• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 35000UZS
Размер 1.2MB
Покупки 0
Дата загрузки 20 Май 2025
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

1–2-sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatlarini shakllantirish

9individual ishlashni tashkil qilishi kerak. Bunday yondashuv orqali har bir o‘quvchining kuchli va zaif tomonlarini aniqlab, unga mos usul tanlanadi. Natijada barcha bolalar o‘z salohiyatini to‘liq namoyon eta oladi. Psixologik jihatdan, bu yoshdagi bolalarda motivatsiya ko‘proq tashqi manbalarga tayanadi. Rag‘batlantirish, o‘yin, qiziqarli topshiriq, e’tirof – bularning barchasi bolaning darsga bo‘lgan munosabatini belgilaydi. Ayniqsa, matematika kabi qat’iy qoidalar asosida olib boriladigan fanlarda bu juda muhim. O‘quvchi topshiriqni bajarganida unga ijobiy fikr bildirilsa, bu u uchun ichki ruhiy qoniqish manbai bo‘ladi va keyingi darsga ishtiyoq bilan qatnashadi. Aqliy rivojlanish bilan bir qatorda, til va nutq rivoji ham matematik madaniyatni shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. Bola matematik atamalarni eshitib, tushunib, ifodalay olishi kerak. Bu esa bolada muloqot ko‘nikmalarini ham rivojlantiradi. Shu bois darslarda o‘quvchilarning savol berish, fikr bildirish, tushuntirish, muhokama qilish kabi faoliyatlarini rag‘batlantirish lozim. Nutq orqali fikrlash rivojlanadi, fikrlash orqali esa madaniyat shakllanadi. Shuni ham unutmaslik kerakki, bu yoshda o‘quvchilarda ijodkorlik kuchli bo‘ladi. Ular yangilikka ochiq, o‘rganishga qiziqadi. Shu jihatlarni hisobga olib, matematik topshiriqlarni ijodiy yondashuvda berish kerak. Masalan, oddiy masala o‘rniga rasm asosida savol tuzish, hikoya asosida matematik vazifa yechish o‘quvchilarda nafaqat bilim, balki tafakkur va tasavvurni ham rivojlantiradi. Bu esa matematik madaniyatning muhim unsurlaridan biridir. 3-qism: Matematik madaniyatni shakllantirishdagi nazariy-pedagogik yondashuvlar Matematik madaniyatni shakllantirish jarayoni bir necha nazariy-pedagogik yondashuvlarga tayanadi. Bu yondashuvlar bolaning aqliy rivojlanish bosqichlari, o‘quv faoliyatining tabiatiga, shuningdek, metodik maqsadlarga asoslangan. Har bir pedagogik maktab bu jarayonga o‘z nazariy konsepsiyasidan kelib chiqib yondashadi. Shu sababli bugungi kunda 2 MUNDARIJA I. Kirish …………………………………………………………………………3 II. Asosiy qism 1.Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida matematik madaniyat tushunchasi va uning nazariy asoslari …………………………………………………………….……5 2.1–2-sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatini shakllantirishning mazmuni va metodik asoslari …………………………………………...……..14 3. Amaliyotda 1–2-sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatini shakllantirish tajribalari ……………………………………………………………………….23 III.xulosa ……………………………………………………………………..30 IV. foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………….31 51.Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida matematik madaniyat tushunchasi va uning nazariy asoslari Matematik madaniyat tushunchasi zamonaviy pedagogika va didaktikaning asosiy kategoriyalaridan biri sifatida ta’lim jarayonida o‘ziga xos o‘rin tutadi. Bu tushuncha o‘quvchining matematika faniga bo‘lgan munosabati, u orqali shakllanuvchi tafakkur darajasi, fikrlash uslubi va uni hayotda qo‘llay olish qobiliyatlari bilan bevosita bog‘liq. Matematik madaniyat shunchaki hisob- kitob, son va raqamlar bilan cheklanmaydi. U ko‘proq o‘quvchining mantiqiy fikrlashi, qat’iylik, aniqlik, ishonchlilik va izchillikka amal qilgan holda bilimlarni o‘zlashtirishi va amalda qo‘llay olish madaniyatidir. Bu madaniyatning asoslari aynan boshlang‘ich sinfda, xususan, 1–2-sinflarda shakllanadi. Chunki bu davr bola tafakkurining rivojlanishida eng muhim va faol bosqich hisoblanadi. Bolaning fikrlash doirasi, idrok qilish darajasi, nutqiy va matematik faoliyati aynan shu bosqichda poydevorga ega bo‘ladi. Shu sababli, o‘quvchilarning matematik madaniyatini rivojlantirishni erta yoshdan boshlash, ularni sonlar dunyosiga kirita olish, tushunarli, qiziqarli va hayotiy misollar bilan ishlashga jalb etish orqali bu jarayonga asos solinadi. 2 Matematik madaniyat o‘z mohiyatiga ko‘ra, uch asosiy elementni qamrab oladi: bilimlar tizimi, fikrlash madaniyati va amaliy qo‘llash ko‘nikmasi. Bilimlar tizimi – bu matematik tushunchalar, qoidalar, formulalar va qonuniyatlarni bilish va eslab qolishdir. Fikrlash madaniyati esa o‘quvchining o‘rganilgan bilimlar asosida mantiqan xulosa chiqarishi, muammoni hal qilishda tahlil qilish, taqqoslash, umumlashtirish kabi aqliy operatsiyalarni bajara olishidir. Amaliy qo‘llash ko‘nikmasi esa matematik bilimlarni hayotiy vaziyatlarda tatbiq eta olish, kundalik hayotda duch keladigan masalalarni mustaqil hal qilishga bo‘lgan qobiliyatni ifodalaydi. 2 A xmedova M.Q. Boshlang‘ich ta’limda matematika o‘qitish metodikasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 2019. – 236 b. 8matematik tafakkurini shakllantirish uchun ular bilan ishlashda pedagoglardan yondashuv, sabr va aniqlik talab etiladi. Yosh xususiyatlari jihatidan bu bosqichdagi o‘quvchilar sezgir, ta’sirchan va harakatchan bo‘ladilar. Ularning diqqatlari uzoq davom etmaydi, shuning uchun ta’lim jarayoni iloji boricha faol, interaktiv va o‘yinli shakllarda tashkil etilishi lozim. Matematikani o‘rgatishda vizual materiallardan, jonli misollardan, harakatli o‘yinlardan, real hayotga yaqin topshiriqlardan foydalanish o‘quvchilarning bilimni chuqurroq o‘zlashtirishiga yordam beradi. Chunki ular ko‘proq obrazli, ya’ni tasviriy tafakkur darajasida fikr yuritadilar. Bunda tasvirlar, ranglar, shakllar va harakatlar asosiy vosita bo‘ladi. 4 Ushbu yoshdagi o‘quvchilar uchun har qanday bilim shaxsiy tajriba, his- tuyg‘u yoki voqealar bilan bog‘lanmasa, u uzoq muddatga xotirada saqlanmaydi. Masalan, oddiy sonlar ustida ishlayotganda o‘quvchiga "3+2=5" ni tushuntirishdan ko‘ra, 3 olma va 2 olma misolida ko‘rsatish ancha samaraliroq bo‘ladi. Bu bolaning idroki va tasavvuriga yaqin, hayotiy misol bo‘lib xizmat qiladi. Shu tarzda bolalarda aqliy faoliyat rivojlanadi, ular matematik tushunchalarni asta-sekin ongli ravishda o‘zlashtira boshlaydilar. Bundan tashqari, bu yosh davri emotsional noziklik davridir. O‘qituvchi ularni ruhlantirib, rag‘batlantirib, ishonch bilan yondashsa, bola o‘zini qadrlangan deb his qiladi va ta’limga qiziqishi ortadi. Aks holda, tanbeh va salbiy baholash bola o‘z-o‘ziga ishonchini yo‘qotishiga olib keladi. Shuning uchun boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi bolalarning psixologiyasini yaxshi bilishi, har bir bolaning ruhiy holatiga e’tiborli bo‘lishi zarur. Ayniqsa, matematikaga qiziqish uyg‘otish uchun ijobiy emotsional muhit yaratish muhim. 1–2-sinf o‘quvchilari bir-biridan jismoniy va ruhiy rivojlanish darajasi bo‘yicha farqlanadi. Bu ularning o‘zlashtirish darajasida sezilarli tafovutlar paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Shu sababli o‘qituvchi har bir bola bilan 4 Mahkamova M. Boshlang‘ich sinfda innovatsion metodlar orqali o‘qitish. – T.: Ilm ziyo, 2021. – 144 b. 20bilimni bir fan doirasida emas, balki umumiy hayotiy muhitda qo‘llay olishni o‘rgatadi.Shuningdek, har bir metodik yondashuvni qo‘llashda o‘quvchilarni rag‘batlantirish ham juda muhim. “Yaxshi ishlading”, “Zo‘r topding!”, “Noto‘g‘ri javob bo‘lsa ham urinishing menga yoqdi” kabi ijobiy fikrlar bola ruhiyatini ko‘taradi, o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi. Ijobiy psixologik muhitda ta’lim olish o‘quvchida ichki motivatsiyani kuchaytiradi, bu esa matematik madaniyatni samarali shakllantirishning asosi hisoblanadi. 2-sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatini shakllantirishda ilg‘or tajribalar va amaliy yondashuvlar Boshlang‘ich ta’lim jarayonida matematik madaniyatni shakllantirish samaradorligi ko‘p jihatdan o‘qituvchining amaliy tajribasi va metodik innovatsiyalarni to‘g‘ri qo‘llashiga bog‘liqdir. Bugungi kunda maktablarda olib borilayotgan ilg‘or tajribalar shuni ko‘rsatmoqdaki, 2- sinf o‘quvchilarida matematik madaniyatni shakllantirish faqat darslik doirasida emas, balki keng metodik yondashuvlar asosida tashkil etilgandagina haqiqiy natija beradi. Amaliyotda sinovdan o‘tkazilgan eng samarali yondashuvlardan biri bu — muammo asosida o‘rgatish (problem-based learning) usulidir. Ushbu usul o‘quvchining faqat tayyor bilimni olish emas, balki bilishga ehtiyoj sezishiga olib keladi. Masalan, o‘qituvchi darsda o‘quvchilarga “Nima uchun do‘kondagi narxlar o‘zgaradi?”, “Nega pulni tejash kerak?” kabi hayotiy savollar beradi. Bu savollarga javob izlash davomida o‘quvchi miqdorlar, hisob-kitob, farq, ortiqcha yoki yetishmovchilik kabi tushunchalarni o‘zlashtirib boradi. Bu orqali bola nafaqat bilim oladi, balki matematik madaniyatning hayotiy foydasini anglaydi. 8 Yana bir ilg‘or yondashuv — loyiha asosidagi o‘qitish. Bu metodda o‘quvchilar kichik guruhlarga bo‘linadi va har bir guruhga ma’lum bir mavzuda matematik loyiha topshirig‘i beriladi. Masalan, “O‘z maktabimizdagi sport 8 Tursunxo‘jayev M. Boshlang‘ich sinfda darslarni interfaol tashkil etish yo‘llari. – Toshkent: TDPU nashriyoti, 2018. – 1 31 b. 18ishtirokini ta’minlashi zarur. Ayniqsa, 2-sinfda bolalar mustaqil fikrlashga o‘rganayotgan, mantiqiy bog‘liqliklarni anglashga qodir bo‘lib borayotgan bosqichda metodlar to‘g‘ri tanlansa, matematik madaniyat ham shakllanishi, ham mustahkamlanishi mumkin. Shu sababli bu jarayonda o‘yinli, ko‘rgazmali va amaliy yondashuvlar eng samarali metodlar sirasiga kiradi. Ko‘rgazmali metod – bu boshlang‘ich sinfda eng asosiy vositalardan biridir. Bu metod orqali o‘quvchilar mavzuni nafaqat eshitadilar, balki ko‘radilar, sezadilar, his qiladilar. Masalan, arifmetik amallarni tushuntirishda rangli kartochkalar, geometrik shakllar, magnitli doskalar, turli predmetlardan foydalaniladi. Masalan, “3 + 2 = 5” amali oddiygina 3 ta qizil va 2 ta ko‘k doirani birlashtirish orqali tasvirlansa, bu bolaning idrokiga tez yetib boradi. Bu metod orqali o‘quvchilarda matematik tasavvur, kuzatuvchanlik, aniqlik va izchillik shakllanadi. 6 O‘yinli metodlar esa o‘quvchining darsga bo‘lgan qiziqishini oshiradi, uni rag‘batlantiradi va faollikka undaydi. 2-sinf o‘quvchilari hali o‘yin orqali fikrlaydigan, harakatga moyil bo‘lgan yosh toifasiga kiradi. Shu sababli dars jarayonida "Kim topadi?", "Matematik bahs", "Qaysi misol yashiringan?", "Topshiriqli jumboq", "Sonni top", "Raqamli poyga" kabi o‘yinlar orqali matematik madaniyatni shakllantirish mumkin. Bu o‘yinlar o‘quvchini tafakkur qilishga, izlanishga, o‘z fikrini ifodalashga o‘rgatadi. Amaliy metod ham boshlang‘ich sinfda o‘z samarasini ko‘rsatadi. Bu metodda o‘quvchi bilimni nafaqat eshitadi, balki uni amalda sinab ko‘radi. Masalan, o‘lchov birliklarini o‘rgatishda o‘quvchining o‘zi o‘lchov asboblari bilan ishlaydi: chizg‘ich bilan uzunlikni, soat bilan vaqtni, tarozi bilan og‘irlikni aniqlaydi. Bunday amaliy harakatlar natijasida bola bilimni chuqurroq 6 Tursunxo‘jayev M. Boshlang‘ich sinfda darslarni interfaol tashkil etish yo‘llari. – Toshkent: TDPU nashriyoti, 2018. – 128 b. 30 Xulosa Mazkur kurs ishini bajarish jarayonida men boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida matematik madaniyatni shakllantirish masalasi nechog‘lik muhim va mas’uliyatli jarayon ekanini chuqurroq angladim. Dastlab, “matematik madaniyat” degan tushuncha faqat son va amallarni bilishdan iboratdek tuyulgan bo‘lsa, ish davomida bu tushuncha ancha keng, murakkab va qamrovli ekaniga ishonch hosil qildim. Matematik madaniyat o‘zida fikrlash, tahlil qilish, izchil mulohaza yuritish, aniqlik va mas’uliyatni mujassam etgan ta’limiy va axloqiy fazilatdir.Har bir darsda raqamlar orqali fikr yuritish, misolga o‘z hayoti bilan bog‘liq ma’no berish, grafik chizish yoki hikoya tuzish orqali matematikani o‘zlashtirish madaniyatni shakllantirish yo‘lidagi eng samarali usullardan ekaniga amin bo‘ldim. Amaliyot davomida kuzatganimdek, oddiygina topshiriq – masalan, “3 olma bor, yana 2 ta keldi, jami nechta?” degan savol ham to‘g‘ri yondashuv bilan bolada analitik fikrlash va hayotiy holatni tushunish qobiliyatini shakllantiradi. Ayniqsa, to‘garak darslari, sinfdan tashqari mashg‘ulotlar, guruhli ishlarda bolalar matematikani o‘rganish bilan birga o‘zaro muloqot qilish, fikr almashish, xulosaga kelish, bahslashish kabi hayotiy ko‘nikmalarni ham egallaydilar. Men o‘zim o‘tkazgan darslar va tajriba-sinov ishlari orqali ham shuni angladimki, matematik madaniyatni shakllantirish faqat ma’lumot berish emas, balki bolaning ongiga, yuragiga yo‘l topishdir. Uni matematika fani orqali tartibga, aniqlikka, izchillikka o‘rgatishdir. Bu esa boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining mehnati, mehr-muhabbati va sabr-toqati bilan chambarchas bog‘liq. Yakuniy xulosa sifatida ayta olamanki, bugungi kunda boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning matematik madaniyatini shakllantirish — nafaqat fanni o‘rgatish, balki ongli, tafakkurli, mas’uliyatli avlodni tarbiyalash yo‘lidagi muhim qadamdir. Men o‘zim tanlagan ushbu mavzu asosida kelgusida ham izlanishda davom etaman degan qat’iy ishonchdaman. 13Xalqaro tajribalarda ham boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatini rivojlantirish bo‘yicha ilg‘or metodlar ishlab chiqilgan. Masalan, Singapur, Yaponiya va Finlyandiya ta’lim tizimlarida “matematika orqali fikrlash” tamoyili asosiy yo‘nalish bo‘lib xizmat qiladi. Bu mamlakatlarda bolalar darslarda faqat bilim olmaydi, balki bilimni tahlil qiladi, muammo ustida o‘ylaydi, xulosa chiqaradi va mustaqil fikr yuritadi. Bu esa matematik madaniyatning shakllanishi uchun mustahkam zamin yaratadi. Zamonaviy metodik asoslar orasida didaktik o‘yinlar, vizual materiallar, loyiha asosidagi ta’lim, differensial yondashuv, axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish, robototexnika asoslari, STEM yo‘nalishi orqali matematika o‘qitish keng qo‘llanilmoqda. Jumladan, 1–2-sinflarda oddiy masalalarni kompyuterda, planshet yoki sensorli doskalar orqali ishlash orqali bolalarda matematik tushunchalar mustahkamlanadi, ayni paytda raqamli savodxonlik ham shakllanadi. Metodik yondashuvlar orasida ko‘rgazmali metodlar eng samaralilaridan biri hisoblanadi. Bu metod orqali o‘quvchi sonlar, shakllar, chizmalar, jadvallar, diagrammalar orqali matematik axborotni ongli va tahliliy tarzda o‘zlashtiradi. Ayniqsa boshlang‘ich sinflarda tasvirli kartochkalar, geometrik shakllar, rangli bloklar, qo‘l bilan ishlanadigan materiallardan foydalanish bolaning idrok qilish qobiliyatiga bevosita ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Yana bir muhim metod – bu o‘yin asosidagi yondashuvdir. Masalan, “Qaysi son yashiringan?”, “Masala topamiz!”, “Kuzat va sanab top!” kabi topshiriqlar orqali bolalar o‘yin orqali bilimni egallaydilar. O‘yinlarda matematik tushunchalar hayotiy misollar orqali ifodalanadi, bu esa ularni xotirada uzoq saqlanishiga yordam beradi. Bu metod o‘quvchilarning darsga bo‘lgan qiziqishini oshiradi, bilimga ijobiy munosabatni shakllantiradi. Muammoli ta’lim yondashuvi ham matematik madaniyatni shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. Bu metod o‘quvchining mustaqil fikr yuritishiga, savol berishiga, mulohaza qilishiga yordam beradi. O‘qituvchi o‘quvchiga javobni 10boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida matematik madaniyatni shakllantirishda zamonaviy nazariy qarashlar bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan didaktik tamoyillarning majmuini hisobga olish zarur. Nazariy-pedagogik yondashuvlarning birinchisi — bu konstruktivistik yondashuv bo‘lib, u o‘quvchini bilish jarayonining faol subyekti sifatida ko‘radi. Konstruktivizmga ko‘ra, bola yangi bilimlarni faol izlanish, sinash va tushunish orqali o‘zlashtiradi. Bu jarayonda o‘qituvchining vazifasi tayyor bilim berish emas, balki o‘quvchini mustaqil fikrlash, taxmin qilish va xulosa chiqarishga yo‘naltirishdan iborat. Matematik madaniyat konstruktivistik asosda shakllanganda o‘quvchi faqatgina javob emas, balki o‘sha javobgacha olib boruvchi fikrlash yo‘lini ham o‘rganadi. 5 Ikkinchi yondashuv — faoliyatga asoslangan yondashuv bo‘lib, u L.S. Vygotskiy va A.N. Leontevlarning faoliyat nazariyasiga asoslanadi. Bu yondashuvga ko‘ra, o‘quvchi bilimni faoliyat orqali egallaydi, ya’ni tajriba, mashq va amaliy topshiriqlar orqali matematik tushunchalar ongida mustahkamlanadi. Bu jarayonning asosi “bilish orqali harakat qilish” va “harakat orqali bilish” tamoyillariga tayangan bo‘ladi. Shu sababli boshlang‘ich sinfda matematika darslari o‘yinli shaklda, harakatli topshiriqlar asosida olib borilishi lozim. Yana bir muhim nazariy asos — bu kognitiv rivojlanish nazariyasidir. J. Piaget ta’kidlaganidek, bolalar bilishni individual tajriba orqali egallaydilar. Ularning fikrlashi avval konkret operatsiyalarga asoslanadi, so‘ngra asta-sekin abstrakt tafakkurga o‘tadi. 1–2-sinf o‘quvchilari uchun matematika aynan konkret faoliyat bilan uyg‘unlashgan bo‘lishi zarur. Masalan, sanash uchun real predmetlardan foydalanish, sonlar ketma-ketligini chizmalarda ko‘rsatish va h.k. Bu bolalarning fikrlash darajasiga mos keladi va bilimlarni ongli o‘zlashtirish imkonini beradi. 5 Tursunxo‘jayev M. Boshlang‘ich sinfda darslarni interfaol tashkil etish yo‘llari. – Toshkent: TDPU nashriyoti, 2018. – 128 b. 17 tanishtirish 5 Geometrik shakllar va figuralar Shakllar xususiyatlarini aniqlash, nomlash va ularni ajrata olish To‘g‘ri to‘rtburchak, uchburchak, doira 6 Matematika tilida fikrlash Matematika atamalarini to‘g‘ri ishlatish, fikrni og‘zaki va yozma ifodalash “Farq”, “teng”, “ortiq” so‘zlaridan foydalanish 7 Tafakkur madaniyatini shakllantirish Tahlil qilish, solishtirish, umumlashtirish, sabab- oqibatni tushunish ko‘nikmalari Misollarni ikki usulda yechish, natijani tekshirish 8 Amaliyot bilan bog‘lash O‘rgangan bilimlarni kundalik hayotda qo‘llash Pulingni hisoblash, vaqtni aniqlash 9 Faol fikrlashga undash O‘quvchini mustaqil savol berishga, taxmin qilishga yo‘naltirish “Nima bo‘ladi agar...?”, “Qanday qilib...?” 10 Matematik mulohaza va xulosa chiqarish Yechimdan so‘ng xulosa qilish, isbot asosida natija chiqarishga o‘rgatish “Shu sababli...”, “Demak natija quyidagicha...” Agar darslar bu yo‘nalishlar asosida olib borilsa, bolalarda matematikaga nisbatan ijobiy munosabat, qiziqish, mas’uliyat hissi va faol intellektual pozitsiya shakllanadi. Bu esa ularning keyingi bosqichlardagi o‘quv jarayonida muvaffaqiyatli qatnashishiga asos bo‘ladi. Matematik madaniyatni shakllantirishda qo‘llaniladigan metodik yondashuvlar (ko‘rgazmali, o‘yinli, amaliy usullar asosida) 1–2-sinfda matematik madaniyatni shakllantirish jarayonida foydalaniladigan metodlar o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga mos bo‘lishi va ularning faol 11Matematik madaniyatni shakllantirishda individual yondashuv ham muhim rol o‘ynaydi. Har bir bola o‘ziga xos fikrlash tezligi, tushunish darajasi va qiziqishga ega. Shu sababli darsda differensial yondashuvni qo‘llash – ya’ni kuchli va sust o‘zlashtiruvchi o‘quvchilarga alohida topshiriqlar berish samarali natija beradi. Bu yondashuv o‘quvchilarning o‘z qobiliyatiga mos bilim olishini ta’minlaydi va ularni qiyinlikdan qo‘rqmaslikka o‘rgatadi. Shuningdek, o‘ziga ishonch va mustaqillik hissini kuchaytiradi. Zamonaviy pedagogikada keng qo‘llanilayotgan interaktiv yondashuv ham matematik madaniyatni shakllantirishda samarali usuldir. Bu yondashuvda o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi faol muloqot, savol-javob, guruhli ishlar, rolli o‘yinlar, muhokamalar asosiy o‘rinni egallaydi. O‘quvchilar o‘z fikrlarini ochiq ifodalashga, o‘zaro fikr almashishga o‘rganadilar. Bu esa ularning mantiqiy tafakkurini rivojlantiradi, matematik tushunchalarni mustahkam o‘zlashtirishiga xizmat qiladi. Integratsiyalashgan yondashuv ham matematik madaniyatni shakllantirishda muhim hisoblanadi. Bu yondashuv boshqa fanlar bilan bog‘liq holda matematikani o‘rgatishni nazarda tutadi. Masalan, tabiatshunoslik fanidagi o‘lchov birliklari, texnologiya fanidagi shakllar, ona tilidagi so‘zlashuvlar orqali matematik bilimlarni mustahkamlash mumkin. Bu esa o‘quvchida matematikani hayot bilan bog‘lash, uni amaliyotda ko‘ra olish, anglash imkonini yaratadi. Matematik madaniyat faqat fanda emas, balki kundalik hayotda ham kerakli bo‘lgan madaniyat turidir. Nazariy yondashuvlarning barchasi bir umumiy maqsadga xizmat qiladi: bu — o‘quvchilarda mantiqiy fikrlash, muammoni aniqlash va uni hal qilish, tahlil qilish va umumlashtirish kabi yuqori darajadagi tafakkur faoliyatini shakllantirishdir. Matematik madaniyat bu yo‘nalishda asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. U shunchaki sonlar, formulalar emas, balki fikrlash uslubi, madaniyat darajasi, ongli faoliyatdir. 1OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI Boshlang‘ich ta’lim fakulteti “Boshlang‘ich ta’lim” bakalavr yo‘nalishi Boshlang‘ich ta’lim metodikasi kafedrasi “Matematika o‘qitish metodikasi” fanidan KURS ISHI Mavzu: 1–2-sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatlarini shakllantirish Bajardi: Muhiddinova Malika 517 guruh Boshlang‘ich ta’lim bakalavr yo‘nalishi 4-kurs talabasi Kurs ishi rahbari: Tursunmurodov S. JIZZAX – 2025 21anjomlari soni bo‘yicha hisobot tuzish” yoki “Sinfdoshlarimizning sevimli mevalari haqida diagramma tuzish” kabi vazifalar orqali o‘quvchilar real hayotdagi statistik va matematik tahlil ko‘nikmalarini shakllantiradilar. Bunday loyihalar bolalarda hamkorlikda ishlash, fikr almashish, dalil asosida xulosa chiqarish va natijani taqdim etish kabi muhim fazilatlarni rivojlantiradi. Shuningdek, tajribada o‘zini oqlagan yondashuvlardan biri bu — matematik to‘garaklar va sinfdan tashqari faoliyatlar orqali madaniyatni rivojlantirish. Odatda sinfda barcha o‘quvchilarga bir xil topshiriqlar berilsa, to‘garaklarda esa har bir bola o‘z qiziqishi, qobiliyati va sur’atiga ko‘ra alohida yo‘nalishda shug‘ullanishi mumkin. Masalan, bir o‘quvchi raqamli jumboqlarni yechishga qiziqsa, boshqasi matematik hikoya tuzishga, yana biri esa misollar orqali chizmalar yasashga moyil bo‘lishi mumkin. Bu holatda o‘qituvchi har bir bola bilan individual ishlash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Amaliyotda ijobiy samara bergan yondashuvlardan biri bu — interaktiv texnologiyalar asosidagi o‘qitish. Multimedia vositalari, elektron darsliklar, animatsion misollar, test platformalari o‘quvchilarning matematik madaniyatini zamonaviy muhitda shakllantirishga xizmat qiladi. Ayniqsa “IQ test”, “PISA mini topshiriqlari” kabi xalqaro baholash namunalaridan foydalanish orqali o‘quvchilarning tafakkur darajasini nazorat qilish va ularni xalqaro standartlarga yaqinlashtirish mumkin. 24Amaliyot ko‘rsatadiki, 1–2-sinfda o‘quvchilar matematikani o‘rganishda vizual va harakatli faoliyatni yaxshi o‘zlashtiradilar. Shuning uchun har bir mavzuni o‘rgatishda ko‘rgazmali vositalar, turli rangli figuralar, magnetli doska elementlari, grafikalar, jadval va diagrammalardan foydalangan holda dars tashkil qilinmoqda. Masalan, "Qo‘shish va ayirish" mavzusi doirasida har bir o‘quvchiga kartochkalar orqali misollar beriladi, ularda esa nafaqat sonlar, balki tasviriy elementlar (masalan, olma, kitob, qushcha) bilan ifodalangan misollar bo‘ladi. Bu o‘quvchilarning tasavvurini jonlantiradi, matematik amallarni hayotiy ko‘rinishda tushunishga yordam beradi. Bundan tashqari, amaliyotda o‘quvchilarning mustaqil fikrlashi va faol qatnashuvini ta’minlovchi yondashuvlar samarador hisoblanadi. Misol uchun, “Kim topadi?”, “Yashiringan sonni toping”, “Qaysi javob noto‘g‘ri?” kabi topshiriqlar o‘quvchilarda qiziqish uyg‘otadi, ularni darsga jalb qiladi. 1-sinfda, o‘quvchi hali tahliliy fikr yuritishga to‘liq o‘rganmagan bo‘lsa-da, rasm, rang, harakat orqali berilgan misol ustida ishlashi uni asta-sekin mustaqil qaror qabul qilishga olib keladi. 2-sinfda esa bu ko‘nikmalar yanada chuqurlashadi — o‘quvchi nafaqat misolni yechadi, balki o‘z yechimini tushuntira oladi. Dars jarayonida muammoli vaziyatlar yaratish ham keng qo‘llanilmoqda. Masalan, "Mashina 4 ta g‘ildirakka ega. 3 ta mashina nechta g‘ildirakda yuradi?" degan topshiriq o‘quvchilarda ilgari o‘zlashtirilgan son tushunchasi asosida fikr yuritishga olib keladi. Dastlab ular sanash orqali yechimga intiladilar, keyin esa 4 × 3 ko‘paytma orqali bu tenglikni tushunishga o‘rganadilar. Bu jarayonda o‘quvchining fikrlash darajasi o‘sadi, ishonch ortadi, matematik mantiq rivojlanadi. Bu esa ularning madaniyat sifatida shakllanayotgan bilimlariga asos bo‘ladi. Bundan tashqari, amaliyotda guruhlarda ishlash orqali ham yaxshi natijalarga erishilgan. 4–5 kishilik kichik guruhlar shakllantiriladi va har bir guruhga bir xil topshiriq beriladi. Guruh a’zolari o‘zaro maslahatlashib, misollarni hal qiladi, kimdir tushuntiradi, kimdir yozadi. Bu orqali bolalar o‘z fikrini ifodalash, 19o‘zlashtiradi va uni real hayotda qo‘llay olishni o‘rganadi. Bu esa matematik madaniyatning amaliy jihatini rivojlantiradi. 7 Metodik yondashuvlar orasida muammoli vaziyatlar yaratish ham samarali hisoblanadi. Bu usul orqali o‘quvchi mustaqil fikrlash, yechim qidirish, tanlov qilishga o‘rgatiladi. Masalan, "Sardorning yonida 8 dona qalam bor. Shu qalamlar bilan 2 do‘stiga bir xil qilib ulashmoqchi. Qanday yo‘l bilan bo‘lishi mumkin?" degan savollar orqali o‘quvchining fikr yuritish ko‘nikmasi faollashadi. Bu esa uning tafakkur madaniyatiga xizmat qiladi. Jamoaviy ishlash metodi ham o‘quvchilarda matematik madaniyatni mustahkamlaydi. Guruhlarda ishlash, birgalikda yechim topish, fikr almashish orqali o‘quvchilar muloqotga kirishadi, bir-biridan o‘rganadi, bahslashadi, asoslaydi. Bu esa matematik madaniyatning muhim elementi — fikrni asoslash va isbotlash madaniyatini rivojlantiradi. O‘qituvchi esa guruh ishlarini boshqarib, har bir o‘quvchining faol ishtirokini ta’minlashi zarur. Shuningdek, televizion, multimediali va raqamli vositalardan foydalanish ham boshlang‘ich ta’limda yangicha metodlardan hisoblanadi. Video darslar, animatsiyalangan misollar, audio topshiriqlar orqali o‘quvchilarda sonlar va amallar bo‘yicha vizual idrok shakllanadi. Zamonaviy texnologiyalardan foydalanish, ayniqsa 2- sinfda ko‘proq samara beradi, chunki bu yoshda bola allaqachon texnika va raqamli vositalarga qiziqishni namoyon eta boshlaydi. Barcha metodlar ichida eng kuchli usullardan biri bu — integratsiyalashgan metoddir. Bu metod bir nechta fanlar mazmunini o‘zaro bog‘lab, o‘quvchida umumiy bilimlar asosida tafakkur yuritish ko‘nikmasini shakllantiradi. Masalan, matematika bilan tabiatshunoslikni bog‘lab, daraxt balandligini taxminan aniqlash, fizkultura bilan bog‘lab, qadamlar sonini sanash, texnologiya darsida esa o‘lchovlar asosida buyum yasash orqali matematik madaniyatni rivojlantirish mumkin. Integratsiyalashgan metodlar bolalarga 7 Tursunxo‘jayev M. Boshlang‘ich sinfda darslarni interfaol tashkil etish yo‘llari. – Toshkent: TDPU nashriyoti, 2018. – 1 3 8 b. 7bo‘lgan qiziqishini yanada oshiradi, ularda matematik fikrlashga ehtiyoj paydo bo‘ladi. Matematik madaniyat bolani mustaqil hayotga tayyorlashda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Chunki kundalik hayotda ham matematik bilimlar – hisoblash, vaqtni belgilash, xarajatlarni nazorat qilish, miqdorni baholash kabi ko‘nikmalar zarur bo‘ladi. Shu asosda aytish mumkinki, matematik madaniyat tushunchasi boshlang‘ich ta’limda nafaqat bilim berish, balki bola shaxsini har tomonlama rivojlantirish, uni kelajak hayotiga tayyorlashda hal qiluvchi omillardan biridir. O‘quvchilarni nafaqat bilimli, balki tafakkurli, savodli, mustaqil fikrlay oladigan shaxs sifatida shakllantirish uchun matematik madaniyat asosiy pedagogik mezonlardan biri hisoblanadi. 3 Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yosh va psixologik xususiyatlari Boshlang‘ich ta’lim — shaxs rivojlanishining eng mas’uliyatli va poydevor bosqichidir. Ayniqsa, 1–2-sinf o‘quvchilarining psixologik holati, intellektual imkoniyatlari va individual xususiyatlari bu bosqichda ularning butun hayoti davomida ta’sir ko‘rsatadigan asosiy yo‘nalishlarni belgilaydi. Shu sababli boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini chuqur o‘rganish va tahlil qilish har qanday pedagogik faoliyatning negizini tashkil etadi. Ayniqsa, matematika kabi mantiqiy va abstrakt fanlarda bu xususiyatlar inobatga olinmasa, o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasida salbiy natijalar yuzaga kelishi mumkin. 1–2-sinf o‘quvchilari odatda 6–8 yosh oralig‘idagi bolalardir. Bu yosh davri L.S. Vygotskiy tomonidan "yaqin rivojlanish zonasi" davri deb atalgan. Bolalar bu bosqichda hali mustaqil fikr yurita olmaydi, ularga o‘qituvchi yoki kattalar yordamida bilim berilishi zarur. Psixologlarning fikricha, bu yoshda bolaning idrok etish, tafakkur qilish, e’tibor va xotira kabi aqliy jarayonlari endi shakllanib boradi. Aynan shu nuqtai nazardan qaralganda, bolalarning 3 Yusupova S. Matematika darslarida o‘quvchilarda tafakkurni shakllantirish. – Toshkent: Fan, 2020. – 188 b. 14tayyor berib qo‘yish o‘rniga, uni o‘ylashga, tahlil qilishga undaydi. Masalan: “Nega bu yechim noto‘g‘ri?”, “Qanday yo‘l bilan yechimga yetishish mumkin?” kabi savollar o‘quvchini fikrlashga majbur qiladi. Bu esa tafakkur va mulohaza madaniyatini shakllantiradi. Shuningdek, refleksiv yondashuv – ya’ni o‘quvchining o‘z fikri, harakati va yechimlarini tahlil qilishi, xatolar ustida ishlashi ham matematik madaniyat uchun muhim asos bo‘ladi. Darsdan so‘ng “Men bugun nimalarni bilib oldim?”, “Qayerda qiynaldim?” kabi savollar bilan o‘quvchi o‘zini tahlil qilishga o‘rganadi. Bu usul o‘z-o‘zini baholash, tanqidiy fikrlash va mas’uliyatni his qilish kabi fazilatlarni shakllantiradi. Zamonaviy metodikadagi muhim tamoyillardan biri bu — individual va differensial ta’limdir. Har bir bola o‘z imkoniyatlariga ko‘ra bilim olishi uchun topshiriqlar murakkablik darajasi bo‘yicha farqlanishi kerak. Kuchli o‘quvchilarga murakkabroq topshiriqlar, yangi vazifalar, mustaqil loyiha ishlari berilsa, sust o‘zlashtiruvchilarga qulay, tushunarli, ko‘rgazmali topshiriqlar taklif etiladi. Bu esa sinfdagi barcha o‘quvchilarning o‘z salohiyatini to‘liq namoyon etishiga sharoit yaratadi. Zamonaviy metodik asoslar faqat darsda emas, balki sinfdan tashqari ishlarda, matematik to‘garaklar, olimpiadalar, ko‘rgazmalar, tadbirlar orqali ham rivojlantiriladi. Bunda o‘quvchi matematika fanini amaliyotda qanday ishlatilishini ko‘radi, uni hayot bilan bog‘laydi, real masalalar yechish orqali bilimlarining foydasini his qiladi. Bu holat matematik madaniyatni mustahkamlaydi. 2.1–2-sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatini shakllantirishning mazmuni va metodik asoslari Matematik madaniyatni shakllantirishning mazmuniy yo‘nalishlari 1–2-sinf o‘quvchilari ta’lim tizimining ilk bosqichi bo‘lib, bu davrda o‘quvchilarda matematik madaniyatni shakllantirish pedagogik jarayonning markaziy vazifasidir. Matematik madaniyatni shakllantirish mazmuni, avvalo, 12Shu boisdan har bir boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi nazariy-pedagogik yondashuvlarni chuqur bilishi, ularni amaliyotga tatbiq etish ko‘nikmasiga ega bo‘lishi lozim. Har bir dars rejasida bu yondashuvlar asosida metodlar tanlanib, pedagogik maqsadga muvofiq tarzda qo‘llanilishi ta’lim sifatini belgilab beradi. Nazariy yondashuvlar bolaga qanday o‘qitish kerakligini ko‘rsatsa, metodik yondashuvlar qanday vositalar bilan bu maqsadga erishishni belgilaydi. Shu sababli ular o‘zaro bog‘liq va bir-birini to‘ldiruvchi jarayonlardir. Yuqoridagi nazariy-pedagogik yondashuvlardan to‘g‘ri foydalanish orqali o‘quvchilarda matematik madaniyatni puxta shakllantirish mumkin. Ular orqali bola nafaqat matematik bilimga ega bo‘ladi, balki o‘z fikrini asosli ifodalash, qaror qabul qilish, muqobil yo‘llarni izlash, isbotlash va izchil harakat qilishga o‘rganadi. Bu esa uni nafaqat ta’lim jarayonida, balki kundalik hayotda ham bilimli va tafakkurli shaxs bo‘lishiga xizmat qiladi. Zamonaviy tadqiqotlar va metodik asoslar So‘nggi yillarda ta’lim sohasida olib borilayotgan tadqiqotlar matematik madaniyatni shakllantirish masalasini yanada dolzarb mavzuga aylantirdi. Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning bilim sifati, fikrlash qobiliyati va tafakkur darajasi aynan matematik faoliyat bilan uzviy bog‘liq ekanligi ilmiy jihatdan asoslanmoqda. Xususan, matematik madaniyatni erta yoshdan shakllantirish orqali bolalarda mantiqiy fikrlash, kuzatuvchanlik, mustaqil qaror qabul qilish va intellektual faoliyatga tayyorlik darajasini oshirish mumkinligi bo‘yicha ko‘plab ilmiy ishlar chop etilgan. O‘zbekistonlik olimalar – M. Mahkamova, S. Yusupova, N. Yigitaliyeva va boshqalar boshlang‘ich sinf matematika ta’limi metodikasini takomillashtirish, o‘quvchilarda bilim, ko‘nikma va malakalarni samarali shakllantirish bo‘yicha zamonaviy yondashuvlarni ilgari surganlar. Ularning ishlarida o‘quvchilarning yosh va individual xususiyatlarini inobatga olgan holda darsni tashkil etish, amaliy faoliyatga asoslangan yondashuvlar, o‘yinli metodlar va interfaol mashg‘ulotlarning samarasi haqida ko‘plab tahliliy ma’lumotlar mavjud. 16bog‘lash o‘rgatiladi. Bu esa bolani nafaqat o‘quv jarayonida, balki kundalik hayotda ham matematik fikrlash asosida harakat qilishga tayyorlaydi. Shu sababli, mazkur bosqichda o‘rgatiladigan har bir mavzu matematik madaniyatni shakllantirishga xizmat qilishi kerak. Umuman olganda, 1–2-sinf o‘quvchilariga mo‘ljallangan matematika darslarining mazmuni matematik madaniyatning quyidagi jihatlarini o‘z ichiga oladi: tushunchalar tizimini o‘zlashtirish, arifmetik amallarni ongli bajarish, fikrlash va nutqiy madaniyatni rivojlantirish, mustaqil yechim topish, xulosa chiqarish, hayotiy muammolarni matematik yo‘l bilan yechish. Bularning barchasi bolada o‘z fikrini matematik tarzda asoslash, savol berish, isbot qilish kabi oliy tafakkur malakalarini shakllantiradi. 1–2-sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatini shakllantirishning mazmuniy asoslari № Mazmuniy yo‘nalishlar Tavsifi Misollar yoki ko‘rinishlar 1 Son tushunchasi va sanash O‘quvchilarda natural sonlar haqida tasavvur hosil qilish, ketma- ketlikda sanash 1 dan 100 gacha sanash, toq va juft sonlar 2 Arifmetik amallar Qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish, bo‘lish amallarini tushunish va bajara olish 6 + 2 = 8, 10 – 3 = 7 3 Masalalarni yechish Hayotiy vaziyat asosida tuzilgan matematik masalalarni yechish “Olmali masala”, “Mashina ketdi...” 4 O‘lchov birliklari Uzunlik, vazn, vaqt, hajm kabi birliklar bilan 1 metr, 1 kg, 1 soat 3 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Zamonaviy jamiyatda bolalarda raqamli tafakkur, mantiqiy fikrlash, hisoblash madaniyatini shakllantirish o‘ta muhim sanaladi. Ayniqsa, boshlang‘ich ta’lim bosqichida bu jarayon asosiy poydevorni tashkil etadi. 1–2-sinf o‘quvchilarida matematik madaniyatni shakllantirish, ularda fikrlash madaniyatini, masalaga yondashish ko‘nikmalarini rivojlantirish pedagogik jarayonning dolzarb yo‘nalishlaridan biridir. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’lim sifatini oshirish bo‘yicha quyidagilarni ta’kidlaydi: “Ta’lim tizimida chuqur islohotlar qilmasdan turib, biz ertangi kun raqobatbardosh avlodini tarbiyalay olmaymiz. Har bir bolada bilim olishga, yangilikka intilishga qiziqish uyg‘otishimiz kerak” 1 Mazkur fikrlar matematik madaniyatni shakllantirish yo‘nalishining dolzarbligini bevosita tasdiqlaydi. Matematik madaniyat nafaqat darsda raqamlarni o‘rganish, balki bolani mantiqiy fikrlashga, tahlil qilishga, mustaqil xulosa chiqarishga o‘rgatadi. Bu esa uni hayotda faol, mas’uliyatli shaxs sifatida shakllanishiga xizmat qiladi. Shu sababli 1–2-sinflarda matematik madaniyatni rivojlantirish bo‘yicha metodik yondashuvlarni chuqur o‘rganish hozirgi kunda zarur va dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Matematika fani va uning boshlang‘ich bosqichlarda o‘rgatish metodikasi yuzasidan ko‘plab ilmiy izlanishlar olib borilgan. Xususan, psixologik-pedagogik nuqtai nazardan J. Piaget o‘zining kognitiv rivojlanish nazariyasi orqali bolalarning bosqichma- bosqich fikrlash salohiyatini o‘rgangan. L.S. Vygotskiy esa ta’limning ijtimoiy jihatlariga urg‘u bergan va matematik tafakkurni ijtimoiy o‘zlashtirish jarayonida shakllanishini asoslagan. V.V. Davыdov boshlang‘ich sinfda matematik tushunchalarni mantiqiy asosda o‘zlashtirish zarurligini ta’kidlagan. O‘zbek olimlaridan M. Mahkamova, S. Yusupova kabi pedagoglar boshlang‘ich 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning nutqi. "Yangi O‘zbekiston – maktab ostonasidan boshlanadi". 2021-yil 21-oktabr. https://president.uz/uz/lists/view/4759 31Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4344-son qarori. “Xalq ta’limi tizimini takomillashtirish strategiyasi to‘g‘risida”. 2019-yil 5-sentabr. 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–6108-son farmoni. “Ta’lim sifatini oshirish va innovatsion rivojlanishni jadallashtirish to‘g‘risida”. 2020-yil 29-oktabr. 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–3775-son qarori. “Ta’lim sifatini oshirish va o‘quvchilarning tafakkurini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. 2018-yil 6-iyul. Ilmiy adabiyotlar 1) Axmedova M.Q. Boshlang‘ich ta’limda matematika o‘qitish metodikasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 2019. – 236 b. 2) Yusupova S. Matematika darslarida o‘quvchilarda tafakkurni shakllantirish. – Toshkent: Fan, 2020. – 188 b. 3) Mahkamova M. Boshlang‘ich sinfda innovatsion metodlar orqali o‘qitish. – T.: Ilm ziyo, 2021. – 144 b. 4) Vygotskiy L.S. Pedagogik psixologiya. – Moskva: Pedagogika, 1983. – 380 b. 5) Piaget J. Bolalar tafakkurining bosqichlari. – Moskva: Akademkniga, 1986. – 312 b. 6) Tursunxo‘jayev M. Boshlang‘ich sinfda darslarni interfaol tashkil etish yo‘llari. – Toshkent: TDPU nashriyoti, 2018. – 128 b. 7) Raximova Z.X. Boshlang‘ich ta’limda matematik tushunchalarni shakllantirish. – Buxoro, 2022. – 95 b. 8) G‘afforova D. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan amaliy mashg‘ulotlar olib borish. – Samarqand, 2020. – 105 b. 9) Normurodov A. Matematika darslarini zamonaviy metodlar asosida tashkil etish. – Andijon: Ilm, 2021. – 116 b. 4ta’limda innovatsion metodikalarni tadbiq qilish bo‘yicha ilmiy ishlar olib borishgan. Biroq, aynan 1–2-sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatini shakllantirish, uni rivojlantirishga xizmat qiluvchi metodlar, vositalar va amaliy yondashuvlar hanuzgacha yetarli darajada chuqur o‘rganilmagan. Shu sababli bu mavzu alohida e’tibor talab etadi. Kurs ishi mavzusining obyekti Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ta’lim jarayoni. Kurs ishi mavzusining predmeti 1–2-sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatini shakllantirishga yo‘naltirilgan ta’limiy jarayon, usullar va vositalar. Kurs ishi mavzusining maqsadi 1–2-sinf o‘quvchilarida matematik madaniyatni shakllantirishning nazariy va metodik asoslarini o‘rganish hamda bu jarayonni takomillashtirish bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining vazifalari Matematik madaniyat tushunchasining mazmunini yoritish; 1–2-sinf o‘quvchilarining yosh va psixologik xususiyatlarini aniqlash; Boshlang‘ich sinf darslarida matematik madaniyatni shakllantirishga qaratilgan metodik usullarni tahlil qilish; Amaliy tajribalar asosida mazkur yo‘nalishda samarali yondashuvlarni aniqlash; Tavsiyalar va takliflar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Nazariy jihatdan, bu ish boshlang‘ich ta’limda matematik madaniyat tushunchasining ilmiy asoslarini yoritadi. Amaliy jihatdan esa, dars jarayonida foydalanish mumkin bo‘lgan metodik vositalar va uslublarni taklif qiladi, o‘qituvchilar uchun foydali metodik manba bo‘lib xizmat qiladi. Kurs ishi mavzusining metodlari Tadqiqotda quyidagi usullardan foydalanildi: ilmiy-nazariy tahlil, pedagogik kuzatuv, tajriba-sinov ishlari, taqqoslash, umumlashtirish va metodik tahlil usullari. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 22Hududiy miqyosda ham bir qancha maktablarda tajriba-sinov tarzida olib borilgan darslar natijasi shuni ko‘rsatdiki, interfaol metodlar bilan boyitilgan darslar o‘quvchilarning faolligini 65–70% ga oshirgan. Jumladan, “Topib ayt!”, “Yashirin sonni och!”, “Misolni hikoyaga aylantir” kabi o‘yinli topshiriqlar orqali darslarda ishtirok etmaydigan, sust o‘zlashtiradigan o‘quvchilar ham faol qatnasha boshlagan. Bundan tashqari, darsdan keyingi tahliliy suhbatlar ham matematik madaniyatni rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Har bir darsdan so‘ng “Bugun nima o‘rganding?”, “Qayerda qiynalding?”, “Yangi nima bilib olding?” kabi savollar bilan o‘quvchi darsni tahlil qilishga, xatolar ustida ishlashga, o‘zini 26O‘qituvchining individual yondashuvi ham o‘quvchilarda matematik madaniyatni rivojlantirishda muhim o‘rin tutadi. Har bir bola turlicha o‘zlashtiradi: ba’zilar tez va ishonchli ishlaydi, ba’zilar esa sustroq. Shu bois amaliyotda o‘qituvchilar turli murakkablikdagi topshiriqlarni tayyorlab, o‘quvchilarga darajasiga qarab taqdim etadilar. Misol uchun, sust o‘zlashtiruvchilarga ko‘proq vizual yordamli, kam so‘rashi mumkin bo‘lgan topshiriqlar, ilg‘or o‘quvchilarga esa ijodiy yondashuv talab qiladigan topshiriqlar beriladi. Bu metodik farqlash matematik madaniyatni bosqichma- bosqich va moslashtirilgan tarzda rivojlantiradi. Amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, o‘quvchilarda matematik madaniyat nafaqat hisob-kitobga, balki nutqiy ifoda, axloqiy intizom, izchillik va xulosa chiqarishga asoslangan shakllarda namoyon bo‘ladi. Masalan, dars yakunida “Bugun nimani o‘rganding?”, “Senga qaysi topshiriq qiziqroq bo‘ldi?”, “Bugun sen qanday xatoni to‘g‘rilading?” kabi savollar orqali o‘quvchilarda o‘z-o‘zini nazorat qilish, xatolar ustida ishlash, natijani tahlil qilish madaniyati shakllanadi. Bunday fikrlash madaniyati esa matematik tafakkur va axloqiy o‘sishni uyg‘unlashtiradi. Amaliyotda foydalanilayotgan usullar orasida yana biri bu — sinfdan tashqari topshiriqlar orqali mustahkamlashdir. O‘qituvchi uyga topshiriq sifatida faqat misol emas, balki hikoya tuzish, rasm asosida masala yozish, otasi yoki onasi bilan hisob-kitobli suhbat qilish kabi interaktiv topshiriqlarni beradi. Bu topshiriqlar orqali o‘quvchi o‘z tajribasiga tayanadi, bilimni real hayotda qo‘llaydi, bu esa bilimni madaniyatga aylantiradi. Shu bilan birga, ayrim ilg‘or o‘qituvchilar o‘z sinflarida “Matematik devor gazetasi” tashkil qilishgan. Bu devoriy burchakda o‘quvchilar haftalik matematik jumboqlar, eng yaxshi ishlangan uy vazifalari, matematika faniga oid rasmlar, diagrammalar va ta’riflarni joylashtiradilar. Bu tashabbus orqali bolalarda nafaqat bilim, balki ijodkorlik, dizayn, estetik madaniyat ham shakllanadi. 29O‘quvchilar qog‘ozdan kesib, bir-biriga qo‘shib, ajratib, shakl yasash orqali fazoviy tasavvur va tafakkurga ega bo‘ladilar. 2-“D” sinfda o‘tkazilgan “Shakl yasash haftaligi”da har bir bola o‘zining geometrik loyihasini taqdim qilgan va 60% o‘quvchi bu topshiriqni yuqori darajada bajargan.ba’zi maktablarda sinov tariqasida “Raqam bilan hikoya tuz” deb nomlangan topshiriq joriy etilgan. Masalan, 2-sinf o‘quvchisiga 3 ta son beriladi: 6, 9, 15. U bu sonlar asosida kichik hikoya tuzadi: “Dadam 6 ta olma sotib oldi, onam 9 ta. Barchasi 15 ta bo‘ldi.” Bu oddiy topshiriq o‘quvchining nutqiy faolligini, raqamlarni hayotiy voqealar bilan bog‘lash ko‘nikmasini rivojlantiradi — bu esa matematik madaniyatda muhim bosqich hisoblanadi. Ilg‘or o‘qituvchilar tomonidan joriy etilgan yana bir yondashuv bu — matematik grafiklar asosida tahlil qilish. Masalan, “O‘quvchilarning darsga kelish statistikasi” degan jadval asosida chizma chizish topshirig‘i beriladi. O‘quvchi, masalan, dushanba kuni 25 o‘quvchi, seshanba kuni 28, chorshanba kuni 26 kelgan bo‘lsa, grafikda har bir kun uchun ustun chizadi. Bu orqali bolalarda grafik tasavvur, umumlashtirish, taqqoslash va xulosa chiqarish ko‘nikmalari rivojlanadi. 3210) O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. – 2020-yil, 23- sentabr. – lex.uz 11) Tashkent City Xalq ta’limi boshqarmasi. “Matematika fanini o‘qitishning dolzarb masalalari” (metodik tavsiya). – Toshkent, 2023. – 78 b. Foydalanilgan internet manbalar www.ziyonet.uz www.pedagog.uz https://uzedu.uz https://president.uz https://kitob.uz https://eduportal.uz https://school-edu.uz 23baholashga o‘rgatiladi. Bu esa nafaqat bilim, balki o‘z-o‘zini tahlil qilish va tanqidiy fikrlash madaniyatini shakllantiradi. Ilg‘or tajribalardan yana biri — bu bosqichli murakkablashtirish metodidir. Dastlab oddiy misollar bilan ishlanadi, keyin shunga o‘xshash, ammo biroz murakkablashtirilgan topshiriqlar beriladi, so‘ngra esa o‘quvchi o‘zi mustaqil shunga o‘xshash misol tuzadi. Bu yondashuv o‘quvchini ijodiy fikrlashga, mantiqiy bog‘lanishlarni anglashga, mustaqil qaror qabul qilishga o‘rgatadi. Respublika miqyosida tajribaga aylangan eng samarali vositalardan yana biri bu — "Hayotiy matematika" usulidir. Bu usulga ko‘ra, har bir mavzu real hayotga bog‘lab tushuntiriladi: bozorda narx hisoblash, do‘konda pul qaytimi, sayohatda yo‘l masofasini o‘lchash, kundalikda dars vaqtini aniqlash va h.k. O‘quvchi matematika faqat sinfda emas, balki hayotda ham kerak bo‘lishini anglaydi. Bu esa uni ongli ravishda o‘rganishga undaydi. Shu tarzdagi amaliy yondashuvlar matematik madaniyatni faqat fanga qiziqish darajasida emas, balki shaxsiy rivojlanish mezoniga aylantiradi. O‘quvchida mustaqil fikr, tahliliy salohiyat, nutq madaniyati, sabr-toqat, aniqlik, isbotlash, ishonchlilik va javobgarlik hissi ortadi. Bu esa matematik madaniyatning eng chuqur va muhim qatlamlarini tashkil etadi. 3.Amaliyotda 1–2-sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatini shakllantirish tajribalari Boshlang‘ich sinfda, ayniqsa 1–2-sinflarda o‘quvchilarning matematik madaniyatini shakllantirish jarayoni doimiy kuzatuv, rejalashtirish va bosqichma-bosqich yondashuv asosida olib boriladi. Maktab amaliyotida olib borilgan kuzatishlar, dars tahlillari va sinov darslari asosida shuni ko‘rish mumkinki, matematik madaniyatni rivojlantirish faqat bilim berish orqali emas, balki ularni ongli, tizimli va amaliy faoliyat orqali shakllantirish bilan bog‘liq. Ayniqsa, dars jarayonida qo‘llaniladigan metod va vositalar bu jarayonning sifatini belgilaydi. 28matematikani real hayotga bog‘laydi, raqamlar bilan muloqot qiladi, hisob- kitobda aniqlik, ehtiyotkorlik, tartibni o‘rganadi. Bundan tashqari, har chorakda sinf o‘rtasida “Matematik test kuni” o‘tkaziladi. Testlar 20 ta savoldan iborat bo‘lib, sonli ketma-ketlik (masalan, 4, 8, 12, ?), amaliy masala (masalan, “Ali 5 ta konfet oldi, 3 tasini do‘stiga berdi, nechtasi qoldi?”) va mantiqiy savollar (masalan, “Qaysi son 10 dan kichik, lekin 5 dan katta?”) asosida tuziladi. 1-sinf oxirida o‘tkazilgan testda o‘rtacha to‘g‘ri javoblar 12 tadan iborat bo‘lgan bo‘lsa, 2-sinf bahorida bu ko‘rsatkich 16 taga ko‘tarilgan. Bu matematik madaniyat o‘sishini raqamli ko‘rsatkichlar orqali baholash imkonini beradi. Tajriba-sinov sifatida ayrim maktablarda “Matematika va hayot” deb nomlangan krosskurikulyar loyiha yo‘lga qo‘yilgan. Loyiha asosida o‘quvchilar matematika fanidagi bilimlarini boshqa fanlar bilan integratsiyalaydi. Masalan, 2-sinfda o‘quvchilarga tabiatshunoslik darsida daraxt balandligini taxmin qilish topshirig‘i beriladi. O‘quvchilar soyani o‘lchaydi, undan foydalanib nisbiy o‘lchov asosida daraxt balandligini aniqlaydi (masalan: soyasi 1,5 m, daraxtning soyasi 4,5 m => daraxt ~ 3 × 1,5 = 4,5 m deb taxmin qilinadi). Bu orqali o‘quvchi matematikani real muammoga qo‘llaydi, bu esa eng muhim ko‘nikmadir. To‘garaklarda yana bir samarali yo‘nalish — bu geometrik shakllar bilan ishlash. Masalan, “Qanday qilib to‘g‘ri to‘rtburchakdan ikkita uchburchak yasash mumkin?” yoki “Doiradan qanday shakllar yasab bo‘ladi?” kabi topshiriqlar beriladi. 27Sinfdan tashqari ishlar, to‘garaklar va tajriba-sinov faoliyatida matematik madaniyatni shakllantirish Amaliy tajriba shuni ko‘rsatadiki, o‘quvchilar faqat dars jarayonida emas, balki sinfdan tashqari mashg‘ulotlar, to‘garaklar, musobaqalar orqali ham matematik madaniyatga ega bo‘ladilar. Ayniqsa 2- sinfda bu faoliyatlar yanada kengayadi. Chunki bolalar allaqachon oddiy amallarni bajara oladi, masala tuza oladi va fikrini og‘zaki hamda yozma ifoda qila oladi. Shu sababli matematika faniga oid to‘garaklar o‘quvchilarning tafakkurini chuqurlashtirish, bilimni hayotga tatbiq etish va raqamlar bilan ishlash madaniyatini rivojlantirishda muhim omilga aylanadi. Payariq tumani 62-maktabda o‘tkazilgan “Matematik o‘yinlar to‘garagi”da 2- sinf o‘quvchilari har haftada 2 marotaba darsdan keyin yig‘ilishib, raqamli jumboqlar, matematik viktorinalar, tenglamali masalalar, grafik chizmalar ustida ishlashgan. To‘garakda 15 nafar o‘quvchi doimiy qatnashgan bo‘lib, 10 tasi darsdagi natijalariga nisbatan to‘garak ishtirokidan so‘ng baholari ko‘tarilgan. Ayniqsa, “Matematik poyga”, “Top-sonni top!” kabi musobaqalar o‘quvchilarning sonlar va raqamlar bilan ishlash tezligini, aniqligini kuchaytirgan. Bunday amaliy ishlar davomida darsda o‘zini ko‘rsata olmagan o‘quvchilar ham faol bo‘lishni boshlagan. Misol uchun, 2-“B” sinfida 30 o‘quvchidan 8 tasi matematik darslarda sust qatnashuvchilar deb belgilangan bo‘lsa, to‘garak faoliyatidan 1 oydan so‘ng 6 nafarining fikrlash sur’ati va yechim tezligi 15– 20% ga oshgan. Bu esa darsdan tashqari faoliyatning matematik madaniyatni shakllantirishdagi amaliy ta’sirini isbotlaydi. Amaliyotda keng qo‘llanilayotgan usullardan biri bu — sinfdan tashqari topshiriqlar asosida oila bilan birgalikda ishlashdir. O‘qituvchi bolalarga topshiriq beradi: “Uyda onangiz yoki otangiz bilan bozorda xarid qiling va xarajatlar ro‘yxatini tuzing.” 2-sinf o‘quvchisi, masalan, 10 000 so‘mlik olma, 7 500 so‘mlik banan va 6 000 so‘mlik non sotib olganini yozadi. So‘ng umumiy xarajatni hisoblaydi: 10 000 + 7 500 + 6 000 = 23 500 so‘m. Bu orqali o‘quvchi 6Bu madaniyat o‘z-o‘zidan shakllanmaydi, balki o‘qituvchi tomonidan maqsadga yo‘naltirilgan ta’lim-tarbiyaviy faoliyat orqali rivojlantiriladi. Dars jarayonida o‘qituvchi o‘quvchilarga matematik bilimlar berish bilan birga, ularni o‘ylashga, izlanishga, mulohaza yuritishga, xatoni topishga va to‘g‘ri yo‘l bilan hal etishga o‘rgatishi lozim. Har bir matematik topshiriq, mashq yoki misol bolaga faqat yechim emas, balki jarayon orqali fikrlash madaniyatini o‘rgatishi kerak. Matematik madaniyat, shuningdek, axloqiy va tarbiyaviy jihatlarga ham ega. Masalan, masalani aniq yechishga intilish, noto‘g‘ri javob berganda sabr bilan sabablari ustida ishlash, har bir yechimni hujjatli asosda isbotlash va uni tushuntira olish – bularning barchasi bolada izchillik, mehnatsevarlik, puxtalik, sabr-toqat, mas’uliyatlilik kabi sifatlarni shakllantiradi. Bu esa uni nafaqat yaxshi o‘quvchi, balki ongli, bilimli va intellektual shaxs sifatida tarbiyalaydi. Matematik madaniyatni shakllantirishda vizual vositalar, manipulyativ materiallar, interfaol usullar muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, 1–2-sinf o‘quvchilari tasviriy fikrlash darajasida bo‘lgani sababli sonlar, shakllar, chizmalar, turli rangli kartochkalar, matematik o‘yinlar ularning diqqatini tortadi va mavzuni o‘zlashtirishni osonlashtiradi. Shu bois o‘qituvchi bu usullardan to‘g‘ri va samarali foydalanishi zarur. Yana bir muhim jihat – bu madaniyatning bosqichma-bosqich shakllanishidir. O‘quvchilarga birdaniga murakkab matematik muammolarni taqdim etish emas, balki asta-sekinlik bilan, bolalarning yoshi, bilim darajasi va qiziqishlarini inobatga olgan holda mazmunli topshiriqlar berish kerak. Bu orqali ular nafaqat bilim oladilar, balki o‘z fikrini erkin ifoda eta olish, mustaqil tahlil qilish, to‘g‘ri yo‘lni tanlash, xatodan to‘g‘ri xulosa chiqarish ko‘nikmalarini ham egallaydilar. Shu o‘rinda, matematik madaniyatni shakllantirish jarayoni faqat darsda emas, balki sinfdan tashqari mashg‘ulotlar, to‘garaklar, musobaqalar, didaktik o‘yinlar orqali ham davom ettirilishi kerak. Bu esa bolalarning matematikaga 25boshqalarni eshitish, bahslashish, asoslash va kelishishga o‘rganadilar. Bu esa nafaqat bilim, balki kommunikativ va madaniy ko‘nikmalarni ham shakllantiradi. № Faoliyat turi Amalda qo‘llanish ko‘rinishi Natijaviy ta’siri 1 To‘garak mashg‘ulotlari Haftasiga 2 marta matematik o‘yinlar, jumboqlar, masala tuzish Faollik oshdi, 10 nafar o‘quvchi reytingi yaxshilandi 2 Oila bilan birgalikdagi topshiriqlar Xaridlar ro‘yxatini tuzish, uyda sanash, hisoblash Real hayotga moslashtirish ko‘nikmalari shakllandi 3 Matematik testlar Chorak yakunida 20 ta test asosida baholash To‘g‘ri javoblar soni 12 dan 16 tagacha ko‘tarildi 4 Loyihaviy ishlar O‘quvchilar tomonidan statistik ma’lumotlar to‘plami va tahlili O‘z fikrini ifodalash, grafik bilan ishlash ko‘nikmasi ortdi 5 Geometrik shakllar bilan ishlash Kesish, yopishtirish orqali yangi shakl yasash Fazoviy tafakkur va tasavvur rivojlandi 6 Raqamli hikoyalar tuzish Berilgan sonlar asosida kichik matematik voqealar yozish Matematik tilda nutq madaniyati rivojlandi 7 Grafik tahlil ishlari Keluvchilar statistikasi asosida grafiklar tuzish Tahliliy fikrlash va umumlashtirish ko‘nikmalari mustahkamlandi 15o‘quvchining bilim, ko‘nikma va malakasini bosqichma-bosqich rivojlantirishga qaratilgan. Bu mazmun quyidagi asosiy yo‘nalishlardan iborat: birinchidan, arifmetik tushunchalarni o‘zlashtirish (son, sanash, qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish va bo‘lish); ikkinchidan, o‘lchov birliklari bilan tanishish (uzunlik, vazn, vaqt, hajm); uchinchidan, geometrik shakllar va ularning xossalari bilan ishlash. To‘rtinchidan, masalalarni tahlil qilish va yechish orqali mantiqiy fikrlashni shakllantirish. Mazkur mazmuniy tarkibda har bir element bolada mantiqiy fikrlash, umumlashtirish, taqqoslash, tahlil qilish kabi tafakkur operatsiyalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Masalan, o‘quvchi 5 + 3 misolini yechishda nafaqat arifmetik amalni bajaradi, balki bu amalning mohiyatini tushunadi, ya’ni 5 ta predmet ustiga yana 3 ta qo‘shilganda jami 8 ta bo‘lishini tasavvur qiladi. Bu matematik madaniyatning eng muhim boshlang‘ich shakli hisoblanadi — u orqali o‘quvchi sonlar orasidagi bog‘liqlikni tushunadi. Bundan tashqari, 1–2-sinfda masala yechish madaniyatini o‘rgatish alohida e’tiborga loyiq. Masalalarni o‘rganish orqali bola matematik bilimlarni real hayot bilan bog‘lashni o‘rganadi. Masalan, "O‘quvchining sumkasida 3 ta daftar bor edi, yana 2 ta daftar qo‘shildi. Endi nechta daftar bo‘ldi?" kabi sodda masalalar bolani mantiqiy o‘ylashga, hisoblarga asoslanib to‘g‘ri xulosa chiqarishga o‘rgatadi. Bu holat matematik madaniyatning ongli ravishda shakllanishiga asos yaratadi. Mazmuniy yondashuvda yana bir muhim element — bu matematik tilda fikrlash va nutq orqali ifoda etishdir. O‘quvchilarga “ko‘p”, “kam”, “ortiq”, “teng”, “farq” kabi atamalardan to‘g‘ri foydalanish, javoblarni og‘zaki yoki yozma shaklda izohlash ko‘nikmasini berish kerak. Chunki matematik madaniyat faqat hisoblash bilan cheklanmaydi, balki bilimni tushunish, tushuntirish va qo‘llay olish qobiliyatini ham talab qiladi. Shuningdek, bu bosqichda o‘quvchilarga turli usullar bilan bir masalani yechish, natijani tekshirish, isbotlash, topilgan javobni hayotiy holatlar bilan

1–2-sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatlarini shakllantirish

Купить