechuk ketmaysan? Qayg‘u tutunlari ichra yog‘dusiz qolg‘an ko‘zlarning, u yosh yomg‘urlarun nechun to‘kadir? Zulm zanjirlari bilan bog‘langan qo‘llaring nechun har yonga uzatiladir, nima tilaysan?.. 37 Yuqorida keltirilgan sochma mazmunan Vatanni sevishga undovchi ruhda bitilgan. Parcha shaklan ham nasr, ham nazmiy ko‘rinishga ega bo‘lib, gap 36 Фитрат. Танланган асрлар. 1-жилд. – Т.: Маънавият, 2000. – Б. 31. 37 Ўша асар.– Б. 32. 26 bo‘laklari orasida saj’lanish kuzatiladi. Uyushiq bo‘laklar va leksik takrorlar asar o‘qilishini soddalashtirgan. “Turonim, sendan ayrilmoq – mening uchun o‘limim. Sening uchun o‘lmoq – mening tirikligimdir” misralarida tanlangan so‘zlar va qo‘llanilgan qarshilantirish san’ati asar mohiyatini yanada boyitgan. Ustoz Fitrat qalamiga mansub har ikkala sochmada ham badiiylik bilan bir qatorda publitsistik ruh ustuvorlik qiladi. Saj’dan unumli foydalanish asar ritmikasining yanada ohongdor bo‘lishini ta’minlagan. Hajman yirik bo‘lmagan ushbu badiiy parchalar o‘zbek adabiyotida ilk bor “sochma” termini ostida e’lon qilingan asarlardir. Yurt qayg‘usi (Temur oldinda) Bag‘rim yoniq, yuzim qora, ko‘nglim siniq, bo‘ynim bukuk. Sening ziyoratingga keldim, sultonim! Ezilgan boshim, qisilgan vijdonim, kuygan qonim, o‘rtangan jonim uchun bu sag‘anangdan davo izlab keldim, xoqonim! Yuz yillardan beri jafo ko‘rub, g‘am chekib kelgan turning qonli ko‘z yoshlarin etaklaringga to‘karga keldim. Qorong‘uliklar ichra yog‘dusiz qolgan o‘zbek ko‘zlari uchun tuprog‘ingdan surma olg‘ali keldim. Nomusini bad qilishlarning ayog‘lari ostinda ko‘rib turklik qoni qaynag‘ay, musulmonlik hamiyati toshg‘ay, tamug‘ olovlari kabi sochrag‘ay. 38 Ushbu parchada avvalo, gaplar so‘ngra gap bo‘aklari o‘zaro qofiyalangan.Bu unsur asar ritmikasini kuchaytirgan. Ichki qofiyalanish va saj’ vositasida sochmada ohangdorlik hamda badiiylik birinchi o’ringa chiqqan. Hajmi yuqoridagi ikki sochmaga nisbatan kattaroq bo‘lgan bu parcha nafaqat hajmi, ritmikasi, til uslubi, sajdan foydalanilishiga ko‘ra ham farqlidir. Asarda qo‘llanilgan sinonim so‘zlar va o‘xshatmalar asar o‘qilishini soddalashtirgan hamda o‘quvchi yodida qolishini osonlashtirgan. 38 Фитрат. Танланган асрлар. 1-жилд. – Т.: Маънавият, 2000. – Б . 33. 27 Ustoz Fitrat bilan bir qatorda Cho‘lpon ijodida ham sochma, nasriy she’r namunalarini ko‘rishimiz mumkin. Adib “Safarnoma”sida yo‘l esdaliklarini o‘ziga xos uslubda yozadi. U na nasr qoidalariga, na nazm qoliplariga tushmaydigan, ayni damda har ikkidan parcha bo‘lgan – nasriy she’r, sochma ko‘rinishlarida yozilgan. Ketish Biz ketib borar edik. Quloqlarimg‘a otsiz arobaning taqir-tuquri eshitilar edi. Tevarakni yorug‘ qilib turg‘on yer yulduzlari – chirog‘lar parilarning ko‘ziday yiroqdan yiltillab ko‘runar edilar. Biz qorong‘uluqg‘a kirib borar edik. Yorug‘liqdan qorong‘uliqg‘a chiqish bizdek tentaklarning ishi bo‘lmasa kimning ishi? Ikki yog‘imizda zo‘r bog‘lar qatorlashib chizilib ketkanlar edi. Ularning xipcha bellik, to‘g‘ri bo‘yliq, ko‘b butoqliq tanalari qorong‘uda bir to‘plam “xayol-vahm” kabi ko‘rinar edi. Olachuq va kapalarda yonib turg‘on yog‘dusiz, xira chirog‘larning olovlari menim umidsiz chog‘dagi ko‘zlarimga o‘xshab miltirar edilar. Qorong‘udan qo‘rqub, g‘ujum bo‘lib bekinib yotqon daraxtlar bizning arobamizning yeli bilan qo‘rqa-qo‘rqa qimirlab qo‘yub, tag‘in tek bo‘lub qolalar edi. Chog‘-chog‘ u yer-bu yerdan eshitilgan qush tovushlari varamning yo‘talgani kabi tuyular edi. Qorong‘ilik menim umid bilan porlab borg‘on ko‘nglimni o‘zining qo‘rqunch quchog‘lari orasiga olib o‘churmakchi bo‘ladur, ko‘nglum esa “xayol”ning ko‘kidan tushkusi kelmay qorong‘uliqg‘a sanoqsiz qarg‘ishlar yuborar edi. 39 “Safarnoma”da keltirilgan ushbu sochma nasrga yaqin bo‘lsada, unda ifodalangan mazmun, keltirilgan o‘xshatmalar, tanlab foydalanilgan so‘zlar uning oddiy nasr emasligini dalillaydi. Sochmada keltirilgan ayrim o‘rinlar ramziy ma’no tashimoqda: chiroqlarning yiroqdan miltillab ko‘rinishi go‘yo vatan mustaqilligi 39 Чўлпон. Асарлар . II-жилд.-Т . : Хазина,1994. – Б. 321. 28 kabi uzoqda yiltillagan, ammo so‘nmagan umid. Adib yorug‘likdan qorong‘ulikka chiqish deya o‘sha davr tuzumini nazarda tutgan va bunga ko‘r-ko‘rona ko‘z yumgan insonlarni, shu jumladan o‘zini ham tentak deb atagan. Olachuq va kapalarda yonib turgan xira chiroqlarning olovlarini adib o‘zining umidsiz chog‘idagi ko‘zlarida so‘nib borayotgan olovning cho‘g‘lariga qiyoslaydi go‘yo. Qorong‘ulikdan qo‘rqib berkinib yotgan daraxtlar o’sha davr tuzumiga qaram insonlar ramzi, adib aytganidek ularning arobasining yeli bilan qo‘rqa-qo‘rqa qimirlab qo‘yishi va yana qotib qolishi jadidlar chorlovidan ta’sirlangan lekin qo‘rquviga yengilib takror bo‘yin egib bo‘ysungan xalq ramzi. Mustabid tuzum gumashtalari adib qarashlarini yo‘q qilish,uning umidlarini sindirishga qilgan harakatlari haqida “qorong‘ulik umid bilan porlab turgan ko‘limni o‘chirmoqchi bo‘ladi” deya ta’riflaydi, lekin shoir qalbi mustaqillik orzusi bilan yonadi va aslo o‘z qarashlaridan voz kechmaydi, tuzum to‘siqlariga aslo bosh egmaydi. Til uslubi nihoyatta sodda, tushunarli bo‘lgan bu parcha tashigan ma’no teran va muhim. Adibning bir qator sochmalarida shunday yashirin ramzlarga duch kelamiz. Tengizlar… Tog‘ boshida ko‘kmak supada qizil loladan ko‘rpa yopinib yotqon “sabo”ning turganiga, sochlarini yozib uchganiga, dalalarda yovvoyi gul, bog‘lar va chamanlarda ekma gullarning islarini esnab, ashula qilib, qo‘shiq aytib o‘tganiga allaqancha chog‘ bo‘lg‘on edi. Men qorong‘iliqning quchog‘idagi esiriklik, xushsizligimdan endi o‘zimga kelgan, ko‘zlarimni ochg‘on edim. Qizdirg‘uchi quyosh yoq, qora-zahar bulutlar ham yoq. Ko‘k allaqanday chuchmal bir tusda turar edi. Otsiz arobamiz yo‘q qanotlari bilan sekingina uchub borar edi. 40 Sochma g‘oyat go‘zal til bilan bitilgan bo‘lib, san’atkorona tanlangan so‘zlar bilan jilolangan. Ayrim o‘rinlarda saj’ unsuridan ham foydalanilgan, bu esa asar ritmikasini go‘zallashtirgan. Bir qaraganda tabiat tasviridek tuyilgan ushbu sochmada ham ma’lum darajada ramzlar yashiringanini ko‘ramiz. Saboning ko‘rpa 40 Чўлпон. Асарлар. II-жилд.-Т.: Хазина,1994. – Б. 323. 29 tagidan turgani, bog‘lar, dalalar, chamanlarni kezib chiqqani endigina ufurgan mustaqillikka bo‘lgan ishonch shabadasi go‘yo. Adibning men qorong‘ulik, telbalik quchog‘idan endi uyg‘ondim deyishi ham bejiz emas, u mustabid tuzum kirdikorlariga qarshi bosh ko‘tarishi, xalqni mustaqillikka chorlovlarining endi boshlanganidan xabar beradi. Otsiz aroba ham bir ramz bo‘ib, o’sha vaqtda shoir safdoshlarining kam ekanligidan dalolat beradi. Ujmoh-jannat manzarasiga duch kelishi alal oqibat maqsadga erishish ramzi. Tog‘lar va ularning go‘zallik va go‘zllik va xunukliklari… Vafo ko‘rmagan oshiqning ko‘ngliday buzg‘unliqqa uchrag‘on Jizzax shahridan chiqg‘onimizdan keyin to‘q ko‘k tusdagi tasbeh donalariday chizilib ketkan qator-qator tog‘lar ko‘runmakka boshladi. Mening sevgim kabi yiroqdan chiroylik bo‘lub ko‘rungan va bu kichkinagina deb o‘ylog‘on tog‘lar, yaqin yetgach, dev gavdasiday kengaygan, vahmimday o‘sgan edi. Ko‘kimtil qora badanlariga chiqib qolg‘on maysalar tengizga tushgan oy yog‘dulariday ko‘runar edi. Tog‘lar sarv (kiparis)day bir to‘qtamay yuksalmak istaganlar-da, ko‘zni o‘ynatar qadar ko‘tarilganlar edi. Biroq, sarvning bo‘yini sharq shoirlari “yor”ning bo‘yiga o‘xshatar edilar, tog‘larning na sharq na g‘arb shoiri unday ingichka tushunchalik narsaga o‘xshata olmaydilar. Bir sharq shoiri: “Tog‘lar go‘zal yurtimni saqlag‘uchi devorlar kabi”, degan edi, men esam: Yuksak tog‘lar menim bazan aldag‘on Xayolimday yuksaklarga o‘smishlar, Xayolimni haqiqatlar to‘smishdi, Biroq tog‘ning yuksalishin qanday kuchlar to‘smishlar? dedim… Bu bir savol, muning javobini ko‘nglim bera olg‘oni yo‘q. Buyuk tabiat, tovushingni chiqor, bir na’ra tort kim, so‘rog‘img‘a javob bo‘lsun! 41 41 Чўлпон. Асарлар.II-жилд.-Т.: Хазина,1994. – Б. 324. 30 “Sayohatnoma”dan o‘rin olgan ushbu sochma Jizzax shahrining o‘sha davrdagi holatini ajoyib metafora bilan “vafo ko‘rmagan oshiq ko‘ngli kabi buzilgan”i haqida xabar bilan boshlanib, tabiat tasviriga qorishib kelgan ijtimoiy muammolar bilan davom etgan. Saj’dan foydalanilgan o‘rinlar, chiroyli metaforalar asarning til xususiyatni yanada boyitgan. Uzoqdan kichikdek ko‘ringan, lekin yaqinlashgani sari dev gavdasiday o‘sgan tog‘lar shoirning kelajakka bo‘lgan katta ishonchini, umidini ifodalaydi. Tog‘larning ko‘kimtir qora bag‘rida ungan maysalar shoir tarafdorlari ramzi, ularni oy yog‘dusidek deya tariflaydi. Bir sharq shoiri tog‘larni yurtimni saqlaguvchi devorlar deya ta’riflaganda adib xayollarini, orzularini shu tog‘lar kabi yuksalganini lekin davr haqiqati bilan to‘qnashganini ifoda etib ayni damda haqli ravishta bu umid va ishonchni to‘sayotgan kuchlarni so‘roqlaydi. Bu yerda tabiat xalq ramzi bo‘lib kelmoqda, insonlarga qarata bir sado beringlar, qo‘zg‘alinglar demoqda shoir. Cho‘lpon shaxsiyati va sheriyatini ozodlik orzusidan, hurlik fikridan holi tasavvur etib bo‘lmaydi. U butun hayotini ozodlikka bag‘ishlagan. Ozodlik uni shoir qilgan desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Uning muhabbat haqidagi eng tuyg‘uli she’rlarida ham ozodlik, ozod inson haqidagi fikr markazda turadi. XX asr o‘zbek adabiyotining yirik vakillaridan biri Muso Toshmuhammad o‘g‘li Oybek ijodida ham o ‘ zi nomlagan “Mansur she’rlar”ni uchratamiz: Mansur she’rlar 1. Nega to‘kildingiz, yaproqlar?! Osmondagi bulutlarning xo‘mrayishidanmi qo‘rqdingiz? Bahorning ipak qo‘llari silab uyg‘otgan edi. Qushlarning kichik qalbi nash’angiz ila toshgan edi. U chog‘larda telba bir shoir ham qo‘shiqlaringizni tinglay-tinglay, allaqanday bir she’r yozib qo‘ygandi, unutdingizmi? Oyoqlarim ostida parokanda o‘sishgan yaproqlar quyoshni emdingiz, bahorning oltin sochlaridan bo‘salar oldingiz. Shafaqlarning qizil jilvalari yuzingizda kuldi. 31 Hozir kuzning ertalabki izg‘irini sizni quvlaydi, tutqich bermay qochib yurasiz. Yuzlaringiz sariq, burishiq…Dudoqlaringizdan mahzun kuylar to‘kiladi, kuz yaproqlari! 42 Ushbu mansur she’rda gap bo‘laklari ohang qurulishi jihatidan nisbiy mustaqillikka ega. Nutq tempi ham o‘zgaruvchan. Sher’rning ritmikasi pauzalarning ko‘pligi bilan o‘ziga xos. Mansur she’rlar ijodkordan baland fikrlash qobiliyatini talab etadi. Keltirilgan parcha boshidan so‘nggiga qadar go‘zal metaforalar bilan bezalgan. Ijidkor nega aynan kuz faslini tanlagan, nega aynan barglarning to‘kilish hodisasini qalamga olgan? Bu yerda adib hayotning davomiyligiga urg‘u bergandek go‘yo. Kuz barglarining “yashil taxtdan quvilishi”, ammo ularning yana yer bag‘riga “hayot siynasiga tushishi” uning quchog‘ida yashashni davom etishi va yana bahor kunlarining birida qayta uyg‘onishi – hayotning davomiyligi. Mansur she’rlar 2. Xoy, chechaklarning oshig‘i, go‘zal kapalak! Ertalab quyosh bilan barobar uyg‘onasan, nozik qanotlaring-la chechaklarni silaysan, dudoqlaring-la g‘unchalarni ochasan. Men seni yoshligimda naqadar sevar edim, bilasanmi? Soatlarcha quvlardim, ipak qanotlaring qo‘llarimga ilinmasdi. Bir kun onamga erkalandim: “Tutib ber, ona!” –dedim. Lekin sen tutqich berarmiding! Shu qadar chaqqon edingki… Hayotning buyuk to‘lqinlari bor, tog‘lar chidolmas. Hayotning bo‘ronida, chechak, taxtlaring ila borasan, shundaymi, kichik kapalak? Xoy, chechakdan- chechakka qo‘ngan kapalak! Kunduzlari chamanliklarda tentraysan, kechalari qaysi chechak qo‘ynida yulduzlaga tikilasan? 43 Kapalak adabiyotda keng qo‘llaniladigan badiiy obraz, u hayot go‘zalliklarining o‘tkinchi ekanligiga, zamonning naqadar beshafqatligiga, har bir narsaning ibtidosi bo‘lgani kabi intihosi ham mavjudligining, shuningdek, yorning 42 Ойбек. Мукаммал асарлар тўплами.I жилд.- Т.: Фан,1975. – Б. 142. 43 Ойбек. Мукаммал асарлар тўплами.I жилд.- Т.: Фан,1975. – Б. 14 3 . 32 bevafo ko‘ngli ramzi. Adib ham keltirilgan parchada vaqtning tezda oqar suvdek o‘tib ketishiga ishora qilgan. Gap she’rda obraz yaratish, metaforik holatlar haqida ketar ekan adib qalami o‘tkir ekanligining guvohi bo‘lamiz. Parchada shaxs-son qo‘shimchasi orqali saj’langan o‘rinlar anchagina, bu unsur ichki ritmni yuzaga keltirgan. Mansur she’rlar 3. Ufqlarda shafaq qizilligi kular ekan, menga ko‘rinding. Og‘ochlikda eding, yashil yaproqlar maftun edi, atrofingni qurshagandi. To‘rga tushgan bedana kabi tipirchilagan qalbing ila yaqinlashding, ko’zlaring suzildi. Senda yunon haykallarining soddalik va go‘zalligini ko‘rdim. Oq kiyimda eding. Ko‘zlaringda cheksizlik yulduzi porlar edi. Boqa olmadim. Qalbim ichida cheksiz og‘irlikning oniy qimirlashini his etdim. Yuzlaringni yaproqlar ila bekitding. Qalbimni ko‘zlarimdan anglading?! Ufqlarda shafaq qizilligi yonarkan, menga ko‘rinding. Malak kabi sof chechakni uzib, qo‘lga olganimizda og‘ochliklar orasiga qolding, yo‘qolding. His va sezimning ulushi sifatida paydo bo‘lgan ushbu mansur she’r, aqliy va hissiy tuyg‘uning qorishuvi, muallif ruhiy holatini o‘zida aks etadi. Adib mansuralarida metafora bor bo‘y-basti bilan namoyon bo‘ladi. She’rdan metaforani ajratib bo‘lmaydigan holatlar yuzaga keladi. Ushbu har biri kichik hajmli asarlar adib ichki kechinmalari, ruhiy holatining inikosi. Oybek bu parchada o‘limni qalamga olgan, foydalanilgan ramzlar: lirik qahramon nutqi qaratilgan shaxsning oq kiyimda bo’lishi, ko‘zlardagi cheksizlik yulduzi, qahramon qalbidagi og‘irlik, chechakning uzulishi va yo‘qolishi shu jumladan. Adabiyotimizning keyingi davrlarida o‘zining sermazmun, mo‘jaz sochmalari ila ushbu janr taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan shoir Mirtemir serjilo sochmalarida turli xil mavzulaga murojaat qilgan. Uning sochmalarida samimiylik, hayotiylik, haqiqat, soddalik ufurib turadi. Adib o‘rni kelganida sochmalarda folklor an’ analaridan ham unumli foydalanadi. Quyida shoirning 1974-yilda 33 “Tingla, hayot!” nomi ostida e’lon qilingan kitobi tarkibiga kiritilgan sochmalardan namunalar bilan tanishib chiqamiz. Tingla, hayot (Sozchi qiz) Tingla, hayot! Tingla, qirg‘oqsiz dengizday cheksiz koinot… I Soz kuylaydi… Talvasalarga to‘lib kuylaydi soz; toshib kuylaydi soz… so‘ngsiz bir doston boshlaganu tugatolmaydi, sirli bir tarixning sahifasini ochganu tamom etolmaydi… Titrab-titrab yig‘laganday, talvasalarga to‘lgan yarali bir yurakning tolpinishlarida so‘ylaganday… Oh , shu chog‘da uning qoramtir yuziga boqsangiz, hasrat chiziqlarini ko‘rar edingiz. Jingalak qora sochlar ochiq yuzini va yelkasini bosganu, g‘am chiziqlarini berkitmoqchi bo‘ladi. Shu payt uning ko‘zlaridagi ma’noni o‘qimaslik mumkinmi?.. Tingla, qirg‘oqsiz dengizday, koinot…tingla, hayot! Ranjigan yurakning mungini, o‘tgan umrning yoniq dostonini tinglang! Kuylayapti u, baxt kutgan hayotni eslab so‘ylayapti. Baxt keltirishda, bog‘lar yaratishda yo‘qolgan minglarni o‘ylayapti. Konlarda qolib ketgan yigitlarni sog‘inadi, chog‘i… balki uning suygani bor edi shularning orasida.. 44 Mirtemir poeziyasining asos mohiyatini insonga, go‘zallikka, xayotga, muhabbat falsafasi tashkil etadi. Adib she’r uchun fikr va tuyg‘ular uyg‘unligi bilan bir qatorda musiqiylik ham muhim ekanligini ta’kidlaydi. Sochmalarning xalqchilligini, his-tuyg‘ularning samimiyligini va kechinmalarning tabiiyligini birinchi galda asar mazmunini tashkil etgan dard, g‘am yohud sevgi-muhabbat belgilab beradi. Yuqorida keltirilgan parchada lirik qahramon dardi, uning hasrati, g‘ami har bir jumlaga jo bo‘lgan. Chertib tanlangan metaforalar, ritorik so‘roqlar 44 Миртемир. Тингла, ҳаёт!- Т . : Ғaфур Ғулом номидаги адабиёт ва саньат нашриёти,1997. – Б. 32 . 34 asar badiyatini yanada ochib bergan. She’r uchun tabiiylik, syujetlilik, ohang, fikr tiniqlgi va lirik “men” poeziyasi muhim ro‘l o‘ynaydi. Parchada keltirilgan soz obrazi shoirning to‘lib toshgan qalbi, bog‘lar yaratishda yo‘qolgan minglar –bu ozod va obod hayotni ko‘ra olmagan ammo uni yaratishga hissa qo‘shgan umrlardir. Oynisa Yoshligi esida. Qayg‘usiz o‘ynar edi shu oqar daryo bo‘ylarida… Yuzlari ochiq, ko‘zlari o‘ysiz, erkin-erkin yayrar edi shu yashil do‘nglarda… Bahosiz yoshlik chog‘i esida. Yoshlik o‘tdi. bo‘yi yetdi. Kir odat uni zindondek hovliga soldi. U chiqolmaydigan, quvnolmaydigan Oynisa bo‘lib qoldi. *** Otasi daladan qaytadi-yu, ho‘kiz haydab yana ketadi. Buvisi qari, sochlari oq, yuzlarida ajin, tasbeh o‘girib kuni o‘tadi… Qiz… Qiz – dard blan yo‘ldosh, otalarning go‘yo bag‘ri tosh? Go‘yo qiz inson bolasi emasu ichkari uchun yaratilgan buyum. Tosh! Bu, olchoq qonunlarning qalbi qora bir tosh… Mirtemir sochmalari lirik she’rlardagi kabi ritmikani, qofiyadoshlikni va ohangdorlikni saqlab qolganligi bilan ajralib turadi. “Oynisa” deb nomlangan sochmasida adib o‘zbek ayolining o‘z hayot yo‘liga nazar solishini realistik lavhalarda xalq tilidan unumli foydalangan holda ifodalaydi. Sochmada ijtimoiy mavzu qalamga olingan. Oynisa obrazi orqali shoir bazi otalarning bo‘yi yetgan qizlarini tashqi hayotdan cheklashlari kir odat ekanini va bu odatga qarshi ekanini aytib o‘tad: “Bu, olchoq qonunlarning qalbi qora bir tosh.” Oynisa obrazi tirqishdan erkin qizlarni, tengdoshlarini kuzatadi, havas qiladi va ayni damda qalbi armonga to‘ladi. Adib sochmaning so‘nggida Oynisaning bir kun bu zindondek hayotdan qutilib ketishiga ishonch bildiradi. 35 Qiz qabrida Quyoshli kunlarni ko‘rolmasdan ketibsan-da. Koshki tirik bo‘lsang sen ham. *** …Bilasizmi? Men uni suydim. Toza qalbimning eng chuqur o‘rnida, eng toza burchagida saqlab, hayotni suyganimday suydim. Dadilligi, chevarligi, sho‘xligi va qora shahlo ko‘zlarini suydim. Kurash cho‘llariga jo‘nagan chog‘imda yig‘isiz qoldi. –“Bor, suyuklim. Unutma meni…” deb qoldi. Unutmadim. Unutolmadim, o‘zga hayollarda yonmadim. Qirlar oshdim, suvlar kechdim. Qora bulutli kuz tunlarida salqin tomchilar yengolmadilar meni. Qorong‘i sovuq qishlar yiqolmadilar meni. Kuchli dovullar uchirolmadilar meni… to‘lqinlarni ezib, to‘siqlarni buzib qaytdim, yengib qaytdim… Faqat qani u? *** Yig‘loqi emas edim, men yig‘lamadim, yig‘lay olmadim, sevgisi yuragimda saqlangan qora sochli qizning qabriga gulchambar bog‘lab qo‘ydim. O‘tganini o‘yladim bir oz. Chinorlarga qaradim. –Arslon! Chechakli oy keldi. Sening chechaging qayg‘uda sarg‘ayib, sen kelgancha, qora yerga jo bo‘ldi, – deganday. 45 Shu o‘rinda adibning bir jumlasi yodimizga keldi: “She’r degani – yurak degani, to‘lqin degani, hayajon degani, timsol degani, timsollarda fikr yuritish degani.” Sochmada qahramon qalbining tug‘yoni, yoriga yetishish uchun tortgan azoblari so‘nggida suyuklisining achchiq o‘limi, yuragini larzaga keltirgan iztirobi qalamga olingan. Adibning qator sochmalarida, lirik she’rlarida urush qoldirgan izlarni ko‘ramiz, mavzu nuqtai nazaridan asar ijtimoiy yoki sevgi-muhabbat, haqida bo‘lmasin urushning inson taqdiriga putr yetkazgani, insonlarning bevaqt o‘limiga sabab bo‘lgani yoritiladi. Bu omon-omon kunlarga yeta olmagan, tinchlik yo‘lida jon fido qilgan taqdirlar uchun achinish ruhi bilan yozadi shoir. 45 Миртемир. Тингла, ҳаёт!- Т.: Ғaфур Ғулом номидаги адабиёт ва саньат нашриёти,1997. – Б. 36. 36 Suv yoqalab… Suv yoqalab kelib qolganim bu chechaklar uvasu shunchalar go‘zal, do‘stim! Bir yog‘i: bag‘ri archa o‘rmonlar-la to‘la buyuk tog‘lar, bir yog‘da o‘lim daxshatini so‘ylab turuvchi uchurumlar, qoyalar. Yashil do‘nglar!.. Baland jardan qarab tursang, chuqurlikda daryo. Yon-berimda rayhonlar, yalpizlar, gullar… Asta- sekin qo‘llab, oshiqib oqqan kumush irmoq shalolacha bo‘lib daryoga quydi, tabassumkor quyosh – yaproqlar, To‘lqinlarni quchib suyadi… Do‘nglarda, sayhonlarda ko‘klam gullar ochmish-da, qushlar mast-alast o‘qiydilar. Yaltiroq xarsanglar qalin yashilliklar, sunbulalar, yaproqlar quchog‘ida g‘arq. Oh, shu toshlarga yonboshlab tabiatning bu gunohsiz, qanotli shoirlarning yurak navolariga quloq solsang, o‘ylasang… Yurakka quvvat, sevinch, mador to‘ladi bu yoz chog‘larida… Cheksiz bir zavq qonlarga qo‘shilib o‘ynar kabi… 46 Sochmaning erkinligi, vaznsizligi, turoqsizligi, hech bir qoidaga bo‘ysunmasligi shoir uchun hilsarini bus-butunligicha, jilovlamasdan, tiymasdan, ovozini bor bo‘yicha qo‘yib so‘zlashga imkon beradi. Ushbu sochmada shoir tabiatning go‘zal manzarasini jozibali, soda, ravon ifodalashda metaforalardan juda o‘rinli foydalangan: kumush irmoq, tabassumkor quyosh, quyoshning oltin shu’lasi kabi. Parchada tushadi-uchadi-quchadi kabi qofiyalar uchraydi. Qofiyalanish asar ritmikasini yanada bo‘yoqdor bo‘lishini ta’minlaydi. XX asrning 60-70-yillarida nasriy she’rning go‘zal namunalarini qiyomiga yetkazib yaratgan ijodkor Rauf Parfidir. U XX asr o‘zbek xalqining nafaqat orzu- armonlari, alamlari shu qatorda tafakkur madaniyati, qalb zarbalari, o‘zbekona milliy ruh bilan boyitdi. Quyida uning “Sakina” nomli saylanmasidan joy olgan nasriy she’rlar bilan tanishamiz. Oddiy gap Hayot – juda oddiy, go‘yo bir bosh uzumni yeb bitirmak kabi gap. Umrning shohtomirini shart kesmak kabi murakkab. Bilasanki, so‘nggi soat bor, bilasanki, senda abadiyat kabi yashamakka qanoat bor… Tiriklik mevasi – Men va Sen. Aytmakchimanki, onamning qoshida bo‘lay doim. Aytmakchimanki, gullar o‘ssin. 46 Миртемир. Тингла, ҳаёт!- Т.: Ғaфур Ғулом номидаги адабиёт ва саньат нашриёти,1997. – Б.19 . 37 Aytmakchimanki, Turkistonim bir butun bo‘lsin. Do‘stlarimdan maktublar olayin. Jirkanaman aslini yo‘qotgan oltindan, olmosdan, sotilgan xotindan, pulga chayib olingan nafasdan. Asli hayot juda oddiy, go‘yo bir bosh uzumni yeb bitirmak kabi gap. Ammo borligim va yo‘qligim, hechligim va buyukligim hayot mag‘zida murakkab. Hayot… abadiyat. Eng katta kitob – Hayot. Butun Insoniyat yozar kitob, Eng Og‘ir, Eng Oddiy, Eng go‘zal Kitob. 47 Ushbu nasriy she’rda ham mazmunan, ham shaklan bir qator antitezalar (qarshilantirish) mavjud: oddiy-murakkab, borlik-yo‘qlik, hechlik- buyuklik, og‘ir- oddiy kabi. Bu antitezalar asar tilining o‘ziga xosligi ta’minlagan. O‘rni-o‘rni bilan takrorlardan foydalanish asar badiiyatini oshirgan. Ayni damda parchada ijtimoiy muammo ham yoritilgan, shoir vatanini – Turkistonining birligini, isonlarning do‘stligi, ahilligini istaydi. Aldamchi va’dalarda uchib o‘zligini yo‘qotgan kimsalardan, xalqiga, yurtiga xiyonat qilgan “sotilgan xotin”lardan nafratlanishini, pul, boylik dardida har ishga tayyor nafsi buzuq kimsalardan hazar qilishini ta’kidlab o‘tgan. Rauf Parfi she’riyatining asosiy mavzusi – bu shaxs erki, vatan mustaqilligi, Turkiston, Turk dunyosining birligi bo‘lgan. Shodlik Qora osmon, qayg‘uli osmon, qovog‘idan qor yog‘adi. Jim. Uningsiz ham shodligim – yolg‘on, uningsiz ham yo‘qdir shodligim. Sening husnu tarovatingga qarab o‘tirmasman, hech. Sen mendan ranjima, go‘zalim, betimsol shodligim. Axir bilasan-ku, Ma’sum bu kech. Mash’um bu kech. Qassob – bu kun. Qasos – bu kun! Eshitmayapsanmi yig‘i tovushin? So‘yilgan ozodlik xirillar. Shodlik, qara, bir odam, qara, seni g‘oyat qadrlashi mumkin bo‘lgan bir odam. Senga qarab shoshib, entikib borarkan chalqancha tushdi. U… ketdi, u ketdi. U ketdi dunyoda sening borligingdan bexabar… Bir yigit. Butundir oyog‘i. To‘rvasida ishsizlik yorlig‘i. Qornida o‘tgan kungi yog‘siz yovg‘onning baxtiyorligi. U ketdi. U bir qiz. Ko‘zlari qisiq, qora soch. Balki malladir. 47 Парфи Р. Сакина.- Т.: Муҳaрир,2013. – Б . 120. 38 Oyoqlaridan oqmoqdadir nomusi. Sen rang tanlamaysan Shodlik, seni o‘ylab g‘amga botaman. Seni men chorlayman, kel beri! Uyg‘otaman, Shodligimni – Turkistonimni. Sening betimsol husningni bir butun holda dunyoga ochmoq istayman, O, shodlik. 48 Shoir ijodida badiiy so‘z shafqatsiz haqiqtni yoqlaydi. Realizm unsurlari asosiga qurilgan timsolli tafakkur yo‘nalishiga yangilik olib kirdi, yangicha ruh bag‘ishladi. Majozga asoslangan she’riyat tabiatini shartli realistik ifodalar bilan omuxtalashtirdi. Keltirilgan parchada sinonimlar qatorini qo‘llash, qofiyalarning saqlanganligi asar o‘qilishini osonlashtiradi, musiqiyligini ta’minlaydi. Asarda bosh mavzu – ozodlik. Erk yo‘lida to‘kilgan qon, xazon bo‘lgan umr qalamga olingan. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, shafqatsiz tasvir unsurlari “Mash’um bu kech. Qassob – bu kun. Qasos – bu kun! Eshitmayapsanmi yig‘i tovushin? So‘yilgan ozodlik xirillar.” mavjud. Ba’zi o‘rinlarda davr tuzumidan norozilikni ko‘rishimiz mumkin: “To‘rvasida ishsizlik yorlig‘i. Qornida o‘tgan kungi yog‘siz yovg‘onning baxtiyorligi.” Shoir chin ma’noda Cho‘lponning vorisi, unung erkchilik g‘oyalarini davom ettirgan ijodkor. “XX asr o‘rtalari “ XXI asr boshlari o‘zbek badiiy madaniyatida Turkistonda millatparvarlik ruhini barqaror qildi. Adabiyotda millatsevarlik, vatanparvarlik, milliy ruhni yangi bosqichga ko‘tardi. Shu ma’noda, XX asr boshlari Cho‘lpon va asr o‘rtalaridan XXI asr tonglaridagi estetikasining ma’naviyat va madaniyat uchun xizmatlari uzviy va baland. Shu ma’noda, Cho‘lpon yo‘lini tutgan Rauf Parfi o‘zbek ruhini, o‘zbek so‘zining qadri va qaddini ko‘targan, madaniy-manaviy qadryatlarini yangilashga, takomillashtirishga, rivojlantirishga intilgan munavvar shaxsdir.” 49 XX asrning 70-yillarida nasriy she’r janrida samarali va barakali ijod qilgan yana bir adib borki, uning nasrdagi nazmlari o‘zining soddaligi, samimiyligi, o‘yinqaroq ohangi va yengil o‘qilishi bilan ajralib turadi, u adib Omon Matjon. Quyida ijodkorning “Quyosh soati” kitobi tarkibidagi nasriy she’rlari bilan tanishib o‘tamiz. *** 48 Парфи Р. Сакина.- Т.: Муҳaрир,2013. – Б . 121. 49 Ўша асар. – Б . 41. 39 Yer oqardi. Uxlayotgan qushning qanotlarini bosib olgandagiday g‘alati tovushlar chiqadi qadamlardan. Bu oqlikni kimdir qor deb tushunadi. Tomlar, yo‘laklarni tozalashga kirishadi. Kimlardir undan “bobo” yasay boshlashadi: Kallasiga ko‘hna chelak, ko‘ziga ko‘mir, qo‘liga cho‘ltoq supurgi ravo ko‘rishadi… so‘ng unutishadi. Qor! Oqlik! U mening nazarimda kumushrang qanotlarini butun borliqqa yoygancha erkalanib yotgan oq kaptarga o‘xshardi. Uning erkin va xotirjam parvoz bilan yana , quyoshga tomon ko‘tarilib ketishiga ishonar, oppoq parlariga nimalarnidir yozib qolgim kelardi. 50 Omon Matjon o‘zbek she’riyatiga ko‘plab javohirlar taqdim etgan ijodkor. Adib she’rlaridan tiriklik nafasi keladi, ular hayotiyligi bilan kitobxon yodida qoladi. Yuqorida keltirilgan nasriy she’rda qish fasli, qor chiroyli metaforalar bilan izohlangan, qorni oq kabutarga o‘xshatish adabiyotda yangilik, ammo shoir kabutar timsolida ilhomni nazarda tutganligi anglashilinadi. “Qor! Oqlik!”- deydi shoir, nega insonlar bu oqlikdan yasalgan “bobo”ga “ko‘hna chelak, ko‘ziga ko‘mir, qo‘liga cho‘ltoq supurgi ravo ko‘rishadi”? Bu nasriy she’rda ijtimoiy mavzu qalamga olingan, adib ilhomdan yaralgan yangi ijod namunasiga insonlarning past baho berishini “kallasiga ko‘hna chelak, ko‘ziga ko‘mir, qo‘liga cho‘ltoq supurgi ravo ko‘rishadi…”,-deya izohlaydi. Nasriy she’r hajman kichik bo‘lsada, ulkan ma’no tashimoqda. *** Bahor asalarilar musuqasi: “G‘uv-g‘uv-g‘uv”. Bu musiqa gullarning qulog‘iga izhori muhabbat, tuproqqa esa tirilish gimni bo‘lib eshitiladi. Bu musiqaga duch kelgan shabada mulzam qolib, unga taqlid qiladi. Lekin bu kuyni o‘zidan topolmay, girdikapalak bo‘lib ketaveradi. Bu musiqani eshitgan daryo qirg‘oqqa tirmashib chiqadi, kengliklarga qaraydi, o‘zini unutadi, yo‘lini unutadi. Bu musiqa yosh tog‘larni alladek eritadi, elitadi. Qariyalarga esa vodiyning o‘z kengligidan zerikib qilgan xirgoyisidek tuyuladi. 50 Матжон О. Сени яхши кўраман.- Т.: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва саньат нашриёти, 1981. – Б. 85. 40 Bu musiqa o‘rmonning qulog‘iga qirda quyoshga bosh qo‘yib kuylayotgan lolalarning sasi bo‘lib quyuladi. Bu musiqa ayiq polvonga bir laxm asal hidini keltiradi. U zax va och o‘rmonni, qor osti uyasini – bolalarini unutib o‘sha issiq kengliklarga shoshadi – faqatgina panja so‘rish bilan kun o‘tarmidi, qurib ketsin! Insonga by musiqa buyuk umidlar qo‘shig‘i bo‘lib eshitiladi, yuragini jo‘r etadi unga. –“G‘uv-g‘uv-g‘uv…” O, O‘zbekiston, asal sandig‘im mening, asalistonim mening! 51 Omon Matjon ijodi o‘ziga xos xalqchil, samimiyligi, soddaligi bilan ajralib turadi. Ushbu parchada tabiat manzarasi nihoyatda go‘zal tasvirlar bilan xuddi rassomning ijod namunasidek yoritilgan. Anaforalardan (jumla boshida takrorlarning qo‘llanilishi) foydalanilganligi asar musiqiyligini ta’minlagan, badiiyatini oshirgan. Ayrim o‘rinlarda qofiyaning saqlanganligi ichki ritmikani oshirgan, asar o‘qilishini yengillashtirgan. So‘nggi jumlada chiroyli ifoda mavjud, va bu shoirning ijodiy yangiligi, faqatgina unga tegishli “ asalistonim”. Shoir yurtini shunday ohori to‘kilmagan ifoda bilan tasvirlab bergan. *** Oyoqlaring chiqquncha onangning yelkasidan tushmading, necha belanchakning beli seni ko‘taraverib bukchaydi, yuradigan bo‘lganingda sinf to‘ridagi parta opichib oldi seni… Xayriyat, ulg‘ayding! Qani, olg‘a! Hayotga qadam qo‘y endi! E, nega jim turibsan? Yo… endi kimning yelkasini ko‘zlayapsan?! 52 Hajman kichik ammo ma’nosi ulkan, tarbiyaviy ahamiyati katta bo‘lgan parchada dangasalik, tanmallik qoralanadi. Asar g‘oyasi isonni komillikka undash. *** Tabiat okeanlarga ulkan kosa, fasllarga rang, yerga muvozanat, insonga aql- idrok ato etgan. Na urush, ro‘yi siyohlikni ravo ko‘rmaydi u hech kimga! 51 Матжон О. Сени яхши кўраман.- Т.: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва саньат нашриёти, 1981. – Б . 86 . 52 Матжон О. Сени яхши кўраман.- Т.: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва саньат нашриёти, 1981. – Б . 98. 41 – O‘zini Yerning darg‘asi deb e’lon qilgan ey, inson! O‘zingga quyosh soati yasab ol! Shunga qarab ish tutishni o‘rgan! Butun olamni yurgizib turgan Murabbiy Quyoshning sirli bir soati borligiga ishonaman! Men bu soatning qanday ishlashini bilmayman, balki uni yasash emas, uqib olish kerakdir?! 53 Omon Matjon she’riyati mavzular ko‘lamidan ham, obrazlar hilma- hilligidan ham boshqa shoirlar ijodidan ajrakib turadi. Shoir she’riyatida o‘ziga xos ritm majud. Uning she’riyatida mumtoz an’analar zamonaviy she’riyatdagi metaforalar bilan qorishiq holatda uchraydi. Bunda poetik mushohada asosiy maqsadga qaratiladi. Barcha yordamchi g‘oyalar bosh g‘oya atrofida birlashadi. Yuqoridagi parchada Shoir “Murabbiy Quyosh” ramzi orqali kitobxonga butun dunyoni, koinotni yaratgan va boshqaradigan Alloh ekanligini, har bir voqea- hodisaning o‘z vaqti-soati borligini yana bir bor eslatadi. XX asrning 80-yillarida mansur, sochma, nasriy she’r shakllardagi izlanishlar Ibrohim G‘ofurovning uzoq yillik zahmatli mehnati samarasi o‘laroq janr sifatida shakllandi. Keyingi yillarda o‘zbek lirikasi janrlari tizimidan mansura nomi bilan qat’iy joy oldi. Adibning ilk mansuralarida ruhiyat tasviri yetakchilik qilgan. Adibning tarjimonlik faoliyati mansuralarda ham o‘z aksini topgan. Ijodkor mansuralarida sharqona donishmandlik g‘arbona ruhiyat bilan omuxtalashib o‘zgacha ma’no-mazmun kasb etgan. 53 Шу асар - 93 бет. 42 Bob bo‘yicha xulosa lar 1. Mansura atamasining turli lug‘atlardagi ma’nolari izohlangan. Uning janr poetikasiga doir nazariy qarashlar yig‘ildi va tahlil etildi. 2. XX asrga kelib, ichki va tashqi omillar ta’sirida o‘zbek she’riyati mavzu ko‘lami nuqta y i nazaridan nihoyatda turfalanib ketdi. Mansura janrining boshqa she’riy tizimlardan (erkin she’r, oq she’r, vaznli nasr, nasriy she’r, sochma, saj’, esse, badia) farqli jihatlari va bu janr haqida adabiyotshunos olim, adib va yozuvchilar fikri qiyosiy tarzda tahlil etildi. 3. Mansur she’r shakli tashqi ko‘rinishidan nasrga o‘xshasa-da, unda lirik kechinmalar mavji va ularning muayyan ritmga muvofiqligi ustuvorlik qiladi. Biroq mansur she’r bu jihatdan an’anaviy she’r tizimlaridan birortasiga hamohang emas . U xususan, barmoq va aruz tizimiga xos she’riy janrlar qolipiga tushmaydi. Qahramon kechinmalarini ifodalashning ustuvor turishi jihatidan mansur she’r ko‘proq sarbast she’rga yaqinroqdir. Bu ikki she’r turi o‘rtasida shakily yaqinlik seziladi. Ularning har ikkalasi ham vazn va qofiya qoliplaridan holi. Ko‘ngil kechinmalarini an’anaviy she’r shakllaridan ko‘ra birmuncha oddiy, sodda aks ettiradi. Ehtiroslar shiddatini, tuyg’ular mavjini tabiiyligicha akslantiradi. 4. Janriy xususiyatlari, shakily tuzilishi jihatdan mansuraga yaqin turadigan yana bir erkin janr bu essedir. Esselar sof falsafiy, adabiy-tanqidiy, publitsistik, tarixiy-biografik vas sof badiiy xarakterda bo‘lishi mumkin. Esselarning sof badiiy xarakterdagi turi mansura va badialarga juda yaqin. “Erkinlik janri” esseda imkoniyatlar chegara bilmaydi, janrda fikr-tuyg‘ularning quyilib kelishi, erkin mulohazalarning ustuvorligi ijodkorga birmuncha qulay imkoniyatlar yaratadi. O‘zbek adabiyotida esse va badia atamalari turi ma’nolarda qo‘llaniladi. N.Rahimjonov esse va badia istilohlarini bir-biridan ajtatmasdan almashtirib qo‘llaydi. M. Qo‘chqorova o‘z qarashlarida “esse badiaga nisbatan keng tushuncha” deb keltirib o‘tadi. 5. Mansuralar o‘zbek adabiyotida uzoq tarixga ega ekanligi, uning genezesi sifatida Turk xoqonligi hududida bitilgan yozma yodgorliklar– O‘rxun yodgorliklari nasriy she’r ko‘rinishida bo‘lib, ulardagi alletiratsiya (tovushlar 43 ohangdoshligi), qofiyali nasr (saj’) va boshqa poetik xususiyatlar buni dalillaydi. XI asrda “Devoni lug‘otit-turk” asarida “nasr”, “rajaz” atamalari bilan berilishi. XV asrda Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub”, Boburning “Boburnoma”, Xo‘janing “Gulzor” asarlarida manuraga xos ritmik tizm, saj’ usulidan foydalanishlarni kuzatish mumkin. 6. XX asr boshlarida Abdurauf Fitrat, Cho‘lpon, Hamza ijodida o‘zining badiiy shakl va xususiyati bilan bo‘y ko‘rsatdi. Keyinchalik uning go‘zal namunalari Mirtemir ,Oybek , Rauf Parfi, Omon Matjon , Ibrohim G‘afurov ijodida uchraydi. 7. XX asrning 80-yillarida mansur, sochma, nasriy she’r shakllardagi izlanishlar Ibrohim G‘ofurovning uzoq yillik zahmatli mehnati samarasi o‘laroq janr sifatida shakllandi. Keyingi yillarda o‘zbek lirikasi janrlari tizimidan mansura nomi bilan qat’iy joy oldi. Adibning ilk mansuralarida ruhiyat tasviri yetakchilik qilgan. Adibning tarjimonlik faoliyati mansuralarda ham o‘z aksini topgan. Ya’ni ijodkor mansuralarida sharqona donishmandlik g‘arbona ruhiyat bilan omuxtalashib o‘zgacha ma’no-mazmun ifodalagan. 44 II BOB. IBROHIM G‘AFUROV IJODIDA MANSURA JANRI 2.1. “Hayo- haloskor” kitobi – mansuralar majmuasi sifatida Ibrohim G‘afurov milliy adabiyotimizda mansur she’rlarning o‘ziga xosligi, uning badiiy imkoniyatlarining naqadar teranligini o‘z asarlarida ko‘rsatib bera olgan adib. Ijodkorning asarlari, tarjimalari, e’lon qilgan dolzarb mavzulardagi maqolalarining o‘zi alohida tadqiqot ob’yekti bo‘lsa, mansuralarini o‘rganish, ularning g‘oyaviy-badiiy xususiyatlari, ijodkor “men”ining nasriy she’rdagi ifodasini o‘rganish adabiyotshunosligimizning dolzarb mavzularidan yana biri sanaladi. “Hayo – xaloskor” kitobi mutolaasiga jahd qilishni ham ma’rifat va oqillik manzillariga yetaklovchi safar deyish mumkin. To‘g‘risi, bunday safarni ko‘ngilga tugishga har qanday kitobxon ham ahd qilavermaydi. Zero, Buning uchun kitobxonning qalb va shuurida picha hozirlik, picha shaydolik, picha fidoyilik va ancha-muncha ma’rifat tuyg‘usi shakllangan bo‘lishi talab etiladi. Bunday tuyg‘u ko‘proq ko‘ngli nozik kishilargagina nasib ertadi. “Hayo – xaloskor”ni o ‘ qib bo‘lgach, uni kitob javoningizga terib qo‘yishga oshiqmaysiz. Uni yana varaqlaysiz, hoshiyasiga qalam bilan belgi tortilgan sahifalariga takror ko‘z yugurtirasiz. Ulkan hayotiy, ilmiy va badiiy tajriba mahsuli bo‘lmish Ziyoli qalb dunyosiga oshno bo‘lganingizdan mamnun bo‘lasiz.” 54 Ushbu asardan o‘rin olgan mansuralarni o‘qish va uqish kitobxonga murakkabroq tuyiladi. Ularni anglash uchun adibning ruhiyatiga, kayfiyatiga moslasha olish lozim, shundagina, mansuralarga jo bo‘lgan hayotiy, adabiy-badiiy, tarixiy,falsafiy va ma’rifiy ma’nolarning mag‘zini chaqa oladi. Mansuralarda oddiy habarlarga ham kuchli pafos yuklangan, har bir mansuraga serqatlam ma’nolar to‘ni kiygizilgan. Asar tarkibiga kiritilgan har bir mansura o‘zgacha holat, o‘zgacha bir kayfiyat va ruhiy manzara ifodalydi. Asar mutolaasi jarayonida o‘quvchi bir-biriga o‘xshamagan, yangidan-yangi badiiy topilmalarga duch keladi. Adsardagi mansuralarining o‘ziga xos jiharlaridan biri adib noo‘xshash, bir-biridan 54 Дўстмуҳаммад Ҳ. . Кўнгил нозиклиги. Ҳаёт – хаёл – хиёбон. – Т.: Ғaфур Ғулом номидаги нашриё-матбаа ижодий уйи,2007. – Б. 118. 45 uzoq bo‘lgan ikki hodisa, holat orasida kutilmagan bog‘ topa oladi, o‘xshashlik topa oladi, bu o‘quvchinin g hayratni oshiradi va tahsiniga sazavor bo‘ladi. Adib “Kitob – insoniyatni qutqaradi” nomli suhbat maqolasida shunday yozadi: “Qo‘lim va ongimni o‘rgatish va moslash uchun o‘zim uchun tinmay tarjimalar qildim, maqolalar, badialar, mansuralar mashq qildim. Darvoqe, mansuralar ifodalagan fikrlar tarangligi, yangi zamon badiiy obrazlari, yangi zamon ramzlarini aks ettirganiga ko‘ra nazarimda ba’zan roman bilan teng ko‘rinadi. Lekin an’anaviy ong badiiy qoliplariga o‘rganib qolgani bois bunga kechroq yetib boradi. Mansur she’r bobomning zamonlarida ham mavjud edi. Ammo janr sifatida “mansura” yo‘q edi. Mansurani ta’rifga sig‘dirish qiyin, u chaqmoqday chaqnagan va chaqmoqday tarmoqlagan fikr shiddatlarini talab qiladi. Iqtidorim, “uqishim” meni maqolalar, badialar, mansuralar yozishga, jahon adabiyotlarining eng avangard namunalarini o‘zbekchalashtirishga chorlagan bo‘lsa, hech qachon afsuslanmayman ” 55 . Yana bir o‘rinda “Borxes, Monten va Sen- Syonagon hamda hind, xitoy, yapon faylasuflarining asarlari ta’sirida kuchl inutq oqimiga asoslangan “mansuralar” degan janr yaratdim. Mansuralar erkin she’r janriga juda yaqin, lekin erkin she’r emas. U meni o‘rtagan o‘y, xayol, orzu va erishilmagan, yo‘qotilgan narsalar to‘g‘risida fikr oqimlari 56 ”, - deya ta’kidlaydi. Ibrohim G‘afurov serqirra ijodkor. “Go‘zallikning olmos qirralari”, “Unutilmagan bog‘”, “Ona yurt kuychisi”, “Joziba”, “Yonar so‘z”, “Yam- yashil daraxt”, “O‘rtoq shoir”, “Yurak – alanga”, “Prozaning shoiri. Said Ahmad mahorati”, “Lirikaning yuragi”, “She’riyat – izlanish demak”, “O‘ttiz yilning izhori”, “Iltijo”, “Dil erkinligi”, “Hayo – xaloskor”, “Mangu latofat”, “Tarjimonlik mutaxassisligiga kirish”, “Tarjima nazariyasi”, “Qur’on tarjimalari: Tajribalar”, “Hayot – xayol – xiyoboni” singari adabiy-tanqidiy, ilmiy-pedagogik hamda ma’rifiy asarlari bilan fanimiz rivojiga hissa qo‘shgan san’atkor. Shuningdek, olimning Xemingueyning “Chol va dengiz”, “Alvido, qurol”, Paustovskiyning 55 Китоб – инсониятни қутқаради. Ҳуррият ғазетаси, 2014 й, 2 июль. 56 Ғафуров И. Ҳаё – халоскор. Биринчи китоб (мансуралар, бадиалар,адабий-танқидий эсселар, публицистик асарлар)- Т.: Шарқ НМАК , 2006. – Б. 5. 46 “Olis yillar”, Kojevnikovning “Qilich va qalqon”, Mirzo Ibrohimovning “Bo‘ron qushi”, Sulaymon Rahimning “Mohitobon”, Gi de Mopassanning “Azizim”, Dostoyevskiyning “Jinoyat va jazo”, “Telba”, “Qimorboz”, Nozim Hikmatning “Surur”, Chingiz Aytmatovning “Qiyomat”, “Chingizxonning oq buluti” va boshqa ko‘plab asarlarni tilimizga mahorat bilan o‘girib, o‘zbek o‘quvchilarining bunday noyob badiiy durdonalar bilan tanitishi e’tirofga loyiq. E’tiborlisi shundaki, sanab o‘tilgan mazkur asarlarning barchasi rus tilidagisidan ko‘ra o‘qishliligi va ravonligi bilan ajralib turadi. Bu ham, albatta, ijodkorning ulkan salohiyatidan, mohir tarjimonligidan darak beradi. Ushbu haqiqatni anglash uchun mutaxassis bo‘lish shart emas, oddiy o‘quvchi ham mutolaa jarayonida darrov farqlay oladi. Ibrohim G‘afurov professional munaqqid sifatidagi salmoqli faoliyati davomida ko‘p lab yozuvchi va shoirlar asarlarining mazmun-mohiyatini, yutuq va kamchiliklarini o‘z tafakkur prizmasidan o‘tkazar ekan, milliy adabiyotshunosligimiz ham bir qadar o‘sdi. Yangi nazariy umumlashmalar, yolqinli fikr va qarashlar bilan yanada boyidi. Ba’zan bir tomonlama baho berib kelingan, dogmatik yondashuvlar parchalanib, adabiyotga chinakamiga san’at sifatida, badiiyat olami sifatida qarash kuchaydi. Eng muhimi, yangi-yangi iste’dodlar kashf etildi, ularga ajib bir nazokat bilan, qalblarini og‘ritmaydigan muloyim usul va uslublarda pand-nasihat berildi, yuksak marralarga erishishning oydin yo‘llari ko‘rsatildi. Adabiyotshunos Shuhrat Rizayev “ Raqsga tushayotgan odam ” maqolasida Ibrohim G‘afurovning asarlariga ham nisbat berib, pirovardida uni, “hech ikkilanmay adabiyotimizning vijdoni, deb atasak xato bo‘lmas”, deya xulosa chiqaradi. “Kimgadir bu shohona lutf bo‘lib tuyular, ammo nafsilamirini aytganda, bu qonuniy hol. Ayniqsa, bugun jo‘nlik botqog‘ini quritmoq zarur. Davlat boshqaruvidan tortib iqtisod-u siyosatda, sanoat-u ziroatda, tabobat-u ta’lim- tarbiyada, ma’naviyat-ma’rifatda, san’at va adabiyotda, albatta. Chuchmal etiroflar, maqtanchoqlik, safsataboz xudparastlik, puchqoq ritorika, soxta tabassumlardan voz kecha bilmoq kerak. Axir: 47 Olam go‘zal. Olam telba. Olam tubsiz. Telbalik go‘zallik tubsiz. O‘zini jinnilikka soldi Suhravardiy Va qutuldi dordan. Omon qoldi joni bosh omon qoldi. Mening hamma xazinam boshimda derdi. Mayn Ridning buyukligini ko‘ring, zamonaviyligini tuying. Hamma sarguzasht adabiyotining zo‘r namunasi deb bilguvchi umrboqiy roman makon-u zamonlar osha insoniyatga chaqiriq ekan. Buni-da bizga anglatib, eslatib turgan qahramonimiz” 57 . Ijodkorning sohir qalamidan to‘kilgan qaynoq maqolalar qatoriga boshqa hech bir joyda o‘xshashi bo‘lmagan mansuralarini qo‘shsak chindan ham Ibrohim G‘afurovning serqirra ijodoning o‘ziga xosligiga guvoh bo‘lamiz. Ayniqsa, mansuralarining tafti, tarovati, ta’bir joiz bo‘lsa, uslub ravonligi o‘quvchiga so‘zni his qilish, uni tuyish zavqini beradi. Ijodkor mansuralaridan birida shunday yozadi: “Ilohiy borliq eng oliy qadriyat. Pegining so‘zlari o‘yga botirar. Odam bolasi ham shu ilohiy borliq ichidamikin? Ilohiy borliqni tasarruf qilishga buyurilganmi odamizod? Tasarruf – foydalanish, yeb-bitirish. Yeb-bitirishga chorlanganmi odamizod? Va yo saqlashga buyurildimi odamizod? Odamzodning shu ilohiy borliqdan o‘zga mulki, o‘zga boyligi, davlati yo‘q. Lekin vazifasini ang ladimi odam? Ilohiy borliqda o‘z vazifasini biladimi odam? Ilohiy vazifani oddiy insoniy vositalar bilan bajarish – shu eng ilohiy, eng oliy vazifa. Qora terga tushaman Pegining bu so‘zlaridan. Baxtning shu oddiy insoniy vositalarini qachon kashf etamiz? Va qachon anglab yetamiz ularni? Har bir odam o‘z hayotida inqilob qilsin. Har bir kimsa o‘z ichida ham inqilob yasasin. Murakkab dunyoni qanday 57 Ризаев Ш. Рақсга тушаётган одам (Мансурага татаббуъ) // https: // jahonadabiyoti.uz/ 48 qurishlikni o‘rgatar faylasuflar. Ilohiy inqilob! U qalbimda! Turg‘unlik devi yengilmas emas”. Mansuralar ixchamgina bo‘lishi bilan birga, mohiyatiga ulkan yukni, ya’ni har bir insonni, har birimizni mudom o‘ylantirib keladigan savollar va ular javobini mujassam etgan. Uni o‘qib bo‘lishingiz bilan kattagina hajmdagi romanni o‘qigandek his etasiz o‘zingizni. Yanayam aniqrog‘i, katta romandan olinadigan taassurotlarga ega bo‘lasiz. Ibrohim G‘afurovning ikki jilddan iborat asarlarining birinchi kitobiga keyingi yillarda yozilgan bir necha turkum nasriy nazmlari – mansuralari hamda mumtoz adabiyot, mumtoz siymolar, mumtoz tarix yo‘lidagi badialari, hikoyalari kiritilgan. Muallif o‘z mo‘jaz lirik asarlarini – “Mening romanlarim” deb ataydi. Darhaqiqat, ular rango-rang hayot, g‘aroyib inson umrlarining har soniyasida bo‘lib turgan, hali yozilmagan, lekin asli mo‘jizaga teng jonli romanlarning javhari, qaymog‘i kabi go‘zal bir taassurot qoldiradi. Ularda davr ichida o‘rtanayotgan, tinimsiz boy kechinmalar ichida yashayotgan, Insonlikning asl ma’nosini qidirayotgan zamondoshimiz gavdalanadi. U kitobxonni go‘zal ko‘ngil va go‘zal ahl dunyolarida tinimsiz ro‘y berayotgan ajib fikrlar, go‘zal tuyg‘ular bazmiga chorlaydi. Ibrohim G‘afurov “romanlari”ning ana shunday favqulodda shaxslar – intellekt odamlari – deb yozadi adabiyotshunos Hamidulla Boltaboev o‘zining “Hayotdan tashqaridagi hayot” nomli maqolasida. Ular “Yomon bo‘lsa ham hayot yaxshi tirik yurganiga nima yetsin” deya kunlik turmushi bilan qoniqmaydilar, ular yerdagi hayot tugul “yulduzlarning oppoq shu’lasida qaynagisi” keladi, ruhiyat harakatining toshbitiklari”ni o‘qiydi, “tarixning toshlarida qolgan sasi”ni tinglaydi. Mana shuning o‘zini hayot va o‘lim orasidagi o‘zining mangu ri z qi deb biladi. Tarixlar qa’ridan ham, zamonining ko‘zidan ham millatning ruhiy rivojini izlaydi. Intellekt dunyosi unga ruhi ravonni emas, “s o’ lim-so‘lim suyak ovozini ro‘paro‘” qilaganda ham ota tarix bilan tillashishdan tiyilmaydi” 58 . 58 Болтабоев Ҳ. Ҳаётдан ташқаридаги ҳаёт // Жаҳон адабиёти.2017. – Б.158-159- . 49 Kitobdan o‘rin olgan mansuralar alohida-alohida fasllarni o‘z ichiga oladi. “Bog‘ va onajon” (“Yaratgan ko‘p narsalarni ato etgan”), “Gul bargiga yozilgan xatlar” (“Yaproq to‘kilguncha”, “Sevgi o‘tkinchimi?”, “Qanday aytaman?”, “Jafo”), “Baland tepalarda” (“Oq burgutlar”, “Tosh supa”, “Muhabbatsiz odam qanday yashaydi?”, “Brodskiyga o‘xshatma”, “Murid”), “Besh hikoya” (“Qatlgohda o‘ynagan bola”, “Boborahimning sariq gullari”, “Amir Alisherning tavbasi”, “Ona rizosi rohat”, “Cho‘loq qarg‘a”), “Mening romanlarim” (“Yoz. So‘zsizlik”, “Personalizm, Pegi”, “O‘lim, o‘ldi!”, “Ruhi ravonim qaydasan?”, “Londolfini o‘qib o‘tirib”, “Zardo‘shtning soyasi”, “Zardo‘shtning ko‘ngli”, “Kapalak suv betida”, “14 avgust, 1998 yil”, va boshq), “Men tug‘ilganda”, “Kunlarimning izhorlari”, “Farg‘ona daftari”, “G‘ijduvon daftari” kabi mansuralarda ijodkorning badiiy mulohazalari, hayot kuzatuvlari nihoyatda teran uslub, badiiy ifoda tarzida bayon qilinadi. “Hayo – xaloskor” to‘plamidan o‘rin olgan mansuralarni quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin: 1. Hasbi hol tarzidagi mansuralar – “Yaratgan ko‘p narsalarni ato etgan”, “Ona rizosi rohat”, “Cho‘loq qarg‘a”, “Londolfini o‘qib turib”, “14-avgust, 1998- yil”, “6-sentabr”, “To‘siqlar”, “Sovqotish”, “Bobomning marqadi”, “Butunlik”, “Meni yolg‘iz demang”, “Saflar siyraklashin sevmadim”, “Qisqa bo‘lib qoldi kunlarim”, “Men tug‘ilganda”, “Kimligimni qidirish”, “Yalong‘och novda”. 2. Kundaliklar, safar qaydlari – “Kunlarimning izhorlari”, “Hayot va o‘lim orasida”, “Kasaldan tuzalish”, “91-yilning bir kuni”, “Qiziltepada”, “Farg‘ona daftari”, “Vodilda”, “Tirik mozor”, “Suvda kelgan taqdir”, “G‘ijduvon daftari”, “Odamning ichi”, “Tun bo‘yi shamol guvillab...”, “Qisqa bo‘lib qoldi kunlarim” 3. Hayot, o‘lim, muhabbat, o‘tmish, umid, ilohiyot haqidagi mansuralar – “Personalizm, Pegi”, “O‘lim, o‘ldi!...”, “Ruhi ravonim qaydasan”, “Zardo‘shtning soyasi”, “Zardo‘shtning ko‘ngli”, “Anglashga urinish”, “O‘zni anglash”, “Ruhiyat hazratlari”, “Qo‘rg‘onlar”, “Charx – to‘xtovchiz aylana”, “Butunlik”, “Mashaqqat”, “Atrofdan begonasirash”, “Meni yolg‘iz demang”, “O‘zi 50 sevmagan joyda yashagan odam”, “Qoryib ko‘rinar”, “Qari tol”, “Mast avtobus”, “Mezbon”, “Faqat so‘z qolar”, “Ma’yuslik”, “Yupiterga tosh tushdi”, “Besabr bola”, “Sabr”, “ovoz mashinasi”, “Vatandoshlarim”, “Ko‘ngil – xamir”, “Qavs”, “Yotsirash”, “Soatsoz”, “XX asr gazeta taxlamlari”, “Quvg‘indi ruh”, “Odri o‘ldi”, “Nabira”, “Odam suvmi?”, “Olam go‘zal, olam telba”, “Ruhning hayoti”, “Yutmagan odamlar”, “Nedan o‘sar insonning ko‘ngli” va boshq. 4. Buyuk siymolar, zamondoshlari obrazlari tasvirlangan mansuralar – “Oq burgutlar” (So‘fiy bobo), “Tosh supa” (Hojam pirim), “Murid” (Boborahim Mashrab), “Qatlgohda o‘ynagan bola” (Mashrab), “Boborahimning sariq gullari”, “Amir Alisherning tavbasi”, “O‘lim o‘ldi” (Muhammad Iqbol), “Ruhi ravonim qaydasan?” (hofiz Muhammad Karim), “Anglashga urinish” (Mansur Xalloj), “O‘zni anglash” (Pablo Pikasso), “Mironshohning chodiri” (Said Ahmad, “Taashshuqnoma” muallifi), “Shoirning oyog‘i”, “Rauf” (Rauf Parfi), “Tungi xavotir” (hofiz Dadaxon Hasanov), “Klavixo”, “Odri o‘ldi”, “Mast avtobus” (Botir Zokirov) Xurshid Do‘stmuhammad munaqqid ijodi haqida gapirar ekan, shunday yozadi: “ Har bir ijodkor qalbga yo‘l izlaydi. Shu niyatda o‘zicha so‘qm oq ochadi, yo‘l ochadi. Lekin Ibrohim G‘afurov ijodining sehri, jozibasi, san’atkorlik fenomenida birlamchi unsur, bosh figura – SO‘Z! Shunchaki so‘z yoki so‘zlar emas, har kuni-har gurungda siyqasi chiqarib yuborilgan, so‘zbozliklardan to‘kilgan-sochilgan allanimalar emas, “so‘z zargari”ning o‘zi topgan, O‘ZINING so‘zlari ” 59 . Munaqqid o‘zining mansuralarida bolalik xotiralari, taqdirning achchiq qismati va taqdirining nurli va achchiq tasvirini yozadi: …o‘ttiz yettinchi yil Men tug‘ilganda qahraton edi. Qodiriy yo‘q edi. Ikromov yo‘q edi. Xo‘jaev yo‘q edi. 59 Дўстмуҳаммад Х. Умрнинг олмос мавжлари . Ҳуррият, 2017, декабр. 51 Cho‘lpon yo‘q edi. Fitrat yo‘q edi. Nosiriy yo‘q edi… Sakkiz misrada o‘tgan asrning 37-yili kirdikorlari “basharasi” butun dahshat-razolati bilan ochib tashlangan. Haytovur nonko‘r bandalarning vahshiyliklari qanchalar qutirmasin, donishmand hayot o‘z yo‘lida davom etaveradi. Davom etgani uchun ham zulmat rangiga bo‘yalgan o‘sha mash’um 30- yillar asnosida kelajakdagi milliy adabiyotimiz, madaniyatimiz, san’atimizning faxri-iftixori bo‘lib yetishajak necha o‘nlab zotlar dunyoga keldi. O‘tgan asrning eng dahshatli sanasida muallifning tug‘ilishi (Ibrohim G‘afurovning) ham “Hayot” nomli muazzam daryoning oqimiga hech qanday to‘siqlar, to‘g‘onu-to‘fonlar g‘ov bo‘la olmasligidan bir dalolat edi. “Hayot va jon berilganligining o‘zi oz deysizmi? – deb yozadi bir o‘rinda Ibrohim G‘afurov, hayrat va shukrona ohangida. Og‘irdan-og‘ir o‘yga tolasiz ham: – Faqat bunchalar ko‘p mushkulliklar, biri ortidan to‘xtamay ikkinchisi, uchinchisi… yetib keladigan yo‘qchiliklar, yo‘qotish, tuganmas sinovlar qayerdan paydo bo‘larkin? Biror voqea ro‘y bersa qismat, peshona deb qo‘ya qolamiz. Hech tushunib bo‘lmaydi. Balki rostdan ham hayot degan narsaning o‘zi bitmas- tuganmas, oxiri hech qachon ko‘rinmas imtihonlar zanjiridir?..” Bolaligi urush yillariga to‘g‘ri kelgan, murg‘ak tasavvurlari urushning behad mashaqqatli yillarida shakllangan insonning o‘y-xayoli bu kabi jumboqli savollarga to‘lib-toshgan bo‘lishi tabiiy. Axir tafakkurli inson dunyoga, borliqqa qarata sonsiz-sanoqsiz savollar yog‘diradi. “Ma’ruf zotning quroli yo‘q Faqat savollari bor” deb ta’kidlaydi “Rahmon” nomli mansurasida va tug‘ilgan savollarga bu yorug‘ olamdan, insoniyat tajribalaridan mudom javob izlaydi. Izlanish uning hayoti mazmuniga aylana boradi. Lekin ushbu mazmunga aylanish qay tariqa kechadi? Ro‘y beradi? Urush davriga to‘g‘ri kelgan bolalik qismati naqadar ayanchli! “Qorasaroydagi maktabga qatnardik – deb xotirlaydi Ibrohim G‘afurov. – Oyoqlarimizda hech narsa yo‘q. Yalangoyoq borardik maktabga. Kech kuzak uzun 52 qahrli qish, seryomg‘ir ko‘klamlarda oyoqlarimiz yorilib ketar, tovonlarimizdan hamisha qon silqib turardi. Og‘rig‘iga chidab bo‘lmasdi”. Otalar, er tortgan o‘g‘lonlar frontda, bola-chaqa tashvishi, ro‘zg‘or mashaqqati mushfiq volidalar zimmasida. “Onam ayvondagi sandalda ko‘ylak tikib o‘tirardi. Ko‘zoynak ustidan menga ajab charaqlab qaradi. Yuzi shunchalar chiroyli bo‘lib ketdiki, oyim shunchalar chiroyli, hammadan chiroyli deb negadir yuragim orqamga tortdi va o‘shandan boshlab onamni suyib qoldim”. Endi qahraton qishdagiday qaqragan tasvir bir oz yumshaganday bo‘ladi, buning boisi, tasvirda endi Ona ko‘rina boshlaydi: “Onam sochlari qorday oqargan, ikki yuzi naqsh olmaday qip-qizil...” Boshqa bir o‘rinda: “Onam juda ham ma’yus, juda kichrayib ketganday ko‘rindi ko‘zimga” deb yozadi bemorlik holatini chizib. Tasvirni o‘qiyotib xayol har kimning o‘z onasi tomon olib qochadi. Uning siymosini ko‘z o‘ngiga keltirarkan, yana muallif tasviriga qaytadi... Ayni tasvirlar nafaqat bir adib bolaligi, balki urush davrida bolalikni boshdan kechirgan avlod tarixiday tasavvur beradi 60 . “Hayo – xaloskor” asaridan o‘rin olgan ilk mansura “Bog‘ va onajon” deb nomlangan bo‘lib, unda muallif o‘zining bolalik xotiralari, hayotining nurli va achchiq qismatlarini sahifama-sahifa ochib boradi. Bolalik paytlarining ma’shum urush yillariga to‘g‘ri kelgani, urushning insoniyat boshiga solgan ko‘rguliklarini shunday xotirlaydi: “Unda dahshatli urush ayni qizigan, har kuni minglab hech gunohi bo‘lmagan odamlar qirilar, odamkushlik tinmay avj olardi... Bu urush chiqqaniga biz ishtonsiz bolalar aybdor emas edik. Buning ustiga u bizning lolaqizg‘aldoq ochilgan suvoq tomlarimizdan juda ham uzoqda edi...” 61 Ikkinchi jahon urushining bashariyat boshiga solgan ayanchli zulmati jahon adabiyotining ko‘plab badiiy asarlarida tasvirlangan. Jumladan, Ibrohim G‘afurov tarjima qilgan amerikalik adib Ernest Xemingueyning “Alvido, qurol” romanida ham urush oqibatlari va qahramonlar hayotida mudhish iz qoldirgani hikoya qilinadi. Munaqqidning bu asarni mahorat bilan tarjima qilgani ham bejiz emas. Xeminguey 60 Болтабоев Ҳ. Ҳаётдан ташқаридаги ҳаёт // Жаҳон адабиёти,2017. – Б. 160. 61 Ғафуров И. Ҳаё–халоскор. Мансуралар, бадиалар, адабий-танқидий эсселар, публицистик асарлар. 1- китоб. Т .: Шарқ НМАК , 2006. – Б. 8. (Кейинги кўчирмалар шу манбадан олиниб, саҳифаси қавсда берилади) 53 roman so‘zboshisida yozganide k urushni boshlaganlar, undan manfaat ko‘radiganlar asosiy aybdor. “...urushlarda jang qilayotgan odamlar dunyodagi eng ajoyib odamlardir... Lekin urushni boshlaganlar, uning oloviga yana olov tashlab turganlar iqtisodiy raqobatdan, foyda undirishdan boshqa narsani o‘ylamaydigan to‘ng‘izlardir”. 62 Ibrohim G‘afurov bolalik davrini, maktab chog‘larini xotirlar ekan, “o‘sha paytlardan qolgan juda eski bir surat”ni kitobxonga taqdim etadi. Suratki “yorilib, sarg‘ayib, murg‘ak yuzlarimizni ajinlarga cho‘lg‘agan surat”. Nega hali murg‘ak bola suratida uning yuzlarini ajinlar cho‘lg‘agan? Bu mash’um yillarning achchiq izlari emasmi? “Ularning ko‘zlari kattalarning mahzun ko‘zlariga o‘xshaydi. Kattalarning ko‘zlariday g‘amg‘in boqadi” (9-bet). Urush yillaridagi mashaqqatlar, yosh bolalar ongida chuqur iz qoldirgani muallif ko‘z o‘ngida kino tasmasidek o‘tadi: “Oyoqlarimizda hech narsa yo‘q edi. Yalangoyoq borardik maktabga. Kech kuzaq uzun qahrli qish, seryomg‘ir ko‘klamlarda oyoqlarimiz tamomila yorilib ketar, tovonlarimizning qavat-qavat yoriqlaridan hamisha qon silqib turardi” (9-bet). Adib bolalik onlarining rangli va rangsiz suvratlarini chizar ekan, hamisha uning ko‘z oldida onasining nurli siymosi, otasining urush girdoblarida qiynalgan, mashaqqatlardan charchagan, ammo farzandlari oldida doim mag‘rur, mehrli, insoniy fazilatlarga boy obrazini yaratadi. Uning xotirasida issiq tancha va ona mehri mana bunday o‘chmas izlari qolgan: “...bizning farog‘atimiz onamning qo‘llari va pista ko‘mirning cho‘g‘ida bozillagan tancha edi...” (10-bet). Ellik yoshlardagi otasi obrazini: “Otamning yuzlariga qaray desam, boshimdan to‘ppicham tushib ketardi. Otam bizni hammamizni bir quchoq qilib ko‘tarib olar, bir quchoq qilib bag‘riga bosar va uzoq payt qo‘yib yubormas edi. Otamdan yo‘l, quyosh, urush, temir qurollarning isi kelardi” (10-bet.) Qarang, murg‘akkina bolaning yodida ota bag‘ridan ufurayotgan “yo‘l” (mamlakatning u tomonidan bu tomoniga, urush bo’layotgan joylarga yuk tashiydigan eshelonlarda soqchi bo‘lib xizmat qilgani), “quyosh” (quvonchlari, shodliklarini qiyosi yo‘qligi), “urush” (urushga ketganda yosh 62 Хемингуэй Э. Алвидо,қурол! Роман. Рус тилидан И.Ғафуров таржимаси. –Тошкент : 1986 . – Б . 5. 54 elliklardaligi) va boshqa detallar bir umr unga otasi haqida o‘chmas xotiralar qoldirgan. Ibrohim G‘afurov “Men tug‘ilganda...” mansurasida yanada mahzun satrlarda ifoda etadi. She’riy satrlarga ko‘chgan tarjimai hol o‘quvchida bolalik yillarining achchiq, alamli damlari bilan oshno qiladi: Men tug‘ilganda qahraton edi. Qiynalib tug‘ildim. Zaminga tushdim oyog‘im bilan. Otam yozib qo‘ygan siyoh qalam da eski bir suvratning Orqasiga: Jumodil avvalning birinchi kuni. Dekabrning yigirma yettisi. O‘ttiz yettinchi yil... (129-bet). Professor Hamidulla Boltaboev Ibrohim G‘afurov mansuralarida tasvirlangan bolalik xotiralari, ya’ni tarjimai holiga doir chizgilarning L.Tolstoy, A.Qahhor asarlaridan farqlanishini ta’kidlar ekan, adibning xotiralari nafaqat muallifning, balki o‘sha davr avlodining achchiq qismati manzaralari ekanligini ta’kidlaydi: “Biroq bu bolaligiga urush muhrlanib qolgan avlodning qora kunlari manzarasini qayta idrok etishi, uning butun vahimasi va shovqini bilan kitobxon ko‘z o‘ngida aks ettirishning mahoratli adib tomonidan ijrosidir. Ehtimol, qishning kunida oyoq og‘rig‘iga chiday olmay, loyga botgan “juhud kalish”ni joyida qoldirib yengil tortgan bolaning tasavvuridir: “Tiriklik qon silqib turgan oyoq bo‘lib ko‘rinardi bizga.” Bu bola nigohi bilan emas, balki bolalik zavqini azobga alishgan avlod tasavvuri”. 63 Har qanday olimning asarlari o‘ziga xos yangiligi, tayanch-asosining mustahkamligi, isbot va dalilning quvvati bilan qadrlidir. Bunday asarlar uzoq izlanishlar, mashaqqatli mehnatlar natijasida tug‘iladi. Ibrohim G‘afurov – nuktadon munaqqid adabiyotshunos hamda zukko mutarjim sifatida milliy adabiyotimiz rivojida o‘ziga xos o‘rin tutgan ijodkor. Ammo olimning badiiy asarlari, ya’ni mansuralari uning is’tedodli nasr shoiri ekanligini isbotlaydi. Mansuralarda jahon adabiyotidagi ustuvor bo‘lgan biografik metod an’analari 63 Болтабоев Ҳ. Ҳаётдан ташқаридаги ҳаёт . Жаҳон адабиёти, 2017 . – Б . 159. 55 yetakchi o‘rin tutadi. Adabiyotshunos B.Karim o‘zining “Ruhiyat alifbosi” kitobida shunday yozadi: “Badiiy ijod mohiyatini, ijodkor psixologiyasini, badiiy asar ildizlarini ochishda biografik metod muhim ahamiyat kasb etadi. Bu metodni tarjimai holdan iborat tarzda sodda tushunmaslik kerak. Zotan, biografik metod ijodkor tarjimai holining oddiy xronologik tavsif va tasnifi emas” 64 . Biografik metod yozuv va asar juftligiga asoslanadi. Ijodkorning shaxsiy hayotiga, yashagan muhitiga, ruhiy-psixologik holatiga, shaxsiy qiziqishlariga, asarni yozisha turtki bergan ilhom faktorlariga, ijodkor laboratoriyasiga va shu kabi qator tarixiy- individual masalalarga jiddiy e’tibor beradi. Shu asnoda aytish mumkinki, Ibrohim G‘afurovning “Hayo – xaloskor” to‘plamidan o‘rin olgan mansuralar biografik metod tamoyillari asnosida tekshirishga imkon beradi. “Qiyinchiliklar yuraklarimizni ipakday yumshatib qo‘ygan edi, – deb bolalik damlaridagi qiyinchiliklarni eslaydi adib. – Onam ifodalab bo‘lmas go‘zal tilda so‘zlar edilar. Matalchi edilar. Katta akam tez-tez: bizning oyimiz shoira. So‘zlarini eslab qol, – deb aytardilar” (12-bet). Bugungi kunda dunyo adabiyotshunosligida biografik asarlarni tasniflash, ularning sof badiiy, tarixiy va ilmiy asarlardan farqini, g‘oyaviy-struktural, uslubiy jihatlarini qiyosiy aspektda ko‘rsatish, munaqqid ijodida biografik metod konsepsiyasini tayinlash masalalarini tadqiq qilish adabiyotshunoslik rivojining xususiyatlarini aniqlash va baholash imkonini beradi 65 . Darhaqiqat, biografik metod tadqiqot uchun olingan manbani “muallif + asar+kitobxon” munosabati yo‘nalishida ilmiy jihatdan o‘rganishga qaratilgan yo‘ldir. Adabiyotshunos Yuriy Borev uni haqli ravishda “badiiy asarni yozuvchi shaxsi orqali o‘qish uslubi”, deya ta’riflaydi 66 . Anglashiladiki, biografik metod yozuvchining hayot yo‘lini hamda u yaratgan badiiy asarni o‘zaro juftlikda, birini ikkinchisidan ajratmagan holda, dialektik bog‘liqlikda, ijodkor va ijod mahsulini sintezlab tekshiradi. Shu sababdan biografik metodni ijodkor tarjimai holini o‘rganishdan iborat, deb qarab bo‘lmaydi. Biografik metodda muallif, ya’ni 64 Карим Б. Руҳият алифбоси. Тошкент, Ғафур Ғулом номидаги ижодий нашриёт уйи, 2018 . – Б . 166. 65 Адизова О. Адабиётшунос Азиз Қаюмов тадқиқотларида биографик методнинг ўрни. Филология фанлари бўйича фалсафа доктори диссертацияси автореферати. Қарши, 2018 . – Б . 5 . 66 Борев Ю. Искусство интерпретации и оценки. – М.:1981. – С.56. 56 yozuvchi-ijodkor, avvalo, inson sifatida o‘rganiladi. Uning asarlarida yozuvchining hayoti bilan bog‘liq nuqtalar aks etgani dalillanadi. Shunisi borki, badiiy asarlarda ijodkor shaxsiyati ba’zan yorqin, ba’zan esa yashirin aks etgan bo‘ladi. Buni faqat asar kontekstidan bilib olish mumkin. Shu jihatiga ko‘ra, Ibrohim G‘afurov mansuralaridagi ijodkor shaxsiyati va tarjimai holi bilan bog‘liq asarlarni ikki xil: a) muallif biografiyasi kontekstida yorqin aks etgan mansuralar ; b) muallif biografiyasi kontekstida yorqin aks etmagan asarlar tarzida farqlash mumkin. Adib “Bolalik taassurotlari qismat yaratuvchi bo‘lar ekan” deydi va bolalikning shu’lalari insonni hech qachon tark etmasligini shunday ifoda etadi: “Bolalik hech qachon sizni tark etmas ekan. Barcha ishlaringizga o‘z muhrini bosar, o‘z ruhini singdirar ekan. Og‘ir damlarda qo‘llar, xuddi tuganmas ko‘k osmon, poyonsiz fusunkor musiqa kabi sizni umr yo‘llaridan kuzatarkan...” (12-bet) Ona siymosi hamisha adibning mansuralari uchun yetakchi mavzu bo‘lib bo‘rtib turadi. “Ona rizosi rohat” mansurasida Navoiyning “Nasoyim ul muhabbat” asaridagi bir ulug‘ donishmand so‘fiyning o‘z tarbiyatiga topshirilgan shogirdiga: men siz uchun ko‘ksimdagi emchakni quritdim degan jumla orqali odamning odamga qilar yaxshiligi va tarbiyatining kamoli naqadar yuksak ekanligini misol keltiradi va onasining “– Bolam, men sizni ko‘ksimda quritdim. Siz endi o‘z xayolingiz bilan o‘zingizsiz..” degan nasihatlarini eslaydi (48-bet). Mirtemir o‘zining “Onaginam” nomli she’rida onasiga qilolmagan ishlari yuragida bir umrlik armonga aylangani “ Tovonimga chaqir tikanakday botguvchi – g‘ashliq Bedavo sizloviqday sizlatguvchi – g‘ashlik”, deya yozadi. Ibrohim G‘afurov ham onasining armonlari oldida o‘zini qarzdor sezadi: “Onam uchun qilolmagan xizmatlarim yelkamni doim uloqtirib tashlab bo‘lmaydigan toshday ezib turadi” (49-bet). Adabiyotshunos A.Rasulov o‘zining “Ilmi g‘aribani qo‘msab..” kitobida: “Yozuvchi holati bilan ijodi orasida uzviy bog‘liqlik bor... Har qanday asarda yozuvchi ruhi, holi , qalbi aks etadi. Asarlar sinchiklab o‘rganilsa, ular yozuvchi holati, ruhiyati haqida ko‘p narsalar so‘zlab beradi”, – 57 deb qayd etadi. 67 Ibrohim G‘afurovning yoshligida badiiy adabiyotga o‘chligi, ayniqsa, xorijiy adiblarning asarlariga shaydoligi, keyinchalik jahon adabiyotining nodir namunalarini o‘zbek kitobxonlariga o‘zbek tilida yetib borishida mislsiz xizmat qilgani e’tiroflidir. Buni qarang, tarjimai holiga doir mansuralarida yozadi: “O‘smir xayolimning ro‘yolaridan o‘zga hech bir narsa menga qiziq ko‘rinmas, meni mashg‘ul qilmas, ro‘yolar meni tuganmas bog‘ ko‘chalarda tentiratar edi. “So‘na”, “Qo‘rqinchli Tehron”lar mening ro‘yolarimni avjiga mindirar, o‘zimni batamom unitar, kunlar shirin ro‘yolar, tuganmas lazzatli tushlar kabi edi” (50-bet). Fransuz olimi P. Valerining “Badiiy matnning qiymati, har shaxsga ko‘ra alohida tafsirga imkon bera olishidadir”, deb yozgan edi. “Matn yozuvchi tomonidan qurilgan ikkilamchi til tizimidir” 68 . Zero, har bir so‘z ortida turgan muallif psixologiyasini ham doimo diqqat e’tiborda tutmoq lozim. Yulduzlarga qarab ko‘zlarim toldi. Buncha yuksaklikni kim uchun yaratdi ekan Xudo Men charchadim Koinotning qa’rlaridan kelayotgan yulduz charchama charchamas shu’la kimning yuragida tug‘ilgan tuganmas ashula odamga shularni berdimi tabiat: o‘y bir qarich fikr bir qarich umr bir qarich bir qarich go‘r. (“Hayo –xaloskor”,112-bet) “Saraton yulduzlari” deb nomlanuvchi mansurada cheksiz osmonga boqib hayot va xayol suhbati, yashashning ma’nosi, berilgan umrning mohiyati haqida chuqur mushohada suradi qahramon. Koinotdan cho‘zilib kelayotgan shu’lalar cheksizlikka chidolmas ko‘zlari toliqdi ko‘zlarim cheksizlikdan 67 Расулов А. Илми ғарибани қўмсаб .. . . – Т .: Маънавият, 1998. – Б . 27 . 68 Лотман Ю. Структура художественного текста. . – М.: 1989. С. 122. 58 barchadim – bir qarich ekanim charchatdi meni Koinot esa cheksiz yulduzlar charchamas Haqiqatan buncha cheksizlikni kim uchun yaratdi ekan Xudoyim? bir qarich odamga cheksiz olamni. Ko‘rib o‘tganimizde k “Hayo – xaloskor” to‘plamidan o‘rin olgan mansuralar turli mavzularda bo‘lsada, ularni yagona tafakkur, aqliy mushohadalarga boy muallif “men”i birlashtirib turadi. Zamondoshlar obrazlari, diniy-irofoniy mulohazalar, tabiat va jamiyat, yaxshilik haqidagi teran mushohadalar mansur she’rlarning asosini tashkil qiladi. Shuni ta’kidlab o‘tmoq lozimki, Darhaqiqat, Ibrohim G‘afurovning mansura janridagi asarlari milliy adabiyotimizga o‘zga shukuh olib kirdi: ijodkor va kitobxon o‘rtasidagi nasriy- she’riy muloqot orqali o‘zini o‘zi taftish qilish, ko‘ngil va tafakkur kengliklariga sayr qilish imkonlarini yaratdi. 2.2. Mansuralarning mavzular ko‘lami, undagi muallif g’oyasi XX asr o‘zbek adabiyotida, ayniqsa she’riyati da mazmunda ham, shaklda ham katta yangiliklar yuz berdi. Shuningdek lirik qahramon kechinmalarini ifodalashda ham shoirlar ijodida izlanishlar ko‘zga tashlanmoqda. She’riyatning asosiy maqsadi – insonni ruhiy poklashdir. Shoir she’rida o‘z ru h iy holatini aks etadi, “lirik qahramonning o‘zi yashayotgan jamiyatda sodir bo‘layotgan ijobiy va salbiy hodisalarga munosabati yohud hayotning lirik qahramon qalb va tafakkur olamiga tasiri uning ichki kechinmalari tarzida tasvirlanadi ” 69 . Lirika adabiyotning boshqa janrlaridan insonning ko‘ngil iztiroblarini, ichki tuyg‘ularini lirizm bilan ifodalashi bilan ajralib turadi. Shu sababli ham nazmiy asarlarda asosiy qahramon shoirning o‘zi hisoblanadi. 69 Жумабоева Ж. ХХ аср ўзбек шеъриятида психологик тасвир маҳорати. . – Т.: Фан, 2004 . – Б . 14. 59 Adibning “Hayo – xaloskor” kitobi tarkibiga kiritilgan mansuralarning mavzu ko‘lami nihoyatda keng, hayotiy voqealar, ilmiy mushohadalar, diniy- dunyoviy tushunchalar, muhabbat tuyg‘usi, qalb tug‘yonlari, tabiatning go‘zal manzarasi, tarixiy shaxslar yodi, vatanga cheksiz muhabbat kabi mavzular qalamga olingan. Ularning har biri tegishli g‘oya-mazmun tashiydi. Adib mansura mazmuniga g‘oyani shu qadar incha joylaydiki, kitobxon mansura so‘nggiga qadar ikkilanib so‘nggida favqulotta anglab yetadi va kerakli xulosani chiqaradi. Kitob tarkididagi “Muhabbatsiz odam qanday yashaydi”, ”O‘lim o‘ldi”, “Gul bargiga yozilgan xatlar”, “Yulduzim” nomli mansuralar mazmunan segvi- muhabbat , “To‘siqlar”, “Mashaqqat”, Ko‘chat eksang”, “Mezbon”, “Saraton yulduzlari”, “Introbert”, “Soatsoz”, “Qisqa bo‘lib qoldi kunlarim”, “Yutmagan odamlar”, Yalong‘och novda” mansuralari falsafiy, pand-nasihat turkumiga kiritiladigan, “Sovqotish”, “Mironshohning chodiri”, “To‘qayda bulbul”, “Uzumning boshi”, “Saflar siyraklashin sevmadim” mansuralarida adib hayot qadrini, vaqtning tez o‘tishini ,umr sarhisobini qalamga olgan. “O‘zini anglash II”, “Ruhning hayoti”, “Zardusht soyasi”. “Zardushtning ko‘ngli”, “Personalizm, Pegi”, “Qorong‘uda ko‘zoynak kerakmi?”, “Charx - to‘xtovsiz aylana”, “Uch qari”, “Tun bo‘yi shamol guvullab…”, “Butunlik”, “Meni yolg‘iz demang”, “Qari tol”, “Nur yog‘ilar”, “Ovoz mashinasi”, “Olam go‘zal. Olam telba” nomli mansuralari falsafiy mushohadalarga boy bo‘lib, adib ichki duysosi, ichki kechinmalarining mahsuli. “O‘zi sevmagan joyda yashagan odam”, “Tungi havotir”, “Yotsirash”, “Nedan o‘sar insonning ko‘ngli?” mansuralarida vatanga muhabbat bosh mavzu hisoblanadi. “Mast avtobus”, “Ma’yuslik”, “XX asr gazeta taxlamlari” mansuralarida adibning kinoyali qarashlari , “Qavs”, “Vertalyotlar”, “Nabira”, “Odam suvmi?” kabi mansuralar adibning uzoq yillik kuzatuvlari natijasida kelgan to‘xtamlari, hayot manzaralari qalamga olingan. Adibning “Anglashga urunish”, “Oq bulutlar” nomli mansuralarida so‘fiylik , hayot haqida mushohadalar, “Kapalak suv ustida” mansurasida o‘lim , “Chortoqning osmoni” mansurasida otalar , “Shoirning oyog‘i” mansurasida shoirlik haqida, “Qishning oxirgi kuni”, “Besabr bolasan” mansuralarida beg‘ubor bolalik tasviri; “Quvg‘indi ruh”, 60 “Yutmagan odam II”, “Nur yog‘ilar” mansuralarida mashhur shaxslar hayoti; “Odamning ichi”, “Kimligimni qidirish” mansuralarida vatanga cheksiz muhabbat, hayot manzaralari, falsafiy mushohadalar barcha mavzular qalamga olingan. Ibrohim G‘afurov mansuralarining mavzu ko‘lamining naqadar keng ekanligini prof. Hamidulla Boltaboev shunday e’tirof etgan: “Bugungi kunda go‘zal mini romanlarday o‘qilayotgan mansuralarda biz Qur’on kalomlari sehri, “Zabur”da aks etgan Dovud (a.s.) tarannumi, Imom G‘azzoliy tasavvufi, Navoiy unsiyati, Mashrabning o‘tli baytlari, Nitshe shiddatini his qilamiz” 70 . Ibrohim G‘afurov mansuralari initelektual she’riyatning namunalari hisoblanib, asosan erkin vaznda yozilganligi uchun fikrlar ham erkin beriladi. Muallif lirik kechinmalarini metaforalar, majoziy obrazlar va simvollar orqali q iyoslab tasvirlaydi va boshqa ijodkorlarda uchramaydigan, alohida sifatga ega obrazlar yaratadi. Mana masalan, “Sim ustiga qaldirg‘och, sevgi ustiga qaltiroq, jon ustiga qo‘rqinch, do‘st ustiga armon, mening boshimga ari qo‘nib turadi...” 71 Bu manzarada ijodkor o‘z “men”ini tinmay yashashga mahkumlikda ko‘radi. Axir ari bir misqol asal yig‘ish uchun qancha harakat qilishi kerak. To‘siqlar Odam o‘z hayotida juda ko‘p to‘siqlarga duch keladi. To‘siqlarga duch kelmagan kun yo‘qdir, oy yo‘qdir, yil yo‘qdir, umr yo‘qdir.Ular har bir odam umrining ajralmas hamrohi. To‘siqlar birovni dono qiladi, birovni qo‘rqoq, birovni shiddatkor, birovni hujumkor, birovni rahmdil, birovni berahm. Birov to‘siqlar oldida to‘xtab qoladi. Nariga o‘tolmaydi. U shu yerda tamom bo‘ladi. Birov to‘siqlarni buzib, yanchib, sovurib o‘tadi. Birov aylanib o‘tishga yo‘l qidiradi. Birov sakrab o‘tib ketadi. To‘siqlar sening imtihoning. Har bir odam o‘z to‘siqlari bilan birga tug‘iladi. To‘siq dushman emas. U odamning aqliga, fikriga, irodasiga imtihon. To‘siq do‘st ham emas. Lekin odamni toblaydi, chiniqtiradi Tushingda dushman g‘imirlab yurganini ko‘rasan. Ular qurollangan. Do‘sting ham paydo bo‘ladi. U ham qurollangan. Do‘stingga “Ot! Ot!”- degan buyruq bo‘ladi. Do‘st otishga shaylanadi. Lekin otolmaydi. Paysalga soladi. 70 Болтабоев Ҳ. Ҳаётдан ташқаридаги ҳаёт . Жаҳон адабиёти . 2017 . – Б . 160 . 71 Ғафуров И. Илтижо. Мансуралар.Т .: Ғафур Ғулом номидаги АЧ , 1991 . – Б . 8. 61 To‘xtovsiz “ot-ot” – degan ovoz keladi. Lekin u otolmaydi. So‘ngra do‘st ham, qurollangan dushmanlar ham devor ortiga o‘tib ketadilar va g‘oyib bo‘ladilar. Achchiq norozi kayfiyatda uyg‘onasan. Yana uyquga tolganda, yo‘ling o‘rik shoxlari bilan to‘sib tashlanganini ko‘rasan. Shaxd bilan shoxlarni uloqtirib tashlaysan. Yo‘l ochiq, darg‘azab bo‘lma, jahlingni sochma, boraver, azizim, do‘st va dushman. Ularning birini yo‘qotib ikkinchisini qoldiraman, dema. Juda ham tabiiy ularning borligi, ularning yonma-yon turushi. Sen ularsiz yasholmaysan. Bu juda ham tabiiy. 72 Mansura falsafiy ruhda, pand-nasihat ruhida bitilgan.Asar g‘oyasi har qanday holatda ham to‘siqlar kelganda to‘xtab qolmasdan yo‘lni davom etish, yashashni davom eta olish. Ifoda yo‘sini – tasvirda ramziylik kuchli, badiiy fikrda hikmatga moyillik ustun. Hayotda dushman ham kerak, negaki dushmansiz do‘st qadrin bilolmaymiz, xuddi qorong‘ulik bo‘lmasa yorug‘likni qadrini bilmaganimiz kabi. Asarda takrorlarning ko‘pligi emotsionallikning balandligini belgilagan. Asardan kitobxonga yetkazmoqchi bo‘lingan fikr :“Bu hayotda har kim o‘z yo‘lini o‘zi tanlaydi”, kimdir to‘siqlarga taslim bo‘ladi, o‘sha yerda qolib ketadi, yana kimdir to‘siqlarni yengib o‘tib maqsadiga, murodiga yetadi. Ijodkor shaxsi nihoyatda murakkab tushuncha. Ijodkor tarjimai holini uning o‘zi yaratgan asarlari bilan uzviy bog‘lab o‘rganish adabiyotshunoslikda masalaning biz shu kungacha e’tibor qilmagan jihatlarini anglashimizda muhim vosita vazifasini bajaradi. Biografik metod asoschisi Sent-Byov: “Har qanday badiiy asar bu – so‘zlayotgan shaxsdir, shaxs yoki insonni asaridan ayro tushunmaslik kerak” 73 , deb aytganidek ijodkor hayoti va ichki dunyosidagi iztirob va kechinmalar uning har bir asarida iz qoldirishi aniq. Aslida, badiiy asar bu ijodkor tafakkuri nusxasining ko‘chirmasidir. Har qanday san’at asari bu – ijodkorning ichki dunyosi, ruhiy mamlakati, merosi, mustaqil qurgan davlatidir. Bu mamlakatning o‘z madaniyati, qonun qoidasi, tartibi, prinsiplari mavjud. Badiiy asar mustaqil mamlakat ekan, uning o‘z hududiy maydoni, sarhadi, chegarasi bo‘lishi tabiiy. Yozuvchi qo‘llagan majoz, 72 Ғофуров И. Ҳаё – халоскор. - Т .: Шарқ НМАК, 2006. – Б 82. 73 Сент-Бёв Ш.- О. Литературные портреты. М., 1970. С. 48 62 ramziy ifoda va metaforik vositalar bu sarhadning shartli “qulf”i vazifasini bajaradi. Qachonki, kitobxon yozuvchi ishlatgan “priyom”larni to‘g‘ri anglab, shartli qulfga mos kalit topa bilsagina, asar o‘z chegarasidan o‘tishga izn beradi. Ko‘pincha, badiiy asar va uning qahramonlari haqida fikr yuritib asarni tahlil va talqin qilib, ba’zida ijodkor shaxsini, uning hayotini e’tibordan chetda qoldiramiz. Ijodkor ham tirik jon, biologik sotsiologik mavjudot. Ibrohim G‘afurov mansuralarining badiiyatini o‘rganar ekanmiz, unda ijodkor qalb kechinmalari inja bir tasvirlarda beriladi. Ularda muallifning shaxsiy kechinmalari atroflicha eks etganini payqaymiz. Badiiy obraz o‘zga orqali o‘zini aks ettirish demakdir. Ijodkor temperamentidan, mijozidan, tabiatidan, milliy o‘zligidan, estetik dididan kelib chiqqan holda obrazga munosabatda bo‘ladi. Ijodkor shaxsi qanchalik serqirra va butun bo‘lsa, u yaratayotgan obrazlar ham shunchalik murakkab xarakterdagi qiyofa kasb etishi aniq. Qolaversa, o‘zi erkin, ozod – ichi butun mustaqil shaxsga haqiqiy xarakter yaratish nasib bo‘ladi. Bunday ijodkorning hayotga, jamiyatga o‘z idrok tarzi bo‘lak. O‘zi yashagan davrga nisbatan isyoni ham o‘zgacha bo‘ladi. Ichi butun, shaxsi ozod, ruhi baquvvat, imoni mustahkam ijodkorgina komil inson obrazini yaratadi. Ibro him G‘afurov o‘zining yorqin iste’dodi bilan mansuralarida ruhoniyati po k ma’naviyatli Inson obrazini yaratdi. Uning asarlaridagi go‘zal va ulug‘vor qahramonlar esa ma’lum ma’noda yozuvchining sachratqilari, sochilib ketgan “men”laridir. Adabiyotshunos V.Y.Xalizev fikricha: “Inson ruhiy holatlari lirikada turli xil shakllarda: to‘g‘ridan-to‘g‘ri va ochiq, samimiy izhor orqali, tazarru ruhidagi monologlar hamda tashqi muhit (tavsifiy lirika, aksar hollarda peyzaj) tasviri vositasida yoki muayyan voqelik mohiyatining ifodasi shaklida aks ettiriladi”. Biz tadqiq etayotgan Ibrohim G‘afurov ijodida sub’ektiv fikrlarni ifodalashda mikrosyujetlardan, tabiyat va uning manzaralari, elementlaridan ham unumli foydalanilgan. Ibrohim G‘afurov o‘z tafakkur tarzidan kelib chiqib, o‘zining badiiy niyati va g‘oyasini asarda ishtirok etuvchi qahramonlar gardaniga yuklaydi. 63 Yozuvchining o‘z “men”i uning g‘oyaviy modeli bo‘lmish badiiy obrazda akslanib, ular yozuvchi “men”ining orzu-armonlarini tashiydi. Ijodkor “men”i biz o‘ylagandan ham ko‘ra murakkab sturukturaga ega. Birgina, ijodkor shaxsida o‘zi mansub millatning tili, dini, qadriyati, urf-odat, an’analari mujassam. “Sayoz tanqidchilik yozuvchi shaxsida “inson”ni, uning “men”ini ko‘risha olmaganligi uchun ham tarix faqat uning ijodiy merosiga qarab baho beradi, deb hisoblashadi biograflar.” 74 Aslida, asar mohiyatini anglashda ijodkor hayoti va taqdiri kalit vazifasini bajarishini unutmasligimiz lozim. Ibrohim G‘afurov mansuralarini meditativ lirikaga x os ligini e’tibordan qochirmaslik kerak. Avvalo, lirikaning ushbu shakliga berilgan ta’riflarga e’tibor qilsak: “Meditatio so‘zi lotincha, “emotsional fikrlash” degan ma’noni bildiradi. Emotsional, hissiy fikrlash lirikaga xos bo‘lgan asosiy, “o‘zgarmas”, doimiy belgidir. U subyekt va obyekt aloqasi, qalb dialektikasi, kechinma, his va poetik fikr kabi to‘rtta masalani qamrab oladi”. Avtopsixologik she’rlarning bir ko‘rinishi sifatida olingan meditativ lirikaning predmeti shoir ko‘nglidirki, bunda shoir ko‘nglidan kechayotgan oniy kechinmalar, doim ham mantiqiy idrok etish va tushuntirish mushkul tuyg‘ular ifodalanadi. Umuman, lirikaga xos bo‘lgan lirik meditatsiya (hissiy mushohada, his-tuyg‘uga yo‘g‘rilgan mushohada) meditativ she’riyatning asosini tashkil qiladi. “Meditatsion lirika o‘quvchiga ijodkorning hayot va o‘lim, tabiat, sevgi, do‘stlik haqidagi mushohadalarini, tajribalarini, mulohazalarini yetkazadi. Meditativ lirika shoirning hayot, borliq, odamlar, munosabatlar haqidagi his-tuyg‘uga qorishiq fikrlari. Unda asosan lirik qahramon shoirning o‘zi bo‘ladi. Shunisi bilan ushbu lirik shakl boshqalaridan farqlanadi. Demak biz shoirni “tanimoqchi” bo‘lsak uning meditativ lirikasiga nazar tashlaymiz. Ibrohim G‘afurovning falsafiy mansuralari uchun xos murakkab tushuncha lar asosiga qurilgan tafakkur tarzi tiriklik hikmatini, yorug‘lik inoyatini, umr fasllarining mohiyatini badiiy o‘rganishga qaratilgan. Shaxsning tabiat va jamiyat oldidagi mas’uliyati, o‘z umri oldidagi burchi - vakolati hamisha qiynoq 74 Каримов Б. Руҳият алифбоси. –Т .: 2016. – Б. 143 . 64 savollarga tutadi ijodkorni. Muallif “insonning o‘zi kim”, “umrning ma’nosi nimada”, “tiriklikning hikmati nedir” singari savollarni ko‘ndalang qo‘yarkan, bir chimdim yorug‘lik – bu hayot ma’nosini uqish, tiriklikni qadrlay bilish, inson o‘z- o‘zini anglab yetishi demakdir, degan g‘oyani ilgari suradi. Mazkur falsafiy-badiiy konsepsiyaning tabiatini ko‘rsatishda Ibrohim G‘afurov mansuralaridagi lirik qahramon kechinmalari o‘quvchini bu kabi azaliy savollar qarshisida mushohada qilishga chaqiradi. “Ne zamonlar bo‘lgan edi otamning o‘lganiga, Ne zamonlar bo‘lgan edi otamni sog‘inganimga”, (7-bet) deb bir mansurasida otasini qo‘msaydi. Kitob orasida topgan qop-qora qosh tolasi otasini eslatadi. Sog‘inadi, o‘rtanadi. Ibrohim G‘afurovning uzun qoshlari otasining qoshlaridan ko‘chirma. “Men hech narsaman” deb atalgan mansurasida ijodkor o‘zining bu yaratiq olamda hech narsa, hech narsadan yaralganligi mana bunda falsafiy mulohazada bayon etadi: “ Quyoshga pul kerakmas, Oyga osh-non, yulduzga ish, bulbulga orom kursi kerakmas. Narsalar odamni qul qiladi” (12-bet). So‘fiyona, irfona xulosa. Hazrat Navoiy “Men o‘zimni topmamom” deya bu dunyodan o‘zini izlaydi. Yashamoqlikning mohiyati ham aslida shu: o‘zni izlamoq, topmoqlik. Ibrohim G‘afurovdan bir do‘sti so‘ragan o‘zligi topishga harakat qiladi: Xalqda gap ko‘p ekan. Xalq ichida gap ko‘p ekan. Xalq ichida yurayin. Xalq dardini bilayin. She’r yozish qochmas Shuncha umrim abas bo‘ldi, xalq ichida yurmayin Gul chog‘larim abas bo‘ldi Abas bo‘ldi Abas bo‘ldi. Men yurtimga borayin Men o‘zimni topayin. (15-bet) 65 O‘zini izlayotgan odam – poklanayotgan odamdir. Mashoyixlarimiz ham bu masalaga takror va takror murojaat qilishgan. Rivoyat qiladilarki, bir murid Boyazid Bistomiydan “Boyazid qani?”, deb so‘raganida. Alloma: o‘ttiz yildirki, Boyazidni qidirib topolmayman. Istasang o‘zing ham qidirib ko‘r, degan ekan. O‘zligini anglashga intilish insoniyatning azaliy va abadiy muammolaridan hisoblanadi. “Tushummidi, o‘ngimmidi, bilmayman. Kechasi bilan bir darvozani taqillatib chiqdim. Har kecha shu darvozani taqillataman. Bu darvozani taqilatayotganimga ellik yil bo‘ldi”. 75 Muallifning bezovta qalbi tun-u kun o‘zini izlab iztirob chekayotgan qahramon. Hayot atalmish sirli darvoza oldida u doim azaliy savollarga javob izlaydi. Dunyo shunday qurilganki, qa y ergadir doim nimadir qo‘nib taradi. Yer yuziga suv, suv yuziga to‘lqin, to‘lqin yuziga kema, kema yuziga odam qo‘nib turadi. Eshik tepasiga chiroq, butoq tepasiga yaproq, ko‘z tepasiga qosh, oy tepasiga yulduz qo‘nib turadi Sim ustiga qaldirg‘och, sevgi ustiga qaltiroq, jon ustiga qo‘rqinch, do‘st ustiga armon mening boshimga ari qo‘nib turadi... (Iltijo, 8) Ibrohim G‘afurov hayotiy mulohazalarini davom ettirib yozadi: “Odamzod xamisha tug‘ilish va o‘lim o‘rtasida yashaydi. Uning umri vaqti chegaralangan. Shuning uchun “iroda erkinligi” deganda, ko‘plar va hatto ulug‘ faylasuflar ham shunday erkinlik bo‘lishi mumkinmi? Axir, odam chegara ichida istiqomat qiladi. Uning xohishlari shu chegaradan tashqariga chiqib ketolmaydi. Iroda azaldan, oldindan belgilab qo‘yilgan hodisa deb aytadilar. Iroda erkinligi tushunchasi “inson erki” tushunchasi bilan tutash, qarindosh. Qolaversa, hozirgi zamonda insonning yashash haq-huquqlaridan – ularning jamidan iroda ro‘yobga chiqadi”. 75 Ғафуров И. Илтижо. Мансуралар. Т .: Ғафур Ғулом номидаги АСН, 1991. – Б. 3 . 66 Ibrohim G‘afurov mansuralari haqida adabiyotshunos Shuhrat Rizaev shunday yozadi: “Qahramonimizning tafakkur va ko‘ngil bisotini kavlayversa, son-sanoqsiz turfa olamu olamchalar chiqaveradi. Jo‘n nigohga ular bir-biri bilan qanday aloqadorlikda degan savollar quyilib, aljirashdek tuyuladi go‘yo. Jo‘n emas, ogoh bilgich uchun ular aljirash emas, bil’aks, temir qonun bilan tartiblangan tugallik – nizom. Quroq, siniq, yirtiq, yamoq-yasqi, laxtaklarni bir- biriga moslab ulashdan paydo bo‘ladigan g‘alat shaklni mozaika deydilar farangilar. So‘z, asl ma’nosida muzalar bilan bog‘liq bo‘lgani uchunmi, bu bora- bora muayyan tabiiylik qonuniyatiga bo‘ysunuvchi, Shklovskiy misolida yuqorida aytganimiz, o‘xshamaslikning o‘xshashi asosidagi san’at turiga aylandi. Mozaika shakl san’ati avangard adabiyotiga ham ko‘chib, Jeyms Joys kabi ulkan adiblarning romanlarida avj-adosiga yetdi. Oddiy nazarga g‘alat tuyuladigan Ibrohim G‘afurov mansuralari mozaika san’atiga xos mushtaraklik namunalaridir. Faqat buni sezish, ko‘rish va anglash uchun qalb ko‘zlari kerak o‘qiguvchiga” 76 . Aksariyat o‘zini ifodalashga imkon qidiradigan iste’dodlar insoniyat asrlar osha ulargacha yaratgan usul, uslub, janr, vazn, o‘lchov, qonun-qoida va hokazolarga murojaat etadi. Qoliplarga moslashadi. Lekin shunday sarkash ko‘ngil va shuur odamlari borki, ular boshdan-oyoq yaratguvchilardir. O‘z rozlarini faqat o‘zlari kashf etgan shakllarga muvofiq ifoda etadilar. Ibrohim G‘afurov Mashrab haqida: “Qatlgohda o‘ynagan bola ” deb fikr qiladi, yoki “Pastda ro‘mol o‘ragan, qizil nimcha va qizil ko‘ylak kiygan o‘n besh yoshlardagi bir qiz uning tanburini shoxdan olib havas bilan ohista chertadi. Boborahim sharpa berdi” deb yozadi. Bunday tasvir “Shoh Mashrab” qissasida yo‘q va bu qizg‘in tasvirni “Boborahimning sariq gullari” deb xulosalashga izn bermaydi, bir birgina “Ko‘rdim yuzingni , devona bo‘ldim....” misrasi tarixini mana shu tasvir – “qissa”da o‘qiysiz 77 . Ibrohim G‘afurov ham zakiy mutafakkir, hushyor nigoh va sira befarq bo‘lmaydigan inson o‘laroq ko‘ngil rozlari-yu noroziliklarini, yoqmagan, 76 Ризаев Ш. Рақсга тушаётган одам (Мансурага татаббуъ) // https: // jahonadabiyoti.uz/ 77 Болтабоев Ҳ. Ҳаётдан ташқаридаги ҳаёт . Жаҳон адабиёти,2017 . – Б . 160. 67 yoqtirmagani nomarg‘ub so‘z, kitob, odam, avom, qiliq, qiytiqlarni yalang‘och tanqid qatlariga qayd qilmay, mansuralar, esselarning ne bir ohang misralariga jo etadi. Fahm-u farosati bor odam bu ishora, istehzo, esseistik kinoya va fasih kesatiqlarda neqadar nishtar pardalanganini aniq sezib biladi. Va, albatta, Ibrohim G‘afurovning xunukni chiroyli qilib, badnomga majoz topib, badbinga oroyish ko‘zgu tutib, bilib-bilib, arxaik ataluvchi so‘z bisotidan aniq ifodalar tanlab munosabat bildirishiga tan beradi. Mana shular mening vatandoshlarim boshqasini qaydan olaman uy solishni sevishar to‘y qilishsa, quvishar aza kelsa, turishar vazminlikni suyishar – mana shular – mening vatandoshlarim boshqasini qaydan olaman. Oftoblikka asta chiqishar jahon bilan sekin so‘rashar ehtiyoti unga yarashar mana shular – mening vatandoshlarim boshqasini qaydan olaman… Mansuralarda fikr bilan tuyg‘ularning turfa va ajib mushtarakligida tug‘ilib, so‘ng shoxlab ketadigan ilmiy va ijodiy jarayonning ibtidosi mavjud. Agar adabiyot va zamon nisbatida bugungi shitobdagi global jarayonlarni bor shoshqin- u toshqini bilan ko‘radigan bo‘lsak, mansuralar aynan roman va ayni chog‘da ibtido ham, intiho ham bo‘lib qoladi. Shu bilan birga, ular Ibrohim G‘afurov zako va fasohat sayyorasining noyob yaratiqlari va muhtasham obidalari bo‘lib ham ko‘p hassos ko‘ngillarda mash’alalar yoqadi. Badiiy so‘zning tilsim dunyosiga ne- ne avlodlarni chorlayveradi. 68 Bob bo’yicha xulosa lar 1. Ibrohim G‘afurovning “Hayo – xaloskor” asarining mavzu-mundarijasi rang-barang bo‘lib, inson va jamiyat, shaxsning o‘zligini izlayotgan “men”i iztiroblari, tabiat hodisotlari, o‘tmish va kelajak, Yaratganga munojot va hayotiy- falsafiy mushohadalardan iborat bo‘lib ular o‘quvchi qalbiga nasriy she’r orqali kirib boradi. 2. “Hayo – xaloskor” asardan o‘rin olgan mansuralarni o‘qish va uqish kitobxonga murakkabroq tuyiladi. Ularni anglash uchun adibning ruhiyatiga, kayfiyatiga moslasha olish lozim, shundagina, mansuralarga jo bo‘lgan hayotiy, adabiy-badiiy, tarixiy,falsafiy va ma’rifiy ma’nolarning mag‘zini chaqib, mohiyatiga yeta oladi. Ijodkor mansuralarda oddiy habarlarga ham kuchli pafos yuklangan, har bir mansuraga serqatlam ma’nolar to‘ni kiygizilgan. Asar tarkibiga kiritilgan har bir mansura o‘zgacha holat, o‘zgacha bir kayfiyat va ruhiy manzara inikosidir. 3 . Olamni anglamoq, bilmoq, idrok etmoq tasavvurdan boshlanadi. Tasavvurlar olami shu qadar keng, bepoyon, miqyosliki, ruhimiz unda parvoz qiladi. Biz mislsiz erkinlik quvvatidan lazzatni tuyamiz, vujud talpinishidan kuch olib, mohiyat sari fikran intilamiz, bu olamning rangin manzaralari qatiga kirib boramiz... Aslida ijodkor barkamol asar yaratish uchun bepoyon tasavvurlar dunyosiga ham ega bo‘lmog‘i lozim. Iste’dod va bilim, hayotiy tajriba bilan o‘ziga xos uslub birlashib, tasavvur dunyosida turilgandan so‘ng ko‘ngil olamiga ko‘chgan daqiqatlar-u go‘zalliklarni mohirona suvratlantirib, kitobxon qalbini larzaga soladi. Ibrohim G‘afurov mansuralari o‘quvchida ana shunday kotarsis holatiga soladi. 4. Ibrohim G‘afurovning falsafiy mansuralari uchun xos murakkab taxayyullar asosiga qurilgan tafakkur tarzi tiriklik hikmatini, yorug‘lik inoyatini, umr fasllarining mohiyatini badiiy o‘rganishga qaratilgan. Shaxsning tabiat va jamiyat oldidagi mas’uliyati, o‘z umri oldidagi burchi - vakolati hamisha qiynoq savollarga tutadi ijodkorni. Muallif “insonning o‘zi kim”, “umrning ma’nosi nimada”, “tiriklikning hikmati nedir” singari savollarni ko‘ndalang qo‘yarkan, bir 69 chimdim yorug‘lik – bu hayot ma’nosini uqish, tiriklikni qadrlay bilish, inson o‘z- o‘zini anglab yetishi demakdir, degandek bo‘ladi. Mazkur falsafiy-badiiy konsepsiyaning tabiatini ko‘rsatishda Ibrohim G‘afurov mansuralaridagi lirik qahramon kechinmalari o‘quvchini bu kabi azaliy savollar qarshisida mushohada qilishga chaqiradi. 5. “Hayo – xaloskor” to‘plamidan o‘rin olgan mansuralarni quyidagicha guruhlarga ajtatish mumkin: hasbi hol tarzidagi mansuralar; kundaliklar, safar qaydlari; hayot, o‘lim, muhabbat, o‘tmish, umid, ilohiyot haqidagi mansuralar; buyuk siymolar, zamondoshlari obrazlari tasvirlangan mansuralar . 6. Ibrohim G‘afurovning “Hayo – xaloskor” kitobi tarkibiga kiritilgan mansuralarning mavzu ko‘lami nihoyatda keng, hayotiy voqealar, ilmiy mushohadalar, diniy-dunyoviy tushunchalar, muhabbat tuyg‘usi, qalb tug‘yonlari, tabiatning go‘zal manzarasi, tarixiy shaxslar yodi, vatanga cheksiz muhabbat kabi mavzular ochib berilgan. Ularning har biri tegishli g‘oya-mazmun tashiydi. Adib mansura mazmuniga g‘oyani shu qadar incha joylaydiki, kitobxon mansura so‘nggiga qadar ikkilanib, so‘nggida favqulotta anglab yetadi va kerakli xulosani chiqaradi va ibrat oladi. 7. Ibrohim G‘afurov o‘z tafakkur tarzidan kelib chiqib, o‘zining badiiy niyati va g‘oyasini asarda ishtirok etuvchi qahramonlar gardaniga yuklaydi. Yozuvchining o‘z “men”i uning g‘oyaviy modeli bo‘lmish badiiy obrazda akslanib, ular yozuvchi “men”ining orzu-armonlarini tashiydi. Ijodkor “men”i biz o‘ylagandan ham ko‘ra murakkab sturukturaga ega. Ijodkor fikrni dalillash san’atini yuksak egallagan. Mantiqiy tafakkur orqali qiyoslarga – boshqa asarlarga murojaat qiladi. Mustaqil nuqtayi nazarini isbotlaydi. 70 III BOB. IBROHIM G‘ А FUROV MANSURALARI BADIIYATI 3.1. Ijodkor mansuralarida obrazlar tizimi Obraz (rus. образ – акс) – qarang badiiy obraz.Adabiyot va san’atning fikrlash shakli, olam va odamni badiiy idrok etish vositasi, badiiyatning umumiy kategoriyasi. Lug‘aviy ma’nosida har qanday aksni bildiruvchi “obraz” so‘zi turli fan sohalarida (falsafa, psixologiya) muayyan termenologik ma’noda qo‘llanadi. Jumladan, estetika va adabiyotshunoslikda u badiiy obraz ma’nosida tushuniladi. B.o. deganda borliq (undagi inson, narsa, hodisa va h)ning san’atkor ko‘zi bilan ko‘rilgan va ideal asosida ijodiy qayta ishlangan aksi anglanadi. 78 Adib ijodida tabiat tasvirini inson ruhiyati, ichki kechinmalari bilan uyg‘unlikda ohori to‘kilmagan metaforalar bilan birgalikda tasvirlaydi. Har bir mansurada tabiat tasvirini, ona zamin obrazini uchratamiz. Ma’lumki, tabiat – insonning doimiy hamrohi. Dastlab atrof-muhit haqidagi qarashlar tabiatni o‘rganishdan, o‘zlashtirishdan boshlangan. “Har bir ijodkor o‘z badiiy niyati, nuqtai nazari, ongi-dunyoqarashi taqozosiga ko‘ra tabiat xossalari va hodisalariga murojaat etadi. Ana shu estetik maqsadning turfaligi ijodkor avlodlar badiiy talqinidagi xilma-xilliklarni, farqli jihatlarni yuzaga keltiradi. Keyingi yillar o‘zbek peyzaj lirikasida tabiat ranglari, ohanglari, manzaralari zimmasiga yuklanayotgan ma’nolar salmog‘i o‘zining ijtimoiy-falsafiy mazmuni bilan alohida bir sahifani tashkil etadi” 79 . “Badiiy asarda peyzajning falsafiy-ijtimoiy funksiyasi, tabiat olamining har tomonlama tahlili so‘z san’atkorining mahorati bilan bog‘liq bo‘lgan g’oyat muhim bo‘lgan masaladir” 80 . Ibrohim G‘afurov mansuralaridagi peyzaj yaratish mahorati tabiat olamining chuqur tahlili bilan bog‘liq bo‘lib, bu hol mansuralarning umumiy munjarijasida muhim o‘rin tutadi. Xususan, tabiat xossalari va hodisalari orqali insonni va jamiyatni badiiy- estetik tadqiq etish she’riyatimiz taraqqiyotining yetakchi tendensiyalaridan biriga aylandi. Peyzaj lirikasi, bu – tabiat va inson munosabatlarining faqat zoxiriy 78 Қуронов Д, Мамажонов З, Шералиева М. Адабиётшунослик луғати. –T.: Akademnashr,2013. – Б. 22. 79 Суяров М. Пейзаж лирикасида психологик портрет яратиш масаласи (70-80-йиллар ўзбек шеърияти мисолида) Филология фанлари номзодлик дисс.автореферати. Т.:2010 – Б. 3. 80 Эркинов А. Навоий – пейзаж устаси. Т .: Фан, 1988 . – Б . 5. 71 ko‘rinishlari, ya’ni kechinmalar shaklidagi ifodasi emas, aslo. Tabiat tasviri asosida inson ruhiyati manzaralarini anglash va anglatish, jamiyat psixologiyasini tushunish hamda tushuntirish bosh masala hisoblanadi. Shu jihatdan, hamma gap ana shu tabiat ranglari, xossalari va hodisalariga yuklanajak ma’noda. Ma’naviy- axloqiy, ijtimoiy-falsafiy, ma’rifiy mazmunda. Ana shu xususiyatlariga ko‘ra peyzaj lirikasi avlodlar ongi-dunyoqarashidagi o‘zgarishlardan, badiiy-estetik tafakkuridagi farqli jihatlardan voqif etadi. Ijodkor ning tabiatga murojaat i jarayonda borliqni badiiy idrok etish va uni badiiy tadqiq etish holati ko‘zga tashlanadi. Insoniyat tamaddunidan beri u o‘zini tabiatning bir bo‘lagi deb bilgan, unga sig‘ingan (mifologik qarashlar - quyosh xudosi, oy ma’budi, dengiz xudosi va h.k.) boshqalar bunga misol. Adabiyotshunos A.Erkinov badiiy asarda peyzajning funksiyasini shunday izohlaydi: “Peyzaj badiiy asar shaklining tarkibiy qismi bo‘lib, u g‘oyaviy mazmun ifodasiga xizmat qiladi. Peyzaj muallif asarda ilgari surgan g‘oyaviy maqsadni ifodalashda u bilan uyg‘unlashadi. Mazmun o‘ziga xos shaklni tanladi, shakl esa mazmunga qarab moslashadi” 81 . Ibrohim G‘afurov mansuralarida peyzaj tasviri favqulodda yangi va ohorli fikrlarga boyligi, eng muhimi, tabiatga munosabatning samimiyligi bilan ajralib turadi. Ularda peyzaj faqatgina tabiat tasvirigina bo‘lib qolmay inson ruhiyatida kechayotgan holatlarni ham ifodalaydi. Masalan, “Qish chillasi kirayotganda” mansurasida uch yil burun oilasi tomonidan tashlab ketilgan betob yigitning iztiroblari tasvirlanadi. Bobotog‘da qish chillasi. O‘ttiz yashar yigitning anduhlarini aritish uchun oftob uning ayvoniga – uning qalbiga qo‘ndi. “Yigit shu oftob uning ayvoniga tushadigan paytni kutadi. Oftob tushgach, u tuzala boshlaydi. Bobotog‘ning boshiga yetib so‘ng uning ayvoniga tushgan oftob nurlarini o‘ziga har narsadan aziz va har narsadan malhamroq biladi. Oftob eng quyi nuqtasiga yetganda, uning betobligi ham eng quyi nuqtasiga yetadi. So‘ng asta jonlanadi”(Iltijo, 143-bet). Adib mansurada quyoshni mana bunday tasvirlaydi: “ U romlari janubga 81 Эркинов А. Навоий – пейзаж устаси. Т .: Фан, 1988. – Б. 6 . 72 qaragan ayvonda anchagacha mehmon bo‘ldi. Ayvonni ona harorati bilan ilitdi” (Iltijo, 143-bet). Oftobning ayvonni ona harorati kabi ilitishi – metafora. U ayvon orqali u yerda yotgan bemor yigitning qalbini ilitmoqda. Unga yashashga undov bermoqda. Mansurada kabutarlar obrazi bor. “Ko‘k kabutarlar javon tepasida o‘tirib, jufti juftining atrofida aylanadi. Nari silaydi modasining ko‘k halqali boshini. Hali bahorga ancha bor. Uzoq aylanishar jufti juftining atrofida. Holiqul boriy shunday qilib yaratdi sevgining udumini” (Iltijo, 143-bet). Ko‘k kabutarlar orqali bir-biriga yaqinlik, axillik, mehrni ko‘rishimiz mumkin. Ming afsus, buni bir-biridan uzoqlashib borayotgan insonlarda topish qiyin. Adib bu manzarani o‘ttiz yashar bemor, yolg‘iz yigitning ruhiy holatini ochib berish uchun naqadar mohirona ochib beradiki, holat o‘quvchi qalbiga ham ko‘chadi. Qalb tug‘yonlari tabiat bilan parallel tarzda tasvirlanar ekan, Aristotel aytganidek, «Inson boshqa mavjudotlardan o‘xshatish qobiliyatiga ega ekanligi bilan ham farqlanadi, hatto dastlabki bilimlarni u o‘xshatishdan oladi...» 82 . Ya’ni inson o‘z kechinmalariga tabiatdan «dalil» izlaydi. Ibrohim G‘afurov mansuralarida tabiat mavzusi ham o‘ziga xos o‘rin egallaydi. Tabiat hodisalari uning mansuralarida badiiy obrazlarga aylanadi: “ Qishning shamoliga bag‘ir berib, erkalanib tabiatga, ajib shox tashlab ular suzar moviy osmonda” deb osmonda uchayotgan ko‘k kabutarlarni tasvirlaydi (Iltijo, 144-bet). Insonning qalb kechinmalari, ruhiyat kengliklari tabiat tasviri orqali ochib berishga harakat qilinadi. Tabiat manzaralari kishiga kuchli estetik zavq bag‘ishlaydi. Chunki har qanday inson tabiatning uzviy bir bo‘lagi bo‘lib, uning shaxs sifatida shakllanishida tabiat va tabiatga bo‘lgan munosabatning ham muayyan o‘rni bor. Tabiatdagi ilohiy intizom, uning buyuk tartib ichida, buzilmas muntazamlikda mavjudligi, tabiatning beadad qudrati har qanday odamda, ayniqsa, ta’sirchan qalb egalari ijodkorlarda katta hissiyot uyg‘otishi shaksiz. Tabiat tasvirining betakror ifodasi jihatidan ham Ibrohim G‘afurov mansuralari diqqatga sazovordir. Mansuralardagi tabiat tasviri lirik qahramon kayfiyatiga bog‘liq ravishda turli maqsadlarga xizmat qiladi. 82 Аристотель. Поэтика. (М.Маҳмудов, У. Тўйчиевлар тарж. ) Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1980. – Б. 15. 73 Tabiatning turli-tuman holatlarini tasvirlash ijodkor uchun hech qachon asosiy maqsad hisoblanmaydi, balki estetik maqsadga erishishning badiiy vositasigina bo‘ladi, deyish mumkin. Hayot va insondagi o‘zgarish va kechinmalar ijodkor qalbida sintezlashadi. Har bir voqelik, hayot haqiqatiga o‘zgacha yondashib, badiiy mahoratini ishga soladi. Ijodkorning betakrorligi ham u yaratgan, topa olgan obrazlar qamrovi, hayotiyligi, ta’sirchan, samimiy va haqqoniyligidadir. Badiiy asarni obrazsiz tasavvur qilish mumkin emas. Turli obrazlardan foydalana olishi ijodkorning aqliy va hissiy qudrati, estetik ideali hamda mantiqiy izchil fikrlash qobiliyati bilan bog‘liq. G.N.Pospelov: “Shoirlar tabiat ko‘rinishlarini, uning faqat go‘zalligi uchungina emas, balki o‘ziga xos xarakterli bo‘lgani uchun ham alohida tasvirlaydi”, – degan edi. Ibrohim G‘afurov asarlarida olam va odamlar orasidagi munosabatlar hamisha diqqat markazida ekanligini ko‘rishimiz mumkin. Qavs kirdi bog‘imdan tarovat ketdi Sarg‘ayib shivirlar daraxtlar Yer ag‘darib ko‘ksim qiziydi. Maymunjon yeyman ariq labiga o‘tirib Lazzatli maymunjon shira boylar tomog‘imda (Hayo-xaloskor, 117-bet). Mansurada kech kuzak tasviri orqali inson umrining to‘rt fasl kabi o‘tkinchiligi tasvirlanadi. Kuz asta-sekin shiddatga kirar. Hamma narsalarga so‘lim rang berar. Maymunjon yegach choy ichgim kelmay qoldi. Tush bo‘ldi. Yig‘ilib kelishar yoshi o‘tayotgan to‘rt odam ularni hali qari deb bo‘lmas. Lekin bo‘yinlarida paylar mayus osilar va ovozlardan ketar shira, shahdamlik. Ularni qari deb bo‘lmas, lekin qovoqlardan suv qochgan, rangsizdir ranglar (Hayo – xaloskor. 117-bet) Mumtoz she’riyatda inson umrining o‘rta yoshlik davriga qiyoslanishi an’anaviydir. Ayni vaqtda “xazon” deya ataluvchi bu fasl lirik qahramon 74 ruhiyatini, tuyg‘u va kechinmalaridagi o‘ziga xos mahzunlikni ham ifodalaydi. Qolaversa, undagi za’faron yaproqlar ramziy ma’noda iztirob, hijron, insoniy dardlarni ham aks ettiradi. Adabiyotshunos olim N.Rahimjonov tadqiqotlarida fasllarning poetik tasviri va ularning ramziy ma’nolari xususida shunday yozadi: “So‘nggi yillar o‘zbek lirikasida tabiat obrazlari o‘zining ramziy, timsolli ma’nosi bilan insonning u yoki bu darajadagi an’anaviy munosabat, kechinma va tuyg‘ularini anglatish uchun xizmat qiladi” 83 . Olim bunda tabiat fasllari obrazi an’anaviyligi, lirik qahramon kechinma va tuyg‘ularini ifodalashini alohida ta’kidlaydi. She’rshunos olimning “Mustaqillik davri o‘zbek she’riyati” nomli monografik tadqiqotida ham yil fasllari haqidagi she’rlar teran tahlil etilgan. “Uzumning boshi” mansurasida ijodkor o‘z tuyg‘ularini tabiatga uyg‘un holda tasvirlar ekan, tabiat va ona timsollarini bir-biriga muqoyasaylaydi. Bog‘da kech kuzakning gullari ko‘piradi. Yomg‘irlardan tungi shabnamlardan, sahar kezning salqinlaridan gullarning ranggi tiniq tortadi... Tokning tirik ko‘kragi qansharim, burnumga tegib sarin hayot bag‘ishlar nimag qiyoslasam ekan buning rohatini? Bo‘ysira qizlarning yuzlariday ipak desammi yoki nayson yomg‘iri kabi shaffor, bokira? Burnimni ezib bosaman uzumning osilgan barkamol ko‘kragiga. Onamni eslayman. Onamning hidi keladi uzumning talqonlab qotgan gullaridan sog‘inch hidlariga cho‘kaman. ( Hayo- xaloskor. 118-bet ). Kuz matnlarida barcha tirik mavjudotlar mavjudligining ma’nosi, qahramon yaqinlashadigan so‘nggi chiziq – o‘lim ostonasi to‘g‘risidagi falsafiy mulohazalar 83 Раҳимжонов Н. Давр ва ўзбек лирикаси. – Т.: Фан, 1979. – Б. 47. 75 aks etadi, tushkunlik ruhi borligi, kuz fasli insonga keksalik va bu davr bilan bog‘liq tuyg‘ularni eslatib turishini ko‘ramiz. Abdurauf Fitrat yozganidek: “Adabiyotning mavzu’i butun tabiat, borliq dunyosi, insonning o‘z ichki-tashqi dunyosida sezib onglag‘anlaridir. Bir tomchi suvdan tengizgacha, bir uchqundan buyuk bir yong‘ingacha, kichik bir yaproqdan ulug‘ o‘rmonlargacha nima bor esa, hammasi adibyozuvchi uchun mavzu’ bo‘larlik narsalardir. Biroq adib-yozuvchi o‘z asarining tilagiga (g‘oyasiga) ko‘ra mavzu tollaydir; qanday bir tilakni ko‘zda tutib, qanday bir fikrni bermakchi bo‘lib asar yozar esa, shunga kuchlirak boylangan bir mavzuni oladir. Yozuvchi-adib tomonidan tollab oling‘an mavzu’ asarning tilagi bilan munosabatsiz esa, yozuvchi mavzu’ni tollashga yanglishg‘an bo‘ladir” 84 . Shundan kelib chiqib aytishimiz mumkinki, hayot va insonga taalluqli barcha hodisalar adabiyotning mavzusiga asosdir. Mavzu tanlashda ijodkorning bilimi, dunyoqarashi va o‘ylagan maqsadi yuzaga chiqadi. Ibrohim G‘afurov mansuralaridagi peyzaj, bu shunchaki tabiat va olamning chiroyli suvrati emas, qahramon qalb ruhoniyatining manzaralaridir. Ular chuqur falsafiy mushohadaga undaydi o‘quvchini. Mansur she’rlar psixologik tarzda o‘z- o‘zini tahlil qilayotgan “men”ning ifodalaridir. Dunyo adabiyotshunosligida peyzaj tasviri orqali psixologik holatning ifodalanishi chuqur tekshirilgan. Rus klasssik adabiyotida psixologik tahlilning (badiiy asarning barcha tur va janrlarida) uchta asosiy prinsipi ko‘zga tashlanadi. M. Xrapchenko har bir davr adabiyoti uchun umumiy bo‘lgan psixologik tasvirning dinamik , tipologik va analitik prinsiplarni alohida ko‘rsatib o‘tadi 85 . O‘zbek adabiyotshunoslaridan B. Aliev she’riyatda psixologik tasvir ko‘rinishlarini she’rining uch shakliga ko‘ra tekshirishga harakat qilgan. Bular sof lirik , falsafiy-psixologik va voqeaband (syujetli) she’rlardir. Shuningdek, J.Jumaboeva ham XX asr o‘zbek she’riyatida psixologik tasvir ko‘rinishlarini davr voqeliklari bilan bog‘lab tahlil qilib o‘tgan 86 . 84 Фитрат. Адабиёт қоидалари.Танланган асарлар. 4-жилд. – Т.: Маънавият, 2006. – Б. 15. 85 1 Храпченко М , Толстой Л. – мастер психолгического анализа, «Русская литература», 1960 №4, C . 64 86 2 Алиев А. Ҳозирги замон ўзбек шеъриятида психологизм муаммоси, фил. ф.н. дисс. автореф... Т.: 1994, – Б. 24. Жумабоева Ж. ХХ аср ўзбек шеъриятида психологик тасвир маҳорати, фил.ф.док дисс. автореф... Т.: 1999. –Б 38. 76 Aslida tabiatning ham sirli bir hayot tarzi bor. Tog‘ning viqorini, ummonning sukunatini, shamolning ovozini, olovning hasratini anglash uchun sirati ochiq bir shaxsiyat kerak. Zero, Qur’oni karimda ham: “Tog‘lar va qushlarni Dovud bilan birga tasbeh aytadigan qilib bo‘ysundirib qo‘ydik (Anbiyo /79)”, “Siz tog‘larni ko‘rib, tek qotib turibdi, deb o‘ylaysiz. Holbuki, ular ham xuddi bulutlar yurgandek yurarlar (Naml /88)”, deya eslatiladi. Shamol, avvalo, tabiat fasllariga mos ravishda turli ma’nolarni ifodalab keladi. Binobarin, ko‘klam shamolidagi mayinlik, o‘ziga xos ifor, o‘ynoqilik lirik qahramon kayfiyati va ruhiyatini ko‘taruvchi vosita sifatida ifoda etilgan. Shamolning esishi bilan bog‘liq ifodalar: qishda “uvlashi”, bahorda “o‘ynashi”, “so‘ylashi”, “shivirlashi”, kuzda “shovullashi” singarilarda bu obrazning lirik qahramon ruhiyatiga mutanosibligini, inson umri bilan bog‘liqlik kasb etishini ko‘rsatib turadi. Ibrohim G‘afurov shamol obrazida inson umrining o‘tkinchiligi ko‘radi: Shamol kuni chaqirma, zoe ketar ovozing – hikmati bor xalqingni. Lekin shamol to‘xtashini kutsam, o‘tib ketadi-ku bu qisqa umr. Ne-ne umrlar o‘tib ketmadi shamol to‘xtashini kutib . (Hayo –xaloskor. 100-bet) Mutasavvif shayx-shoir Ahmad Yassaviy “Turoq bo‘lg‘il, olam seni bosib o‘tsin” deb tuproqdek xokisorlik, uningdek buyuklikni o‘z hikmatlarida kuylagan. Ibrohim G‘afurov mansuralarida ham tuproq obrazi ana shunday poetik ma’no kasb etadi. Bugundan boshlab meni hey, Tuproq!- deb chaqir Senga qarab turdim Qaradim o‘zimga va – Tuproq bo‘ldim... Yana bir o‘rinda: 77 Senga qarab turdim. O‘zimga qarayman. Tuproqday kelib, tuproqday ketarkan odam (Hayo – xaloskor. 106-bet). Inson o‘z atrofini o‘rab turgan borliq va yo‘qlik olamidagi barcha narsa – koinot, sayyoralar, zarra, vaqt, to‘rt unsur (suv, havo, tuproq, olov), hayvonot, nabotod, mavjudlik va mavjud emaslik, bani bashar, ularning taqdirlari, kechinmalari, quvonch-iztiroblarini bilishga intilar ekan, avvalo, o‘z hayoti mohiyatini tushunishni istaydi. Ijodkorlarning missiyasi esa bu anglamlarni anglatish, sezimlarini sezdirish, bilganlarini bildirishdan iboratdir. Bu borada sharq tafakkuri va o‘zbek folkoridagi universal timsollar asosida bunyod bo‘lgan Ibrohim G‘afurov mansuralarida tuproq metaforalar tizimi ham yaxshi misol bo‘ladi. Tuproq – jahon badiiy tafakkurida, xususan, sharq adabiyotida ham tiriklik, hayot, jamiyat, inson, Vatan, yo‘l, sinov, imtihon, chegara, had kabi xilma-xil timsollarni anglatadi, shu bilan bog‘liq motivlarni ifodalaydi va bularning barchasi Ibrohim G‘afurov mansuralariga ham asos bo‘lgan. Mansuralarda qish, qor, sovuq, yomg‘ir poetik obrazlari nihoyatda falsafiy umumlashma tarzida tasvirlanadi. Misol uchun qor obrazini qarang: Kecha qor qunlab o‘tgan edi. Kechagi qor Mevali daraxtlarning yalang‘och shoxlarini egib yotardi. Olchalar bukilib tushgan edi yergacha. Sumalaklar osilib turardi bo‘g‘otlarda. Tunda shaharda tunagan qarg‘alar sharq Tomon uchib o‘tishardi. (Hayo xaloskor,19-bet). Qish esa odatda, ayriliq ma’nosini ifodalaydi. Lirik qahramon ayriliqning sovuq nafasi kelmasdan turib, tunda sharq tomonga uchib ketayotgan qarg‘alar ramziy ma’no kasb etgan. Yoki kuz yomg‘iri tasvirini olaylik. Ezib yog‘ayapti kuz yomg‘iri. Mezon oxiri. ovoragarchilik oyi. Ko‘p kuttirar seni. Ovora qilarlar yaqinlaring 78 ukang o‘g‘ling do‘stlaring. (Hayo- xaloskor, 52-bet). Yomg‘ir o‘zbek she’riyatida ko‘p qo‘llaniluvchi ramziy obrazdir. Deyarli har faslda yog‘adigan yomg‘ir o‘zining turli ma’no-mazmuniga ega. Shu bois bahor, yoz va kuz yomg‘irlari alohida mazmun tashiydi. Qolaversa, boshqa tabiat ramzlari kabi yomg‘ir ham, avvalo, peyzaj lirikasini yaratishga asos bo‘lsa, ikkinchida, lirik qahramon ruhiy holatini, mahzun kayfiyatini ifoda etishga xizmat qiladi. Bunda lirik qahramon – o‘zidan ortayotgan yaqinlarining go‘yoki barglarini to‘kib kuz yomg‘irida yosh to‘kayotgan holati tasvirini ko‘ramiz. “Ezib yog‘ayoyapti kuz yomg‘iri” obrazi shoir ruhiyati va kuzning bog‘liqligini ifoda etadi. Qolaversa, kuz yomg‘iri tabiatdagi sokinlikni bildirib keladi. Lirik qahramon qalbidagi “ismsiz dard” – uzoqdagi ukasi, o‘g‘li va do‘stlarining sog‘inchi. Shoir yomg‘ir yog‘ib turgan lahzalarda ijodkor shularni o‘ylaydi. “Hayo – xaloskor” kitobini bir neca bor o‘qib chiqdim. Bu kitob hamisha kitobim ustida turadi. Menga juda-juda ma’qul bo‘ldi. Ayniqsa qushlar, gullar haqidagi tashbihlar tugal rassom asaridir. Hazrat Navoiy, Mashrab siymolari Ibrohim aka so‘zlarida yanada bizga yaqinlashib, purmano so‘zlarni aytadi. Adibning tasavvur olami shu qadar cheksizki, bu ummonda odam uchun juda zarur duru gavharlar mavjud” 87 Ibrohim G‘afurov qaysi mavzuda qalam tebratmasin, unda albattta tabiat bilan bog‘liq go‘zal manzaralar, albatta, asar mazmuniga singib ketganligining guvohi bo‘lamiz. Masalan, adibning “Hayo – xaloskor” kitobidan o‘rin olgan “Bog‘ va onajon” sarlavhasi ostidagi mansuralarda ona tabiatning go‘zalligi aks etgan ko‘plab lavhalarga duch kelamiz. “Yaratgan ko‘p narsalarni ato etgan…” deb nomlangan mansurada: “Harbiy echelon to yuk ortib bo‘lguncha otam to‘xtamay bog‘da ishlar tomlarni tuzatar, bog‘ning atrof devorlarini qaytadan urib chiqar, ishkomlarni tartibga keltirib mahkamlar edi. Bog‘imiz juda katta va juda go‘zal edi. Biz bog‘imizni juda sevar edik. Bog bizga juda mehribon edi. Bizni boqardi”, 87 Қозоқов О Рангин сўзлар . Ҳаёт – хаёл – хиёбон. – Т.: Ғaфур Ғулом номидаги нашриё-матбаа ижодий уйи,2007. – Б. 114. 79 – deyilgan jumlalar mavjud. Bundan adibning otasi nihoyatda mehnatkash inson bo‘lganligi, bo‘sh vaqti bo‘ldi deguncha mehmat bog‘da ishlashi ko‘z o‘ngimizda namoyon bo‘ladi. Kitobni o‘qish jarayonida: “Bog‘larni, ishkomzorlar, mevalari g‘arq pishgan daraxtlarni, uzumlarning ishkomlarda sollanib pishishlarni juda sevardim” degan tasvirlarga duch kelamiz. Bundan ijodkor bolaligidan ona- tabiatning go‘zalligiga oshno bo‘lganligini anglaymiz. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, Ibrohim G‘afurov qaysi mavzu haqida yozmasin unga tabiat haqidagi go‘zal lavhalar singib ketadi: “ Lekin odamkushlik, birodarkushlik urushining butun qo‘rqinch xarosonliklari sokin, jim-jit otameros o‘zbek mahallasi, pastak loy devorlar, pastak loy tomlar, hovlilar ichida yana hovlilar boshlanadigan, hovlilarida o‘riklar gullab, pishib, tagi bilan bitta bo‘lib to‘kilib yotadigan, ariqchalar aylanib o‘tadigan va ariqchalarning bo‘ylarini muattar gulsafsarlar va binafshalarning nafarmon ranglari, iris iforlari tutib yotadigan go‘shalarga ham kirib kelar, har kuni dam u hovli, dam u bog` dam u boloxona ichidan mungranib yig`lagan ovozlar, faryod saslari kelib turardi” . Mazkur mansurada asli urush voqealari haqida gap boryapti, lekin tabiat manzarasi tiniq tasvirlarda yoritilyapti. Shoirning “Gul bargiga yozilgan xatlar” deb nomlangan mansuralarda ham peyzajning o‘ziga xos namunasi aks etgan. “Yaproq to‘kilguncha” (Qiz maktublari) mansurasida ham o‘lkamizning go‘zalligi, ayniqsa, bahor faslidagi o‘zgacha tarovati tasvirlanadi: Sizdan xabar kutib ko‘zlarim toldi. Bog`imizda olcha gulladi. Gulladimi sizning bog`da ham? To‘qilmagan gullar tagida o‘tiraman yo‘lingiz poylab. Olcha gulining soyasi bo‘lmas Shu olcha gullaganda qo‘limni ushlab o‘tirishni sevardingiz rost. “Sevgi o‘tkinchimi? deb nomlangan mansurasida ham xuddi yuqoridagi tasvirlarga hamohanglikni ko‘rishimiz mumkin: Qancha xatlar yozdim sizga, Siz javob bermaysiz. Hovlimizda gulladi gilos. Gulladimi sizning bog`da ham? Osildimi oq qandilday shoda gullari, Navdalarga terildimi marjonlar kabi? Uchrashganda suykardingiz u gullarga yuzingiz, labingizga bosardingiz, ichardingiz Mashrab kabi gullardagi shabnamni. “Boborahimning sariq gullari” deb nomlangan mansurasida ham peyzajning o‘ziga ajoyib namunasi keltirilgan: “Bilasizmi, 80 to‘kmas ekan gullarini olmalar, mevasining uchida saqlar gulini. Olmada sadoqat bor o‘z guliga. Odamga juda o‘xshaydi olma. Men siz bilan sadoqat haqida suylashmoqni juda-juda istardim”. Ibrohim G‘ofurov o‘zbek adabiyotida mansura janrining o‘ziga xos go‘zal namunalarini yaratgan ijodkor hisoblanadi. Uning turli-tuman mavzudagi mansuralarida aks etgan tabiat manzaralari, ya’ni peyzajning betakror ko‘rinishlarini tahlilga tortdik. Mazkur mansuralarda aks etgan go‘zal tashbehlarga boy bo‘lgan tabiat lavhalari asar mazmuniga mahorat bilan singdirilganligini guvohi bo‘ldik. 3.2. M ansuralarda syujet va kompozitsiya jihatlari, badiiy til xususiyatlari Syujet (Фр. sujet – predmet, asosga qo‘yilgan narsa) – badiiy shaklning eng muhim elementlaridan biri, asardagi bir-biriga uzviy bog‘liq holda kechadigan, qahramonlarning hatti-harakatlaridan tarkib topuvchi boqealar tizimi. Syujetlilik badiiy adabiyotning xos xususiyatlaridan biri bo‘lib, s. Tur yo jarayonidan qat’i nazar, barcha asarlarda bor, biroq uning nomoyon bo‘lishi ko‘p jihatdan qaysi tur yoki janrga mansubligiga bog‘liq. 88 Adibning “Gul bargiga yozilgan xatlar” mansuralar turkumida bosh obraz oshiq, uning tilidan aytilgan izhorlar o‘ziga xos, boshqa hech qayerda uchramaydigan metaforalar bilan, badiiy takrorlar bilan ifodalangan. “Oq bulutlar” nomli mansurada tabiat manzarasi noo‘xshash o‘xshatmalar bilan orginal tasvirlangan o ‘rinlar, asar syujet va kompozitsion qurilishi jihatidan ajralib turadi. Asardan o‘rin olgan “Cho‘loq qarg‘a” mansurasida adibning bolaligi va onasining eng mash’um kuni qalamga olingan. Asarda tabiat manzarasi, bolalarning ko‘rinishkari mash’um voqea bilan hamohang tasvirlangan. Lirik qahramonning hali o‘n sakkizga kirib ulgurmagan akasining hastalikdan vafot etishi, janoza kunidagi voqea-hodisalar kompozitsiyasi juda ta’sirli va ayanchli tasvirlangan. Ibrohim G‘afurov mansuralarida shoirona qalb , donish nigoh yorqin aks etadi. Ularda ilgari surilgan g‘oya kitobxon ma’naviy salohiyatini yuksaltirib, qalb 88 Қуронов Д, Мамажонов З, Шералиева М. Адабиётшунослик луғати. – T.: Akademnashr,2013. – Б. 288. 81 nidosini tinglashga chorlaydi. Asarlarda insonparvarlik, millatsevarlik ideallarini namoyon etgan qahramon tanlanib, betakror obraz yaratiladi. She’riyatda tuyg‘u, kechinma dramatizmi, go‘zallik va xunuklik talqini turfa ohang bilan qorishiq holda ayon bo‘lmoqda. Dunyoning azaliy hamda abadiy go‘zalligini tuyish, insonni qadrlash, ulug‘lash ijodkorni ilhomlantiradi. Lirik qahramon ko‘z o‘ngida suratlangan hayot go‘zalligining betakror lahzasi, yuragiga ko‘chib o‘tgan totli nash’asi, tiriklik sururi ko‘ngil mulkiga aylanmoqda. “ Ibrohim G‘afurov adabiyotga, so‘zga ixlos qo‘ygani bois qalbida chin shoir uyg‘onib, ajoyib mansuralar yozdi. Bu janrni u ijod qildi. Mansuralar tig‘iz, fikrlarning qaynoq hissiyotlar bilan uyg‘unligini taqozo etadi. Fojealar, farahlar, taqdirlarning ixcham manzaralari – ta’sirchan she’riy qissachalar”, – deb yozgan edi professor N . Komilov 89 . I.G‘afurov mansuralarida hayot sinovlari va ular oldida turgan Inson mas’uliyati haqida ko‘plab mulohazalar syujetli shaklda tasvirlangan. “Umuminsoniyat irodasi insoniyatni u qayerda yashamasin, qayerda tug‘ilmasin, qaysi irqqa mansub bo‘lmasin, birlashtirib turadi – deb yozadi munaqqid. Insoniyat boshiga xavf tushgan kezlarda birlashadi. Aks holda insoniyat fashizm vabosi yoxud termoyadro jalalari ostida allaqachon yo‘qolib ketgan bo‘lardi. Bu umuminsoniyat irodasi urush ofatlariga qarshi kurashda, diniy, milliy, irqiy terrorizmning xavfini birgalikda bartaraf etishda, tabiat ekosistemalarini omon saqlash uchun harakatlarni aktuallashuvida, texnologiyalarni yer yuzi tabiatida kechadigan cheksiz jarayonlarga oqilona muvofiqlashtirishga urinishlarda tobora kuchayib ko‘zga tashlanmoqda. Tabiat bugun insoniyatdan o‘zini saqlash, muhofaza etish yo‘lida faollashuvlarni tobora qat’iyat bilan talab qilmoqda. Yo hayot, yo mamot… Odamzod bundan kelib chiqadigan barcha ziddiyatli qarama- qarshi hodisalarning birini tanlashga majbur” 90 . Ibrohim G‘afurovning “Habiba Niso” masurasida o‘tganlarni yod etib turishdek mo‘min-musulmonlar zimmasiga farz qilingan savobi-a’mol zikr qilinadi. Zero, “qabristonni ziyorat qilish – oxiratni zarurati”. Darhaqiqat har bir 89 Комилов H . Бедор қалб. Дил эркинлиги. –Т .: Маънавият, 1998. – Б. 7 . 90 Ғафуров И. Илтижо (Мансуралар). –Т.: 1991 . – Б. 136. 82 inson marhumlarni yod etish orqali o‘z ruhiyati, qalbini poklaydi, o‘tkinchi umr qadrini yana bir bor his qiladi. Mansuralarda muallif sermahsul tasviriy usul – anafora(takror)larda unumli foydalandi. Ular deyarli har bir mansurada uchraydi va o‘ziga xos semantik- stilistik vazifani bajaradi: Qamoqning to‘shagi. Millionlab begunohlar yotgan bunday to‘shaklarda Ular ko‘zyoshlardan ko‘l bo‘lib ketgan Ular unsiz nolalardan cho‘l bo‘lib ketgan Ular armonlardan yo‘l bo‘lib ketgan... Dunyo yotar shu to‘shakda She’r yotadi shu to‘shakda. Parlari qofiya, somoni vazn. Usmon Nosirning to‘shagi – Xayollarin kemasi... Yurt, millat qayg‘usi bitilgan dardli, alamli sahifalardan biri.O‘sha qatag‘on davrning sharpasi, beomon kunlar-u tunlardan hikoya qiluvchi mansura. Bu mazmun, manzara she’riy takror orqali ochib berilgan. Anafora (yunoncha: anaphora – ana..(yana…) + phoros (eltuvchi), ajratish [poetika] she’riy asardagi misralar yoki nasriy asardagi jumlalarning bir xil so‘z bilan boshlanishi. Anafora asosiga qurilgan badiiy san’at (vosita), sintaktik qurilma she’riyatda ko‘p qo‘llaniladi. 91 Ibrohim G‘afurov badiiy asarni tahlil va talqin qilar ekan, ijodiy erkinlikda yondashadi. Munaqqidlar shoir, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Ammo mansuralar yozganda muallif shoirlikni da’vo qilmaydi. Ular chinakam yetuk badiiy asarlar. “Iltijo” kitobidagi 142-mansuraga e’tibor qarataylik. U “Soniya” deb nomlanadi. Syujet dahshatli. Qiziltepada shom qorong‘usida paxta terimidan qaytayotgan yettinchi sinf o‘quvchilari – yettita qizni yo‘l ustida “Kamaz” mashinasi urib yuboradi. Birortasi ham tirik qolmaydi. Yetti qiz yalla aytib ulgurmay yurtida 91 Болтабоев Ҳ. Адабиёт енциклопедияси. жилд. – T.:Mumtoz so‘z, 2015. – Б. 417. 83 Alla aytib ulgurmay yurtida Bog‘lardan uzib chiqmay bir qizil olma Qirlardan termayin lola... Otasining sarvari, Onasining gavhari, Bir zumda, bir zumda, bir zumda G‘oyib bo‘ldi Qiziltepa yo‘lida. Bu satrlarni o‘qib inson qalbi larzaga keladi, insonni bir o‘yinchoqqa aylantirgan, paxta qurboni bo‘lishiga giriftor qilganlarga nafratingiz oshadi. Tarixiy mavzularda yozilgan mansuralarda ham bugungi hayotimizning mazmun- mohiyati aks etgan. “Mansura qiyinchilik bilan adabiy-badiiy jarayon ichiga kirdi, uning uzviy tarmog‘iga aylandi, – deb ta’kidlaydi Ibrohim G‘afurov. Ammo hali antologiyalarning birontasidan o‘rin olgani yo‘q. Roman yo qofiyali so‘z bo‘lsa mensib, mansura bo‘lsa ancha-muncha mensimay qaraydilar. “Uzumzorda kesak kabi yotdim” deb bir mansurada qiyin o‘smirligimni bayon qilganman. Mana shu jumla tom ma’noda mansura jumlasi. Nega uzumzor? Nega kesak kabi? Nega yotish? Bular kichkina bir shaxsning o‘sish payti dramasi va o‘sish paytining ramzlari. Shu to‘rt so‘zdan iborat jumlada drama va keskinlik zuhur etadi va jaranglaydi. Mansuraning boshqa barcha fikr tizimlari shu obrazni to‘ldiradi va uning yonida jangchilarday turadi. Mansuraning yagona nizomi – uning fikr tarangligi va kutilmagan obrazli assotsiatsiyalari. “ Ularda o‘zimcha yangicha obrazli fikrlash tarzi aks etadi deb yuraman. Shalviragan uydirma havoyi so‘zlar hech qachon mansura bo‘lolmaydi. Mansuraga ming‘irlash emas, yoy o‘qining chang‘irashi kerak ” 92 . Kompozitsiya (lot. Composition – tuzish, biriktirish) – badiiy asar qisimlarini yaxlit badiiy niyat (muayyan konsepsiyani shakllantirish va ifodalash, ko‘zlangan g‘oyaviy-estetik ta’sir) ijrosi uchun eng optimal xolda joylashtirish, 92 Китоб инсониятни қутқаради. Адабиётшунос олим Иброҳим Ғафуров билан суҳбат. Ҳуррият, 2014, 2 июль 84 badiiy sistema (asar)dagi unsurlarni o‘zaro aloqa va munosabatlari ravshan anglashiladigan tarzda butunlikka biriktirish. 93 Adibning “Ona rizosi rohat” mansurasining bosh obrazi ona, yordamchi obrazlar uning atrofida jamlanadi. Asar syujeti ijodkorning xotiralari asosiga qurilgan, adib yoshligini, bolaligini, o‘smirligini xotirlaydi va hayolida jonlantiradi. Urush yillaridagi qiyinchiliklar, onasining xastalikdan azoblanishi barchasi mukammal syujetli va kompozitsiyali tarzda yozilgan. Kitobxon ham adib yashagan davrni, uning his-tuyg‘lari-yu kechinmalarini his etadi, o‘sha manzaralarni ko‘z o‘ngida jonlantiradi. Adabiyot insoniyatni ogohlikka undashi, uning aqliy shuurini azaliy qadriyatlar bilan oshno etishi, ma’naviyati boyitishi kerakligini teran anglab yetgan ijodkor o‘z asarlarida goh u mansura bo‘lsin, goh adabiy suhbat, yoinki tanqidiy maqola bo‘lsin bu mavzular haqida tinimsiz mushohada qiladi, o‘quvchilarga qarashlari, fikr-mulohazalari bilan uqtiradi. Ibrohim G‘afurov donishmand munaqqid. Dunyo donishmanlari asarlarini ko‘p o‘qigan, tarjima qilganligidan uning fikr-qarashlari ham shunga hamohang. Qarang, Suqrot haqida qanday mulohaza yuritadi: “Suqrotning umri doim turli falsafiy bahslarda kechardi. U yoshlarni orif va oqil, zamonadan ancha ilgarilab yashashga o‘rga tardi. Ko‘p hollarda o‘z haqligini bilgani uchun qattiq qizishib ketardi. Ba’zi o‘zini bilmaganlar alamning zo‘ridan uni tepib, urib-so‘kib yuborishardi. Suqrot esa kulib turaveradi. “Nega sizni tepgan kishiga munosib javobini bermaysiz?’ – deb so‘rashsa, Suqrot: “Eshak meni tepsa, nima, eshakni qoziga yetaklashim kerakmi?!” – derdi. Hech qachon haqoratga haqorat bilan javob qilmasdi. Bu Suqrotning qo‘rqoqligi emas, uning buyuk insoniy hayo egasi bo‘lganligidan edi. Hayo uni kimsaning sha’nini yerga urish, toptashga sira yo‘l qo‘ymasdi” 94 . Ibrohim G‘afurov ijodini anglash uchun, uni o‘qish uchun o‘quvchining fikrlashi keng, dunyoviy adabiyot haqida ma’lumoti yetarli bo‘lishi ham kerak. Negaki ularni o‘zbek va jahon adabiyotini besh qo‘lday yaxshi biladigan ijodkor yozgan. Mana bu mansurani o‘qib o‘spirin pallada bu “hurkak ohu”ga g‘oyibona 93 Қуронов Д, Мамажонов З, Шералиева М. Адабиётшунослик луғати. - Т.: Akademnashr,2013. – Б. 141. 94 Ғафуров И. Дил эркинлиги. Т.:Маънавият, 2007. – Б. 48. 85 ko‘ngil qo‘ygan, u haqda har nechuk ma’lumot, taassurot, bitiklar izlab, bori topgan o‘qiganlardan bu mansura boshqacharoq, kuchliroq ta’sir qiladi. Ko‘k sig‘ar edi Odrining ko‘ziga. Kurra sig‘ar edi Odrining ko‘ziga. Cheksiz Himolaylar cho‘kkan edi Odrining ko‘ziga. Oksanlar ma’sum yotar edi Odrining ko‘zlarida. Men ham o‘smir chog‘larim siqqan edim bu ko‘zlarga. Boshdan-oyoq mujassam hurkak nigoh edi Odri Xepbern. “Mana sizga mansura – roman, deb yozadi Sh.Rizayev. – Eh-he, mana shu olti satrda ozmuncha mazmun, tafsilot, tarix bormi. Bu tafsilot-tarixlar bari o‘ziniki, har bir qalbning o‘z-o‘ziniki, har bir xotiraning o‘z surati, o‘z yondashuvi, ko‘rimi, munosabati. Bunga faqat ana shu olti satrgina turtki beryapti. Olti satr butun bir umrni xayol ko‘zgusida jonlantiryapti. Faqat seniki, faqat o‘zingniki bo‘lgan tafsilot-tarixlarni jonlantiryapti bu olti satr. Mansura – romanda Odrining o‘limi cheksiz qayg‘uga solgan titroq qalbning yana bir necha o‘n satr giryasi bor, oltita bilan tugagan emas. Lekin ular endi ko‘proq, asosan Ibrohim G‘afurniki, meniki emas. Men o‘limiga har qancha qayg‘ursam-da, tirik yorug‘ surat bo‘lib xayolimda jilvalanib turaveradi. Odri menga xotira, taassurot bisotimni ochib bergan olti satr yetadi. U yog‘ini o‘zim to‘ldirib olaman, to‘ldiradigan tafsilotlar kam emas… Faqat akadan yana bir satrni so‘rab olaman… sarlavha qilgani. Chunki bundan zo‘rroq, yombiroq tashbeh- sarlavhani men topolmasam kerak” 95 . Har turli masalaga har zayl yondashuvda xalq e’tiqodi ta’limotlari, umuminsoniy qadriyatlar, barqaror qonuniyat hamda qoidalar, haqgo‘ylik mas’uliyati doimo ularning o‘zligidan-da ustun mavqeda turadi. Ayni oliy mezonlar ular shaxsiyatlarini boshqarib boradi, sha’nlarini muhofazalaydi. Bunday asoslar zaminida erishilgan badiiyat namunalari esa kitobxon qalbiga nur olib keladi. Ezgulikni keng yoyadi. 95 Ризаев Ш. Рақсга тушаётган одам (Мансурага татаббуъ) // https: // jahonadabiyoti.uz/ 86 “Daraxtning umri tugsa o‘tin bo‘ladi. Lekin daraxt umri shu bilangina tu g amaydi. Daraxt o‘tin bo‘lgach, o‘t bo‘lishini kutadi. O‘zbeklar “o‘tin” deb xo‘p topib aytganlar. “O‘tin”– o‘t-olovga aylanuvchi degani., Lekin o‘tinda o‘t qaydan bino bo‘ladi? Karomatingdan o‘rgilayin-o... daraxt necha yil o‘sib o‘tni o‘z tanasida yig‘ib borgan. Olovga aylanmoq uchun hozirlik ko‘rgan... Har qayda tiriklik bor, u doim uch alangaga aylanadi. Avvaligisi ko‘k alanga. Bu sening shavkat va qudratga yetishgan chog‘ing. Keyingisi sariq alanga. Bu sening munkayib shavkat va qudratdan ayrilgan payting. Uchinchisi bo‘z alanga. Bu shamol hokingni ko‘kka va yerga sovurishidir. Bu qismat. Q ismating yulduzlarning saodatli sh u lalariga yo‘g‘rilgan bo‘lsa, uch alanga ham senga muyassar bo‘lgay. Qismating talx esa, alangang bittadir. Nokom o‘tajaksan.Odam o‘ldirganlar har qachon xudoning qahridadir” (Dil erkinligi, 22-bet). Inson o‘z tabiati, ruhiyatida asl e’tiqodga xos nodir sifatlarni mujassam eta olmasa, serqirra shijoat, doimiy faollik va fidoiylik ko‘rsatmasa, chinakam maqsadga muvofilik yuzaga chiqmaydi. Sodir etilgan jamiki narsalar – so‘z-u harakatlar, ifoda-yu munosabatlar, inchunun, ilm-u ta’limlar ham amal sanalar ekan, hamma amallarga solihlik bag‘ishlash ijodning yuksak muddaosidir. Islom yaratgan ulug‘ ilohiy Kitob ota-onang ning betiga qarab uf tortma, uh dema, ular seni kichiklikdan tarbiyat qildilar, dunyoga keltirdilar. Sening uf tortishing ularni adoyi tamom qiladi. Biz bolamizga qanoatli hayot berolmabmiz- da, deb o‘kintiradi, deydi. Mana shu ota-ona yuziga tik karab uf tortish — hayosizlik, uh tortmaslik, ichingdan qirindi o‘tayotgan holda ham buni bildirmaslik, bu – hayo. To‘g‘rirog‘i, hayoning ibtidosi. Uzum gullaganini ko‘rganmisiz? Ilk hayo ana shu uzumning guli. U hali shirin uzum emas, lekin usiz shirin uzum hech qachon yetilmaydi. Mard odamning mardligi ham, qahramon odamning qahramonligida ham shunday hayo guli mavjud. Hayo bo‘lmasa botirlik bo‘lmaydi. Shoir Mirzo Kenjabek o‘zining “Ijodda nur bo‘lmog‘i lozim” nomli maqolasida shunday yozadi: “So‘z san’ati, ijod shavqi inson qalbidan nur talab qiladi. ijodda nur bo‘lmog‘i lozim. ijodkorning qalbida nur bo‘lsa, u nur uning 87 asarlariga, undan kitobxonning qalbiga o‘tadi... Ibrohim G‘afurov ijodida nur bor – tafakkur nuri bor” 96 . 96 Кенжабек Мирзо. Ижодда нур бўлмоғи лозим. Ёшларга дил сўзлари. Т.:Адабиёт, 2021. – Б. 54. 88 Bob bo‘yicha xulosa lar 1. Ibrohim G‘afurov mansuralarida shoirona qalb , donish nigoh yorqin aks etadi. Ularda ilgari surilgan g‘oya kitobxon ma’naviy salohiyatini yuksaltirib, qalb nidosini tinglashga chorlaydi. Asarlarda insonparvarlik, millatsevarlik ideallarini namoyon etgan qahramon tanlanib, betakror obraz yaratiladi. She’riyatda tuyg‘u, kechinma dramatizmi, go‘zallik va xunuklik talqini turfa ohang bilan qorishiq holda ayon bo‘lmoqda. Dunyoning azaliy hamda abadiy go‘zalligini tuyish, insonni qadrlash, ulug‘lash ijodkorni ilhomlantiradi. Lirik qahramon ko‘z o‘ngida suratlangan hayot go‘zalligining betakror lahzasi, yuragiga ko‘chib o‘tgan totli nash’asi, tiriklik sururi ko‘ngil mulkiga aylanmoqda. 2. Peyzaj lirikasi, bu – tabiat va inson munosabatlarining faqat zoxiriy ko‘rinishlari, ya’ni kechinmalar shaklidagi ifodasi emas, aslo. Tabiat tasviri asosida inson ruhiyati manzaralarini anglash va anglatish, jamiyat psixologiyasini tushunish hamda tushuntirish bosh masala hisoblanadi. I.G‘afurov mansuralarida hayot sinovlari va ular oldida turgan Inson mas’uliyati haqida ko‘plab mulohazalar syujetli shaklda tasvirlangan. 3. Ibrohim G‘afurov mansuralaridagi peyzaj, bu shunchagi tabiat va olamning chiroyli suvrati emas, qahramon qalb ruhoniyatining manzaralaridir. Ular chuqar falsafiy mushohadaga undaydi o‘quvchini. Mansur she’rlar psixologik tarzda o‘z-o‘zini tahlil qilayotgan “men”ning ifodalaridir. 4. Ijodkor insonning qalb kechinmalari, ruhiyat kengliklari tabiat tasviri orqali ochib berishga harakat qilinadi. Tabiat manzaralari kishiga kuchli estetik zavq bag‘ishlaydi. Chunki har qanday inson tabiatning uzviy bir bo‘lagi bo‘lib, uning shaxs sifatida shakllanishida tabiat va tabiatga bo‘lgan munosabatning ham muayyan o‘rni bor. Tabiatdagi ilohiy intizom, uning buyuk tartib ichida, buzilmas muntazamlikda mavjudligi, tabiatning beadad qudrati har qanday odamda, ayniqsa, ta’sirchan qalb egalari ijodkorlarda katta hissiyot uyg‘otishi aniq. 5. Adabiyot insoniyatni ogohlikka undashi, uning aqliy shuurini azaliy qadriyatlar bilan oshno etishi, ma’naviyati boyitishi kerakligini teran anglab yetgan ijodkor o‘z asarlarida goh u mansura bo‘lsin, goh adabiy suhbat, yoinki tanqidiy 89 maqola bo‘lsin bu mavzular haqida tinimsiz bosh qotiradi, o‘quvchilarga qarashlari, fikr-mulohazalari bilan uqtiradi. Ibrohim G‘afurov donishmand munaqqid. Dunyo donishmanlari asarlarini ko‘p o‘qigan, tarjima qilganligidan uning fikr-qarashlari ham o‘ziga xos, g‘arb va sharq sintezidan ozuqlangan, bosha bir ijodkor namunalarida aslo takrorlanmaydigan yangicha fikrlar. 6. Inson o‘z tabiati, ruhiyatida asl e’tiqodga xos nodir sifatlarni mujassam eta olmasa, serqirra shijoat, doimiy faollik va fidoiylik ko‘rsatmasa, chinakam maqsadga muvofilik yuzaga chiqmaydi. Sodir etilgan jamiki narsalar – so‘z-u harakatlar, ifoda-yu munosabatlar, inchunun, ilm-u ta’limlar ham amal sanalar ekan, hamma amallarga solihlik bag‘ishlash ijodning yuksak muddaosidir. 90 XULOSA 1. XX asrga kelib, ichki va tashqi omillar ta’sirida o‘zbek she’riyati mavzu ko‘lami nuqtai nazaridan nihoyatda turfalanib ketdi. Mansura janrining boshqa she’riy tizimlardan (erkin she’r, oq she’r, vaznli nasr, nasriy she’r, sochma, saj’) farqli jihatlari va bu janr haqida adabiyotshunos olim, adib va yozuvchilar fikri qiyosiy tarzda tahlil etildi. 2. Mansuralar o‘zbek adabiyotida uzoq tarixga ega ekanligi, uning genezesi sifatida Turk xoqonligi hududida bitilgan yozma yodgorliklar– O‘rxun yodgorliklari nasriy she’r ko‘rinishida bo‘lib, ulardagi alletiratsiya (tovushlar ohangdoshligi), qofiyali nasr (saj’) va boshqa poetik xususiyatlar buni dalillaydi. XI asrda “Devoni lug‘otit-turk” asarida “nasr”, “rajaz” atamalari bilan berilishi. XV asrda Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub”, Boburning “Boburnoma”, Xo‘janing “Gulzor” asarlarida manuraga xos ritmik tizm, saj’ usulidan foydalanishlarni kuzatish mumkin. 3. XX asr boshlarida Abdurauf Fitrat, Cho‘lpon, Hamza ijodida o‘zining badiiy shakl va xususiyati bilan bo‘y ko‘rsatdi. Keyinchalik uning go‘zal namunalari Mirtemir ,Oybek , Rauf Parfi, Omon Matjon , Ibrohim G‘afurov ijodida uchraydi. 4. Mansur she’r asosan ikkinchi shaxsga murojaat yoki uni davatlash yo‘sinida yoziladi. Shuningdek, uning birinchi shaxs tilidan bitilgan shakli ham keng tarqalgan. Biroq mansur she’rning har ikkala xili uchun umumiy bir xususiyat mavjud: ularda fikr va tuyg’ular avji aniq bilinib turadi, ifoda tarsi so‘zlashuv uslubiga o‘shab ketadi, kuchki ta’sirchanlik, diqqatni darhol jalb etib oladigan ohangdorlik yorqin nomoyon bo‘lib turadi. 5. Taniqli adabiyotshunos, yozuvchi, tarjimon Ibrohim G‘afurov ikki jilddan iborat asarlarining yuksak ilmiy-nazariy, badiiy saviyasini alohida ta’kidlash joiz. “Hayo – xaloskor”, “Iltijo” to‘plamlariga keyingi yillarda yozilgan mansuralari, mumtoz adabiyot, mumtoz siymolar, mumtoz tarix yo‘lidagi badealari, hikoyalari kiritilgan. Muallif mo‘jaz lirik asarlarini: “mening romanlarim”, deb ataydi. 91 Darhaqiqat, ular rang-barang hayot, g‘aroyib inson umrlarining har soniyasida bo‘lib turgan, hali yozilmagan, lekin, asli mo‘jizaga teng jonli romanlarning qaymog‘i, javhari kabi go‘zal taassurot qoldiradi. Ularda davr ichida o‘rtanayotgan, boy kechinmalar botinida yashayotgan, insonlikning asl ma’nosini qidirayotgan zamondoshimiz gavdalanadi. U o‘quvchini go‘zal ko‘ngil va go‘zal aql dunyolarida tinimsiz ro‘y berayotgan ajib fikrlar, go‘zal tuyg‘ular bazmiga chorlaydi. 6. Ibrohim G‘afurov mansuralarida zamon va inson, tabiat va jamiyat, tarix va bugun, ijtimoiy jarayonlarda o‘zini tanishga intilayotgan qahramon tuyg‘ulari, muallifning hozirgi zamon dunyosiga kirib borishi haqidagi najib kuzatishlari, o‘y- xayollari badiiy aks etgan. Ularda axloq, ma’naviyat, insonning hozirgi zamondagi o‘rni to‘g‘risida bahs yuritiladi. Dostoyevskiy “dunyoni go‘zallik qutqaradi”, degan umidbaxsh hikmatni aytgan edi. Ibrohim G‘afurov Dostoevskiyga payrov bo‘lib, dunyoni aslida hayo, odob va axloq qutqaradi, degan g‘oyani ilgari suradi. Qalbimizda mujassam mangu go‘zal, samoviy axloq insonning insoniyligi uchun yagona mezondir. 7 . Ibrohim G‘afurovning “Hayo – xaloskor” asarining mavzu-mundarijasi rang-barang bo‘lib, inson va jamiyat, Shaxsning o‘zligini izlayotgan “men”i iztiroblari, tabiat hodisotlari, o‘tmish va kelajak, Yaratganga munojot va hayotiy- falsafiy mushohadalardan iborat bo‘lib ular o‘quvchi qalbiga nasriy she’r orqali kirib boradi. 8. Ibrohim G‘afurov mansuralarida peyzaj tasviri favqulodda yangi va ohorli fikrlarga boyligi, eng muhimi, tabiatga munosabatning samimiyligi bilan ajralib turadi. Ularda peyzaj faqatgina tabiat tasvirigina bo‘lib qolmay inson ruhiyatida kechayotgan holatlarni ham ifodalaydi. 9. Ibrohim G‘afurovning falsafiy mansuralari uchun xos murakkab taxayyullar asosiga qurilgan tafakkur tarzi tiriklik hikmatini, yorug‘lik inoyatini, umr fasllarining mohiyatini badiiy o‘rganishga qaratilgan. Shaxsning tabiat va jamiyat oldidagi mas’uliyati, o‘z umri oldidagi burchi - vakolati hamisha qiynoq savollarga tutadi ijodkorni. Muallif “insonning o‘zi kim”, “umrning ma’nosi 92 nimada”, “tiriklikning hikmati nedir” singari savollarni ko‘ndalang qo‘yarkan, bir chimdim yorug‘lik – bu hayot ma’nosini uqish, tiriklikni qadrlay bilish, inson o‘z- o‘zini anglab yetishi demakdir, degandek bo‘ladi. Mazkur falsafiy-badiiy konsepsiyaning tabiatini ko‘rsatishda Ibrohim G‘afurov mansuralaridagi lirik qahramon kechinmalari o‘quvchini bu kabi azaliy savollar qarshisida mushohada qilishga chaqiradi. 10. Ibrohim G‘ofurov she’riyat janrlari hamda poetik shakllar tabiatidagi sifat o‘zgarishlarni umumiy tahlil etibgina qolmay, har bir janrda hayotiy muhit taqazosi bilan yuzaga kelgan yetakchi xususiyatlarni ham ochib beradi. Ellik yildan ortiq davr mobaynida badiiy-estetik tafakkurning komoloti belgilarini adabiyotimiz taraqqiyotining yetakchi tendensiyalari bilantekshiradi. 11. Ijodkor asar badiyatining yetakchi belgilarini aytib o‘tarkan, ijtimoiy mazmun mafkuraviy manfaatdorlikdan holi bo‘lishi kerak degan fikrni hamisha ilgari suradi. 12. Adib she’riyatning bosh maqsadi, asosiy predmeti haqiqatni ko‘rsatish ekan , buyuk go‘zallik haqiqatda, adolatning oddiy va soddaligida mujassamlashgan degan fikrni asarlariga umumiy shior qilib olgan. Haqgo‘ylik,adolatpeshalik asl badiiy ijodning ustuvor zarurati va ehtiyojidir. Ijodkor hayotni, voqelikni jonli va tabiiyligi, hayotiyligi bilan yolg‘on qo‘shmasdan, bo‘yamasdan, borini bordek, o‘z holicha, yalong‘och ifodalamog‘i lozim. 93 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I.O‘zbekiston Respublikasi qonunlari. 1. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuni № O‘RQ- 464-i 29.08.1997. 2. “Yoshlarga oid davlat siyosati to g risida”gi O zbekiston Respublikasiʻ ʻ ʻ qonuni № O‘RQ-12.08.2016. II. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari. 3. Mirziyoyev Sh.M. “Oliy ta’lim muassalarida ta’lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda oshiralayotgan keng qamrovli islohatlarda faol ishtirokini ta’minlash bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-3775-sonli qarori, 2018-yil 5-iyun. 4. PQ-3271-son “Kitob mahsulotlari nashr etish va tarqatish tizimini rivojlantirish, kitob mutoaalasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ’ib qilish qilish b o‘ yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi t o‘ g’risida”gi qarori , 2017-yil 13-sentabr . 5. PF-5850 son “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish” t o‘g’risidagi prezident farmoni , 2019-yil 21-oktabr . III. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari. 6. Мирзиёев Ш. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб интизом ҳамда шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. –Тошкент: Ўзбекистон, 2017. –Б.78. 7. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. –Тошкент: Ўзбекистон, 2017. 360 б. IV. Darslik va o‘quv qo‘llanmalar: 10. Ҳаёт – хаёл – хиёбон. – Т.: Ғaфур Ғулом номидаги нашриё-матбаа ижодий уйи,2007. – Б. 114. 11 . Адабиёт назарияси. 2 жилдлик. I жилд. – Тошкент: Фан, 1978. – 416 б. 94 12. Адабиёт назарияси. 2 жилдлик. II жилд. – Тошкент: Фан, 1979. – 448 б. 13. Алиев А. Маънавият, қадрият ва бадиият. – Тошкент: Академия, 2000 . – 630 б. 14. Алимасов В. Фалсафа ёҳуд фикрлаш чанқоғи. – Тошкент: Фалсафа ва ҳуқуқ, 2007. – 278 б. 15. Алимасов В. Фалсафа ёҳуд фикрлаш санъати. – Тошкент: Noshir, 2008. – 255 б. 17. Бобоев Т. Адабиётшунослик асослари. – Тошкент: Ўзбекистон, 2002. – 560 б. 1 8 . Борев Ю. Эстетика. Изд. 3. – Москва: Политиздат, 1980. – 399 с. 19. Жўрақулов У. Ҳудудсиз жилва. –Тошкент: Фан, 2006. – 203 б. 20. Жабборов Н. Замон. Мезон. Шеърият. –Тошкент: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 2015. –304 б. 21 . Жўраев Т. Онг оқими модерн. – Фарғона, 2009. – 203 б. 22. Йўлдошев Қ. Ёниқ сўз. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2007. –546 б. 23. Ёқубов И. Бадиий-эстетик сўз сеҳри. –Тошкент: ТВДПУ, 2011. – 654 б. 24. Каримов Н. ХХ аср адабиёти манзаралари. Биринчи китоб. – Тошкент: Ўзбекистон, 2008. – 533 б. 25. Каримов Ҳ. Истиқлол даври насри. – Тошкент: Zarqalam, 2007. – 96 б. 26. Каримов Б. Руҳият алифбоси. –Тошкент: Ғ.Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 2016. –423 б. 27. Мустақиллик даври адабиёти. – Тошкент: Нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2006. – 287 б. 28. Мирқосимова М., Рустамова М. Жанр ва маҳорат. – Тошкент: Миллий кутубхона, 2007. – 69 б. 29. Норматов У. Умидбахш тамойиллар. – Тошкент: Маънавият, 2000. – 109 б. 95 30. Норматов У. Тафаккур ёғдуси. – Тошкент: 2005. – 119 б. 31 . Норматов У. Устоз ибрати. –Тошкент: Миллий кутубхона, 2007. – 126 б. 32 . Норматов.У. Ижод сеҳри. – Тошкент: Шарқ, 2007. – 351 б. 33 . Норматов У. Нафосат гурунглари. – Тошкент: Муҳаррир,2010. – 385б. 34. Нурматов М. Танқид ва эстетика. – Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1976. – 169 б. 35. Расулов А. Танқид, талқин, баҳолаш. – Тошкент: Фан, 2006. – 231 б. 36. Расулов А. Бадиийлик – безавол янгилик. – Тошкент: Шарқ, 2007. – 334 б. 37. Расулов А. Бетакрор ўзлик. – Тошкент: Mumtoz soz, 2009. – 286 б. 38. Раҳимжонов Н. Истиқлол ва бугунги адабиёт. – Тошкент: “O’qituvchi” , 2012. – 328 б. 39. Раҳимжонов Н. Мустақиллик даври ўзбек шеърияти. –Т.: Фан, 2007. -260 б. 40 . Саримсоқов Б. Бадиийлик асослари ва мезонлари. – Тошкент: 2004. – 127 б. 41 . Умуров Ҳ. Таҳлил санъати. – Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1978. – 143 б. 42 . Умуров Ҳ. Адабиёт назарияси. – Тошкент: Шарқ, 2002. – 252 б 43. Умуров Ҳ. Адабиётшунослик назарияси. –Тошкент: А.Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 2004. –250 б. 44 . Умуров Ҳ. Сайланма. –Тошкент: Фан, 2007. 1– жилд. –205 б. 45. Хализев В.Е. Теория литератур ы . Изд . 3 . – Москва: В ы сшая школа, 2002. 437 с. 46. Шарафиддинов О. Ижодни англаш бахти. – Тошкент: Шарқ, 2004. – 237 б. 96 47. Шералиева М. Ҳозирги ўзбек насрида киноя. –Т.: Akademnashr, 2016. 224 б. 48. Фитрат. Адабиёт қоидалари. –Тошкент: Ўқитувчи, 1995. – 112 б. 49. Фитрат. Танланган асрлар. 2-жилд. – Тошкент: Маънавият, 2000. – 206 б. 50. Шарафиддинов О. Ҳаёт билан ҳамнафас. – Т.: Ёш гвардия, 1983. – 216 б. 51. Қуронов Д., Мамажонов З., Шералиева М. Адабиётшунослик луғати.– Тошкент: Академнашр, 2013. – 406 б. 52. Ҳаққул И. Ҳаёт, адабиёт ва абадият. – Т.: Тафаккур, 2019. – 320 б 53 . Қуронов Д. Адабий жараёнда “Мом синдроми”. –Тошкент: Akademnashr, 2010. –56 б. 54. Қуронов Д. Мутолаа ва идрок машқлари. –Тошкент: Akademnashr, 2014. – 232 б. 55. Қуронов Д. Адабий ўйлар. –Тошкент: Turon zamin ziyo, 2016. – 112 б. 56. Quronov D. Аdabiyotshunoslikka kirish. – Toshkent: Xalq merosi, 2004. – 222 b. 57. Ўзбек адабий танқиди. Антология. –Тошкент: Turon iqbol, 2011. – 544 б. 58. Ҳамдамов У. Бадиий тафаккур тадрижи. Т.: Янги аср авлоди, 2002. - 198 б. 58. Ҳамдамов У. Янгиланиш эҳтиёжи. – Тошкент: Фан, 2007. – 196 б. 59. Ёқубов И. Бадиий эстетик – сўз сеҳри. –Тошкент: ТДПУ, 2011 й. 560 б. 60. Йўлдошев Қ. Ёниқ сўз. – Т.: Янги аср авлоди, 2006. – Б. 2 37. 61. Шодиев Н. Руҳият рассоми. – Тошкент, 1977. –Б. 154. 62. Ахмедов Ҳ. Ўзбек адабиётида насрий шеър. Филология фанлари илмий даражасини олиш учун ёзилган дисс. Автореферати. Тошкент, 1995.Б.- 25. 97 63. Ахмедов Ҳ. Ўзбек адабиётида насрий шеър. Филология фанлари ном.дисс. автореферати. Тошкент, 1995. Б.-25. 64. Ғафуров И. Ҳаё – халоскор (Мансуралар, бадиалар,адабий-танқидий эсселар, публицистик асарлар)- Тошкент, «Шарқ», 2006. Б.-384. 6 5. Ғафуров И. Илтижо (Мансуралар). Тошкент, Ғафур Ғулом номидаги АСН, 1991. Б.-176. 66. Ғафуров И. Дил эркинлиги (Ҳикоялар, мансуралар, бадиалар, адабий мақолалар)- Тошкент, «Маънавият», 1998. Б.-152. 67. Раҳимжонов Н. Асқад Мухтор поэтикаси. Рисола.Тошкент, Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи. Б.-72. 8. Қуронов Д, Мамажонов З, Шералиева М. Адабиётшунослик луғати. - Т.: Akademnashr,2013. – Б. 141. 9. Болтабоев Ҳ. Адабиёт енциклопедияси. I жилд. – T.:Mumtoz so‘z, 2015. – Б. 417. 16. Аристотель. Поэтика. –Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1980. –149 б. IV. Davriy nashrlar,statistik to‘plamlar va hisobotlar: 68. Болтабоев Ҳ. Ҳаётдан ташқаридаги ҳаёт // Жаҳон адабиёти, 12/2017.Б.-158-163. 69. Дўстмуҳаммад Х . Концепцияни янгилаш учун . / / Ўзбекистон адабиёти ва санъати . – Тошкент , 1990. – 16 февраль. 70. Дўстмуҳаммад Х . Истиқлол ва адабиёт // Ўзбекистон адабиёти ва санъати .– Тошкент , 1993. – 6 август . 71. Жўрақулов У . Асл адабиётнинг нашъу намоси // Ўзбекистон адабиёти ва санъати . – Тошкент , 2000. – 27 октябрь . 72. Норматов У., Болтабоев Ҳ. Янги назарий тамойиллар // Жаҳон адабиёти. – Тошкент, 200 8 . № 3. – Б. 154-163 73. Норматов У., Очилов Э. Танқид, мунаққид ва ҳозирги адабий жараён // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 2004. – № 4. – Б. 35–44. 74. Норматов У. Адолатнинг йўллари машаққатли // Ўзбекистон адабиёти ва санъати. – Тошкент, 1997. – 14 ноябрь. 98 75. Sarimsoqov B. Nasriy she’r xususiyatlari // O’zbek tili va adabiyoti,1975.-No 4. –B.15-18 b 76. Ризаев Ш. Рақсга тушаётган одам (Мансурага татаббуъ) // https: // jahonadabiyoti.uz/ Жаҳон адабиёти, 12/2017.164-172-бетлар. 77. Раҳимова Г. Мунозара – уйғониш даракчиси // Ўзбекистон адабиёти ва санъати. – Тошкент, 1989. – 29 декабрь. V. Davriy nashrlar,statistik to‘plamlar va hisobotlar: 78. Адизова О. Адабиётшунос Азиз Қаюмов тадқиқотларида биографик методнинг ўрни. Филология фанлари бўйича фалсафа доктори диссертацияси автореферати. Қарши, 2018. 52 б . 79. Давронова М. Ҳозирги ўзбек шеъриятида индивидуал услуб поэтикаси: Фил.фан.док. дисс.автореферати. – Самарқанд, 2019. – 66 б. 80. Расулов А. Ҳозирги ўзбек танқидчилигида таҳлил ва талқин муаммоси: Филол. фанлари д-ри ... дисс. – Тошкент, 2002. 81. Суяров М. Пейзаж лирикасида психологик портрет яратиш масаласи (70-80-йиллар щзбек шеърияти мисолида) Филология фанлари номзодлик дисс.автореферати. Тошкент-2010. 28 б. 82. Каримов Б. ХХ аср ўзбек адабиётшунослигида талқин муаммоси (Қодирийшунослик асосида) Филол. фанлари д-ри...дисс. -Тошкент, 2002.- 304 б. 83. Жўраев Т. Онг оқими ва тасвирийлик: Филол. фан. номз... дисс. – Тошкент: ЎзФА ТАИ, 1994. 84. Каримов Ҳ. Ҳозирги ўзбек насрида ҳаёт ҳақиқати ва инсон концепцияси: Филол. фанлари д-ри... дисс. –Тошкент: ЎзФА ТАИ, 1994. 85. Мирзаев И. Янгича тафаккур ва ҳозирги ўзбек насрининг тараққиёт йўллари: Филол. фан. номз... дисс. -Тошкент: ЎзФА ТАИ, 1991. 86. Mamatova A.N. O‘zbek adabiyotida sarbast she’rning shakllanishi va uning badiiy-estetik xususiyatlari.f.f.n.diss.Toshkent., 2000. 7-b. 87. 1 диссерт.автореф. – Тошкент., 2017, 65 б. 99 88. Кучкарова М.Х. Ҳозирги ўзбек адабиётида эссе жанри. Филол. фан. номз... дисс. – ЎзФА ТАИ, 2004. 89. Egamberdiyeva N.Q. Tohir Malik esselarida ijodkorlar siymosi. Magistrlik dissertatsitasi. – Toshkent., O‘zMU, 2023. V I . Internet saytlari: 90. Саидов А. Маънавият уммонидан саккизта ноёб марварид. // oz / articles / 1687 91. Муллахўжаева Р. Поэтик тафаккурда анъана ва янгиланиш. // https://fledu.uz/wp-content / uploads / 2019 / 06 / 92. http:// www.sharqyulduzi.uz 93. http:// www.ulugbekhamdam.uz 94. http:// www.quronov.narod.ru 95. http://www.ziyonet.uz 9 6 . http://www.ziyouz.com 97 . http://www.ijod.uz 100

Zamonaviy o‘zbek adabiyotida mansura janri

 

KIRISH...............................................................................................................3
I BOB. MANSURA JANRI POETIKASI HAMDA UNING ADABIY TUR VA JANRLAR TASNIFIDAGI O‘RNI.................................................

 

9

  1. 1.1. Mansura janri poetikasiga doir nazariy qarashlar.........................................
  1. 9
  1. 1.2. O‘zbek adabiyotida mansura janrining taraqqiyoti…………......................
  1. 20
  1. Bob bo‘yicha xulosalar........................................................................................
  1. 43
II BOB. IBROHIM G‘AFUROV IJODIDA MANSURA JANRI.................45
2.1. “Hayo – xaloskor” kitobi – mansuralar majmuasi sifatida………………...45
2.2. Mansuralarning mavzu ko‘lami va undagi muallif g’oyasi………………..59
Bob bo‘yicha xulosalar........................................................................................69
III BOB. IBROHIM G‘AFUROV MANSURALARI BADIIYATI..............71
3.1. Ijodkor mansuralarida obrazlar tizimi..........................................................71
3.2. Mansuralarda syujet va kopzitsiya jihatlari , badiiy til xususiyatlari...........81
Bob bo‘yicha xulosalar........................................................................................89
UMUMIY XULOSALAR.................................................................................91
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI.....................................94
Sotib olish