Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	1.9MB
Покупки	0
Дата загрузки	24 Октябрь 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

Zarafshon iqtisodiy rayoni qishloq xo’jaligi

35XULOSA
Iqtisodiy rayon Zarafshon daryosining o’rta va quyi qismini, qadimda uning
tasirida vujudga kelgan xo’jalikning hududiy tizimini o’z ichiga oladi. U
hozirgi kunda Buxoro, Navoiy va Samarqand viloyatlaridan tashkil
topgan. Taxminan , xuddi shunday ko’lamda mazkur rayon 60-70 yillarda
ham ajratilgan edi. Rayonning umumiy maydoni 168,1 ming km bo’lib, u
mamlakat hududining 37.4 foizni tashkil qiladi. Bu jihatdan Zarafshon iqtisodiy
rayoni O’zbekistonda faqat Quyi Amudaryo rayonidan biroz kichikroq, holos.
Aholisi 4872 ming yoki respublika umumiy aholisining deyarli 1/5 qismiga
barobar. Malumki, so’nggi yillarda mutaxassislar tomonidan bu erda Buxoro-
Navoiy (Qizilqum) va Samarqand iqtisodiy rayonlari ajratilib kelinar edi. Xuddi
shu tarkibda bu mintaqa hozir ham o’rta umumtalim maktablarida o’qitilib
kelinmoqda. Bazi bir ilmiy adabiyotlarda esa Samarqand viloyati hatto qo’shni
Qashqadaryo bilan birgalikda ko’rilmoqda. Xo’sh, Zarafshon iqtisodiy rayonini
aynan shu tarkibda ajratilishiga nimalar asos bo’lib xizmat qiladi? Bu xususda
quyidagilarni ko’rsatish mumkin:
♦ sug’orish manbai, yani Zarafshon daryosining umumiyligi;
♦ qazilma boyliklarining, ayniqsa rangdor metallurgiyaga tegishli
konlarning mavjudligi;
♦ mamlakatimizning ikki qadimiy shaharlarining (Samarqand va Buxoro)
joylashganligi;
♦ geografik o’rnining umumiyligi, rayonning O’zbekiston hududining
markazida joylashganligi va h.k.
Sanoat-agrar iqtisodiy rayonlardan biri bo’lib, O’zbekiston yalpi sanoat
maxsulotining 8% ini, paxtasining 12% ini, pillasining 15% ini, qorako’l
terilarining 44,5% ini etkazib beradi.Buxoro-Qizilqum iqtisodiy rayoni respublika
markazida joylashgan. U shimolda Qozog’iston Respublikasi, sharqda Samarqand
iqtisodiy rayoni, janubi-sharqda Qashqadaryo iqtisodiy rayoni, janubi-garbda
Turkmaniston Respublikasi va shimoli-garbda va garbda Quyi Amudaryo iqtisodiy

26ming gektari yemhashak yetishtirish bilan band. Shu yilda 146 ming gektarga
bug’doy ekilgan, yalpi hosil 781 ming tonna, hosildorlik 53,6 s/ga. Paxta
maydonlaridan 235 ming t paxta xom ashyosi yoki har bir gektar yerdan 25,7
sentnerdan hosil olingan. Tamakichilik Urgut tumanida tashkil etilgana. Boshqa
texnika va moyli ekinlardan masxar, kungaboqar, shuningdek, zig’ir va kunjut
ham ekiladi. Kartoshka 11,6 gektar yerni egallaydi, yalpi hosil 450 ming t.
Uzum 34,2 ming gektarda, o’rtacha bir yilda 420 ming tonna yetishtiriladi.
Kartoshka va uzum yetishtirishda Bulung’ur tumani yetakchilik qiladi. Viloyat
bo’yicha yirik shoxli mollar soni 1285 ming boshga yaqin (respublikada 1-
o’rinda turadi), qo’y va echkilar 1827 ming bosh. Bir yilda yetishtirilgan
qorako’l teri 93 ming dona atrofida, pilla 2737 tonnani, jun 4384 t, sut 930 ming
t, go’sht (tirik vaznda) 204 ming tonnani tashkil etadi. Qishloq xo’jaligining
ixtisoslashuvi quyidagicha: Urgut tumanida tamakichilik, bog’dorchilik,
uzumchilik, Qo’shrabot va Nurobodda, asosan chorvachilik, Bulung’urda
bog’dorchilik va uzumchilik, kartoshka yetishtirish, Samarqand, Urgut va
Toyloq tumanlarida shahar atrofi qishloq xo’jaligi va h.k. Paxta sug’orma
dehqonchilik rayonlarida (Pastdarg’om, Paxtachi, Ishtixon, Narpay, Payariq,
Oqdaryo va b.), g’alla paxta bilan birgalikda, shuningdek, lalmikor yerlarda-tog’
etaklarida yetishtiriladi. Viloyat agroiqtisodiyotida chorvachilik ham katta
o’ringa ega. Uning geografiyasida go’sht yetishtirish bo’yicha Urgut tumani
keskin ajralib turadi – mintaqa jami go’sht mahsulotining 16,6 foizini beradi.
Sut borasida ham Urgut hamda Ishtixon va Kattaqo’rg’on tumanlari
ixtisoslashgan hisoblanadi. Tabiiyki, parrandachilik, jumladan tuxum
yetishtirish, odatda, yirik shaharlar atrofida rivojlangan bo’ladi. SHu bois,
mazkur chorvachilik mahsulotining 2/3 qismi birgina Samarqand tumanida
tayyorlanadi. Samarqand viloyatida nomoddiy ishlab chiqarishda jami ishchi va
xizmatchilarning 33,2 foizi (436 ming kishi) band. Sog’liqni saqlash tizimida
jami 125 muassasa mavjud, ularning ko’pchiligi byudjet tasarrufida. Har 10000
kishiga to’g’ri keladigan bemor o’rinlari 41,4 ta. Mintaqada aholi salomatligini
tiklashga qaratilgan ko’plab rekreatsiya ob’ektlari – oromgoh va sihatgohlar

20 14%
23%
63%2020-yil 1-yanvar holati bo'yicha aholi tarkibi.
Navoiy viloyati misolida
Mehnatga layoqatli yoshdan kattalar Mehnatga layoqatli yoshdan kichiklar
Mehnatga layoqatli yoshidagilar
3-rasm. Navoiy viloyati aholisi tarkibida mehnatga yaroqli qismi va boshqalar.
Tumanlarning aholi soni 27 mingdan (Tomdi) 143 ming kishigacha
(Xatirchi) farq qiladi. Viloyat aholisi o’sish surati 120.0 foiz, o’rtacha yillik
ko’payish 1.70%. Bu borada u faqat Sirdaryo viloyatidan ustunroq, holos. Navoiy
viloyatida tug’ilish koeffitsienti oxirgi 1999-2008 yillarda 19-20 promillega,
o’lim 5.0-5.3 ga, tabiiy ko’payish 14-15 promillega teng. Tug’ilishning eng yuqori
ko’rsatkichlari Xatirchi va Nurota tumanlariga to’g’ri keladi. Ayni vaqtda tashqi
migratsiyaning aholi sonini o’sishiga tasiri ayrim yillarda salbiy. Masalan, 1998
yilda shahar joylarda migratsiya qoldig’i minus 1.3 ming kishini tashkil
qilgan. Viloyatda 6 shahar va 7 shaharcha mavjud bo’lib, ularning barchasida
jami aholining 40,4foiz yashaydi. Ko’rinib turibdiki, umumiy urbanizatsiya
ko’rsatkichi bu erda ancha yuqori. Mazkur holat, bir tomondan, hududda chindan
ham sanoatning nisbatan yaxshi rivojlanganligi bilan izohlansa, ikkinchi
tomondan, intensiv qishloq xo’jaligi uchun imkoniyat cheklanganligi bilan bog’liq
Navoiy shahrining aholisi 141 ming kishi , u mamlakatimizdagi 17 katta shaharlar
qatoriga kiradi. Takidlash joizki, Navoiy bunday darajaga boshqa tengqur
shaharlarga qaraganda juda tez, qisqa muddatga erishdi.

17Viloyatda 11 shahar va 2 shaharcha mavjud bo’lib, ularda jami aholining
31,1foizi yashaydi. Buxoro (Buxoroi Sharif) aholi soniga ko’ra respublikamizda
Toshkent, Namangan, Samarqand va Andijondan so’ng beshinchi o’rinda turadi;
bu erda 240 ming kishidan ziyodroq aholi istiqomat qiladi. Buxoro viloyatining
ikkinchi shahri Kogon (53 ming kishi); undan keyingi pog’onani esa qo’hna
/ijduvon egallaydi. Qolgan shaharlarda aholi soni 20 ming kishidan kamroq
Viloyat shaharchalar soni bo’yicha O’zbekistonda eng oxirgi o’rinda-bu erda atigi
Zafarobod va Jondor shaharchalari mavjud bo’lib, ularning har birida 6-8 ming
kishidan aholi yashaydi, holos. Mehnat resurslari 752 ming kishi, shundan 600
ming kishiga yaqini xo’jalikning turli shakllarida band. Boshqa hududlarda
o’xshash bu erda ham ishchi kuchidan samrali foydalanish muammosi mavjud.
Birgina 2000 yilda qishloq xo’jaligidan 7,5 ming ortiqcha ishchi kuchi boshagan.
Xo’jaligining umumiy tarifi . Viloyat iqtisodiyoti agrar-industrial yo’nalishga
ega. Mustaqillik yillarida Buxoro viloyati ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish
ko’rsatkichlari bo’yicha respublikamizda eng oldingi o’rinlarda. Masalan, ana shu
yillarda bu erda sanoat mahsuloti 3 martadan ziyodroq ko’paydi.
(solishtirma narxda). Agar Buxoro viloyati sanoatining rivojlanish indeksi 1991
yilda 0,50, yani o’rtacha respublika ko’rsatkichidan 2 marta past bo’lgan
bo’lsa, hozirgi kunda u 1,25 ni tashkil qiladi ; mazkur makroiqtisodiyot
tarmog’ining rivojlanishi bo’yicha viloyat O’zbekistonda 9 o’rindan 6 o’ringa
chiqib oldi.

32ko’rinishida shakllanmagan. Zarafshon iqtisodiy rayoni transchegaraviy
xususiyatga ega bo’lgan Zarafshon daryosining o’rta va quyi qismini o’z ichiga
oladi. Tabiiy geografik jihatdan uning aksariyat qismi Qizilqum cho’llaridan
iborat. Tog’li hududlar qisman Samarqand viloyatida, voha va vodiylar esa tarqoq
holda joylashgan. SHunga muvofiq holda rayon xo’jaligining hududiy tarkibi ham
shakllangan. Uning ichida maydoni bo’yicha Navoiy, demografik salohiyatiga
ko’ra esa Samarqand viloyati ajralib turadi. Buxoro viloyati bu borada o’rtacha
mavqega ega. Buxoro viloyati respublikamizning muhim qishloq xo’jaligi
rayonlaridan biridir. Bu yerda ayniqsa paxta yetishtirish, qorako’lchilik yaxshi
rivojlangan.
6-rasm.Yaylovlardagi qoramollar.
Viloyatning cho’llik xususiyati bu yerda “foydali yer” koeffitsiyentining
pastligiga sabab bo’lgan. Masalan, jami 4197,3 ming gektar yerdan 2807,4 ming
gektari yoki 66,9 foizi qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yerlarga to’g’ri keladi.
Ularning katta qismi esa ekstensiv chorvachilikka xizmat qiluvchi pichanzor va
yaylovlardan iborat. Qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yerlar ulushi Peshku,
Vobkent, Romiton, G’ijduvon va Qorako’l kabi tumanlarda ancha yuqori. Intensiv
qishloq xo’jaligi, xususan dehqonchilikni rivojlantirishda sug’oriladigan yerlarning
ahamiyati katta. Bunday yerlar viloyatda 227 ming ga yoki jami qishloq xo’jaligida

24II.BOB . Z ARAFSHON IQTISODIY RAYONIDAGI QISHLOQ XO ’ JALIGI
TARMOQLARINI RAYONLASHTIRISH
2.1. Qishloq xo’jaligining rivojlanishi va tarmoqlar tarkibi viloyatlar
misolida
Samarqanda viloyatining xo’jaligi agrar-industrial yo’nalishda bo’lib,
sanoat, qishloq xo’jaligi, transport va ijtimoiy sohalar, jumladan, turizm ham
rivojlanib bormoqda. Mintaqa yalpi hududiy mahsuloti tarkibida sanoat 10,7 %,
qurilish 7,7 %, qishloq xo’jaligi 37,2 %, transport va aloqa 7,5 %, savdo va
umumiy ovqatlanish 7,3 va soliqlar 2,2 foizni tashkil qiladi. Qishloq
xo’jaligining hissasi bo’yicha viloyat Surxondaryo, Sirdaryo va Jizzax
viloyatlari qatorida turadi. Samarqand viloyati sanoati ko’p tarmoqli xususiyatga
ega. Bu yerda oziqovqat, mashinasozlik, yengil, kimyo, farfor sanoati yaxshiroq
rivojlangan. Mustaqillik yillarida qurilgan avtomobilsozlik zavodlari mintaqa
iqtisodiy salohiyatini ko’tarishda katta ahamiyatga ega bo’ldi. Shu bilan birga
tamaki, farfor idishlar, yengil sanoat mahsulotlarini ishlab chiqirishda ham faol
ishtirok etmoqda; hammasi bo’lib 2730 ta, shu jumladan 33 ta yirik sanoat
korxonalari faoliyat ko’rsatgan, ularda 35,4 ming ishchi xodim xizmat qiladi.
Samarqand viloyati respublikamiz agroiqtisodiyotida muhim o’ringa ega.
Mintaqada, qolgan viloyatlardan farq qilib, qishloq xo’jaligi ko’p tarmoqli. Bu
yerda paxtachilik va g’allachilikdan tashqari bog’dorchilik, uzumchilik, tamaki
yetishtirish ancha yaxshi rivojlangan. Uzumchilik bo’yicha u Toshkent viloyati
bilan birgalikda O’zbekistonda yetakchi hisoblanadi. Hozirgi kunda viloyatning
5 qishloq tumanida paxta yetishtirilmaydi. Dehqonchilik bilan bir qatorda
chorvachilik ham rivojlanib bormoqda. Ayniqsa, qo’ychilik, qorako’l qo’ylarini
boqish (asosan, Qarnob cho’lida) katta ahamiyatga ega. Dehqonchilikning yalpi
qishloq xo’jaligi mahsulotlari tarkibi 62,8 % yetkazib beradi.Samarqand
viloyatida jami qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yer maydoni 1295,0 ming
ga yoki viloyat umumiy hududining 77,2 % demakdir. Nurobod, Qo’shrabot,
Paxtachi va Payariq tumanlari ajralib turadi . Sug’oriladigan yerlar 310 ming ga
bo’lib, ular umumiy qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yerlarning 23,9 foizini
tashkil qiladi (qishloq xo’jaligi yer fondidan intensiv foydalanish koeffitsiyenti

7Viloyatning yer maydoni katta, biroq suv resurslarining yetishmasligi sababli
ushbu omilning mintaqa iqtisodiyotini rivojlanishidagi roli biroz cheklangan.
Yaqin o’tmishda bu yerda sobiq Ittifoqda dong’i ketgan Gazli tabiiy gaz koni
mavjud edi. Hozirgi vaqtda ham Buxoro viloyatida mazkur yoqilg’i turining
zahiralari bor (Jarqoq, Uchqir, Qandim, Quvachi, Xauzak, Dengizko’l va boshqa
konlar). Gazli, O’rtabuloq va Jarqoq konlaridan qisman neft qazib olinadi. Yoqilg’i
resurslaridan tashqari viloyat hududida qurilish materiallari xom ashyosi mo’l.
Jumladan, Kogon va Qorovulbozor atrofida ohaktosh va gips, Tasqozg’onda grafit,
Tozbuloqda marmar, Jonkeldida granit va mineral bo’yoq konlari mavjud.
Shuningdek, janubda g’isht va kulolchilik uchun tegishli xomashyo (Buxoro,
Vobkent va b.), G’ijduvon tumanining chekka shimolisharqida rangdor metallar
koni (Zafarobod) joylashgan, Yangiqo’zg’onda oltin zaxiralari bor. Umuman esa,
viloyatda aniqlangan qazilma boyliklar ko’proq yoqilg’i va qurilish sanoatini
rivojlantirishda ahamiyatlidir. Buxoro viloyatining iqlimi asosan yaylov
chorvachiligiga qulayroq, sug’orma dehqonchilik uchun esa bu yerda sharoit uncha
yaxshi emas. Zarafshon daryosi viloyat hududining sharqiy chekkasiga yetib
keladi, xolos, sug’orish uchun esa suv ko’proq Amudaryodan olinadi. Aynan shu
maqsadda Amu Qorako’l, Amu Buxoro, Yomonjar kanallari qurilgan. Qo’shni
Navoiy viloyatida joylashgan Quyimozor suv omborlaridan shu nomli kanal
boshlanadi va u Buxoro, Kogon, Jondor tumanlarining bir qismini sug’oradi.
Bulardan tashqari, Zarafshon, Xayrobod, Shofirkon kabi kanallar, Sho’rkul suv
ombori ham mavjud. Viloyatda juda ko’p kollektorlar (zovurlar) hamda oqova
ko’llar (qora ko’llar) joylashgan. Ularga misol qilib Shimoliy, Og’itma, Parsonko’l
zovurlari, Dengizko’l, Sho’rko’l, Oyoqog’itma, Sho’rxok, Qoraqir ko’llarini
keltirish mumkin. 1993 yilda qurilgan Damxo’ja - Buxoro suv quvuri viloyat
markazini ichimlik suvi bilan ta’minlashda katta ahamiyatga ega bo’ldi. Biroq
shunga qaramasdan, bu yerda suv muammosi keskin. Yuzaga kelgan holat nafaqat
qishloq xo’jaligiga, balki aholining salomatligiga ham katta ta’sir ko’rsatadi.
Umuman olganda, yuqorida ta’kidlanganidek, Buxoro viloyati tipik cho’l
mintaqasidir. Katta qumliklardan biri - Qizilqum bu hududni ham qamrab olgan.

38ILOVALAR
Mehnat resurslari tarkibi Navoiy viloyati misolida.

3KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Iqtisodiy rayon qishloq xo’jaligini o’rganish,
uning iqtisodiy rayon hududlari bo’yicha taqsimlanihini, qaysi hududlar qanday
turdagi qishloq xo’jaligi tarmog’iga ixtisoslashganini o’rganish asosiy maqsad va
dolzarbligi hisoblanadi. İqtisodiy rayon Zarafshon daryosining o’rta va quyi
qismini, qadimda uning tasirida vujudga kelgan xo’jalikning hududiy tizimini o’z
ichiga oladi. U hozirgi kunda Buxoro, Navoiy va Samarqand viloyatlaridan tashkil
topgan. Taxminan, xuddi shunday ko’lamda mazkur rayon 60-70 yillarda ham
ajratilgan edi. Rayonning umumiy maydoni 168,1 ming km bo’lib, u mamlakat
hududining 37.4 foizni tashkil qiladi. Bu jihatdan Zarafshon iqtisodiy rayoni
O’zbekistonda faqat Quyi Amudaryo rayonidan biroz kichikroq, holos. Aholisi
4872 ming yoki respublika umumiy aholisining deyarli 1/5 qismiga
barobar.Malumki, so’nggi yillarda mutaxassislar tomonidan bu erda Buxoro-
Navoiy (Qizilqum) va Samarqand iqtisodiy rayonlari ajratilib kelinar edi. Xuddi
shu tarkibda bu mintaqa hozir hamo’rta umumtalim maktablarida o’qitilib
kelinmoqda. Bazi bir ilmiy adabiyotlarda esa Samarqand viloyati hatto qwshni
Qashqadaryo bilan birgalikda ko’rilmoqda. Xo’sh, Zarafshon iqtisodiy rayonini
aynan shu tarkibda ajratilishiga nimalar asos bo’lib xizmat qiladi? Bu xususda
quyidagilarni ko’rsatish mumkin: sug ’ orish manbai, yani Zarafshon daryosining
umumiyligi; qazilma boyliklarining, ayniqsa rangdor metallurgiyaga tegishli
konlarning mavjudligi;mamlakatimizning ikki qadimiy shaharlarining (Samarqand
va Buxoro) joylashganligi;geografik o ’ rnining umumiyligi, rayonning O’zbekiston
hududining markazida joylashganligi va h.k. To’g’ri, hozirgi kunda Buxoro vohasi
ko’proq Amudaryo suvlari bilan sug’oriladi. Biroq,bu hududning, aniqrog’i
Movarounnahrning tarixida Zarafshon daryosining ahamiyati katta bo’lgan;
Buxoro uning quyi, Samarqand esa daryoning yuqori qismida joylashgan, ular
o’lkaning boy o’tmishida navbatma-navbat etakchilik qilishgan, poytaxt rolini
bajarib kelingan.
Navoiy viloyati boshqalarga qaraganda kechroq tashkil etilgan bo’lib, u
qo’shni –Buxoro hamda Samarqand viloyatlarini bog’lab turadi. Ayni vaqtda

23uning aholisi Kattaqo’rg’on tumanini viloyatga bo’ysunuvchi shu nomli shahar
bilan qo’shib hisoblaganda ham ko’proq (431,1 ming kishi). Samarqand tumanida
220,0, Pastdarg’omda 307,5 ming kishi va h.k. Ushbu tumanlar respublikamizda
demografik salohiyati eng yuksak qishloq tumanlari sirasiga kiradi (Jumladan,
Urgut tumani bu borada yetakchi). Eng kam aholi soni esa asosan cho’l va
tog’liklardan iborat Qo’shrabot (112 ming kishi) va Nurobod (130 ming kishi)
qayd etiladi. Aholi zichligi o’rtacha 1 km2 maydonga 203 kishi; eng katta
ko’rsatkich Toyloq qishloq tumani (617), Samarqanda (459), Narpay (415) va
Oqdaryoda (375 kishi). Samarqand va Tayloq tumanlarining ko’rsatkichi Farg’ona
vodiysi qishloq tumanlariga o’xshab ketadi.

13dehqonchilikni yuritish maqsadida Quyimozor, Sho’rko’l, To’dako’l suv
omborlari qurilgan. Shuningdek, bu yerda Amu Buxoro, O’rtacho’l, Konimex
kanallari ham bor. Nisbatan katta maydonni egallagan Haydarko’lning esa
(uning boshlanish qismi qo’shni Jizzax viloyatida) qishloq xo’jaligida ahamiyati
deyarli yo’q
Samarqand viloyati. Samarqand viloyati respublikamizda eng birinchilar
qatorida tashkil etilgan. U 15 yanvar 1938 yilda ushbu ma’muriy maqomni
olgan. Maydoni 16,8 ming kv.km yoki O’zbekiston hududining 3,7 foiziga teng.
Uncha katta bo’lmagan mintaqada, 2014 yilning ma’lumotlariga qaraganda,
3412,8 ming aholi yashagan. Bu mamlakat aholisining 11,2 foizi demakdir.
Hududining ko’lami bo’yicha respublikamizda 7-o’rinda, aholisiga ko’ra esa
birinchi o’rinda turadi. Bundan to’g’ridan-to’g’ri xulosa chiqarish mumkinki,
viloyat aholisining zichligi o’rtacha mamlakat ko’rsatkichiga qaraganda deyarli
3 marta yuqori. Viloyatning demografik salohiyati ancha katta bo’lsada, asosiy
makroiqtisodiy ko’rsatkichlar bo’yicha u uncha ajralib turmaydi. Samarqand
viloyati respublika yalpi ichki mahsulotining 6,2 foiz, sanoat ishlab
chiqarishining 5,4 foiz,, xalq iste’mol mollarining 10,0 foiz,, kapital
qo’yilmalarning 6,1 foiz,, qurilishning 4,8 foiz, chakana savdo hajmining 8,3
foiz, va pullik xizmatning 9,5 foizini ta’minlaydi. Samarqand viloyati ma’muriy
jihatdan 14 ta qishloq tumanlari, 11 shahar va 88 ta shaharchalardan iborat. Bu
yerda 125 ta qishloq fuqarolar yig’inlari, 1871 ta qishloq aholi punktlari mavjud.
Maydoni bo’yicha eng katta tuman Nurobod - 4,86 ming kv. km yoki viloyat
hududining 28,9 foiz,. Viloyatning ikkinchi “qanoti” – Qo’shrabot tumani ham
ancha katta - 2,16 ming kv km. Ayni vaqtda Toyloq tumani hududi atigi 0,28
ming kv km. Samarqand viloyati mamlakatimiz milliy iqtisodiyotida muhim
mavqega ega. Bu yerda mashinasozlik, oziqovqat sanoatlari, paxta, uzum,
tamaki yetishtirish, xalqaro turizm ixtisoslashgan tarmoqlar hisoblanadi.
Samarqand viloyati qulay geografik o’rinda, respublikamizning markaziy
qismida joylashgan. U g’arb va shimolig’arbda Navoiy, shimolisharqda Jizzax,
janubda Qashqadaryo viloyatlari bilan, janubisharqda qisqa masofada Tojikiston

11mavjud, xolos. Eng kichik tuman-Karmana va eng katta tuman-Uchquduq
o’rtasidagi tafovut 49,1 martaga barobar. Navoiy viloyati respublikamiz hududiy
mehnat taqsimotida asosan tog’- kon sanoati, xususan rangli metallurgiya,
kimyo, qurilish materiallari sanoati hamda qishloq xo’jaligida go’sht-jun
chorvachiligiga ixtisoslashgan. Uning hissasiga respublika yalpi ichki
mahsulotining 5,4, sanoat ishlab chiqarishining 10,6, qishloq xo’jaligi yalpi
mahsulotining 4,7, chakana savdo aylanmasining 4,0, pullik xizmatlarning 3,0
foizi to’g’ri keladi. Eksport va importda viloyat ulushi 2,9 va 4,5 foiz. Sanoat
mahsulotining qiymati bo’yicha Navoiy viloyati respublikamizda oldingi
o’rinlarda turadi. Viloyat mamlakatimizning markaziy va shimoliy qismida
joylashgan. U katta masofada Qozog’iston Respublikasi bilan chegaradosh.
Shuningdek, viloyat hududi g’arbda Buxoro, janub va janubisharqda Samarqand
va qisman Jizzax viloyatlari bilan, shimolda va shimolig’arbda Qoraqalpog’iston
Respublikasi bilan, janubda juda qisqa masofada Qashqadaryo viloyati bilan
tutash. Navoiy viloyati o’zining orografik xususiyatlari bo’yicha respublikaning
boshqa mintaqalaridan keskin farq qiladi. Uning hududida kichik-kichik qoldiq
tog’liklar mavjud. Viloyat hududi, eng avvalo, o’zining oltin zahiralari bilan
ajralib turadi. Bu yerda uran, fosforit, asbest, dala shpati, marmar, qurilish
materiallari xom ashyosi va boshqa konlar ham mavjud. Aynan ana shu mineral
xom ashyo resurslari viloyat iqtisodiyotini shakllantirish, uning ishlab chiqarish
va eksport salohiyatini rivojlantirishda muhim rol o’ynaydi. Aniqroq aytadigan
bo’lsak, oltin Oltintov, Ko’kpatas, Jeltoy, Tomdibuloq, Belpontov, Muruntov,
Amantoytov, Adjibugur, Aristontol va boshqalarda, fosforit Jeroy-Sardoba
konida, marmar G’ozg’on, Oqtov, Ko’kpatasda, oxaktosh Tomdibuloqda,
polimetal rudalar Oqetpes, Ko’kmanachi, Visokovoltnoye, Qorabugutda, mis
Qoramurunda, turli xil qurilish materiallari xom ashyosi Oytim, Bepasan,
Azkamar, Jeroy kabi konlarda bor. Iqlimi nihoyatda quruq va kontinental,
yog’insochin miqdori juda oz (o’rtacha 100-200 mm). Bu esa viloyatda qishloq
xo’jaligini, xususan uning dehqonchilik tarmog’ini rivojlantirishga qulay sharoit
yaratmaydi. Shu bois, Navoiy viloyati asosan yaylov chorvachiligi,

5I.BOB. Z ARAFSHON IQTISODIY RAYONI GEOGRAFIK O ’ RNI ,
TABIIY SHAROITI VA MEHNAT RESURSLARI
1.1. Iqtisodiy rayon geografik o’rni va tabiiy resurslari.
İqtisodiy rayon Zarafshon daryosining o’rta va quyi qismini, qadimda uning
tasirida vujudga kelgan xo’jalikning hududiy tizimini o’z ichiga oladi. U
hozirgi kunda Buxoro, Navoiy va Samarqand viloyatlaridan tashkil
topgan. Taxminan , xuddi shunday ko’lamda mazkur rayon 60-70 yillarda
ham ajratilgan edi. Rayonning umumiy maydoni 168,1 ming km bo’lib, u
mamlakat hududining 37.4 foizni tashkil qiladi. Bu jihatdan Zarafshon iqtisodiy
rayoni O’zbekistonda faqat Quyi Amudaryo rayonidan biroz kichikroq, holos.
Aholisi 4872 ming yoki respublika umumiy aholisining deyarli 1/5 qismiga
barobar. Malumki, so’nggi yillarda mutaxassislar tomonidan bu erda Buxoro-
Navoiy (Qizilqum) va Samarqand iqtisodiy rayonlari ajratilib kelinar edi. Xuddi
shu tarkibda bu mintaqa hozir ham o’rta umumtalim maktablarida o’qitilib
kelinmoqda. Bazi bir ilmiy adabiyotlarda esa Samarqand viloyati hatto qo’shni
Qashqadaryo bilan birgalikda ko’rilmoqda. Xo’sh, Zarafshon iqtisodiy rayonini
aynan shu tarkibda ajratilishiga nimalar asos bo’lib xizmat qiladi? Bu xususda
quyidagilarni ko’rsatish mumkin:
♦ sug’orish manbai, yani Zarafshon daryosining umumiyligi;
♦ qazilma boyliklarining, ayniqsa rangdor metallurgiyaga tegishli konlarning
mavjudligi;
♦ mamlakatimizning ikki qadimiy shaharlarining (Samarqand va Buxoro)
joylashganligi;
♦ geografik o’rnining umumiyligi, rayonning O’zbekiston hududining
markazida joylashganligi va h.k.
To’g’ri, hozirgi kunda Buxoro vohasi ko’proq Amudaryo suvlari bilan
sug’oriladi. Biroq, bu hududning, aniqrog’i Movarounnahrning tarixida Zarafshon
daryosining ahamiyati katta bo’lgan; Buxoro uning quyi, Samarqand esa daryoning
yuqori qismida joylashgan , ular o’lkaning boy o’tmishida navbatma-navbat

33foydalaniladigan yerlarning 8,1 foizini tashkil qiladi. Ko’rinib turibdiki, bu raqam
nihoyatda past bo’lib, yuqorida qayd etilgan Buxoro viloyatining eng muhim
cho’llik xususiyatini isbotlab beradi. Navoiy viloyatida qishloq xo’jaligi viloyat
yalpi hududiy mahsulotining atigi 15,0 foizini, mamlakat yalpi ichki mahsulotining
4,7 foizini beradi. Agroiqtisodiyot tizimida chorvachilik, asosan uning jun - go’sht
yo’nalishi yetakchilik qiladi. Uning hissasiga jami qishloq xo’jalik
mahsulotlarining 54,1 foizi to’g’ri keladi. Aksincha, yaylov va pichanzorlar
markaziy va shimoliy hududlarda ko’p. Bu yerlarda yaylov chorvachiligi, asosan
qo’y, jumladan, qorako’l qo’ylari boqish uchun sharoit qulayroq. Tomdi va
Uchquduq tumanlarida pichanzor va yaylovlar jami ekin maydonining 100 foizini,
Konimexda 99,5 % tashkil qiladi . Tabiiyki, chorvachilikka ixtisoslashgan
mintaqalarda yem-hashak bazasi ham mustahkam bo’lmog’i lozim. Biroq, Navoiy
viloyatida asosan yaylov chorvachiligi rivojlangan, yem-hashak ekinlari esa 7,5-
8,0 ming gektarga ekiladi.
Samarqand viloyati respublikamiz agroiqtisodiyotida muhim o’ringa ega.
Mintaqada, qolgan viloyatlardan farq qilib, qishloq xo’jaligi ko’p tarmoqli. Bu
yerda paxtachilik va g’allachilikdan tashqari bog’dorchilik, uzumchilik, tamaki
yetishtirish ancha yaxshi rivojlangan. Uzumchilik bo’yicha u Toshkent viloyati
bilan birgalikda O’zbekistonda yetakchi hisoblanadi. Hozirgi kunda viloyatning 5
qishloq tumanida paxta yetishtirilmaydi. Dehqonchilik bilan bir qatorda
chorvachilik ham rivojlanib bormoqda. Ayniqsa, qo’ychilik, qorako’l qo’ylarini
boqish (asosan, Qarnob cho’lida) katta ahamiyatga ega. Dehqonchilikning yalpi
qishloq xo’jaligi mahsulotlari tarkibi 62,8 % yetkazib beradi.Samarqand viloyatida
jami qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yer maydoni 1295,0 ming ga yoki viloyat
umumiy hududining 77,2 % demakdir. Nurobod, Qo’shrabot, Paxtachi va Payariq
tumanlari ajralib turadi . Viloyat bo’yicha yirik shoxli mollar soni 1285 ming
boshga yaqin (respublikada 1-o’rinda turadi), qo’y va echkilar 1827 ming bosh. Bir
yilda yetishtirilgan qorako’l teri 93 ming dona atrofida, pilla 2737 tonnani, jun
4384 t, sut 930 ming t, go’sht (tirik vaznda) 204 ming tonnani tashkil etadi.
Qishloq xo’jaligining ixtisoslashuvi quyidagicha: Urgut tumanida tamakichilik,

36rayoni bilan chegaradosh. Iqtisodiy rayonning geografik o’rin iqtisodiy aloqalar
uchun qulay bo’lib, chegaradosh iqtisodiy rayonlar va qo’shni respublikalar bilan
temir yo’l, avtomobil, suv yo’llari va boshqa yullar orqali xom ashyo va
maxsulotlar ayirboshlaydi. Iqtisodiy rayonda sanoatning tez o’ sishi, keng kulamda
olib borilayotgan qurilishlar va qo’riq erlarning ochilishi mehnat resurslariga
bo’lgan talabni oshirmokda. Bu esa aholining hududiy-ishlab chiqarish majmualari
asosida joylashtirishni takozo etadi. Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki
iqtisodiy rayon qishliq xo’jaligi juda xilma xil bo’lib xududda barcha turdagi
qishloq xo’jaligi tarmoqlarini uchratish mumkin. Lekin rayonning hamma
qismlarida ham qishloq xo’jaligi bilan shug’ullanib bo’lmaydi. Tomchilatib
sug’orish texnologiyasini amamlga tatqiq etish orqali rayonning yana ko’p
hududlarida qishloq xo’jaligi bilan shug’ullanish mumkin.

161.2. Iqtisodiy rayon aholisi va mehnat resurslari
Iqtisodiy rayon aholisi va mehnat resurslarini ushbu iqtisodiy rayonda
joylashgan uchta viloyat aholisi hamda mehnat resurslari birgalikda tashkil
etadi. Quyida ularning har biri bilan alohida tanishib o’tamiz.
Buxoro viloyati; Aholi soni 1437 ming kishi, u 1989 yilga nisbatan (1136 ming)
deyarli 1,3 martaga yoki 300 ming kishiga ko’paygan. Tug’ilish bu erda har ming
aholiga 20 kishi o’lim ko’rsatkichi 4,6 kishiga to’g’ri keladi. Demak, tabiiy
ko’payish 15,0-15,5 promille, yoki 1,5 foizga barobar. Tug’ilish koeffitsenti faqat
Buxoro shahrida pastroq (13,1 promille), qishloq tumanlari doirasida esa u katta
farq qilmaydi (20-24 promille). Aholi migratsiyasi shahar va qishloq joylarida
manfiy natijaga ega. Masalan, 1997 yilda migratsiya qoldig’i shaharlarda minus
2,0 ming, 1998 yilda esa 1,9 ming kishiga teng bo’lgan, qishloqlarda mazkur
ko’rsatkich 800-900 kishini (minus) tashkil qiladi. Aholi viloyat hududida
nihoyatda notekis joylashgan. O’rtacha zichlik 1 km maydonga 36 kishiga teng
holda u bevosita Buxoro-Qroako’l vohasida ancha yuqori ko’rsatkichga
ega. Viloyatning katta cho’l qismida esa aholi zichligi juda past. Tumanlar
doirasida ushbu ko’rsatkich Peshkuda o’n kishiga etmasa, u Vobkentda 350
kishini tashkil qiladi.
10%
28%
62%2020-yil 1-yanvar holati bo'yicha aholi
tarkibi. Buxoro viloyati misolida
Mehnatga layoqatli yoshdan kattalar Mehnatga layoqatli yoshdan kichiklar
Mehnatga layoqatli yoshidagilar
1-rasm. Buxoro viloyati aholisi tarkibida mehnatga yaroqli qismi va boshqalar .

37Foydalanilgan adabiyotlar
1.Soliyev o’zbekiston iqtisosiy geografiyasi.
2. O’zbekiston respublikasi statistika boshqarmasi ma’lumotlari.
3. Diagrammalar.uz internet sayti.
4. Buxoro viloyati davlat statistika boshqarmasi ma’lumotlari va Buxoro viloyati
xokimligi ma’lumotlari.
5. Navoiy viloyati statistika boshqarmasi ma’lumotlari.
6. Samarqand viloyati statistika boshqarmasi ma’lumotlari.
7. Fayllar.org internet sayti.
8. O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI NAVOIY
DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI OBLAQULOV HUSAN ABDUSAYIT
O’G’LI “Zarafshon mintaqasida turizmni rivojlantirishning geografik jihatlari” 5A
110501- Aniq va tabiiy fanlarni o’qitish metodikasi (Geografiya) Magistr
akademik darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya ishi.

22yaratilmoqda. Biroq, ishsizlar muammosi mavjud. İqtisodiyot. Viloyat xo’jaligi
ko’proq birlamchi sektorning tog’-kon sanoati va yaylov chorvachiligiga
ixtisoslashgan. Respublika mehnat taqsimotida rangdor metallurgiya,
kimyo, qurilish materiallari, elektr energetika va qorako’lchilik mahsulotlarini
etishtirish bilan ajralib turadi. Boshqa viloyatlarda bo’lganidek, bu erda ham bozor
islohotlari amalga oshirilmoqda. Qishloq xo’jaligining deyarli barcha mahsuloti,
sanoat mahsulotining 71 foiz nodavlatkorxonalarida yaratiladi.
Ushbu ko’rsatkichning nisbatan pastligi viloyat sanoatining ixtisoslashuv
xususiyatlariga bog’liq Navoiy viloyatida 20 dan ortiq qo’shma korxonalar
mavjud. Ulardan eng kattalari «Qizilqumtsement», «Qizilqum-Rus-Nur»,
«Elektroximzavod», «Zarafshon-Nyumont» va boshqalar. Ushbu korxonalarning
ko’pchiligi viloyatning tashqi savdo oborotida faol qatnashadi. 2008 yilda ham
viloyatda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning yuqori ko’rsatkichlariga erishildi.
Jumladan, yalpi ichki mahsulot 1999 yilga nisbatan solishtirma narxda
104.4foizga, sanoat 102,7, qishloq xo’jaligi 104.5, xalq istemol mollarini ishlab
chiqarish 116.6, savdo oboroti 103,8, aholiga pullik xizmat ko’rsatish 118.5 foizga
o’sdi. Sanoat. Viloyat sanoatining eng muhim xususiyati shundaki, bu erda
o’ndiruvchi (tog’-kon) sanoati ko’proq rivojlangan. Masalan, agar respublikada
ushbu tarmoqqa o’rtacha 14.4 foiz sanoat mahsuloti to’g’ri kelsa,
Navoiy viloyatida bu ko’rsatkich 48.7 foizga teng. Mustaqillik yillarida
viloyat sanoat mahsuloti solishtirma narxda 1.4 martaga o’sdi. Bu davrda xususan
rangdor metallurgiya tezroq rivoj topdi va, ayni paytda sanoat
tarmoq tuzilishining takomillashuviga katta etibor berildi. Biroq, shunga
qaramasdan Navoiy viloyatida asosan bazaviy sohalar-elektr energetika, qurilish
materiallari va tog’-kon sanoati etakchilik qiladi. Shu bilan birga,
respublikamizning ko’pchilik viloyatlariga xos ananaviy tarmoqlar –engil va oziq-
ovqat sanoatiga bu erda nisbatan sust rivojlangan.
Samarqand viloyati. Viloyat aholisi soni bo’yicha O’zbekistonda eng oldinda
turadi. O’tgan asrning so’nggi o’n yilligida aholi sonining o’rtacha yillik
ko’payishi 2,20 foizga teng bo’ldi. Aholi soni bo’yicha Urgut tumani yetakchi,

6etakchilik qilishgan, poytaxt rolini bajarib kelingan. Navoiy viloyati boshqalarga
qaraganda kechroq tashkil etilgan bo’lib, u qo’shni –Buxoro hamda Samarqand
viloyatlarini bog’lab turadi. Ayni vaqtda takidlash joizki, hech qanday iqtisodiy
rayonning chegarasi qatiy bo’lmaganidek, bu erda ham shu hol kuzatiladi.
Masalan, Samarqand qadimdan Qashqadaryoning Shahrisabz mintaqasi hamda
Jizzax viloyatining g’arbiy qismi (/allaorol, Baxmal tumanlari) bilan bog’liq,
Buxoroning neftni qayta ishlash korxonasi-Qorovulbozor zavodi Qashqadaryo
resurslari asosida qurilgan. Qolaversa , Samarqand-Buxoro-Qarshi «uchburchagi»
O’zbekiston iqtisodiy makonida yaqqol ko’zga tashlanib turadi. Ammo, shularga
qaramasdan ushbu rayon aynan uch viloyat tarkibida ajratilgani maqulroq Sababi-
kelajakda Qashqadaryoning qo’shni Surxon vodiysi bilan iqtisodiy aloqalari
kuchayib boradi va ular birgalikda yagona Janubiy iqtisodiy rayonni tashkil
qilishlari mumkin. Zarafshon iqtisodiy rayoni mamlakatimizda ko’zga ko’rinarli
mavqega ega. Ushbu rayon O’zbekiston yalpi ichki mahsulotining 18-20, sanoat va
qishloq xo’jaligi mahsulotlarining 22-23 foizini beradi. Mamlakat ichki mehnat
taqsimotida rayon hosil qiluvchi tarmoqlar sifatida paxtachilik, qorako’lchilik,
rangdor metallurgiya, xalqaro turizm va boshqalar xizmat qiladi. Shuningdek, bu
hududda pilla etishtirish, uzumchilik, kimyo va neft kimyosi, oziq-
ovqat, t o ’qimachilik sanoatlari ham rivojlanib bormoqda. Rayonni g’arbdan
sharqqa tomon kesib o ’tuvchi xalqaro temir va avtomobil yo’llar, sug’orish
inshootlari uning iqtisodiyotini shakllanishida katta ahamiyatga ega.
Buxoro viloyati O’zbekiston Respublikasining g’arbiy qismida joylashgan,
uning qo’shni Turkmaniston davlati bilan chegarasi qisman Amudaryo bo’ylab
o’tadi. Viloyat shimolda, qisqa masofada Xorazm viloyati va Qoraqalpog’iston
Respublikasi bilan, shimol va shimoli sharqda keng miqyosda Navoiy va janubda
Qashqadaryo viloyatlari bilan chegaradosh. Yer usti tuzilishining taxminan
yarmidan ko’prog’i tekislik - Qizilqum cho’llaridan iborat. Balandlik va tog’liklar
asosan viloyatning shimoli sharqi va sharqida joylashgan. Eng baland nuqtasi
dengiz sathidan 800 metrga yaqin bo’lib, u Quljuq tog’ining viloyat hududidagi
qismiga to’g’ri keladi (Shofirkon va Peshku tumanlarining chekkasida).

9majmuasi ko’rinishida shakllanmagan. Zarafshon iqtisodiy rayoni
transchegaraviy xususiyatga ega bo’lgan Zarafshon daryosining o’rta va quyi
qismini o’z ichiga oladi. Tabiiy geografik jihatdan uning aksariyat qismi
Qizilqum cho’llaridan iborat. Tog’li hududlar qisman Samarqand viloyatida,
voha va vodiylar esa tarqoq holda joylashgan.
Shunga muvofiq holda rayon xo’jaligining hududiy tarkibi ham
shakllangan. Uning ichida maydoni bo’yicha Navoiy, demografik salohiyatiga
ko’ra esa Samarqand viloyati ajralib turadi. Buxoro viloyati bu borada o’rtacha
mavqega ega. Buxoro viloyati. Respublikamizning maydoni katta bo’lgan
hududlaridan biri Buxoro viloyati bo’lib, u 15 yanvar 1938 yilda tashkil topgan.
Maydoni 40,3 ming kv. km, O’zbekiston hududining 9,0 foiziga teng va bu
borada Qoraqalpog’iston Respublikasi hamda Navoiy viloyatidan so’ng 3-
o’rinda turadi. Odatda, maydoni katta viloyatlar tabiiy sharoiti xo’jalik nuqtai
nazaridan noqulay tog’ yoki cho’llardan iborat bo’ladi. Buxoro viloyati ham
aynan tipik cho’l mintaqasidir. Aholisi 1756,5 ming kishi yoki respublika
aholisining 5,8 foizi shu hududda yashaydi (2014 y.). Ma’muriy jihatdan u
viloyatga bo’ysunuvchi 2 ta shahar, 11 ta qishloq tumanlarini o’z tarkibiga oladi.
Shahar posyolkalari 69 ta, QFY 121 ta, qishloq aholi punktlari 1469 ta.
Viloyatning eng katta tumani Peshku 8,72 ming km2 , eng kichigi Vobkentda
0,29 ming km2 maydon bor, ular orasidagi tafovut 30 barobar. Bu ancha katta
raqam hisoblanadi. Qorako’l tumanining ham hududi katta, u Peshku bilan
birgalikda mintaqa maydonining 43,5 foizini tashkil qiladi. Bunday geografik
vaziyat ko’proq cho’llarga xos bo’ladi. Buxoro viloyati respublikamiz mehnat
taqsimotida yoqilg’i, yengil va oziq-ovqat sanoat tarmoqlari, qishloq xo’jaligida
paxta, jun, qorako’l terisi yetishtirishga ixtisoslashgan. Uning turistik
imkoniyatlari va salohiyati ham katta. Buxoro viloyatining iqlimi asosan yaylov
chorvachiligiga qulayroq, sug’orma dehqonchilik uchun esa bu yerda sharoit
uncha yaxshi emas. Zarafshon daryosi viloyat hududining sharqiy chekkasiga
yetib keladi, xolos, sug’orish uchun esa suv ko’proq Amudaryodan olinadi.
Aynan shu maqsadda Amu Qorako’l, Amu Buxoro, Yomonjar kanallari

182-rasm. Buxoro viloyati
Jumladan, 2009 yil natijalari ham Buxoro viloyati uchun ijobiy: yalpi ichki
mahsulot 1999 yilga nisbatan 104,5 foizga, sanoat 102,9 xalq istemol mollari
105,9, qishloq xo’jaligi mahsuloti 107,2, qurilish 105,5, chakana savdo oboroti
110,0, kapital mablag’ sarflash 109,1 foizga o’sgan. Bular, albatta, respublikada
ancha yuqori ko’rsatkich hisoblanadi. Mamlakatimizning neft mustaqilligini
taminlashda Buxoro (Qorovulbozor) neftni qayta ishlash zavodining ahamiyati
katta bo’ldi. Ushbu korxona asosan Frantsiya bilan hamkorlikda qurilib, buning
uchun taxminan 500 mln AQSh dollari sarflandi. Hozirgi vaqtda
viloyatda, bundan tashqari 50 ga yaqin qo’shma korxonalar barpo etilgan. Ular
jumlasiga AQSh bilan qurilgan «Qorako’lteks», «Romsib»-Romitanda Rossiya
bilan qurilgan QK, qayta jihozlanayotgan «Buxoroteks», ishga tushirilgan
«Buxoro-Koskom» uyali telefon aloqasi, «Urug’chilik kompaniyasi», Romitandagi
«Transfrukt», Vobkentdagi «Mideteks», «Mramor», «Buxoroyo’lgranit» kabilar
kiradi. Qo’shma korxonalarni qurishda 20 dan ortiq xorijiy davlatlar, shu
jumladan, AQSh, Buyuk Britaniya, Frantsiya, Turkiya, Rossiya, Ukraina, Janubiy
Koreya qatnashgan. Yaqin 5 yilda bu yerda yana 30 dan ortiq QK qurilib ishga

1K URS ISHI
Mavzu: Zarafshon iqtisodiy rayoni qishloq
xo’jaligi

211-jadval. Navoiy viloyati mehnat resurslari tarkibi.
Zarafshonda 54 ming, Uchquduq va Nurotada 26 ming kishidan
aholi yashaydi. Qolgan shahar va shaharchalarda esa aholi soni 20 mingdan
kam. Mehnatga layoqatli yoshdagi aholi 400 ming kishidan ortiqroq, ish bilan band
bo’lganlar 320 ming kishi atrofida. Boshqa viloyatlarga qaraganda, bu erda
ishsizlar ulushi kattaroq Jami band aholining 19.4 foiz sanoatga, 23.0foiz qishloq
xo’jaligiga, 11.1foiz-qurilishga, 12.5foiz-talim, madaniyat, sanat va fanga to’g’ri
keladi. So’nggi vaqtlarda yiliga 10mingdan ko’proq yangi ish o’rinlar

25ham shu darajada). Sug’oriladigan yerlar ayniqsa Qo’shrabot, Nurobod va
Paxtachi tumanlarida juda oz miqdorda, Narpay, Oqdaryo, Toyloq, Pastdarg’om
tumanlarida esa ko’proq. Qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yerlarning 1/3
qismi ekin ekiladigan yerlar va 3/5 qismidan sal ko’prog’i pichanzor hamda
yaylovlardan iborat. Ekin maydonlarining hissasi Pastdarg’om, Jomboy,
Oqdaryo va Narpay tumanlarida yuqori, pichanzor va yaylovlar esa Nurobod,
Paxtachi va Qo’shrabot qishloq tumanlarida ko’pchilikni tashkil qiladi. Jami
ekin maydonlari 406,4 ming ga.
4-rasm. Viloyatda eng ko’p yetishtiriladigan maxsulot bu kartoshkadir.
Shundan 154 ming gektari donli ekinlar (O’zbekistonda oldingi
o’rinlarda), 92 ming ga paxta, 7,6 ming ga tamaki, 25 ming ga sabzavot va 52

29ko’rsatkich Karmanada 25,7 %, Qiziltepada 14,6 %, Navbahor tumanida 14,3 %.
Aksincha, yaylov va pichanzorlar markaziy va shimoliy hududlarda ko’p. Bu
yerlarda yaylov chorvachiligi, asosan qo’y, jumladan, qorako’l qo’ylari boqish
uchun sharoit qulayroq. Tomdi va Uchquduq tumanlarida pichanzor va yaylovlar
jami ekin maydonining 100 foizini, Konimexda 99,5 % tashkil qiladi . Jami ekin
maydoni 2010 yilda 100,0 ming gektardan iborat bo’lgan. Uning yarmi donli
ekinlar bilan band, shu jumladan boshoqli ekinlar 49,2 ming ga. Bu ekinlar
tarkibida asosiy maydonlarni bug’doy egallaydi (48,3 ming ga). Paxtachilik
sustroq rivojlangan (asosiy muammo suvning yetishmasligi). Ushbu texnika
ekiniga 36,0 ming ga yer ajratilgan va undan 110 ming t paxta xom ashyosi
olinadi; hosildorlik 30,8 s/ga. Paxta yetishtirish ko’proq Xatirchi, Qiziltepa va
Navbahor tumanlarida yo’lga qo’yilgan. Tabiiyki, chorvachilikka ixtisoslashgan
mintaqalarda yem-hashak bazasi ham mustahkam bo’lmog’i lozim. Biroq, Navoiy
viloyatida asosan yaylov chorvachiligi rivojlangan, yem-hashak ekinlari esa 7,5-
8,0 ming gektarga ekiladi. Mevachilik ham sustroq rivojlangan - asosan janubda.
2012 yilda 5,8 ming ga yer bog’dorchilik bilan bilan band, 6,5 ming ga
uzumchilikka ajratilgan bo’lgan. Bog’dorchilik va xususan uzumchilik Xatirchi
tumanida yaxshiroq yo’lga qo’yilgan. Bu tumanda ko’p miqdorda sifatli kishmish
tayyorlanadi. Bir yilda qishloq xo’jaligida 100-110 ming t go’sht (tirik vaznda),
315 ming t sut, 186 mln dona tuxum, 3063 tonna jun, 323 ming birlik qorako’l
terisi, 960 tonna pilla olingan. Jun va qorako’l terisini yetishtirishda Navoiy
viloyati respublikada oldingi o’rinlarda turadi; respublikada yetishtirilgan junning
11,4 foizi va qorako’l terisining 28,3 foizi aynan shu viloyat zimmasiga tushadi.
Navoiy viloyatining demografik salohiyati uncha katta emas. Hudud suv
zahiralariga tanqisligi tufayli aholi zichligining eng past ko’rsatkichlariga ega (1
km2 ga 8,8 kishi - O’zbekistonda oxirgi o’rinda). Qishloq tumanlarining katta
ekanligi hududning qishloq xo’jaligi va aholi joylashuvi uchun qulay sharoitga ega
emasligidan darak beradi. Chindan ham, aholi zichligi bu yerda ancha past; u
Uchquduq va Tomdi tumanlarida 1 kishiga ham yetmaydi. Faqat Xatirchi va
Karmana tumanlarida aholi zichroq joylashgan (127 va 116 kishi). Bu

14Respublikasining So’g’d (Panjakent rayoni) viloyati bilan chegaradosh. Viloyat
tabiiy resurslarga birmuncha boy. Jumladan, Qo’shrabot tumanida oltin
(Zarmiton), Nurobod tumanida volfram va molibden (Ingichka), Urgut tumanida
marmar, Samarqand tumanida ohak (Ohakli) va boshqalar bor. Yuqoridagilardan
tashqari, mintaqa hududida oltin Oqbel, Oltinqozg’on, bazalt Zarband, granit
Gurmak, Qo’shrabot, kaolin va alunit Oqtosh, volfram rudalari Yaxton, Urgut,
turli xil qurilish materiallari Jom, Bulung’ur, Ishtixonda topilgan. Biroq, bu
tabiiyresurs salohiyatdan hozircha to’laligicha foydalanilmayapti. Iqlimi
kontinental, namgarchilik qo’shni Navoiy viloyatiga qaraganda biroz ko’proq
(300-400 mm). Eng ko’p yog’in Omonqo’ton atrofida - 1000 mm. Asosiy daryo,
mintaqa ijtimoiyiqtisodiy rivojlanishining «o’qi» Zarafshon bo’lib, u
Samarqanddan sal o’tgandan so’ng ikkiga, ya’ni Oqdaryo va Qoradaryoga
bo’linadi, viloyat chegarasida esa (Xatirchi tumanida) ular yana qo’shiladi.
Zarafshonning doimiy, aytarlicha suv zahiralariga ega bo’lgan irmoqlari ancha
oz. Samarqanddan yuqoriroqda, Tojikiston Respublikasining Panjakent
tumaniga qo’shni joyda, Zarafshonning tog’ oraliqlaridan vodiyga chiqish
qismidan kanallar boshlanadi. Ulardan eng muhimi qadimgi Darg’om
hisoblanadi, aynan ana shu kanaldan Eski Anhor kanali suv oladi va u
Qashqadaryo viloyatining Chiroqchi tumanini ham sug’oradi. Kattaqo’rg’on,
Oqdaryo, Tusunsoy suv omborlari, Narpay, Bulung’ur kanallari, Beshariq arig’i
ham dehqonchilik rivoj topgan hududlarni suv bilan ta’minlaydi. Shu o’rinda
ta’kidlash joizki, viloyat iqtisodiyotining shakllanishida mineral resurslarga
ko’ra agroiqlimiy sharoitlarning roli katta. Samarqand viloyati mamlakatimiz
milliy iqtisodiyotida muhim mavqega ega. Bu yerda mashinasozlik, oziqovqat
sanoatlari, paxta, uzum, tamaki yetishtirish, xalqaro turizm ixtisoslashgan
tarmoqlar hisoblanadi. Samarqand viloyati qulay geografik o’rinda,
respublikamizning markaziy qismida joylashgan. U g’arb va shimolig’arbda
Navoiy, shimolisharqda Jizzax, janubda Qashqadaryo viloyatlari bilan,
janubisharqda qisqa masofada Tojikiston Respublikasining So’g’d (Panjakent
rayoni) viloyati bilan chegaradosh. Viloyat tabiiy resurslarga birmuncha boy.

8Viloyatning transport va iqtisodiy geografik o’rnining o’ziga xos xususiyatlaridan
biri shundaki, uning hududi, aniqrog’i Olot tumani mamlakatimizning xorijiy
davlatlarga chiqadigan darvozalaridan biri sanaladi. Turkmanobodga o’tgan temir
yo’l orqali O’zbekiston Turkmaniston, Kavkazorti mamlakatlari hamda Eron va
boshqa janubiy, janubiy-g’arbiy Osiyo (Yaqin Sharq) davlatlari bilan tashqi
iqtisodiy aloqalar olib boradi. Shu o’rinda ta’kidlash joizki, Navoiy-
UchquduqNukus temir yo’lining ishga tushirilishi Buxoro viloyati transport
geografik o’rnini biroz o’zgartirdi, Kogon, Qorako’l va Olot bekatlarining bunday
funksiyalari susaydi.
Ushbu rayon o’z tarkibiga Buxoro, Navoiy va Samarqand viloyatlarini
birlashtiradi. Maydoni bo’yicha u O’zbekistonda faqat Quyi Amudaryo iqtisodiy
rayonidan keyinda turadi. Rayonning maydoni 168,1 ming km2 bo’lib,
respublika hududining 37,4 foizini tashkil qiladi. Aholisi 2014 yil 1 yanvar
holatida 6070,0 ming kishi yoki mamlakatimiz jami aholisiga nisbatan 19,9 %.
Iqtisodiy rayonning tarixiy-geografik asosi yoki negizi, rayon hosil qiluvchi
omili Zarafshon daryosi hisoblanadi. To’g’ri, bu gidrografik shaxobcha hozirda
Buxoro viloyatiga yetib bormaydi, biroq qadimiy Buxoroning madaniyati va
tarixi aynan uning ta’sirida shakllangan. Qolaversa, hozirgi Buxoro-Qorako’l
vohalari ham Zarafshon daryosining qadimiy oqimi asosida vujudga kelgan.
Respublikamizning hududiy mehnat taqsimotda Zarafshon iqtisodiy rayoni
rangli metallurgiya, mashinasozlik, kimyo va neft kimyosi, yengil va oziq ovqat
sanoatiga, paxta, jun, qorako’l terisi yetishtirishga ixtisoslashgan. SHuningdek,
uni xalqaro ahamiyatga ega bo’lgan turistik ob’ekt sifatida ham ko’rish mumkin.
2014 yil yakunlariga ko’ra, rayon ulushiga respublikada yaratilgan yalpi ichki
mahsulotning 17,1, sanoat ishlab chiqarishining 19,9, qishloq xo’jaligi
mahsulotining 20,1, investitsiya hajmining 30,7 foizi to’g’ri keladi. Biroq uning
eksport-import faoliyati uncha katta emas: 5,9 va 14,5 %. Rayonning kuchli
tomonlari uning foydali qazilmalari va mehnat resurslari, nisbatan qulay
transport geografik o’rni, zaif jihatlari esa suv zaxiralarining yetishmasligi,
“cho’llik” xususiyatidir. Xo’jaligi ham mukammal hududiy ishlab chiqarish

31barobardir. Ayniqsa, bu ko’rsatkich Peshku tumanida yuqori - 97,8 foiz,, Vobkent
va Kogonda esa u ancha past. 2000 yilda viloyatning jami ekin maydoni 240 ming
ga atrofida bo’lgan. Uning 81 ming gektariga g’alla, 120 ming ga paxta, 16 ming
ga yem-hashak, 7 ming gektariga sabzavot ekilgan. Bir yilda o’rtacha 330-350
ming t g’alla, 350- 400 ming t paxta, 150 ming tonna turli xil sabzavotlar olingan.
Har qanday hududning to’liq, atroflicha (kompleks) rivojlanishi ijtimoiy sohalarga
ham bog’liq, chunki shu sohalar kishilarning hayot kechirishi, ta’lim, sog’lig’ini
yaxshilash, dam olishi va bo’sh vaqtidan samarali foydalanishga qaratilgan.
Buxoro viloyatida nomoddiy ishlab chiqarishda jami band aholining 31,7 foizi
xizmat qiladi. Aholi, mehnat resurslari, ulardan samarali foydalanish, yangi ish
o’rinlarini yaratish, turli xil xizmatlarni amalga oshirish kabilar ijtimoiy rivojlanish
doirasiga kiradi. 2016 yil 1 yanvar holatiga fermer xo‘jaliklarida 48,6 ming bosh
yirik shoxli qoramol , shu jumladan 15,5 ming bosh sigir, 163,8 ming bosh qo‘y va
echkilar, 128,8 ming bosh parrandalar mavjud bo‘lib, o‘tgan yilning shu davriga
nisbatan yirik shoxli qoramollar soni 7,3 foizga shu jumladan sigirlar 0,6 foizga,
qo‘y va echkilar 11,9 foizga, parrandalar 38,9 foizga ko‘paydi.
2.2. Iqtisodiy rayon qishloq xo’jaligi tarkibida chorvachilikning ahamiyati
xududlar kesimida
Respublikamizning hududiy mehnat taqsimotda Zarafshon iqtisodiy rayoni
rangli metallurgiya, mashinasozlik, kimyo va neft kimyosi, yengil va oziq ovqat
sanoatiga, paxta, jun, qorako’l terisi yetishtirishga ixtisoslashgan. SHuningdek, uni
xalqaro ahamiyatga ega bo’lgan turistik ob’ekt sifatida ham ko’rish mumkin. 2014
yil yakunlariga ko’ra, rayon ulushiga respublikada yaratilgan yalpi ichki
mahsulotning 17,1, sanoat ishlab chiqarishining 19,9, qishloq xo’jaligi
mahsulotining 20,1, investitsiya hajmining 30,7 foizi to’g’ri keladi. Biroq uning
eksport-import faoliyati uncha katta emas: 5,9 va 14,5 %. Rayonning kuchli
tomonlari uning foydali qazilmalari va mehnat resurslari, nisbatan qulay transport
geografik o’rni, zaif jihatlari esa suv zaxiralarining yetishmasligi, “cho’llik”
xususiyatidir. Xo’jaligi ham mukammal hududiy ishlab chiqarish majmuasi

19tushiriladi, buning natijasida viloyatning eksport salohiyati yanada oshadi, minglab
yangi ish o’rinlari yaratiladi. Buxoro viloyati O’zbekiston Respublikasi sanoat
mahsulotining 3,8 foizini beradi. Mazkur tarmoqda iqtisodiy faol aholining 9 foizi
band. Jami sanoat korxonalari 65 ta, sanoat xodimlarining soni 33 ming kishi.
Viloyatda xususan yoqilg’i va engil sanoat yaxshi rivojlangan; bu erda mamlakat
yoqilg’i sanoati mahsulotining 18.7 va engil sanoatning 12.5 foiz
yaratiladi. Demak, ushbu sanoat tarmoqlarining mujassamlashuv ko’rsatkichlari,
yuqoridagilarga mos holda deyarli 3.0 va 2.0 ni tashkil qiladi. Jami sanoat
mahsulotining 62 foizi davlat tasarrufida bo’lmagan korxonalarga to’g’ri keladi.
Hozirgi vaqtda viloyat sanoat mahsulotining 1/3dan ko’prog’i yoqilg’i, 44.3 foizini
engil sanoat tashkil qiladi. Ayni chog’da bu erda elektr energetikava mashinasozlik
kabi og’ir sanoat tarmoqlari yaxshi rivojlanmagan.
Navoiy viloyati. Navoiy viloyatining demografik salohiyati uncha katta
emas. Hudud suv zahiralariga tanqisligi tufayli aholi zichligining eng past
ko’rsatkichlariga ega (1 km2ga 7.1 kishi-O’zbekistonda oxirgi o’rinda). O’rtacha
har bir qishloq tumaniga 13.9 ming km2dan er to’g’ri keladi (respublikada
bu ko’rsatkich 2.7 km2ni tashkil qiladi). Birgina Uchquduq tumanining maydoni
46.6 ming km2yoki respublika hududining deyarli 1/10 qismiga teng. U bu
jihatdan O’zbekistonda Qo’ng’irot tumanidan keyin ikkinchi o’rinda turadi. Shu
bilan birga Tomdi tumanining maydoni ham nihoyatda katta-42.5 ming
km2Qolgan tumanlar esa ancha kichik (eng kichigi Navoiy tumani –0,95 ming
km2).Qishloq tumanlarining katta ekanligi hududning qishloq xo’jaligi va aholi
joylashuvi uchun qulay sharoitga ega emasligidan darak beradi. Darhaqiqat, aholi
zichligi bu erda ancha past. Jumladan, u Uchquduq tumanida 1 kishiga
ham etmaydi, Tomdida bundan ham kam. Faqat Xatirchi va Navoiy tumanlarida
aholi zichroq joylashgan (104 va 74 kishi).

34bog’dorchilik, uzumchilik, Qo’shrabot va Nurobodda, asosan chorvachilik,
Bulung’urda bog’dorchilik va uzumchilik, kartoshka yetishtirish, Samarqand,
Urgut va Toyloq tumanlarida shahar atrofi qishloq xo’jaligi va h.k. Paxta sug’orma
dehqonchilik rayonlarida (Pastdarg’om, Paxtachi, Ishtixon, Narpay, Payariq,
Oqdaryo va b.), g’alla paxta bilan birgalikda, shuningdek, lalmikor yerlarda-tog’
etaklarida yetishtiriladi. Viloyat agroiqtisodiyotida chorvachilik ham katta o’ringa
ega. Uning geografiyasida go’sht yetishtirish bo’yicha Urgut tumani keskin ajralib
turadi – mintaqa jami go’sht mahsulotining 16,6 foizini beradi. Sut borasida ham
Urgut hamda Ishtixon va Kattaqo’rg’on tumanlari ixtisoslashgan hisoblanadi.
Tabiiyki, parrandachilik, jumladan tuxum yetishtirish, odatda, yirik shaharlar
atrofida rivojlangan bo’ladi. SHu bois, mazkur chorvachilik mahsulotining 2/3
qismi birgina Samarqand tumanida tayyorlanadi.

27tashkil etilgan. Jumladan, ular Kattaqo’rg’on tumani (Nagorniy), Nurobod (Ibn
Sino nomidagi sanatoriya), shuningdek, Bulung’ur, Urgut va boshqa tumanlarda,
Samarqand shahrida ham bor. Samarqand viloyatida jami 553 ta maktabgacha
tarbiya muassasalari bor. Ulardagi o’rinlar soni 68,5 ming kishi. Boshqacha qilib
aytganda, har bir muassasaga o’rtacha 106 kishidan to’g’ri keladi. Tabiiyki,
maktab va maktabgacha tarbiya muassasalarini tashkil etish cho’l va
tog’liklardan iborat qishloq tumanlarida (Qo’shrabot, Nurobod, Paxtachi) ancha
muammolarga duch keladi. Sababi bu hududlarda aholi siyrak joylashgan,
qishloqlari esa uncha katta emas.
5-rasm. Samarqand viloyati tashqi aylanmasi.
Viloyatda qishloq xo’jaligi uchun ham sanoat uchun ham yetarlicha ishchi
kuchi va unumdor tuproq mavjud. Aholi miqyosida qaraydigan bo’lsak
aholining yosh tarkibida bolalar va oliy ta’lim muassalarida o’qiydigan talabalar
anchagina bu esa qishloq xo’jaligini hamda sanoatni rivojlantirish uchun
yaxshi. Umumta’lim maktablari 1233 ta, o’quvchilar soni 520 ming kishi; bir
maktabda o’rtacha 422 tadan o’quvchi ta’lim oladi. Bu raqam ayrim boshqa
mintaqalarga taqqoslaganda, uncha katta emas. Viloyatda jami 14 ta akademik

2KIRISH
I.BOB . Z ARAFSHON IQTISODIY RAYONI GEOGRAFIK O ’ RNI , TABIIY
SHAROITI VA MEHNAT RESURSLARI
1.1. Iqtisodiy rayon geografik o’rni va tabiiy resurslari
1.2. Iqtisodiy rayon aholisi va mehnat resurslari
II.BOB . Z ARAFSHON IQTISODIY RAYONIDAGI QISHLOQ XO ’ JALIGI
TARMOQLARINI RAYONLASHTIRISH
2.1. Qishloq xo’jaligining rivojlanishi va tarmoqlar tarkibi viloyatlar misolida
2.2. Iqtisodiy rayon qishloq xo’jaligi tarkibida chorvachilikning ahamiyati
hududlar kesimida
X ULOSA
F OYDALANILGAN ADABIYOTLAR
I LOVALAR

39MUNDARIJA
KIRISH.......................................................................................................3
I.BOB . Z ARAFSHON IQTISODIY RAYONI GEOGRAFIK O ’ RNI , TABIIY
SHAROITI VA MEHNAT RESURSLARI
1.1. Iqtisodiy rayon geografik o’rni va tabiiy resurslari.....................................5
1.2. Iqtisodiy rayon aholisi va mehnat resurslari..............................................22
II.BOB . Z ARAFSHON IQTISODIY RAYONIDAGI QISHLOQ XO ’ JALIGI
TARMOQLARINI RAYONLASHTIRISH
2.1. Qishloq xo’jaligining rivojlanishi va tarmoqlar tarkibi viloyatlar
misolida...............................................................................................................24
2.2. Iqtisodiy rayon qishloq xo’jaligi tarkibida chorvachilikning ahamiyati
hududlar kesimida...............................................................................................31
X ULOSA ……………………………………………………………35
F OYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………………37
I LOVALAR ………………………………………………………….38

15Jumladan, Qo’shrabot tumanida oltin (Zarmiton), Nurobod tumanida volfram va
molibden (Ingichka), Urgut tumanida marmar, Samarqand tumanida ohak
(Ohakli) va boshqalar bor. Yuqoridagilardan tashqari, mintaqa hududida oltin
Oqbel, Oltinqozg’on, bazalt Zarband, granit Gurmak, Qo’shrabot, kaolin va
alunit Oqtosh, volfram rudalari Yaxton, Urgut, turli xil qurilish materiallari Jom,
Bulung’ur, Ishtixonda topilgan. Biroq, bu tabiiyresurs salohiyatdan hozircha
to’laligicha foydalanilmayapti. Iqlimi kontinental, namgarchilik qo’shni Navoiy
viloyatiga qaraganda biroz ko’proq (300-400 mm). Eng ko’p yog’in
Omonqo’ton atrofida - 1000 mm. Asosiy daryo, mintaqa ijtimoiyiqtisodiy
rivojlanishining «o’qi» Zarafshon bo’lib, u Samarqanddan sal o’tgandan so’ng
ikkiga, ya’ni Oqdaryo va Qoradaryoga bo’linadi, viloyat chegarasida esa
(Xatirchi tumanida) ular yana qo’shiladi. Zarafshonning doimiy, aytarlicha suv
zahiralariga ega bo’lgan irmoqlari ancha oz. Samarqanddan yuqoriroqda,
Tojikiston Respublikasining Panjakent tumaniga qo’shni joyda, Zarafshonning
tog’ oraliqlaridan vodiyga chiqish qismidan kanallar boshlanadi. Ulardan eng
muhimi qadimgi Darg’om hisoblanadi, aynan ana shu kanaldan Eski Anhor
kanali suv oladi va u Qashqadaryo viloyatining Chiroqchi tumanini ham
sug’oradi. Kattaqo’rg’on, Oqdaryo, Tusunsoy suv omborlari, Narpay, Bulung’ur
kanallari, Beshariq arig’i ham dehqonchilik rivoj topgan hududlarni suv bilan
ta’minlaydi. Shu o’rinda ta’kidlash joizki, viloyat iqtisodiyotining shakllanishida
mineral resurslarga ko’ra agroiqlimiy sharoitlarning roli katta. Bundan tashqari,
bu yerda turizm va rekreatsiya resurslari mavjud bo’lib, ularning ahamiyati ham
sezilarli darajada yuqori. Rekreatsiya resurslari, xususan tog’ etaklarida, soy
bo’ylarida juda ko’p va ulardan foydalanish katta ahamiyatga ega. Ekoturizm
nuqtai nazaridan g’orlar, Urgut chinor va buloqlari diqqatga sazovor joylardir.

10qurilgan. Qo’shni Navoiy viloyatida joylashgan Quyimozor suv omborlaridan
shu nomli kanal boshlanadi va u Buxoro, Kogon, Jondor tumanlarining bir
qismini sug’oradi. Bulardan tashqari, Zarafshon, Xayrobod, Shofirkon kabi
kanallar, Sho’rkul suv ombori ham mavjud. Viloyatda juda ko’p kollektorlar
(zovurlar) hamda oqova ko’llar (qora ko’llar) joylashgan. Ularga misol qilib
Shimoliy, Og’itma, Parsonko’l zovurlari, Dengizko’l, Sho’rko’l, Oyoqog’itma,
Sho’rxok, Qoraqir ko’llarini keltirish mumkin. 1993 yilda qurilgan Damxo’ja -
Buxoro suv quvuri viloyat markazini ichimlik suvi bilan ta’minlashda katta
ahamiyatga ega bo’ldi. Biroq shunga qaramasdan, bu yerda suv muammosi
keskin. Yuzaga kelgan holat nafaqat qishloq xo’jaligiga, balki aholining
salomatligiga ham katta ta’sir ko’rsatadi. Umuman olganda, yuqorida
ta’kidlanganidek, Buxoro viloyati tipik cho’l mintaqasidir. Katta qumliklardan
biri - Qizilqum bu hududni ham qamrab olgan. Viloyatning transport va
iqtisodiy geografik o’rnining o’ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, uning
hududi, aniqrog’i Olot tumani mamlakatimizning xorijiy davlatlarga chiqadigan
darvozalaridan biri sanaladi. Turkmanobodga o’tgan temir yo’l orqali
O’zbekiston Turkmaniston, Kavkazorti mamlakatlari hamda Eron va boshqa
janubiy, janubiy-g’arbiy Osiyo (Yaqin Sharq) davlatlari bilan tashqi iqtisodiy
aloqalar olib boradi. Shu o’rinda ta’kidlash joizki, Navoiy-UchquduqNukus
temir yo’lining ishga tushirilishi Buxoro viloyati transport geografik o’rnini
biroz o’zgartirdi, Kogon, Qorako’l va Olot bekatlarining bunday funksiyalari
susaydi.
Navoiy viloyati. Maydoni 111,0 ming kv. km yoki respublika hududining
25 foiz qismiga teng. Aholi soni esa 940 ming kishi (mamlakat aholisining 3,0
foizi). Qizig’i shundaki, bu geografik ko’rsatkichlar O’zbekiston miqyosida
katta qutbiylik xarakteriga ega: maydoni bo’yicha ham, demografik salohiyati
bo’yicha ham u ikkinchi, biroq hududiga ko’ra viloyat Qoraqolpog’iston
Respublikasidan keyingi ikkinchi, aholi soni jihatidan esa faqat Sirdaryo
viloyatidan oldinda, ya’ni oxiridan ikkinchi. Navoiy viloyatining ichki ma’muriy
tuzilishi ham uncha murakkab emas; bu yerda atigi 8 ta qishloq tumanlari

12qorako’lchilikka ixtisoslashgan. Viloyatda gidrografik shaxobchalar
rivojlanmagan; Navoiy shahri yaqinida Zarafshon daryosining suvi juda ozayib
qoladi. Janubiy rayonlarda sug’orma dehqonchilikni yuritish maqsadida
Quyimozor, Sho’rko’l, To’dako’l suv omborlari qurilgan. Shuningdek, bu yerda
Amu Buxoro, O’rtacho’l, Konimex kanallari ham bor. Nisbatan katta maydonni
egallagan Haydarko’lning esa (uning boshlanish qismi qo’shni Jizzax viloyatida)
qishloq xo’jaligida ahamiyati deyarli yo’q. Viloyat mamlakatimizning markaziy
va shimoliy qismida joylashgan. U katta masofada Qozog’iston Respublikasi
bilan chegaradosh. Shuningdek, viloyat hududi g’arbda Buxoro, janub va
janubisharqda Samarqand va qisman Jizzax viloyatlari bilan, shimolda va
shimolig’arbda Qoraqalpog’iston Respublikasi bilan, janubda juda qisqa
masofada Qashqadaryo viloyati bilan tutash. Navoiy viloyati o’zining orografik
xususiyatlari bo’yicha respublikaning boshqa mintaqalaridan keskin farq qiladi.
Uning hududida kichik-kichik qoldiq tog’liklar mavjud. Viloyat hududi, eng
avvalo, o’zining oltin zahiralari bilan ajralib turadi. Bu yerda uran, fosforit,
asbest, dala shpati, marmar, qurilish materiallari xom ashyosi va boshqa konlar
ham mavjud. Aynan ana shu mineral xom ashyo resurslari viloyat iqtisodiyotini
shakllantirish, uning ishlab chiqarish va eksport salohiyatini rivojlantirishda
muhim rol o’ynaydi. Aniqroq aytadigan bo’lsak, oltin Oltintov, Ko’kpatas,
Jeltoy, Tomdibuloq, Belpontov, Muruntov, Amantoytov, Adjibugur, Aristontol
va boshqalarda, fosforit Jeroy-Sardoba konida, marmar G’ozg’on, Oqtov,
Ko’kpatasda, oxaktosh Tomdibuloqda, polimetal rudalar Oqetpes, Ko’kmanachi,
Visokovoltnoye, Qorabugutda, mis Qoramurunda, turli xil qurilish materiallari
xom ashyosi Oytim, Bepasan, Azkamar, Jeroy kabi konlarda bor. Iqlimi
nihoyatda quruq va kontinental, yog’insochin miqdori juda oz (o’rtacha 100-200
mm). Bu esa viloyatda qishloq xo’jaligini, xususan uning dehqonchilik
tarmog’ini rivojlantirishga qulay sharoit yaratmaydi. Shu bois, Navoiy viloyati
asosan yaylov chorvachiligi, qorako’lchilikka ixtisoslashgan. Viloyatda
gidrografik shaxobchalar rivojlanmagan; Navoiy shahri yaqinida Zarafshon
daryosining suvi juda ozayib qoladi. Janubiy rayonlarda sug’orma

30tumanlarning aholi soni 15 mingdan (Tomdi) 180 ming kishigacha (Xatirchi) farq
qiladi. Birgina Xatirchi tumani viloyat aholisining 1/5 qismini, Qiziltepa bilan
hisoblaganda 35,2 foizini mujassamlashtiradi. Milliy tarkibda asosiy millat
vakillari o’zbeklar 85,7 foizni tashkil qiladi. SHuningdek, qozoqlar 4,6 %, ruslar
2,5 %, qoraqalpoqlar 2,4 %, tojiklar 1,5 foiz istiqomat qilishadi (2013 y.). So’ngi
yillarda rus, xususan qozoq millatining respublikadagi soni tashqi migratsiya
oqibatlari tufayli kamayib bormoqda.
Buxoro viloyati respublikamizning muhim qishloq xo’jaligi rayonlaridan
biridir. Bu yerda ayniqsa paxta yetishtirish, qorako’lchilik yaxshi rivojlangan.
Dehqonchilik jami qishloq xo’jalik mahsulotining 55,1 foizini, fermer xo’jaliklari
esa ushbu mahsulot hajmining 28,9 foizini ta’minlaydi (2013 y.). Viloyatning
cho’llik xususiyati bu yerda “foydali yer” koeffitsiyentining pastligiga sabab
bo’lgan. Masalan, jami 4197,3 ming gektar yerdan 2807,4 ming gektari yoki 66,9
foizi qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yerlarga to’g’ri keladi. Ularning katta
qismi esa ekstensiv chorvachilikka xizmat qiluvchi pichanzor va yaylovlardan
iborat. Qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yerlar ulushi Peshku, Vobkent,
Romiton, G’ijduvon va Qorako’l kabi tumanlarda ancha yuqori. Intensiv qishloq
xo’jaligi, xususan dehqonchilikni rivojlantirishda sug’oriladigan yerlarning
ahamiyati katta. Bunday yerlar viloyatda 227 ming ga yoki jami qishloq xo’jaligida
foydalaniladigan yerlarning 8,1 foizini tashkil qiladi. Ko’rinib turibdiki, bu raqam
nihoyatda past bo’lib, yuqorida qayd etilgan Buxoro viloyatining eng muhim
cho’llik xususiyatini isbotlab beradi. Sug’oriladigan yerlar vohalarda, ya’ni
Buxoro-Qorako’l vohasida joylashgan. Binobarin, ularning hissasi Vobkent,
Kogon, Buxoro tumanlarida kattaroq. Eng kam sug’oriladigan yerlar tumanlarning
qishloq xo’jaligida foydalanadigan yerlariga nisbatan hisoblaganda Peshku,
Jondor, G’ijduvon, Qorako’l va boshqa cho’l tumanlarida qayd etiladi. Qishloq
xo’jaligida foydalaniladigan yerlarning atigi 7,1 foiziga ekin ekiladi. Ayni vaqtda
bu ko’rsatkich Kogon, Vobkent tumanlarida 64-74 foizga yetadi. Peshkuda esa u
bor-yo’g’i 2,0 foiz,, Qorako’lda 4,8 foiz,, G’ijduvonda 5,3 foiz, va h.k. Cho’lda,
albatta, yaylov va pichanzorlar ko’p bo’ladi. Shu bois, ularning hissasi 91,9 foizga

28litseylar mavjud, o’quvchilar soni 12 ming kishi. Ularning ayrimlari oliy o’quv
yurtlari qoshida tashkil etilgan.
6-rasm. Viloyat xo’jalik tarmoqlari tarkibi.
Kasb-hunar kollejlari 160 ta, o’quvchilar 192 ming nafar. Kollejlar
mintaqaning barcha shahar va qishloq tumanlarida bor, ularning yo’nalishlari
esa joylarning demografik vaziyati, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi va
xo’jaligining ixtisoslashuviga muvofiq holda tashkil qilingan. Oliy o’quv
yurtlari 7 ta va bu borada Samarqand shahri Toshkent shahridan keyingi
respublikamizda yuqori malakali kadrlar tayyorlash markazi sanaladi. Jami
talabalar soni 23,0 ming kishi. Ular Samarqand davlat universiteti, xorijiy tillar,
qishloq xo’jaligi, tibbiyot, servis va arxitektura institutlarida ta’lim olishadi.
Navoiy viloyati qi shloq xo’jaligi viloyat yalpi hududiy mahsulotining atigi
15,0 foizini, mamlakat yalpi ichki mahsulotining 4,7 foizini beradi.
Agroiqtisodiyot tizimida chorvachilik, asosan uning jun - go’sht yo’nalishi
yetakchilik qiladi. Uning hissasiga jami qishloq xo’jalik mahsulotlarining 54,1
foizi to’g’ri keladi. Fermer xo’jaliklari qishloq xo’jalik mahsulotlarining 1/4
qismidan ziyodrog’ini ta’minlaydi. Viloyatda qishloq xo’jaligida foydalaniladigan
yerlar 8891,9 ming gektarni yoki umumiy hududning 81,2 % ni tashkil qiladi. Jami
ekin maydonlari 105,9 ming ga yoki qishloq xo’jaligida foydalaniladigan
yerlarning atigi 1,3 foiziga teng. Intensiv qishloq xo’jaligi nisbatan janubiy
rayonlarda rivojlangan. Jumladan, Xatirchi tumanida qishloq xo’jaligida
foydalaniladigan yerlarning 27,6 foizi ekin maydonlari bilan band. Ushbu

4takidlash joizki, hech qanday iqtisodiy rayonning chegarasi qatiy bwlmaganidek,
bu erda ham shu hol kuzatiladi. Masalan, Samarqand qadimdan Qashqadaryoning
Shahrisabz mintaqasi hamda Jizzax viloyatining g’arbiy qismi (G’allaorol, Baxmal
tumanlari) bilan bog’liq, Buxoroning neftni qayta ishlash korxonasi-Qorovulbozor
zavodi Qashqadaryo resurslari asosida qurilgan. Qolaversa, Samarqand-Buxoro-
Qarshi «uchburchagi» O’zbekiston iqtisodiy makonida yaqqol ko’zga tashlanib
turadi. Ammo, shularga qaramasdan ushbu rayon aynan uch viloyat tarkibida
ajratilgani maqulroq Sababi-kelajakda Qashqadaryoning qo’shni Surxon vodiysi
bilan iqtisodiy aloqalari kuchayib boradi va ular birgalikda yagona Janubiy
iqtisodiy rayonni tashkil qilishlari mumkin. Zarafshon iqtisodiy rayoni
mamlakatimizda ko’zga ko’rinarli mavqega ega. Ushbu rayon O’zbekiston yalpi
ichki mahsulotining 18-20, sanoat va qishloq xo’jaligi mahsulotlarining 22-23
foizini beradi buning ham asosiy foizini iqtisodiy rayonning qishloq xo’jaligi
beradi desa bo’ladi.Mamlakat ichki mehnat taqsimotida rayon hosil qiluvchi
tarmoqlar sifatida paxtachilik, qorako’lchilik, rangdor metallurgiya, xalqaro turizm
va boshqalar xizmat qiladi. Shuningdek, bu hududda pilla etishtirish, uzumchilik,
kimyo, oziq-ovqat, to’qimachilik sanoatlari ham rivojlanib bormoqda.

Zarafshon iqtisodiy rayoni qishloq xo’jaligi

Купить