1-2-sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatlarini shakllantirish kurs ishi - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	54.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	31 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

31 Sotish

1-2-sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatlarini shakllantirish kurs ishi

Sotib olish

1OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
Boshlang‘ich ta’lim fakulteti
“Boshlang‘ich ta’lim” bakalavr yo‘nalishi
Boshlang‘ich ta’lim metodikasi kafedrasi
“Matematika o‘qitish metodikasi” fanidan
KURS ISHI
Mavzu: 1-2-sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatlarini
shakllantirish
Bajardi: Abduazizova Xurmatoy Xudoyberdiyevna 5 18 - guruh
Boshlang‘ich ta’lim bakalavr yo‘nalishi 4-kurs talabasi
Kurs ishi rahbari: Adilov B.
JIZZAX – 2025

2 MUNDARIJA
Kirish ……………………………………………………………………. 3
1. Boshlang‘ich ta’limda matematik madaniyat tushunchasi va uning
ahamiyati …………………………………………………………………. 6
2. 1–2-sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatini shakllantirishdagi
yondashuvlar ……………………………………………………………… 11
3. Dars jarayonida matematik madaniyatni shakllantirish usullari ……….. 15
4.Tajriba-sinov ishlari 1–2-sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatini
shakllantirish bo‘yicha natijalar ………………………………………….. 22
5.Boshlang‘ich ta’limda matematik madaniyatni shakllantirishni
takomillashtirish yo‘llari ………………………………………………….. 26
Xulosa …………………………………………………………………….. 31
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati …………………………………….. 32
Kirish

3Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Mustaqil fikrlovchi, muammoni
yechishga intiluvchi va matematik tafakkurga ega shaxsni shakllantirish
bugungi ta’limning eng muhim maqsadlaridan biri hisoblanadi. Ayniqsa,
boshlang‘ich sinfda o‘quvchilarda asosiy bilim va ko‘nikmalar bilan birga
madaniy yondashuvlarni rivojlantirish katta ahamiyatga ega. Matematik
madaniyat o‘quvchilarning fikrlash doirasini kengaytiradi, ularda mantiqiylik,
aniqlik, izchillik va tartiblilikni shakllantiradi. Dastlabki sinflarda bu jihatlarni
to‘g‘ri yo‘naltirish orqali keyingi bosqichdagi o‘quv jarayonining sifati ancha
yuqorilaydi. Shu sababli, 1–2-sinf o‘quvchilari bilan ishlashda faqat arifmetik
bilimlarni emas, balki matematik madaniyatni shakllantirishga alohida e’tibor
qaratish kerak. Bu esa metodik yondashuvlarni takomillashtirish, amaliy
mashg‘ulotlar orqali o‘quvchini faol ishtirok etishga jalb qilishni talab qiladi.
Zamonaviy ta’lim talablarida shaxsga yo‘naltirilgan yondashuv, tanqidiy
fikrlash va mustaqil ishlash ko‘nikmalari asosiy o‘rinni egallamoqda. Ushbu
o‘zgarishlar boshlang‘ich ta’limda matematik madaniyatni o‘rgatish usullarini
qayta ko‘rib chiqishni taqozo etadi. Boshlang‘ich sinfda matematik madaniyatni
shakllantirish orqali bolalarda tartiblilik, mehnatsevarlik, o‘z fikrini aniq bayon
eta olish, sabr-toqat va aniqlik singari muhim fazilatlar rivojlanadi. Shu bois,
ushbu mavzu nafaqat pedagogik, balki ijtimoiy va ma’naviy jihatdan ham
dolzarb hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Boshlang‘ich ta’limda
matematik bilimlarni samarali o‘rgatish va bolalarda matematik tafakkurni
shakllantirish borasida ko‘plab ilmiy izlanishlar amalga oshirilgan. Jumladan,
A.V. Pogorelov va V.V. Davydovning ishlarida matematikani o‘rganishda
amaliy faoliyat va mantiqiy fikrlashning ahamiyati alohida ta’kidlangan. L.S.
Vygotskiy o‘z tadqiqotlarida o‘quvchilarning rivojlanish zonasi, ularning
bilishga qiziqishi va psixologik tayyorgarligi haqida ilmiy asoslar yaratgan.
Shuningdek, o‘zbek olimlaridan Sh.N. Xolmuhamedov, A.S. Shamatov va
boshqalar boshlang‘ich ta’lim metodikasi, matematik tafakkur va

4o‘quvchilarning faoliyatini tashkil etish masalalarida muhim ilmiy natijalarga
erishganlar. Biroq, bu tadqiqotlarning aksariyati umumiy matematik faoliyat
yoki metodik yondashuvlarga bag‘ishlangan bo‘lib, matematik madaniyat
tushunchasining aniq ta’rifi va uni shakllantirish bosqichlari yetarlicha
o‘rganilmagan. Ayniqsa, 1–2-sinf o‘quvchilarida matematik madaniyatni
shakllantirishga doir maxsus tajriba-sinov ishlari, metodik amaliyotlar va aniq
o‘quv strategiyalar kam uchraydi. Shuning uchun ushbu mavzu yangi qarashlar
va amaliy yondashuvlarni talab etadi. Bu esa ushbu kurs ishining ilmiy va
amaliy ahamiyatini yanada oshiradi.
Kurs ishi mavzusining obyekti - 1–2-sinf o‘quvchilarining ta’lim
jarayonidagi matematik faoliyati.
Kurs ishi mavzusining predmeti - 1–2-sinf o‘quvchilarida matematik
madaniyatni shakllantirishda qo‘llaniladigan metodlar, vositalar va pedagogik
yondashuvlar.
Kurs ishi mavzusining maqsadi - 1–2-sinf o‘quvchilarining matematik
madaniyatini shakllantirish bo‘yicha samarali metodik yondashuvlarni aniqlash,
ularni dars jarayonida qo‘llash orqali o‘quvchilarning matematik tafakkurini
rivojlantirishga ko‘maklashish.
Kurs ishi mavzusining vazifalari Matematik madaniyat tushunchasining
mazmunini ochib berish; Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yosh
xususiyatlarini hisobga olgan holda, madaniyatni shakllantirish usullarini
aniqlash; Dars jarayonida qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan samarali metodlarni
tahlil qilish; Tajriba-sinov ishlari asosida olingan natijalarni tahlil qilish;
Matematik madaniyatni shakllantirishga doir takliflar ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Tadqiqot natijalari
nazariy jihatdan boshlang‘ich ta’limda matematik madaniyat tushunchasining
mazmunini chuqur anglashga xizmat qiladi. Amaliy jihatdan esa, dars
jarayonida pedagoglar tomonidan o‘quvchilarning matematik tafakkurini
shakllantirish uchun metodik tavsiyalarni ishlab chiqishga asos bo‘ladi.

5Shuningdek, bu ish boshlang‘ich ta’lim metodikasi bo‘yicha ilmiy izlanish olib
borayotgan talabalar, o‘qituvchilar va metodistlar uchun foydali qo‘llanma
bo‘lib xizmat qiladi.
Kurs ishi mavzusining metodlari Kurs ishini yozishda quyidagi
metodlardan foydalanildi: taqqoslash va tahlil usuli; pedagogik kuzatuv va
suhbat; tajriba-sinov faoliyati; statistik ma’lumotlarni tahlil qilish; nazariy
adabiyotlarni o‘rganish va umumlashtirish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi - Kurs ishi kirish, beshta asosiy bob, xulosa
va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

61. Boshlang‘ich ta’limda matematik madaniyat tushunchasi va uning
ahamiyati
Hozirgi zamon ta’limida o‘quvchilarning faqatgina bilimga ega bo‘lishi
emas, balki ularni ongli fikrlovchi, muammoli vaziyatlarda mustaqil qaror qabul
qila oladigan, tanqidiy va mantiqiy fikr yuritishga qodir shaxs sifatida
shakllantirish muhim hisoblanadi. Ayniqsa, matematika fanini o‘qitish
jarayonida bu holat alohida o‘rin egallaydi. Zero, matematika nafaqat aniq fan
sifatida, balki fikrlash madaniyatini, tartiblilikni, izchillikni va sabr-toqatni
o‘rgatuvchi asosiy vositalardan biri sanaladi. Shu boisdan, boshlang‘ich
ta’limda “matematik madaniyat” tushunchasining mohiyatini anglash va uni
shakllantirish masalasi dolzarb hisoblanadi. 1
Bugungi kunda ta’lim tizimi nafaqat bilim berish, balki shaxsning fikrlash,
tushunish va o‘z bilimlarini hayotda qo‘llay olish ko‘nikmalarini
shakllantirishga yo‘naltirilgan. Shu boisdan ham "madaniyat" tushunchasi
kengroq ma'noga ega bo‘lib, u inson faoliyatining barcha sohalarida o‘z
ifodasini topadi. Jumladan, matematik sohada ham "matematik madaniyat"
degan atama tobora dolzarb bo‘lib bormoqda. Bu atama o‘zida nafaqat hisob-
kitoblarni bajarish qobiliyatini, balki chuqur mantiqiy fikrlash, tushunchalar
orasidagi bog‘liqlikni anglash, umumlashtirish, tahlil qilish va muammolarga
matematik yondashuv orqali yechim topish qobiliyatini mujassamlashtiradi. 2
"Matematik madaniyat" tushunchasi pedagogik termin sifatida ko‘plab
olimlarning izlanishlariga asoslanadi. Masalan, L.S. Vygotskiy inson
tafakkurining rivojlanishini madaniy rivojlanish bilan bog‘lab o‘rganib, har bir
fan o‘ziga xos madaniy komponentlarga ega ekanligini ta’kidlagan. Uning
fikricha, matematik bilimlarni egallash, ularni ongda qayta ishlash va mustaqil
1
Islomov Sh., Karimova M. Boshlang‘ich sinflarda matematik ta’lim metodikasi. —
Toshkent: O‘zbekiston, 2018. — B. 25-60
2
Saidova N. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatini shakllantirish. —
Toshkent: «Fan va ta’lim», 2020. — B. 45-85

7fikrga aylantirish – bu inson tafakkurining madaniy yuksalish belgisidir.
Matematik madaniyat bu jarayonning ajralmas qismi sifatida namoyon bo‘ladi.
Pedagogik nuqtai nazardan, matematik madaniyat – bu o‘quvchining
matematik bilimlarga bo‘lgan yondashuvi, ularni o‘zlashtirish sifati va fikr
yuritish uslubidagi o‘ziga xoslikdir. Bu tushuncha oddiy hisoblash yoki
formulalarni yodlab olishdan ko‘ra kengroq bo‘lib, u o‘quvchining tafakkurini,
dunyoqarashini va muammolarni yechishga bo‘lgan qarashini belgilaydi. Dars
jarayonida bolani faqat to‘g‘ri javob olishga emas, balki nega bu javob to‘g‘ri
ekanligini tushuntirishga o‘rgatish aynan matematik madaniyatni shakllantirish
yo‘lida muhim qadamdir.
Matematik madaniyat tarkibiga bir nechta asosiy komponentlar kiradi. Ular
quyidagilar: matematik til, ya’ni tushunchalarni aniq va lo‘nda ifodalash;
matematik mantiq – sabab-oqibat munosabatlarini tahlil qilish; umumlashtirish
– ayrim hodisalardan umumiy xulosa chiqarish; abstrakt tafakkur – real
holatlarni matematik modelda tasvirlay olish. Bu komponentlarning har biri
o‘quvchining mustaqil fikrlovchi, muammolarni tahlil qiluvchi va o‘z yechimini
asoslay oluvchi shaxs sifatida shakllanishiga xizmat qiladi. 3
Ayniqsa, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun matematik madaniyatni
shakllantirish jarayoni muhim ahamiyatga ega. Bu yoshda o‘quvchilar hali
mantiqiy fikrlashni to‘liq egallamagan bo‘ladilar. Shuning uchun ham
matematik madaniyatni bosqichma-bosqich, osondan qiyinga qarab, ko‘proq
vizual, faoliyatchan, muloqotli usullar orqali shakllantirish zarur. Masalan,
raqamlarni faqat yozish emas, ularni turmushdagi voqealar bilan bog‘lash,
grafiklar orqali tushuntirish, masalalarni hayotiy vaziyatlar orqali bayon etish
yaxshi samara beradi.
Bundan tashqari, matematik madaniyat nafaqat aqliy, balki axloqiy
yondashuvni ham talab qiladi. Masalan, matematik izchillik, aniqlik, halollik,
3
Mamatqulov B. Boshlang‘ich ta’limda innovatsion pedagogik texnologiyalar. — Toshkent:
«Ta’lim», 2019. — B. 30-75

8adolat tamoyillari bola tafakkurida mustahkam o‘rin olishi kerak. Masalaga
noto‘g‘ri yondashish yoki natijani ataylab noto‘g‘ri ko‘rsatish – bu nafaqat
matematik xato, balki madaniyatsizlik sifatida talqin qilinadi. Shuning uchun
ham o‘qituvchi nafaqat dars mazmuni orqali, balki o‘z munosabati va
namunasida ham o‘quvchiga matematik madaniyatni singdirishi kerak.Shuni
ta’kidlash kerakki, matematik madaniyat darajasi har bir o‘quvchida har xil
shakllanadi. Bunga bolaning oilaviy muhiti, darsga bo‘lgan munosabati,
o‘qituvchining yondashuvi, maktabning metodik bazasi va boshqa omillar ta’sir
ko‘rsatadi. Shu boisdan ham pedagog har bir o‘quvchiga individual yondashib,
uning imkoniyatlarini inobatga olgan holda, bosqichma-bosqich matematik
madaniyat elementlarini singdirishi lozim.
Pedagogik adabiyotlarda matematik madaniyatni shakllantirish metodlari
haqida turli fikrlar mavjud. Ba’zi olimlar bu jarayonni ko‘proq mashqlar orqali,
ba’zilar esa muloqot, bahs-munozara yoki guruhiy ishlar orqali amalga
oshirishni ma’qul ko‘radilar. Eng yaxshi yondashuv esa — bu
integratsiyalashgan, ya’ni turli metodlarni uyg‘unlashtirgan yondashuvdir.
Masalan, grafik tahlil, muammoli vaziyat yaratish, vizual materiallardan
foydalanish, matematik hikoyalar tuzish va shu kabi metodlar o‘quvchining
qiziqishini oshirib, matematik madaniyatning shakllanishiga xizmat qiladi.
Matematik madaniyat bugungi zamon ta’limining ajralmas bo‘lagidir. U
bolani matematik bilimlar bilan qurollantirish bilan birga, uni mustaqil, ongli,
fikrlovchi va qaror qabul qilishga qodir shaxsga aylantiradi. Ushbu madaniyat
tufayli o‘quvchi o‘z bilimlarini faqat dars davomida emas, balki hayotda,
kundalik hayotiy masalalarni hal qilishda, mehnat faoliyatida, texnologiyalarni
tushunishda va hattoki ijtimoiy munosabatlarda ham qo‘llay oladi. “matematik
madaniyat” tushunchasi hozirgi ta’lim tizimida chuqur o‘rganilishi va
pedagogik amaliyotga izchil joriy etilishi zarur bo‘lgan muhim kategoriyalardan
biridir. Boshlang‘ich ta’lim bosqichidayoq ushbu madaniyat asoslari to‘g‘ri
qo‘yilsa, o‘quvchi keyingi bosqichlarda matematikani nafaqat bilim sifatida,

9balki tafakkur vositasi sifatida qabul qiladi. Bu esa uning hayotda
muvaffaqiyatli va faol shaxs bo‘lib shakllanishiga xizmat qiladi.
Boshlang‘ich ta’lim — bu bolalarning shaxsiyati shakllanayotgan, tafakkuri
rivojlanayotgan muhim bosqichdir. Aynan shu davrda bola olamni bilishga
qiziqadi, savollar berishga intiladi, yangi tushunchalarni o‘zlashtirishga tayyor
bo‘ladi. Tafakkurning rivoji bu bosqichda nafaqat tabiiy jarayon, balki maqsadli
pedagogik yondashuv natijasi hamdir. Bu yerda ayniqsa, matematik ta’lim katta
o‘rin egallaydi. Chunki matematika — bu nafaqat hisob-kitob, balki mantiqiy
fikrlash, umumlashtirish, tahlil qilish, solishtirish, xulosa chiqarish, ya’ni
tafakkur faoliyatini faollashtiruvchi muhim vositadir. 4
Boshlang‘ich sinf o‘quvchisining tafakkuri avvalo vizual tasavvurlar, real
predmetlar asosida shakllanadi. U hali abstrakt tushunchalarni to‘liq anglay
olmaydi, shuning uchun u bilan ishlashda ko‘rgazmalilik, real hayotiy misollar,
didaktik o‘yinlar juda muhimdir. Masalan, sonlarni oddiy shaklda tushuntirish
emas, balki uni do‘kon o‘yini orqali yoki biror turmushiy holat bilan bog‘lash
bolaning tafakkurini faol ishlashga undaydi. Bu esa ularning matematik
madaniyatini ham tabiiy tarzda shakllantiradi.
Matematik madaniyat — bu faqat bilimlar majmui emas, balki bola
tafakkurining ifodasi, uning fikrlash odatlari, muammoga yondashuvi, tahliliy
qobiliyatidir. Bolaning tafakkuri qanchalik boy bo‘lsa, uning matematik
madaniyat darajasi ham shunchalik yuqori bo‘ladi. Shu bois boshlang‘ich sinfda
matematika darslarida faqat misol chiqarish emas, balki bu misol qanday
tuzilgan, qanday mantiq borligi, qanday usullar orqali yechimga erishish
mumkinligi haqida bolani fikrlashga undash kerak.
Pedagoglar tomonidan olib borilgan ko‘plab tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki,
boshlang‘ich sinf davrida o‘z vaqtida va samarali tashkil etilgan matematik
faoliyat bola tafakkurining rivojiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa, muammoli
4
National Curriculum for Primary Education (Boshlang‘ich ta’lim davlat ta’lim dasturi).
Toshkent, 2021. — B. 10-50

10vaziyatlardan foydalangan holda dars o‘tish, bolalarni mustaqil xulosa
chiqarishga undash, qiyosiy tahlilga jalb etish ularda tanqidiy va ijodiy fikrlash
ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Tafakkur faoliyati bolaning idrok qilish, e’tiborini jamlash, eslab qolish,
tasavvur qilish, umumlashtirish kabi aqliy jarayonlari orqali namoyon bo‘ladi.
Bu jarayonlarni faollashtirishda matematika fani eng qulay platformalardan
biridir. Masalan, “Nima sababdan bu misol noto‘g‘ri yechilgan?”, “Yana
qanday usulda yechim topish mumkin?”, “Boshqacha yo‘ldan borib yechish
mumkinmi?” kabi savollar o‘quvchining faolligini oshiradi, ularni faqat tayyor
bilimlarni olishdan ko‘ra, ularni qayta ishlash va fikr yuritishga undaydi. Bu esa
ularning tafakkur rivojiga ijobiy ta’sir qiladi.
Tafakkur bu – o‘ylash, tahlil qilish, tasniflash va xulosa chiqarish jarayoni.
Matematik faoliyat aynan shu jihatlarni talab qiladi. Masalan, sonlar orasidagi
bog‘liqlikni aniqlash, figuralar xossalarini tahlil qilish, masalani bir necha
yo‘llar bilan yechish — bularning barchasi tafakkur faoliyatining amaliy
namunasidir. Shu boisdan ham matematika darslarida bolani “nima uchun?”
degan savolga javob topishga o‘rgatish kerak. Har bir yechim, har bir natija
izchil va tushunarli bo‘lishi lozim. Bu orqali o‘quvchining tafakkuri izchil
shakllanadi, mantiqiy bog‘liqlikni anglashga o‘rganadi.Shuningdek, tafakkur
rivojida matematik tilning o‘rni ham muhim. O‘quvchining matematik
tushunchalarni to‘g‘ri va aniq ifodalashi, o‘z fikrini tushunarli qilib yetkaza
olishi uning tafakkur madaniyati rivojlanganini ko‘rsatadi. Bu esa bevosita
matematik madaniyat bilan uzviy bog‘liqdir. Ya’ni, tafakkur qanchalik
mantiqiy va izchil bo‘lsa, o‘quvchi shunchalik yaxshi matematik fikrlaydi va
o‘z bilimlarini madaniy tarzda ifoda eta oladi.
Bundan tashqari, tafakkur rivoji orqali bola nafaqat matematik masalalarni
yechadi, balki o‘z hayotiy faoliyatida duch keladigan oddiy vaziyatlarga ham
matematik nuqtai nazardan qaray boshlaydi. Bu esa shuni anglatadiki, bola
nafaqat o‘qishda, balki hayotda ham fikrlovchi, tahlil qiluvchi, qaror

11chiqaruvchi shaxs sifatida shakllanmoqda. Bu esa zamonaviy ta’limning eng
asosiy maqsadlaridan biridir. O‘qituvchining roli bu yerda beqiyosdir. U
o‘quvchini mustaqil fikrlashga, savollar berishga, izlanishga va natijani
asoslashga o‘rgatishi kerak. Har bir o‘quvchi o‘z tafakkur darajasiga ko‘ra
o‘zlashtiradi, shuning uchun ularning tafakkurini rivojlantirishda individual
yondashuv, mos metod va vositalar tanlash juda muhim. Bu bilan birga sinfdagi
umumiy aqliy faollikni qo‘llab-quvvatlash ham zarur. boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarining tafakkur rivoji matematik madaniyatni shakllantirish bilan
bevosita bog‘liqdir. Bola qanchalik izchil fikrlasa, u shunchalik puxta
bilimlarga ega bo‘ladi, o‘z fikrini ifodalashda lo‘nda va aniq bo‘ladi.
Shuningdek, tafakkuri rivojlangan o‘quvchi matematikani o‘rganishda nafaqat
texnik ko‘nikmalarga, balki ijodiy yondashuvga ham ega bo‘ladi. Shu sababli,
boshlang‘ich ta’lim bosqichidanoq bolalar tafakkurini rivojlantirishga xizmat
qiladigan metodlar, vositalar va dars shakllarini izchil qo‘llash kerak. Bu esa
o‘z navbatida matematik madaniyat poydevorini mustahkamlaydi va keyingi
bosqichlarda o‘quvchining har tomonlama yetuk shaxs sifatida shakllanishiga
asos yaratadi.
2. 1–2-sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatini shakllantirishdagi
yondashuvlar
Boshlang‘ich ta’lim — bu nafaqat o‘quvchilarga bilim berish, balki ularda
ma’naviy-estetik, intellektual va madaniy ko‘nikmalarni shakllantirish
bosqichidir. Ayniqsa, matematika fani orqali bolalarning tafakkuri, nutqi,
mustaqil fikrlashi, muammoli vaziyatlarga yondashuvi va eng muhimi —
matematik madaniyati rivojlanadi. 1–2-sinf o‘quvchilari bu borada ilk
qadamlardan boshlab, to‘g‘ri yondashuvlar asosida shakllantirilgan bo‘lsa,
keyingi bosqichlarda ularning bilim va ko‘nikmalari yanada chuqurlashadi.
1–2-sinflarda matematik madaniyatni shakllantirishning birinchi asosiy
yondashuvi — bosqichma-bosqichlik va izchillik tamoyilidir. Bu yoshdagi
bolalarning psixik rivojlanish xususiyatlari inobatga olinib, ularga faqat tayyor

12qoidalarni berish emas, balki bu qoidalarning hayotdagi ko‘rinishlarini
tushuntirish orqali bilim berish maqsadga muvofiqdir. Masalan, "ikki marta
uch" degan iborani oddiygina misol sifatida emas, balki real predmetlar
(o‘yinchoqlar, qalamlar, non bo‘laklari) orqali ko‘rsatish o‘quvchining fikrini
faollashtiradi va matematik tushunchalarni hayot bilan bog‘lashga o‘rgatadi.
Yana bir muhim yondashuv bu — ko‘rgazmalilik va faoliyatga asoslangan
o‘qitishdir. Bolalar ko‘proq konkret predmetlar asosida fikrlaydilar. Shuning
uchun ularga matematika darslarida didaktik vositalar, rasmli ko‘rgazmalar,
bloklar, sanash tayoqchalari kabi real tasvirli vositalar orqali tushunchalarni
berish muhimdir. Ko‘rgazmalilik orqali o‘quvchilar matematik atamalarni
nafaqat yodlab olishadi, balki ularni o‘z hayotlari bilan bog‘lab fikrlashga
o‘rganishadi. Bu esa o‘z-o‘zidan matematik madaniyatning shakllanishiga olib
keladi.
Matematik madaniyatni shakllantirishda o‘yin metodlari ham alohida o‘rin
egallaydi. 1–2-sinf o‘quvchilari hali o‘yin orqali o‘rganishga moyil bo‘lgan
yoshda bo‘ladilar. Shuning uchun matematik topshiriqlarni o‘yin tarzida tashkil
qilish (masalan, raqam topish o‘yini, misol zanjiri, matematik domino) ularning
darsga bo‘lgan qiziqishini oshiradi va shu orqali mustahkam bilim olishga
erishiladi. O‘yin jarayoni nafaqat bilim beradi, balki bolalarda raqobat,
hamkorlik, e’tibor, xotira kabi ko‘nikmalarni ham shakllantiradi. Bu esa
madaniyatli fikrlash asosidir. 5
Yana bir samarali yondashuv — bu muammoli vaziyatlar yaratish va
o‘quvchini faol fikrlashga jalb qilishdir. Oddiy misollar o‘rniga hayotiy,
muammoli holatlar asosida savollar berish — o‘quvchining matematik bilimini
ongli ravishda o‘zlashtirishga sabab bo‘ladi. Masalan: “Akam menga 3 olma
berdi, opam esa 2 ta olib qo‘ydi. Menda nechta qoldi?” kabi savollar bolani
5
Uzbekistan Ministry of Public Education . «Boshlang‘ich ta’limda matematik madaniyatni
rivojlantirish bo‘yicha metodik qo‘llanma». — Toshkent, 2023. — B. 20-70

13hisoblashga emas, fikrlashga undaydi. Bunday yondashuv bolani shunchaki
amallarni bajaruvchi emas, muammolarni hal qiluvchi shaxsga aylantiradi.
1–2-sinf o‘quvchilari bilan ishlashda shaxsga yo‘naltirilgan yondashuv
muhim ahamiyatga ega. Har bir bolaning qobiliyati, o‘rganish sur’ati,
qiziqishlari farq qiladi. O‘qituvchi bu farqlarni sezib, dars jarayonida har bir
o‘quvchiga individual yondashishi zarur. Ayrim bolalar vizual tarzda,
boshqalari esa kinestetik yoki eshitish orqali yaxshi o‘zlashtiradi. O‘qituvchi bu
uslublarni uyg‘unlashtirib, barcha o‘quvchilarning matematik madaniyatini
rivojlantirishga xizmat qilishi kerak.
Nutqni rivojlantirishga yo‘naltirilgan yondashuv ham matematik
madaniyatda muhim rol o‘ynaydi. O‘quvchi faqat misolni chiqara olish emas,
balki qanday usulda yechganini so‘z bilan izohlashga o‘rganishi kerak. Bu
orqali u matematik tilni o‘zlashtiradi, mantiqiy fikrlashni rivojlantiradi va o‘z
fikrini aniq ifodalashga o‘rganadi. Darslarda "Izohlab ayting", "Nima uchun bu
javobni tanlading?" kabi savollarni ko‘proq berish shunga xizmat qiladi.
1–2-sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatini shakllantirishda
metakognitiv yondashuv muhim o‘rin tutadi. Bu yondashuv orqali o‘quvchi
nafaqat darsdagi mavzuni o‘rganadi, balki o‘z bilimi ustida mustaqil fikr
yuritishni, xatolarini anglashni va to‘g‘rilashni o‘rganadi. Masalan, bola dars
jarayonida yoki uy vazifasini bajarayotganda “Men bu misolda nimani
tushunmadim?”, “Qanday qilib bu masalani hal qilishim mumkin?” degan
savollarni o‘ziga bera boshlasa, bu uning tafakkur madaniyati
shakllanayotganini bildiradi. Bu savollar orqali o‘quvchi o‘z-o‘zini baholash,
ya’ni metakognitiv faoliyatni boshlaydi. Bu esa keyinchalik murakkab
bilimlarni o‘zlashtirishda asosiy tayanch bo‘ladi.Shuningdek, metakognitiv
yondashuv o‘z xatolarini tan olish va ularni to‘g‘irlashga o‘rgatadi. O‘quvchi
o‘z xatosini aniqlab, uni muammoli emas, balki tabiiy o‘rganish jarayoni
sifatida qabul qilsa, bu uning bilimga bo‘lgan ijobiy munosabatini
mustahkamlaydi.

14Matematik madaniyatni shakllantirishda yana bir samarali yo‘nalish — bu
fanlararo integratsiyadir. Ya’ni, matematika boshqa fanlar bilan uzviy
bog‘langan holda o‘rgatilsa, o‘quvchining tushunchasi chuqurlashadi. Misol
uchun, tabiatshunoslik darsida o‘lchov birliklari, masofalar, hajm va haroratni
o‘lchashda matematik bilimlar kerak bo‘ladi. Bu bilimlar amaliyotda
ishlatilganda yanada mustahkamlanadi.
Texnologiya darslarida esa geometrik shakllar bilan ishlash, ularni chizish,
kesmalar yasash o‘quvchining fazoviy tasavvurini kengaytiradi. Bu orqali u
matematik figuralarni nafaqat biladi, balki ularni hayotda qanday ishlatilishini
ham anglaydi.
Bundan tashqari, ona tili darslarida matematik terminlarning to‘g‘ri
ishlatilishi, masalan “kamayuvchi”, “ko‘paytuvchi”, “farq” kabi tushunchalarni
izohlab berish, o‘quvchiga matematik nutqni shakllantirishda yordam beradi.
Fanlararo integratsiya orqali o‘quvchi har bir fanni alohida emas, balki
yagona bilim tizimi sifatida anglaydi. Bu esa uning tafakkurini tizimli, izchil va
madaniy shakllanishiga olib keladi. Matematik madaniyat aynan shunday keng
qamrovli yondashuvlar orqali samarali rivojlanadi.
1–2-sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatini shakllantirishda eng
muhim omillardan biri bu — ota-onalar bilan samarali hamkorlikdir.
Boshlang‘ich ta’limda bola endigina bilim olishni boshlaydi, bu jarayonda u
faqat maktab bilan cheklanib qolmaydi, balki oiladagi muhit ham katta ta’sir
ko‘rsatadi. Aynan ota-onaning yondashuvi, bolaning bilimga bo‘lgan
munosabati va rag‘batlantirish uslublari matematik madaniyatni chuqurroq
shakllantirishga xizmat qiladi.
Ota-onalar bolaga faqat dars topshiriqlarini bajarishda yordam berish bilan
cheklanmasligi kerak. Ular bilan kundalik hayotda matematik tushunchalarni
bog‘lab tushuntirish samarali natijalar beradi. Masalan, do‘konda xarid
qilayotganda pulni sanash, vaqtda harakat qilish, masofani aniqlash kabi oddiy
harakatlar matematik tafakkurni oshiradi.Shuningdek, o‘yinlar orqali o‘rganish

15uslubi ham juda foydali. Raqamlarni topish, geometrik shakllarni ajratish,
misollar ketma-ketligini tiklash kabi uy sharoitidagi interaktiv mashg‘ulotlar
bolani charchatmasdan bilim olishga undaydi. Bu orqali bola matematika faniga
nisbatan ijobiy munosabatni shakllantiradi.
O‘qituvchining vazifasi esa — ota-onalarni bu jarayonga faol jalb qilish,
ularga tavsiyalar berish, maslahatlar va oddiy metodik yo‘riqnomalar taqdim
etishdan iboratdir. Darsdan so‘ng bolaning qanday topshiriqlarni bajarayotgani,
nimaga qiynalayotgani haqida ota-onalar xabardor bo‘lishi, farzandlariga
yordam bera olishlari kerak. Ana shunda matematik madaniyat oilaviy e’tibor
ostida shakllanadi.Ota-onalar bilan tizimli hamkorlik nafaqat bola bilimini
oshiradi, balki unda mustaqillik, tartib, mas’uliyat kabi ijtimoiy va madaniy
fazilatlarni ham rivojlantiradi. Shu bois, bu hamkorlik boshlang‘ich ta’limda
alohida e’tibor talab qiladigan omildir.Shuningdek, axborot-kommunikatsiya
texnologiyalaridan foydalanish bugungi zamon talabi bo‘lib, u bolalarda
zamonaviy bilim olish, mustaqil o‘rganish va vizual anglash imkonini
kengaytiradi. Matematika darslarida multimediali taqdimotlar, interaktiv testlar,
elektron mashqlar qo‘llanilganda o‘quvchilarning e’tibori kuchayadi, bilimni
mustahkamlashga qiziqishi ortadi. Bularning barchasi ularning matematik
madaniyatiga xizmat qiladi.1–2-sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatini
shakllantirishda izchil, samarali, yoshga mos yondashuvlar muhimdir. Har bir
o‘quvchining shaxsiy rivojlanishini inobatga olgan holda, o‘yin, muammo,
faoliyat, ko‘rgazmalilik, nutqiy mashqlar va texnologiyalarni uyg‘unlashtirib
olib borilgan ta’lim jarayoni orqali bolalarda mustahkam, ongli, madaniyatli
matematik tafakkur rivojlanadi. Bu esa ularni nafaqat yaxshi o‘quvchi, balki
mustaqil fikrlovchi, mantiqli va madaniyatli shaxs sifatida voyaga yetishlariga
xizmat qiladi.
3. Dars jarayonida matematik madaniyatni shakllantirish usullari
Boshlang‘ich ta’limda, ayniqsa 1–2-sinflarda, o‘quvchilarda matematik
madaniyatni shakllantirish uchun dars jarayonining mazmunli va metodik

16jihatdan puxta tashkil etilishi muhimdir. Matematik madaniyat bu — faqatgina
misol yechish yoki sonlarni yod olish emas, balki o‘quvchida mantiqiy fikrlash,
matematik til, intizom, aniqlik, tartib va o‘z-o‘zini nazorat qilish
ko‘nikmalarining shakllanishidir.
1. Vizual materiallardan foydalanish Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ko‘proq
vizual (ko‘rgazmali) idrok vositalar orqali bilim oladilar. Ular uchun raqamlar,
shakllar va ranglar orqali ifodalangan ma’lumotlar ancha tushunarli va esda
qolarli bo‘ladi. Masalan, 1 dan 100 gacha bo‘lgan sonlar jadvali sinf devoriga
ilib qo‘yiladi va o‘quvchilar ushbu jadvaldan foydalangan holda juft va toq
sonlarni, 10 liklar tizimini, sonlar orasidagi munosabatni mustahkamlab
oladilar.
Rangli geometrik shakllar yordamida ularning tasavvuri kengayadi. Masalan, 3
ta yashil uchburchak va 2 ta sariq to‘g‘ri to‘rtburchakni ko‘rib, o‘quvchilar
"Qaysi ko‘p?", "Farqi nechta?" kabi savollarga javob beradi. Shuningdek, sonli
kvadratlar, masalan 5×5 shakldagi kvadratlar orqali ko‘paytirish amallariga
kirishish mumkin: har bir qator 5 sonni bildiradi, umumiy kvadratlar soni 25
bo‘ladi (5×5=25). Masofani ifodalovchi chiziqlar orqali o‘quvchilar “metr”,
“sm” kabi o‘lchov birliklarini o‘rganadilar. Darsda real o‘lchov vositalari
(masalan, o‘lchov lentasi, chizg‘ich)dan foydalanish, ularni to‘g‘ri ishlatishni
o‘rgatadi.
Vizual materiallar yordamida ko‘plab mavzularni, xususan, sonlar tartibini,
sonlar orasidagi bog‘liqlikni, geometrik shakllarni, perimetr va yuzani
tushuntirish qulaylashadi. Bu esa o‘quvchilarda matematik madaniyat, ya’ni
matematik tushunchalarni ko‘z oldida gavdalantirib, ularni turmushdagi
narsalar bilan bog‘lash ko‘nikmasini shakllantiradi.
2. Matematik o‘yinlardan foydalanish O‘yin — boshlang‘ich sinf
o‘quvchilari uchun eng tabiiy o‘rganish vositasidir. Matematik o‘yinlar orqali
ular son tushunchasini mustahkamlaydi, fikrlash, qiyoslash va amaliyotga tatbiq
etish malakalarini rivojlantiradi.

17Masalan, “Qaysi son katta?” o‘yini orqali o‘quvchilar ikkita karta ko‘taradi: biri
7, biri 9. “Qaysi katta?” degan savolga javob berib, ular raqamlarning qiymatini
farqlashni o‘rganadilar. “1 dan 10 gacha bo‘lgan sonlarni top” o‘yini esa sonlar
ketma-ketligini esda saqlashga yordam beradi. Shu tarzda o‘quvchilar o‘zaro
musobaqalashib, kim birinchi 1–10 oralig‘idagi sonlarni to‘g‘ri tartibda
joylashtirsa — g‘olib bo‘ladi. “10 ta olmani 2 do‘stga teng bo‘lib ber” — bu
o‘yin bo‘lish tushunchasini ko‘rgazmali tarzda anglatadi: 10 olma stolga
qo‘yiladi va har bir “do‘st” navbat bilan olma oladi. Har biriga 5 tadan tushsa,
bolalar tenglik, bo‘lishni tushunadi. Shuningdek, “Matematik domino” o‘yinida
bolalar misolning natijasini topib, tegishli domino bo‘lagini qidiradilar. “Sonlar
zinapoyasi” o‘yini orqali sonlar ketma-ketligini mustahkamlash mumkin.
Bu kabi o‘yinlar o‘quvchining faolligini oshiradi, o‘qituvchi o‘rnini o‘quvchi
o‘zlashtiruvchi sifatida emas, faol ishtirokchi sifatida ko‘radi. Bu matematik
madaniyatni mustahkamlovchi muhim vositadir. 6
3. Juftlikda va guruhda ishlash Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ko‘pincha
yakka o‘rganishdan ko‘ra, sherik bilan ishlash orqali bilimni chuqurroq
o‘zlashtiradilar. Juftlikda ishlash orqali o‘quvchi o‘z fikrini boshqasiga
tushuntirish, uni tinglash, xatoni aniqlash kabi ijtimoiy va intellektual
ko‘nikmalarni hosil qiladi. Masalan, har bir o‘quvchiga 5 ta misoldan iborat
kartochka beriladi. Juftlikdagi birinchi o‘quvchi misollarni yechadi, ikkinchisi
tekshiradi va baho beradi. So‘ng rollar almashtiriladi. Bu usulda o‘quvchi
javobining to‘g‘riligini mantiqan tushuntirib bera olishga harakat qiladi.
Guruhli ishda esa, 4–5 kishilik kichik jamoalar tuziladi. Ularga 12 ta masala
yozilgan kartochkalar beriladi. Har bir a’zo 3 tadan misolni hal qiladi, so‘ng
jamoadagi barcha yechimlar muhokama qilinadi. Bunda jamoaviy mas’uliyat,
bir-biriga yordam berish, tushunmagan joylarini birgalikda o‘rganish kabi
qadriyatlar shakllanadi. Bunday faoliyat turida har bir o‘quvchi faollikka jalb
6
Uzbekistan Ministry of Public Education . «Boshlang‘ich ta’limda matematik madaniyatni
rivojlantirish bo‘yicha metodik qo‘llanma». — Toshkent, 2023. — B. 20-70

18qilinadi. Baholash ham jamoaviy bo‘lishi mumkin: “guruhdagi barcha masalalar
to‘g‘ri yechilgan bo‘lsa — 5 baho, 1–2 ta xato bo‘lsa — 4 baho” kabi mezonlar
belgilanadi. Guruh a’zolari misollarni yechishda turli fikr bildiradi, bu esa
matematik mantiqni shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Aynan mana shu
o‘zaro o‘rgatish usuli matematik madaniyatni rivojlantiradi, ya’ni bilimni
tushunib qo‘llash, muloqot qilish va o‘z fikrini asoslash ko‘nikmasini beradi.
4. Matematik hikoyalar va matnli masalalar Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari
uchun real hayot bilan bog‘langan matnli masalalar matematika fanining
foydasini anglashda muhim rol o‘ynaydi. Masalan, “2 ta qush daraxtda o‘tirgan
edi, 3 tasi uchib keldi. Daraxtda nechta qush bo‘ldi?” kabi oddiy voqealarga
asoslangan savollar orqali o‘quvchi qo‘shish amalining amaliy mohiyatini
tushunadi.
Bu turdagi topshiriqlar o‘quvchilarni hayotiy fikrlashga o‘rgatadi. Ular real
holatdagi sonli munosabatni ifodalaydi, masalan, bozorga borish, pul hisoblash,
o‘lchov birliklarini ishlatish, oilaviy xaridlar kabilarni aks ettirgan masalalar
hayotga yaqin bo‘lganligi sababli tushunarli va esda qolarli bo‘ladi.
Shuningdek, hikoya tarzidagi topshiriqlar, masalan, “O‘quvchi 3 ta daftar va 2
ta kitob sotib oldi, daftar 2000 so‘m, kitob 5000 so‘m bo‘lsa, jami qancha
to‘ladi?” degan masala arifmetik amallarni real hayotga tadbiq qilishga
o‘rgatadi. Bu usul yordamida o‘quvchilar so‘z va son o‘rtasidagi bog‘liqlikni
anglaydilar, matndan asosiy ma’lumotni ajratish, amallarni tanlash, ketma-ket
yechish kabi ko‘nikmalar hosil bo‘ladi.
Aynan mana shu yondashuv o‘quvchilarda matematik madaniyatni — ya’ni
sonlar orqali hayotni anglash, tahlil qilish, muammo hal qilish madaniyatini
rivojlantiradi.
5. Qo‘l mehnati elementlarini kiritish Qo‘l mehnati vositalarini dars
jarayoniga kiritish orqali o‘quvchilarda matematik tushunchalar haqidagi
tasavvurni real predmetlar bilan bog‘lab berish mumkin. Bu usul ayniqsa 1–2-
sinf o‘quvchilari uchun samarali, chunki ular konkret (moddiy) shakllar asosida

19fikrlaydilar. Masalan, o‘quvchilardan qog‘ozdan 6 ta doira va 4 ta kvadratni
kesish topshirig‘i beriladi. So‘ngra ular bu shakllarni hajm yoki rang bo‘yicha
guruhlarga ajratadilar. Bu orqali tasniflash, taqqoslash, tartiblash kabi muhim
matematik ko‘nikmalar shakllanadi. Yana bir misol: har bir o‘quvchiga karton
to‘rtburchak beriladi. Ularga perimetrni hisoblash uchun chizg‘ich bilan
o‘lchab, 2×(uzunlik+eni) formulasi bo‘yicha mustaqil hisoblash topshiriladi.
O‘quvchi o‘z qo‘li bilan ishlagan shakl ustida amallarni bajarayotgani uchun bu
bilim ancha mustahkam bo‘ladi. Shuningdek, sonlar bilan bog‘liq kollejlar
yasash, masalan, 1 dan 10 gacha sonlar ketma-ketligini yelim yordamida
yapishib chiqarish orqali sonlar oralig‘i, ketma-ketlik, natijaviy o‘zgarishlar
tushunchasi chuqurlashadi. Qo‘l mehnati darsni jonlantiradi, o‘quvchilarning
bilim olish jarayonida faol ishtirok etishini ta’minlaydi. Bu esa ularning
matematik madaniyatini — ya’ni o‘z tajribasi orqali tushunchani shakllantirish
va qo‘llash malakasini oshiradi.
6. Og‘zaki sanash va sonlar ustida og‘zaki amallar bajarish Og‘zaki sanash
— boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun matematik madaniyatni
shakllantirishda asosiy vositalardan biridir. Sanash orqali o‘quvchi sonlar
ketma-ketligini tushunadi, ularning o‘zaro bog‘liqligini anglaydi, bu esa
keyinchalik arifmetik amallarni chuqurroq o‘zlashtirishiga zamin yaratadi.
Masalan, “1 dan 10 gacha sanang, so‘ng 2 tadan sanang, 5 dan orqaga qarab
sanang” kabi topshiriqlar sonlar oralig‘i, sonlar o‘rtasidagi masofa, oraliq
sanash ko‘nikmasini shakllantiradi.
Og‘zaki amallar esa — “3 ga 2 ni qo‘shsangiz nechchi bo‘ladi?”, “7 dan 4 ni
ayiring” kabi savollar orqali o‘tkaziladi. Bu usul o‘quvchining xotira, e’tibor va
tez fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi.
Bunday mashqlar ertalabki “matematik ertak” sifatida yoki darsdan oldin qisqa
5 daqiqalik mashq sifatida berilishi mumkin. O‘quvchilarning qiziqishini
oshirish uchun bularni o‘yin tarzida tashkil etish — masalan, “sonlar
zinapoyasi” yoki “sanash bayrog‘i” kabi faoliyatlar bilan uyg‘unlashtirish

20mumkin.
Og‘zaki sanash usuli yordamida o‘quvchi arifmetik bilimlarini ongli ravishda
tushunadi va bu bilimlar mantiqiy fikrlash asosida rivojlanadi. Sonlar ustida
tezkor fikrlay olish matematik madaniyatning muhim ko‘rsatkichlaridan biridir.
7. Illyustratsiya va sxemalardan foydalanish Matematik tushunchalarni
tushunish uchun rasm va sxemalar — ayniqsa boshlang‘ich sinflarda — juda
muhim o‘quv vositasidir. Tasvirlar bolalarning obrazli fikrlashini faollashtiradi,
amallarni aniq ko‘rish imkonini beradi. Misol uchun, “5 ta olma bor, yana 2 ta
qo‘shildi. Nechta bo‘ldi?” savoliga faqat og‘zaki emas, balki rasm yordamida
javob berish o‘quvchi uchun ancha tushunarli bo‘ladi. Bunda har bir olma
rasmini chizish va ularni sanab chiqish orqali amal mohiyati anglanadi. Yana
bir misol: ayirish amali uchun 8 ta tovuqning 3 tasi ketgani rasmda tasvirlanadi.
Bu orqali son kamayishi, ya’ni ayirish amali tushunchasi vizual ravishda
anglashiladi. Sxemalar, diagrammalar, son chiziqlari kabi vositalar murakkab
masalalarni bosqichma-bosqich hal qilishni o‘rgatadi. Masalan, son chizig‘ida 0
dan 5 gacha borib, keyin 3 qadam orqaga qaytish orqali 5 – 3 = 2 bo‘lishini
ko‘rsatish mumkin. Rasm va sxemalar yordamida fikrni ifodalash, tushunchani
o‘zlashtirish, mustaqil fikr yuritish madaniyati shakllanadi. Bu esa matematik
madaniyatni chuqur va barqaror rivojlantirishga xizmat qiladi.
8. Mustahkamlovchi didaktik o‘yinlar tashkil etish Boshlang‘ich sinf
o‘quvchilari uchun dars jarayonida o‘yinlar tashkil etish matematik bilimlarni
mustahkamlashda muhim vositadir. O‘yin bolalarning e’tiborini faollashtiradi,
darsga qiziqishini oshiradi va o‘rganilgan mavzuni takrorlash imkonini beradi.
Masalan, “To‘g‘ri javobni top” o‘yini: o‘qituvchi misolni aytadi (masalan, 4 +
3), o‘quvchilar esa ko‘rsatkich kartochkalari bilan javob berishadi. Eng tez va
to‘g‘ri javob bergan o‘quvchi rag‘batlantiriladi. Yoki “Kim topshiriqni birinchi
bajaradi?” o‘yini: sinfga 10 ta misol beriladi, kim birinchi bo‘lib to‘g‘ri yechib
topshirsa, u g‘olib bo‘ladi. “Raqamli domino” kabi o‘yinlar sonlar va amallarni
uyg‘unlashtirib, o‘quvchilarni tez fikrlashga undaydi. O‘yinli faoliyat davomida

21raqobat va hamkorlik elementlari mavjud bo‘lib, bu o‘quvchilarni bir-biriga
yordam berishga o‘rgatadi. O‘yin jarayonida o‘quvchi noto‘g‘ri javob berganda
xato sababini muhokama qilish mumkin, bu esa xatolardan saboq olish
madaniyatini shakllantiradi. Didaktik o‘yinlar orqali bilimlar nafaqat
takrorlanadi, balki mustahkamlanadi, chuqurlashadi va matematik madaniyat
asoslari — fikrlash, muloqot, tushunish va mulohaza yuritish ko‘nikmalari hosil
bo‘ladi.
9. Tabiiy muhit va kundalik hayotdan foydalanish O‘quvchilarga
matematika fanining hayot bilan bog‘liqligini anglatish — ularning ushbu fanga
bo‘lgan qiziqishini oshirishning eng samarali yo‘llaridan biridir. Bu usulda
o‘quvchilar hayotda uchraydigan real holatlar orqali arifmetik amallarni
o‘rganadilar. Masalan, sinfga bir nechta meva (olma, banan) olib kelinib, ularga
doir qo‘shish-ayirish amallari tashkil etiladi: “2 ta olma bor, yana 3 ta qo‘shildi.
Nechta bo‘ldi?” Shuningdek, darsdan keyingi mashg‘ulot sifatida o‘quvchilarga
“uyda bugun soat nechida uyg‘onding?”, “kechki ovqatdan oldin nechta stakan
suv ichding?” kabi savollar berilib, vaqt, miqdor, tartib sonlari tushunchalari
mustahkamlanadi. Kundalik hayotdan misollar olib darsni davom ettirish —
masalan, do‘konda xarid qilishda narxni hisoblash, yo‘l masofasini o‘lchash,
ob-havo haroratlarini solishtirish — o‘quvchilarni atrof-muhitga nisbatan
matematik nigoh bilan qarashga o‘rgatadi. Bu usulda o‘quvchi matematikani
nafaqat sinfda, balki hayotda ham foydali bilim sifatida qabul qiladi. Shu orqali
u matematik madaniyatning eng muhim jihati — real holatlarda muammo yecha
olish malakasini rivojlantiradi. 7
10. O‘yinchoqlar va vizual vositalar orqali tushunchalarni berish
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun darsda o‘yinchoqlar va vizual
vositalardan foydalanish, ularning diqqatini jalb etadi, tushunchalarni aniq va
ravshan ko‘rsatish imkonini beradi. Masalan, raqamli kublar yordamida
7
National Mathematics Advisory Panel Report . Foundations for Success: The Final Report of
the National Mathematics Advisory Panel. Washington, DC, 2008. — P. 60-100

22qo‘shish va ayirish amallarini bajartirish — o‘quvchilar uchun qiziqarli va
tushunarli bo‘ladi. 3 ta qizil kub ustiga 2 ta ko‘k kub qo‘shiladi — ularning
umumiy soni sanaladi. Bu nafaqat amaliy mashq, balki vizual ko‘rinish orqali
aqliy tasavvur hosil qiladi. “Sonli daraxt” vositasi orqali sonlar ketma-ketligini
o‘rgatish mumkin: daraxtning har bir shoxchasiga bir son yoziladi va bolalar
ularni tartib bilan joylashtiradi. Plastik tangachalar yordamida pul birligi, savdo
masalalari, solishtirish va tengliklarni o‘rganish juda qulay. Tangalar orqali
“sotib olish” o‘yini tashkil qilinadi va o‘quvchilar belgilangan miqdorda to‘lov
qilishadi. Shuningdek, magnitli doska, raqamli kartalar, geometrik shakllar
to‘plami — bular barchasi tushunchalarni konkretlashtirishga xizmat qiladi.
Vizual vositalar darsni jonlantiradi, bilimni mustahkamlaydi, mustaqil
fikrlashni rivojlantiradi. Bu usul orqali o‘quvchi ko‘rgan, ushlagan,
joylashtirgan vosita orqali tushunchani o‘zlashtiradi. Shu tariqa matematik
madaniyat — ya’ni sonli ifodalar va amallarni hayotiy kontekstda anglash va
qo‘llash shakllanadi.
4. Tajriba-sinov ishlari: 1–2-sinf o‘quvchilarining matematik
madaniyatini shakllantirish bo‘yicha natijalar
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida matematik madaniyatni shakllantirish
bo‘yicha olib borilgan tajriba-sinov ishlari ushbu sohada nazariy asoslar va
amaliy yondashuvlarni uyg‘unlashtirish imkonini berdi. Tadqiqotlar Toshkent
shahri va viloyatlaridagi bir nechta umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o‘tkazilib,
unda 1–2-sinf o‘quvchilari, ularning dars beruvchi boshlang‘ich sinf
o‘qituvchilari hamda metodistlar ishtirok etdilar. Sinov ishlari 2024–2025 o‘quv
yilida, uch bosqichda amalga oshirildi: tayyorgarlik, amaliyot, tahlil.
Tajriba dasturi ishlab chiqilishidan avval matematik madaniyat
tushunchasining boshlang‘ich sinf darajasidagi mazmuni, pedagogik metodlar
va mavjud holat chuqur o‘rganildi. So‘rovnomalar va diagnostika testlari orqali
o‘quvchilarning mavjud bilimlari, ularning matematik tafakkuri, tafsiliy ifoda
va mantiqiy mulohaza qilish salohiyati baholandi.

23Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida matematik madaniyat quyidagi
komponentlar orqali aniqlanib baholandi:
son va amal tushunchalarini ongli ravishda tushunishi,
hisob-kitoblarni mantiqiy asoslash qobiliyati,
og‘zaki va yozma amallarni to‘g‘ri bajarish,
kundalik hayotda matematika bilan bog‘liq holatlarni tushunish va tahlil
qilish,
darsda faol ishtirok etish, mustaqil fikr bildirish.
Tajriba-sinov ishlari uchun 2 ta sinf tajriba guruhi va 2 ta nazorat guruhi
shakllantirildi. Tajriba guruhlariga yangi metodik yondashuv asosida ishlab
chiqilgan topshiriq va mashg‘ulotlar tizimi qo‘llanildi, bunda:
– didaktik o‘yinlar,
– vizual materiallar (sxema, rasm, diagramma),
– hayotiy misollar,
– matematik ertaklar,
– jamoaviy muhokama usullari kiritildi.
Nazorat guruhlariga esa amaldagi an’anaviy dars o‘tish metodlari asosida
mashg‘ulotlar tashkil etildi. Har ikki guruhda o‘quvchilarning bilim darajasi
tajribaning boshida, o‘rtasida va yakunida test va diagnostik topshiriqlar orqali
o‘lchandi.
Tajriba jarayonida kuzatishlar shuni ko‘rsatdiki, tajriba guruhidagi
o‘quvchilar darslarga yanada faolroq qatnashishdi, sonlar va amallar ustida
erkinroq ishlashdi. Ayniqsa, ko‘rgazmali vositalar va og‘zaki topshiriqlar
yordamida ularda matematik tafakkur faollashdi.
Misol uchun, birinchi bosqichda sonlar ketma-ketligini yodda saqlashda
qiynalayotgan o‘quvchi, uchinchi bosqichda murakkab masalalarni mustaqil
tahlil qilib yecha oldi. Bu o‘zgarishlar o‘quvchilarning fikrlash madaniyatini
rivojlantiruvchi mashg‘ulotlar samaradorligini ko‘rsatdi.

24Yakuniy baholash natijalariga ko‘ra, tajriba guruhidagi o‘quvchilarning 78%
i "yuqori" va "o‘rta-yuqori" matematik madaniyat darajasiga erishgan bo‘lsa, bu
ko‘rsatkich nazorat guruhida atigi 47% ni tashkil etdi. Eng katta farq mantiqiy
tahlil qilish va og‘zaki ifoda bo‘yicha kuzatildi.Shuningdek, o‘quvchilarning
mustaqil fikrlash, bir-biriga tushuntirish orqali bilim almashish, guruhlarda
ishlash, savol-javoblar orqali darsga faol jalb etish holatlari ko‘paydi. Bu
holatlar nafaqat matematik bilimni, balki o‘quvchi shaxsiy faolligini, madaniy
muloqotini ham rivojlantirdi.
O‘qituvchilarning fikriga ko‘ra, matematik madaniyatni shakllantirishga
qaratilgan faol metodlar o‘quvchilarni darsga yanada qiziqtirgan, ular darsdan
keyingi va uy vazifalariga ham mas’uliyat bilan yondasha boshlaganlar.
Ularning so‘zlariga ko‘ra, ayniqsa og‘zaki topshiriqlar va dramatik o‘yin
usullari eng katta natija bergan.
Tajriba davomida sinov guruhi o‘quvchilari orasida matematik atamalardan
to‘g‘ri foydalanish, darsda savol berish va savolga tushunarli javob qaytarish,
matematik fikrni izchillik bilan ifodalash, dalil keltirish madaniyati shakllandi.
Sinov natijalarining chuqur tahlili shuni ko‘rsatdiki, boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarining matematik madaniyatini shakllantirish uchun an’anaviy
yondashuvlar yetarli emas. Innovatsion, vizual va hayotga bog‘langan metodlar
yuqori samaradorlik ko‘rsatmoqda. mazkur tajriba-sinov ishlari o‘quvchilarning
matematik madaniyatini shakllantirishda yangi pedagogik yondashuvlarning
samaradorligini isbotladi. Olingan natijalar asosida tavsiyalar ishlab chiqildi va
metodik qo‘llanma yaratish ishlari boshlab yuborildi.
Tajriba va nazorat guruhlari o‘quvchilarining matematik madaniyati
shakllanishi bo‘yicha taqqoslov natijalari
Ko‘rsatkichlar Tajriba guruhi
(%) Nazorat
guruhi (%)
Son va amallarni anglab tushunish darajasi 85% 62%
Matematik fikrlash va mantiqiy izchillik 81% 55%

25Amaliy topshiriqlarni yechishdagi mustaqillik 76% 49%
Matematika faniga nisbatan qiziqish darajasi 88% 60%
Og‘zaki ifodalay olish va tushuntirish
madaniyati 79% 51%
Guruhda ishlash, fikr almashish ko‘nikmasi 83% 57%
Matematik atamalardan foydalanish
madaniyati 74% 48%
Uyga vazifalarni bajardagi mas’uliyat darajasi 87% 63%
Darsda faol qatnashish ko‘rsatkichi 91% 66%
Umumiy matematik madaniyat shakllanishi
(integral baho) 78% 47%
1. Son va amallarni anglab tushunish darajasi:Tajriba guruhida bu ko‘rsatkich
85%, nazorat guruhida esa 62% bo‘ldi. Bu farq 23% ni tashkil qiladi va bu
innovatsion metodlar (vizual materiallar, o‘yinlar, metakognitiv savollar) orqali
son tushunchasini shakllantirish samaradorligini ko‘rsatadi.
2. Matematik fikrlash va mantiqiy izchillik: Tajriba guruhida 81%, nazoratda
esa 55%. O‘yinli topshiriqlar, hikoyaviy masalalar, juftlik va guruhli ishlash
kabi metodlar mantiqiy fikrlashni kuchaytirgani aniqlanadi.
3. Amaliy topshiriqlarni mustaqil yechish: Tajriba guruhidagi o‘quvchilar
76% hollarda topshiriqlarni mustaqil bajargan, bu nazorat guruhidan 27%
yuqori.Bu o‘quvchilarning ishonch, mustaqil fikr yuritish va o‘z bilimiga
tayangan holda harakat qilish qobiliyatini anglatadi.
4. Matematika faniga nisbatan qiziqish darajasi:Tajriba guruhida bu
ko‘rsatkich 88%, nazoratda esa 60%.O‘yinlar, rangli materiallar, AKT
vositalari, raqamli ijod orqali qiziqish kuchaygan.
5. Og‘zaki ifodalay olish va tushuntirish madaniyati: Tajriba guruhida 79%,
nazoratda 51%. Bu metakognitiv yondashuv orqali “Men nima bilaman?”,

26“Nima xato bo‘ldi?” savollari asosida fikrini bayon eta olish qobiliyatining
oshganidan darak beradi.
6. Guruhda ishlash ko‘nikmalari: Tajriba guruhida 83%, nazoratda 57%.Bu
o‘quvchilarning muloqot, hamkorlik, javobgarlikni tushunish kabi yumshoq
ko‘nikmalari shakllanayotganini bildiradi.
7. Matematik atamalardan foydalanish madaniyati: Tajriba guruhi 74%,
nazorat guruhi 48%. Bu darslarda fanlararo integratsiya va terminologik izohlar
berish samaradorligini ko‘rsatadi.
8. Uyga vazifalarni bajarish mas’uliyati: Tajriba guruhidagi o‘quvchilar uyga
vazifani 87% holatda o‘z vaqtida va to‘liq bajargan, bu nazoratdan 24% yuqori.
Bu o‘quvchilarda mustaqillik va mas’uliyat hissi ortganidan dalolat beradi.
9. Darsda faol ishtirok etish: 91% ko‘rsatkich tajriba guruhida, nazoratda
66%.
Bu esa dars metodikasining interaktiv, qiziqarli bo‘lgani natijasida
o‘quvchilar faol jalb etilganini isbotlaydi.
10. Umumiy matematik madaniyat (integral baho): Tajriba guruhi – 78%,
nazorat guruhi – 47%. 31% farq metodik yondashuvlar (vizual, metakognitiv,
ijodiy va milliy qadriyatlarga tayangan) orqali matematik madaniyatni samarali
shakllantirish mumkinligini isbotlaydi. Tahliliy ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki,
tajriba guruhida qo‘llanilgan metodlar (vizual materiallar, AKT, guruhli ishlash,
raqamli ijod, matnli masalalar) orqali 1–2-sinf o‘quvchilarining matematik
madaniyati sezilarli darajada shakllangan. Shuningdek, metakognitiv
yondashuv o‘quvchilarda o‘z-o‘zini anglash, tahlil qilish, va mas’uliyat hissini
kuchaytirgan.
5. Boshlang‘ich ta’limda matematik madaniyatni shakllantirishni
takomillashtirish yo‘llari
Boshlang‘ich ta’lim bosqichida o‘quvchilarning matematik madaniyatini
shakllantirish juda muhim va dolzarb masala hisoblanadi. Chunki bu yoshda
shakllangan bilimlar va ko‘nikmalar keyingi ta’lim bosqichlari uchun poydevor

27vazifasini bajaradi. Shu bois, matematik madaniyatni yanada samarali
shakllantirish uchun quyidagi asosiy yo‘llarni ko‘rib chiqish lozim.
Birinchidan, o‘quv jarayonida interaktiv va didaktik vositalardan keng
foydalanish kerak. Vizual materiallar, interaktiv taxta, o‘yinlar orqali o‘qitish
matematik tushunchalarni osonlashtiradi va o‘quvchilarni darsga jalb qiladi.
Masalan, sonlar va shakllarni tasvirlash uchun rangli kartochkalar, manipulyativ
materiallar qo‘llanishi mumkin. Bu esa o‘quvchilarda abstrakt tushunchalarni
aniqroq anglashga yordam beradi.
Ikkinchidan, darslarda metakognitiv usullarni qo‘llash tavsiya etiladi.
O‘quvchilar o‘z fikrlarini tahlil qilib, nima uchun aynan shunday yechimga
kelganliklarini tushuntirishi lozim. Bu jarayon ularda matematik fikrlashni
rivojlantiradi va o‘z bilimlariga nisbatan ishonch hosil qilishga yordam beradi.
O‘qituvchi esa bu jarayonda doimiy savollar berib, o‘quvchilarning fikr
yuritishini rag‘batlantiradi.
Uchinchidan, o‘yinlar va amaliy mashg‘ulotlar orqali matematik madaniyatni
shakllantirish muhim hisoblanadi. Masalan, darsda hisoblash o‘yinlari, raqamlar
bilan bog‘liq viktorinalar, guruhlar o‘rtasida musobaqalar tashkil etish mumkin.
Bunday usullar o‘quvchilarda qiziqish uyg‘otadi va bilimlarni
mustahkamlashga xizmat qiladi.
To‘rtinchidan, o‘quvchilarni mustaqil ishga jalb qilish lozim. Uyga
beriladigan topshiriqlar faqat nazariy emas, balki amaliy ham bo‘lishi kerak.
Masalan, kundalik hayotdagi miqdorlarni o‘lchash, oddiy matematik
masalalarni o‘zlari tuzib yechish, raqamlar bilan oddiy eksperimentlar qilish.
Bu esa o‘quvchilarda mustaqil fikrlash va harakat qilish ko‘nikmalarini
oshiradi.
Beshinchidan, o‘qituvchilar o‘z malakasini doimiy oshirib borishi kerak.
Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni o‘rganish, innovatsion metodlarni
amaliyotga tadbiq etish, metodik materiallarni yaratish va yangilash matematik
madaniyatni shakllantirish samaradorligini oshiradi. Shu bilan birga, o‘qituvchi

28doimiy ravishda o‘quvchilarning individual xususiyatlarini inobatga olishi
zarur.
Oltinchidan, ota-onalar bilan hamkorlikni kuchaytirish muhim. Uy sharoitida
ota-onalar bolalarga matematik o‘yinlar, kundalik hisob-kitoblarni bajarishda
yordam berishi, ularni rag‘batlantirishi kerak. Bu uyda ham matematik
madaniyatni shakllantirishga yordam beradi.
Yettinchidan, maktabda zamonaviy texnologiyalarni keng joriy etish lozim.
Kompyuter dasturlari, interaktiv o‘yinlar, mobil ilovalar yordamida o‘quvchilar
matematik bilimlarni yanada qiziqarli va samarali o‘zlashtiradi. Bu esa ularning
qiziqishini oshiradi va matematik madaniyatni mustahkamlaydi.
Sakkizinchidan, darslarning mazmunini o‘quvchilarning yoshiga
moslashtirish muhim. Boshlang‘ich sinflar uchun mo‘ljallangan darsliklar va
qo‘shimcha materiallar o‘quvchilarning idrok doirasiga mos bo‘lishi kerak.
Murakkab tushunchalarni bosqichma-bosqich, sodda tilda tushuntirish zarur.
To‘qqizinchidan, o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini doimiy ravishda
baholab borish lozim. Buning uchun turli formatdagi testlar, og‘zaki va yozma
topshiriqlar, loyiha ishlari va ijodiy ishlar qo‘llanilishi mumkin. Natijalar
asosida o‘quv jarayonini sozlash va takomillashtirish mumkin.
O‘ninchi, o‘quvchilarni matematik madaniyatni shakllantirish jarayoniga faol
jalb qilish zarur. Har bir o‘quvchining o‘ziga xos imkoniyatlari va qobiliyatlari
hisobga olinib, shaxsiy yondashuv qo‘llanilishi muhim. Shu tariqa o‘quvchilar
o‘zlarini qadrli his qilib, matematikaga bo‘lgan munosabatlari ijobiy
rivojlanadi.
Shu bilan birga, o‘quvchilarning til ko‘nikmalarini rivojlantirishga ham
e’tibor qaratish kerak. Matematik atamalarni to‘g‘ri ishlatish, og‘zaki va yozma
ifodani mustahkamlash, fikrni mantiqan izchil bayon etish o‘quvchilarda
matematik madaniyatni yanada mustahkamlaydi.
Matematik madaniyatni shakllantirishda darsdan tashqari faoliyatlarni ham
qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Masalan, matematika klublari, fan

29olimpiadalari, tematik ko‘rgazmalar o‘quvchilarni rag‘batlantiradi va bilimlarni
chuqurlashtirishga yordam beradi.Bundan tashqari, o‘quvchilarning ijodiy
qobiliyatlarini rivojlantirishga imkon beruvchi topshiriqlar berish muhim.
Masalan, matematik hikoyalar yozish, rasmlar chizish orqali matematik
tushunchalarni ifodalash, muammoli vaziyatlarni hal etish.
Boshlang‘ich sinflarda matematik madaniyatni shakllantirishni
takomillashtirish uchun ta’lim tizimida kompleks yondashuv zarur. Bunda
o‘qituvchi, ota-ona va jamiyatning roli birdek ahamiyatli hisoblanadi.
Hamkorlikdagi faoliyat natijasida o‘quvchilarda mustahkam matematik
madaniyat paydo bo‘ladi.Natijada, bu yo‘llar asosida amalga oshiriladigan
ishlar o‘quvchilarning matematik bilimlarini chuqurlashtiradi, fikrlash
qobiliyatini oshiradi va ularning fanlarga bo‘lgan qiziqishini kuchaytiradi.
Shunday qilib, mustahkam matematik madaniyat shakllanib, ularning
kelajakdagi ta’lim va hayotdagi muvaffaqiyatlari uchun mustahkam poydevor
bo‘ladi.
№ Takomillashtirish yo‘llari Maqsadi Amaliy ko‘rinishlari
1 Interaktiv va didaktik
vositalardan foydalanish Matematik
tushunchalarni
osonlashtirish Rangli kartochkalar,
interaktiv doska, o‘yinlar
2 Metakognitiv usullarni
qo‘llash Fikr yuritishni
rivojlantirish Savollar berish, yechimni
izohlash, muhokama
3 O‘yin va amaliy
mashg‘ulotlar tashkil etish Qiziqishni oshirish,
bilimlarni
mustahkamlash Hisoblash o‘yinlari,
viktorinalar, musobaqalar
4 Mustaqil ishlarni
rag‘batlantirish Mustaqil fikrlash
ko‘nikmasini
oshirish Uy vazifalari, amaliy
topshiriqlar, eksperimentlar
5 O‘qituvchilarning
malakasini oshirish Innovatsion
metodlarni tatbiq Seminarlar, kurslar, metodik
materiallar yaratish

30 etish
6 Ota-onalar bilan
hamkorlikni kuchaytirish Uyda matematik
madaniyatni qo‘llab-
quvvatlash Ota-onalar uchun
maslahatlar, o‘yinlar bilan
shug‘ullanish
7 Zamonaviy
texnologiyalarni joriy etish Ta’limni interaktiv
va qiziqarli qilish Kompyuter dasturlari, mobil
ilovalar, interaktiv o‘yinlar
8 Dars mazmunini yoshga
moslashtirish Tushunchalarni
yaxshiroq anglash Bosqichma-bosqich
tushuntirish, sodda tilda
darslar
9 Baholash tizimini samarali
tashkil etish O‘quv jarayonini
yaxshilash Testlar, og‘zaki va yozma
topshiriqlar, loyiha ishlari
10 Shaxsiy yondashuvni
qo‘llash Har bir o‘quvchining
qobiliyatini
rivojlantirish Individual topshiriqlar,
rag‘batlantirish

31 Xulosa
Bugungi kunda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatini
shakllantirish ta’lim jarayonining muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Kurs
ishida men 1-2-sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatini shakllantirishning
nazariy va amaliy jihatlarini o‘rganishga harakat qildim. Shu jarayonda,
o‘quvchilarda matematik fikrlash, sonlarni anglash, hisoblash ko‘nikmalarini
rivojlantirish bilan birga, ularning o‘z bilimini baholash, xatolarini aniqlash va
tuzatish qobiliyatlari ham shakllanishi lozimligini angladim.Matematik
madaniyat nafaqat raqamlar va formulalar bilan ishlash, balki o‘quvchining
mantiqiy fikrlashi, mustaqil o‘ylashi va hayotiy vaziyatlarga matematik
yondashuvini ham o‘z ichiga oladi. Shu sababli, darslarda interaktiv usullar,
o‘yinlar, amaliy mashg‘ulotlar, va fanlararo integratsiya orqali o‘quvchilarning
qiziqishini oshirish muhimdir. Bundan tashqari, o‘qituvchilarning metodik
tayyorgarligi, ota-onalar bilan yaqin hamkorlik ham ta’lim sifatini yaxshilashga
katta ta’sir ko‘rsatadi.
Kelajakda boshlang‘ich ta’limda matematik madaniyatni yanada
rivojlantirish uchun innovatsion texnologiyalarni kengroq joriy etish, o‘quv
jarayonini individuallashtirish, va metakognitiv yondashuvlarni yanada
chuqurroq tatbiq etish zarur. Bu esa yosh avlodning nafaqat matematik
bilimlarini mustahkamlash, balki ularning dunyoqarashi va tafakkur doirasini
kengaytirishga xizmat qiladi.
Umuman olganda, boshlang‘ich sinflarda matematik madaniyatni
shakllantirish — bu nafaqat o‘quv jarayoni samaradorligini oshirish, balki
kelajakda jamiyatimiz uchun raqamli va ilmiy fikrlovchi, tanqidiy fikrlash
qobiliyatiga ega avlodni tayyorlashdir.

32FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
I. NORMATIV-HUQUQIY HUJJATLAR VA METODOLOGIK
NASHRLAR
1) O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 6-maydagi PQ-3049-sonʻ
qarori “Milliy ta’lim dasturi va ta’lim sifatini oshirish chora-tadbirlari
to g risida”.
ʻ ʻ
2) O zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi. “Boshlang‘ich ta’lim milliy
ʻ
dasturi” (2020).
3) O zbekiston Respublikasi Ta’lim kodeksi (2020-yil).
ʻ
4) O zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi. “Matematika fanini o qitish
ʻ ʻ
metodikasi” (2021).
5) Toshkent shahar xalq ta’limi bosh boshqarmasi. “Boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarida mantiqiy fikrlashni rivojlantirish usullari” (2022).
II. MONOGRAFIYA, ILMIY MAQOLA VA ILMIY TO‘PLAMLAR
6) Islomov Sh., Karimova M. Boshlang‘ich sinflarda matematik ta’lim
metodikasi. — Toshkent: O‘zbekiston, 2018. — B. 25-60
7) Saidova N. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatini
shakllantirish. — Toshkent: «Fan va ta’lim», 2020. — B. 45-85
8) Mamatqulov B. Boshlang‘ich ta’limda innovatsion pedagogik
texnologiyalar. — Toshkent: «Ta’lim», 2019. — B. 30-75
9) National Curriculum for Primary Education (Boshlang‘ich ta’lim davlat
ta’lim dasturi). Toshkent, 2021. — B. 10-50
10) Khusanov I. Matematikani o‘qitishda interaktiv usullar. — Toshkent: «Ilm
ziyo», 2022. — B. 15-65

3311) Uzbekistan Ministry of Public Education. «Boshlang‘ich ta’limda
matematik madaniyatni rivojlantirish bo‘yicha metodik qo‘llanma». —
Toshkent, 2023. — B. 20-70
12) Johnson D., Johnson R. Cooperative Learning and Group Work in Early
Education. — New York: Routledge, 2017. — P. 50-90
13) Polat E.S. Pedagogika va ta’lim nazariyasi. — Moskva: «Prosveshchenie»,
2015. — S. 40-80
14) Vygotsky L.S. Mind in Society: The Development of Higher Psychological
Processes. — Cambridge, MA: Harvard University Press, 1978. — P. 35-75
15) National Mathematics Advisory Panel Report. Foundations for Success:
The Final Report of the National Mathematics Advisory Panel. Washington,
DC, 2008. — P. 60-100
III. GAZETA, JURNAL, XORIJIY ADABIYOTLAR
1. “Xalq ta’limi” gazetasi, 2023-yil, №5-son — “Boshlang‘ich sinfda
masalalar bilan ishlashning samaradorligi”.
2. “Pedagogika va psixologiya” jurnali, 2022, №3 — “Matematik fikrlashni
rivojlantirishning yangi metodlari”.
3. “Ta’lim olami” jurnali, 2021, №7 — “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining
ijodiy fikrlash ko‘nikmalari”.
Foydalanilgan internet saytlar ro‘yxati
1. https://xtv.uz
2. https://president.uz
3. https://eduportal.uz
4. https://en.unesco.org/themes/education
5. https://www.mathplayground.com
6. https://learningapps.org

347. https://www.khanacademy.org/math

1-2-sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatlarini shakllantirish KURS ISHI REJASI Kirish

Sotib olish