Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 377.7KB
Покупки 0
Дата загрузки 07 Июнь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Музыка

Продавец

Zafar Nurullayev

Дата регистрации 22 Май 2023

36 Продаж

1-4-sinflarda musiqa o’qitishning mazmuni va metodikasi

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI MADANIYAT VAZIRLIGI O‘ZBEKISTON – FINLANDIYA PEDAGOGIKA INSTITUTI “Musiqa ta’limi” kafedrasi “Musiqa o‘qitish metodikasi va maktab repertuvari” fanidan KURS ISHI Mavzu: 1-4-sinflarda musiqa o’qitishning mazmuni va metodikasi . Bajardi: O‘lmasov Ahtam Tekshirdi:Davronova Guzal Samarqand-2024 MUNDARIJA: 1. Kirish…………………………………………………………….5 2. I.BOB. 1- 4 sinflarda Musiqa Madaniyati darslarini tashkil etishning mazmuni va metodikasi……………………………...6 3. 1.1. 1-4-Sinfda musiqa o’qitishning maqsad va vazifalari…………………11 4. 1.2. Boshlang’ich sinflarda musiqa darslarini o’qitishning o’ziga xos metodlari…………………………………………………........…………...16 5. 1.3. 1-4 sinf o’quvchilarining yosh xususiyatlari va dars mavzusi va o’quvchilarning bilim malakasiga mosligi ………………………………...21 6. II. BOB. Boshlang’ich sinflarda Musiqa savodi darslarida faoliyat turlaridan foydalanish………………………………...22 7. 2.1. 1-4- sinflarda faoliyat turlaridan foylalanishning amaliy ahamiyati.....26 8. 2.2. 1-4 sinf dasturida keltirilgan mavzularini o’qitish metodlari…………38 9. XULOSA………………………………………………………...39 10.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………40 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi. Boshlang’ich sinf o‘quvchilarini har tomonlama yetuk qilib tarbiyalashda maktabda o‘qitiladigan barcha fanlar qatori musiqa darslarining ahamiyati kata. Musiqa inson his-tuyg‘ularini orzu-istaklarini o‘ziga xos badiiy tilde ifoda etadi va hissiyotlarga faol ta’sir ko‘rsatadi. Kichik yoshdagi o‘quvchilar musiqa san’ati bilan bolalar bog‘chalarda oilada, radio va televideniyadan beriladigan ko‘rsatuvlar orqali tanish bo‘ladilar. Musiqa darslarida quvnoq kuy va qo‘shiqlarni tinglash, kuylash,raqs elementlarini bajarish, chapak chalish hamda bolalar cholg‘u asboblarida jo‘r bo‘lish musiqaga ishtiyoqlarini yanada tez oshirib beradi. Chunki bu yoshdagi bolalarda hali diqqat-e’tibor uncha to‘liq shakllanmagan bo‘ladi, ular ko‘proq serharakat va o‘yinga boyil bo‘ladilar. Shuningdek, birinchi sinf o‘quvchilari psixologik-fiziologik harakterga ko‘ra, ma’lum darajada xotirasi, nutqi diqqati – e’tibori, ovoz apparatlari to‘liq rivojlanmagan, ovoz pardalari nozik kuchsiz bo‘ladi. Shunga ko‘ra bolalarni musiqaga tobora qiziqtirishda, butun dars davomida ularni kayfiyatini saqlashda, o‘qituvchi ochiq samimiy,shirin muomalasi va yoqimli xatti – harakatlari bilan erishishi lozim. Demakki, bu uchun ham yetarlicha malaka va qobiliyat bo’lishi kerak. Ushbu kurs ishining maqsadi bolalar va musiqa o’rtasidagi bog‘liqlikni tahlil etish. Kurs ishining maqsadi - musiqiy ta`lim yo`nalishi talabalarini musiqa madaniyati o`qituvchisi amaliy faoliyatiga tayyorlaydi. Metodika tahlim – tarbiya jarayonida o`qituvchining o`quvchilar bilan ishlash usullarining mazmunini anglatdi. Musiqa o`qitish metodikasi o`qituvchisidan isteg’dod, qobilyatlar va ishtiyoqlar mavjud bo`lishini talab etadi. Bo`lg`usi bakalavrlarni musiqa madaniyati o`qituvchisi va kasb-hunar kollej 3 faoliyatiga amaliy tayyorlashdan iborat, ushbu faoliyat musiqiy maktab repertuari, metodika va amaliyot ishlari egallash negizida amalga oshiriladi. Kurs ishi ning vazifalari – 1.Muammoga oid ijtimoiy-falsafiy, psixologik, pedagogik va metodik manbalarni o’rganish; 2.Kurs ishi materiallari doirasida tavsiyalar ishlab chiqish. Talabalar turli yo‘nalishlarda bilimlarga ega bo‘lganliklarini namoyish etishlaridan iboratdir. Mazkur dasturda o‘rin olgan mavzular debocha va asosiy qism hamda maxsus metodikada jamlangan. Musiqa ta`limi va tarbiyasining mazmuni, tashkil qilinishi, turli shakllari va metodlari haqida asosiy mahlumotlar berish. Musiqa ta`limi va tarbiyasi sohasidagi ilg`or tajribalarni umumlashtirish. Darsdan tashqari musiqiy pedagogik amaliyot bo`yicha metodik adabiyotlarni mustaqil o`rganishga tayyorlash. Talabalarni umumiy ta`lim maktabida ta`lim-tarbiya jarayonini o`quvchilarning musiqa san`ati va uning hayot bilan bog`lig`ligini jonli, yaxlit holda anglab yetishi asosida amalga oshirishga tayyorlash; maktab musiqa repertuari vokal-xor, musiqa tinglash bo`yicha asarlarni maktab musiqa pedagogikasi va metodikasi tamoyillariga tayangan holda metodist va ijrochi sifatida o`zlashtirish; musiqa madaniyati o`qituvchisining darsga tayyorlanishi va o`z o`zini tayyorlashi o`quvi, maktab musiqa repertuarini uslubiy va didaktik ishlab chig`ish malaka va ko`nikmalarini shakllantirish; maktab musiqa repertuari bilan ishlashning ko`rgazmali – axborotli metodi va usullarini egallash; maktab musiqa repertuari bilan ishlashning ijodiy usullari va metodlarini o`zlashtirib olish; maktab repertuarini metodik ijrochilik tomonidan o`zlashtirib olish jarayonida musiqiy fikr yuritish, musqg`iy ijodkorlik, musiqani idrok etish, tasavvur qilish, musiqiy 4 qobiliyatlarini o`stirish; maktab repertuarini o`rganish jarayonida bo`lajak musiqa o`qituvchisi malakasini shakllantirish; musiqiy-pedagogik musiqa repertuarini o`rganish jarayonida bo`lajak musiqiy madaniyat o`qituvchisining umumiy, musiqiy va professional madaniyatini shakllantirish. Bola rivojlanishida fiziologik mashg’ulotlar bilan bir qatorda psixologik mashg’ulotlar ham juda muhum hisoblanadi. Shundan kelib chiqib aytishimiz mumkinki, demak musiqa ham xuddi shunday muhum. Kurs ishining metodlari: Falsafiy, pedagogik, psixologik va metodik adabiyotlarni o’rganish;o’zbek xalq og’zaki ijodi;o’zbek xalq maqollari. Kurs ishining hajmi: Kurs ishimiz kirish qism, 2 bob, 5paragrof, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5 I.BOB. 1- 4 sinflarda Musiqa Madaniyati darslarini tashkil etishning mazmuni va metodikasi. 1-4-Sinfda musiqa o’qitishning maqsad va vazifalari. Respublikamiz jahondagi taraqqiy etgan mamlakatlar qatoridan munosib o‘rin egallagan. Uni saqlab turish uchun ma’naviy salohiyat bilan iqtisodiy qudratimizni XXI asr ilmiy-texnika tarraqiyoti talablariga javob beradigan tarzda rivojlantirishimiz zarur. Turli sohaga mansub bo‘lgan kadrlarni tayyorlash va ularning kasbiy mahoratini oshirish ta’lim jarayonining asosiy maqsadidir. Buning uchun ayniqsa yoshlarimiz dunyoqarashini, madaniyati va ma’naviyatini, kasbiy bilim va insoniy fazilatlarini jahon andozalari darajasiga ko‘tarish talab etiladi. Bunday murakkab ijtimoiy vazifani amalga oshirishda ilm-fan va amaliy faoliyatlar ichida, ilmiy asosga suyangan “Musiqa o‘qitish metodikasi va maktab repertuari” fani ham yetakchi o‘rin egallaydi. 1997-yil 29-avgust O‘zbekiston Respublikasi Oliy majlisining II chaqiriq IX sessiyasida “Ta’lim to‘g‘risida‘‘gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” respublikamizda yangicha ta’lim tizimini bunyod etib, kelgusida bu sohada amalga oshirilishi lozim bo‘lgan istiqbolli vazifalarni belgilab bergan. Shular sirasiga, zamonaviy ilm-fanning shu kunda erishilgan yutuqlari bilan birga hududimiz o‘qituvchi va pedagoglarining kasbiy kompententlik darajasidan kelib chiqib, jahondagi ilg‘or pedagogik texnologiyalardan unumli foydalangan holda, hududimizga mos bilim berish nazariya va usullarni yaratish maqsad qilib qo‘yilgan. Chunki xalqimizning kelajagi ko‘p jihatdan o‘qituvchiga unung salohiyatiga, kasbiy tayyorgarligiga, yosh avlodga ta’lim va tarbiya berish faoliyatiga bog‘liq. Yosh avlodni bilimli, madaniyatli, ma’naviyatli, odobli, e’tiqodli, barkamol inson qilib voyaga yetkazish, o‘qituvchi zimmasiga asosiy vazifa qilib qo‘yilgan. 6 Shuningdek, bo‘lajak o‘qituvchilarni pedagogika, psixologiya, ma’naviyat, milliy istiqlol g‘oyasi, informatika, yangi pedagogik texnologiya, musiqa san’atiga oid fanlarni o‘qitish imkoniyatlari yanada kengaytirilgan. Zamonaviy talab va metodlar asosida, umumkasbiy fanlar bo‘yicha dastur hamda o‘quv qo‘llanmalar, darsliklar yaratilgan. Uzluksiz ta’lim-tarbiya tizimi, yosh avlodni sog‘lom va barkamol inson bo‘lib voyaga yetkazishda muhim ahamiyat kasb etadi. Buni amalga oshirish uchun o‘quv mashg‘ulotlari va dars jarayonini olib borish qobiliyatini o‘qituvchilar o‘zlarida paydo qilishlari uchun ta’lim nazariyasi bilan birga o‘qitishning zamonaviy usullarini egallab, ularni pedagogik amaliyotda qo‘llash ko‘nikmasini hosil qilishlari zarur. O‘qituvchi “Pedagogik texnologiya” jarayonining asl mohiyatiga har bir mashg‘ulotning loyihasini tuza olishi va bu loyihalardan pedagogik amaliyotda mohirona foydalana olishlari kerak. Shu bilan birga o‘z ma’naviyati ustida tinmay ishlash ko‘nikmasini hosil qilish kerak. Yevropa va Sharq kompozitorlarining mumtoz asarlari bilan tanishib, “Musiqa madaniyati” darslarini sifatli va samarali olib borish uchun intilishi lozim. “Musiqa o‘qitish metodikasi, pedagogika” fani sifatida tajribada sinalgan 7 ishlami nazariy qismlarini umulashtirib, amaliyotda samarali natijalar bergan o‘qitish metodlarini takdim etadi. Metodika asosan, pedagogika, psixologiya, estetika va san’atshunoslikning tadqiqot natijalariga asoslanadi. U, musiqa o‘qitishning qonun - qoidalarini ta’riflab beradi, kelajak yosh avlodni tarbiyalashda qo‘llanadigan zamonaviy metodlami belgilaydi. Metodika, ta’lim - tarbiva jarayonida o‘qituvchining o‘quvchilar bilan ishlash usullarining, mazmunini anglatadi. Musiqa o‘qitish metodikasi o‘qituvchidan iste’dod, qobiliyatlar va ishtiyoqlar mavjud bo‘lishini talab etadi, chunki, san’at pedagogikasi mashakqatli va juda mas’uliyatli sohadir, Xozirgi kunda “Musiqa o‘qitish metodikasi” birdaniga kelib shakllangan fan emas, balki bunta qadar mazkur fanni shakllanishi ijodiy va murakkab tarakkiyot yulini bosib o‘tgan. Respublikamizda musiqa o‘qitish metodikasini shakllantirishda maxaliiy olimlar, metodistlar, tajribali o‘qituvchilarning qator izlanishlari, o‘quv qo‘llanmalarining ahamiyati katta bo‘ladi. Badiiy pedagogikaning metodika sohasidagi so‘nggi yutuqlari talabalarni pedagogika faolivatiga tayyorlash, ularni metodik bilim va maqoratlar bilan qurollantirish, musiqa o‘qitish metodikasini bu maqsadga erishish uchun amaliy mashg‘ulotlar mobaynida uzoq ijtimoiy mehnat qilish talab etiladi. Ma’lumki, maktabda o‘quvchilaming yosh fiziologik xususityalarini, ko‘nikma va malakalariga qarab, musiqa o‘qitish metodikasi qo‘llaniladi. Bu yerda ta’lim usuli, o‘quv materiallarining (O ‘quv reja, dastur) ta’lim printsiplari, o‘quv - tarbiyaviy ishlarining umumiy maqsad va vazifalari muhim ahamiyatga egadir. Demak musiqa o‘qitish metodikasi, о‘quvchilarning musiqa san’atiga o‘rgatishning mazmuni, vazifalari va metodlarini o‘rgatuvchi va o‘quv jarayonlarini tashkil etuvchi shakl va yo‘llarini tadbiq etuvchi fandir, «Metodika» so‘zi grekcha so‘z bo‘lib, «tadqiqot yo‘li», «bilish usuli» degan ma’noni anglatadi va ta’lim - tarbiyaning alohida qismlari bo‘lib hisoblanadi, ulaming yig‘indisi musiqa o‘quv metodlari deyiladi. Musiqaning o‘qitish metodlari deganda, maktab o‘quvchilarining bilim, maxorat va 8 malakalarini egallashda, ularning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishda va dunyoqarashini tarkib toptirishda o‘qituvchilarning qo‘llagan ish usullari tushuniladi. Musiqa o‘qitish metodikasi vazifalarini amalga oshirishda, musiqa o‘qitishning qator metodlari bilan birgalikda, pedagogikaning amaliy yo‘nalishini xususiy (optimal) metodlar egallab, musiqa darsida qo‘llash muhim ahamiyat kasb etadi. Musiqa o‘qitish metodikasi vazifalarini amalga oshirishda musiqa darsida o‘qitishning (optimal) xususiy metodlaridan unumli foydalanishga bog‘liq. Yetuk olimlarimizning tadqiqotlarida maktab o‘qituvchisining shaxsiyati va unga bo‘lgan professional talablar va o‘quvchilar munosabatini, xususiy metoddlardan foydalanish jarayonida xal qilish lozimligini ilmiy asosda ta’riflab berganlar. Xususiy metod - biror bir fanning amaliy va ijodiy ishlarini mazmunini va mavzusini keng yoritib berish va mustaxkamlashda, o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyatida o‘zaro aloqadorligini va o‘quvchilarni bilish jarayonida izlanishga undovchi metoddir. Xususiy (optimal) metodlar o‘qitish faoliyati maqsadga qarab turtga bo‘linadi: 1. Darsni musiqaviy umumlashtiruvi metodi. 2. O‘tilajak darslarga oldindan «yugurib», bog‘lanib o‘tish va ilgari o‘tilganlarga qaytish metodi. 3. Dars mazmunini emotsional dramaturgiyasi metodi. 4. Darsningpedagogik jihatdan kuzatilishi vabilimlaming baxolanish metodi. Musiqa darsdagi faoliyat turlari tez -tez almashib turishi, o‘quvchilari zerikmaslik, toliqmaslikni shu bilan birga musiqa darsiga qiziqishni oshiradi. Birinchi sinfda musiqa o‘qitishni asosiy maqsadi o‘quvchilardamusiqagaqiziqishuyg‘otish va 9 musiqiy taassurotni tarkib toyatirish, musiqani san’at sifatida ongli idrok etish. Natijada bolalarda musiqa haqida mushohada qilishning boshlang‘ich asoslari vujudga keladi. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi   vazifalar amalga oshiriladi: 1. O‘quvchilarni musiqiy qobiliyatlarini, musiqiy o‘quvini rivojlantirish. 2. Musiqani (tinglash) idrok etish malakasini o‘stirish. 3. Kuylash malakalami ustirish. 4. Musiqiy badiy-g‘oyaviy mazmuni vositasida axloqiy estetik tarbiyalash. Ma’lumki, musiqa - hayot va davr aksidir. Shuning uchun ham boshlang‘ich sinflarda musiqa darslarini dasturining bosh mavzusi «Musiqa va hayot»dir. Boshlang‘ich sinfda musiqa madaniyati darslari, bolalarning hayotiy tajribalariga tayangan holda, olib borish, badiiy ta’lim beruvchi vosita sifatida muhim ahamiyatga ega. Zeroki, dasturda kuylash va tinglash uchun tavsiya etiladigan qo‘shiqlar va musiqiy asarlar, baxtli bolalik, insonparvarlik, Vatanga muhabbat, tabiatga muhabbat haqida asarlardan iboratdir. Birinchi sinfda bolalar musiqaning harakteri obrazlari orqali olgan bilimlari nisbiy bo‘lib, keyingi sinflarda aniq (konkret) tushunchalarga aylanadi.   Shuningdek , birinchi sinfda o‘quv yili boshida ilk bor olingan bilimlar notagacha bo‘lgan davr deb ataladi. Musiqiy faoliyatlarning birinchi turlariga doir vazifalar, ish mazmunini tashkil etadi. Mazkur faoliyatlar ashula aytish, musiqa tinglash, musiqa savodi, raqs elementlarini bajarish musiqali o‘yinlar, qadam tashlash bolalar cholg'u asboblarida jo‘r boiish, musiqa madaniyatini tarkib toptirishda muhim rol o‘ynaydi. Birinchi sinfda xor bo‘lib qo‘shiq kuylash - jamoa faoliyati sifatida o‘quvchilami bevosita 10 ishtiroki bilan amalga oshiriladi. Qo‘shiq kuylash murakkab psixologik va fiziologik jarayondir. Bundan bosh miyadagi nerv xujayralari faol qatnashadi, o‘quvchilarda ijobiy his - tuygularini faolligini ta’minlaydi, ko‘krak qismi tovush hosil qiluvchi a’zolami artikulyatsiya va nafas organlarini faollashtiradi hamda o‘quvchilarning samarali ishlashiga sharoit yaratadi. Boshlang‘ich sinflarda qo‘shiq o‘rgatish uchun avval shu qo‘shiq tinglanadi so‘ng qo‘shiq o‘rgatish metodi asosida o‘rgatiladi: 1. Qo‘shiq haqida o‘qituvchining qisqacha kirish so‘zi (qo‘shiq muallifiari haqida, asarning tarixiy yoki tarbiyaviy ahamiyati haqida,   qisqa hikoya qilish, shu asarga doir qiziqarli hayotiy suxbat o'tkazish va rasmlar ko‘rsatish). 2. Qo‘shiqni o‘qituvchi tomonidan toliq ijro etib berilishi. 3. Qo‘shiqni musiqiy harakteri, uning ifoda vositalari, shakli, janrini o‘quvchilar bilan birgalikda aniqlash. 4. Qo‘shiqni musiqiy jumlalarga bo‘lib o‘rgatish. 5. Qo'shiqni ijro sifatlari ustida ishlash (nafas, sof intonatsiya, talaffuz, dinamik belgilar asosida ifodali kuylash). 6. Taassurotlari yuzasidan qisqacha suhbat o‘tkazish (savol-javob) ko‘rgazmali materiallar asosida. 11 1.2. Boshlang’ich sinflarda musiqa darslarini o’qitishning o’ziga xos metodlari. Musiqiy faoliyatlarining birinchi turlariga doir vazifalar ish mazmunini tashkil etadi. Mazkur faoliyatlar ashula aytish, musiqa tinglash, musiqa savodi, raqs elementlarini bajarish, musiqali o‘yinlar, qadam tashlash, bolalar cholg‘u asboblarida jo‘r bo‘lish musiqa madaniyatini tarkib toptirishda muhim rol o‘ynaydi. Birinchi sinfda xor bo‘lib qo‘shiq kuylash jamoa faoliyati sifatida o‘quvchilarni bevosita ishtiroki bilan amalga oshiriladi. Qo‘shiq kuylash murakkab psixologik va fiziologik jarayondir. Bunda bosh miyadagi nerv hujayralari faol qatnashadi, o‘quvchilarda ijobiy his-tuyg‘ularni faolligini ta’minlaydi, ko‘krak qismi tovush hosil qiluvchi a’zolarni artikulatsiya va nafas organlarini faollashtiradi hamda o‘quvchilarning samarali ishlashiga sharoit yaratadi. Boshlang‘ich sinflarda qo‘shiq o‘rgatish uchun avval shu qo‘shiq tinglanadi, so‘ng qo‘shiq o‘rgatish metodi asosida o‘rgatiladi. Qo‘shiq o‘rgatish metodi quyidagicha: 1. Qo‘shiq haqida o‘qituvchining qisqacha kirish so‘zi (qo‘shiq mualliflari haqida, asarning tarixiy yoki tarbiyaviy ahamiyati haqida qisqa hikoya qilish, shu asarga doir qiziqarli hayotiy suhbat o‘tkazish va rasmlar ko‘rsatish). 2. Qo‘shiqni o‘qituvchi tomonidan to‘liq ijro etib berilishi. 3. Qo‘shiqni musiqiy xarakteri, uning ifoda vositalari, shakli, janrini o‘quvchilar bilan birgalikda aniqlash. 4. Qo‘shiqni musiqiy jumlalarga bo‘lib o‘rgatish. 12 5. Qo‘shiqni ijro sifatlari ustida ishlash (nafas, sof intonatsiya, talaffuz, dinamik belgilar asosida ifodali kuylash). 6. Taassurotlari yuzasidan qisqacha suhbat o‘tkazish (savol-javob) ko‘rgazmali materiallar asosida. Bunga misol qilib darslikdagi quyidagi asarlarni aytishimiz mumkin: D.Omonullaeva musiqasi, «Buvijonim» N.Ro‘zimuhammedov she’ri; «Baxti erkatoy» T.Toshmatov musiqasi, T.Ilxomov she’ri; «Diloromning qo‘shig‘i» D.Omonullayeva musiqasi, N.Muhammad she’ri; «Nisholda», D.Omonullayeva musiqasi, R.Tolipov she’ri. Birinchi sinfdan boshlab o‘quvchilarni ovoz diapazonini aniqlash va kengaytirishga aloqida e’tibor berish lozim. Birinchi sinfda o‘quvchilarni ovoz diapazoni (DO1 – Lya1), keyinchalik esa ularni ovoz diapazoni kengayib, o‘quv yili oxirlarida (DO1 – D02)gacha ham bo‘lishi mumkin. Qo‘shiqlarni o‘quvchilarga musiqiy qobiliyatlari, musiqiy o‘quvi, xotirasiga, talaffuziga ahamiyat beriladi. Qo‘shiqlarning differensional guruhlarga bo‘lib o‘rgatish dars samaradorligini oshiradi. Musiqiy o‘quvi bo‘sh bo‘lgan o‘quvchilarni qiziqishini va musiqiy qobiliyatini yanada o‘stirish uchun o‘qituvchilarni uch guruhga bo‘lib o‘tkazish 13 lozim. Musiqiy o‘quvi bo‘sh bo‘lgan bolalar har tomondan jarangdorovozlarni eshitib, ularga taqlid qilib chiroyli, sof intonatsiyada kuylashga harakat qiladilar. Bu yoshdagi o‘quvchilarni ovozi o‘zlariga xos juda mayin va yoqimli tembga ega bo‘ladi. O‘tirib va turib kuylaganda gavdani to‘g‘ri tutish, nafasini so‘z o‘rtasida olmaslik uchun rejaga solish, unli va undosh tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilish, sof intonatsiya ustida muntazam ish olib borish lozim. Bolalar ovozini parvarish qilish tavsiya etiladi. Ovoz sozlashni primar tovushlardan (mi1, fa1, sol1,) boshlab, yelkani ko‘tarmasdan nafas olishga ahamiyat berish qo‘shiq kuylash samaradorligini oshiradi. Musiqa tinglash darsning boshidan oxirgacha amalga oshiriladigan faoliyat turidir. Agar bolalar sinfga musiqa sadolari ostida kirsalar, demak ular musiqani idrok etib kiradilar. Qo‘shiq aytsalar, uni avval eshitib, idrok etib, so‘ng o‘rganib kuylaydilar. Raqsga tushganda ham musiqani tinglab, uning badiiy ifodasini raqs harakatlari bilan tasvirlaydilar. Musiqa tinglashga doir asarlar shakl va janr jihatidan xilma-xil bo‘lmog‘i lozim. Aynan musiqa tinglash vositasida bolalar turli o‘zbek xalq cholg‘u 14 sozlari, o‘zbek xalq musiqasidan namunalar («Chertmak», «Dutor bayoti», «Alla», «Dilxiroj») kabi asarlar bilan bolalar kompozitorlari va bastakorlar hayoti va ijodi, milliy musiqamiz an’analari kuy va qo‘shiqlar bilan tanishadilar. Musiqiy o‘quvi bo‘sh bo‘lgan bolalar har tomondan jarangdor ovozlarni eshitib, ularga taqlid qilib, chiroyli, sof intonatsiyada kuylashga harakat qiladilar. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari o‘z diqqat-e’tiborini uzoq vaqt bir narsaga qaratib turolmaydilar, juda tez charchab qoladilar. Shuning uchun ham musiqa madaniyati darslarida musiqiy ijroga ahamiyat berib borish, chapak chalish, qadam tashlash kabi xilma-xil harakatlardan foydalanish zarur. Ayniqsa bolalar musiqiy cholg‘u asboblari (doiracha, bubencha, shiqildoq, marakassa, uchburchak, rumba, barabancha)da jo‘r bo‘1ish va ritmik raqs harakatlarini bajarish, bolalarni faollashtiradi va dars qiziqarli, mazmunli o‘tadi. Ikkinchi sinfda vokal – xor ishlariga e’tibor kuchayadi, o‘quvchilar ovoziga va cholg‘uga tayanib jo‘r bo‘lib, musiqali ritmik harakatlar bajaradilar. Bunga «Paxtaoy» F.Nazarov, T.Ilxom she’ri; «Kichkintoymiz – gijingtoymiz» P.Mo‘min she’ri, K.Kenjayev musiqasi; «Yangi yilim» P.Mo‘min she’ri, D.Zokirov musiqasi; «G‘ildiragim» Sh.Yormatov musiqasi, T.Bahromov she’ri kabi qo‘shiqlar, «Chamanda gul» o‘zbek xalq kuylari misol bo‘la oladi. Musiqa idrokining asosiy vositasi musiqa nutqidir. Musiqa ifoda vositalari: kuy, lad, ritm, registr, tembr, dinamik belgilar musiqa savodiga kiradi. Ularni his etmasdan turib musiqa asarlarini san’at sifatida badiiy va g‘oyaviy jihatdan ongli ravishda to‘liq idrok etish qiyin. O‘quvchilar, shuningdek, o‘lchov, takt, takt chizig‘i, notalarni joylanishi, pauzalar, kuchli va kuchsiz hissalar, janrlar haqida bilimlarga ega bo‘lishlari, kuy- qo‘shiqlarni ongli ravishda o‘zlashtirishga musiqiy savodidan quyidagi bilim va malakalar shakllanib, amalda bajarilishi lozim: 15 1. Kuylarni ritmik sxemalarini bo‘g‘inli so‘zlar bilan kuylash (lya, du, da, mo, mi). 2. Kuchli va kuchsiz hissalarini aniqlash va ularni his etib kuylash. 3. Chapak va cholg‘u asboblarida chalib kuyga ritmik jo‘r bo‘lish. 4. Marsh va raqs xarakterini ifodalash. 5. Lad haqida bilimlarni mustahkamlash. Uchinchi sinf o‘quvchilari o‘zlarining psixologik-fiziologik xarakteriga ko‘ra 1–2-sinflardan ancha farq qiladi. Ularning diqqat e’tibori turg‘un, xotirasi kuchli, ovoz apparatlari shakllangan, nutqi ravon, vokal-xor malakalariga, musiqa haqida bilimga ega bo‘ladilar. Uchinchi sinf o‘quvchilari ovoz diapazoni do1 – mi2. Shunga qaramasdan, darsning har bir elementi tajribalarga asoslanib tushuntirish lozim. 16 1.3. 1-4 sinf o’quvchilarining yosh xususiyatlari va dars mavzusi va o’quvchilarning bilim malakasiga mosligi. Maroqli va ma’naviy zavq beruvchi ana shu go’zal tuyg’u bolalar va o’quvchilarning ayniqsa, nafosat tarbiyasiga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Binobarin, bolada namoyon bo’ladigan ilmiy badiiy-estetik tarbiya muhim ma’naviy go’zallikka puxta, zamin hozirlaydi. Bolalar yoshlik xususiyatlarini e’tiborga olib uni ilk yoshidan tashkil qilish va yo’naltirish - pedagog vazifasidir. Aks xolda bola rivojlanishida orqada qolish seziladi. Misol uchun bolalarni ilk yoshida musiqaviy tovushlarning balandligi bo’yicha ajratib borishga o’rgatilmasa u yetti yoshida bu vazifalarni uddalay olmaydi. Musiqaviy rivojlanishning muhim xususiyatlari quyidagilardir: -eshitish sezgisi, musiqaviy eshitish qobiliyati; -har xil xarakterdagi musiqalarga emotsional munosabatning sifati va darajasi; Qo’shiq kuylashda, musiqaviy ritmik harakatlar bajarishda oddiy ko’nikmalar hosil qilish. Bolalar hayotining 1-yili: Ruxshunoslar (psixologlar) bolalarda eshitish- sezish erta uyg’onishini ta’kidlaydilar. A.A.Lyublinskaya malumotlariga ko’ra bola hayotining 10-12 kunida tovushlarga munosabat seziladi. 2 oylik bola ovozga, skripka tovushlariga quloq solib tinchib qoladi. 4-5 oyiik bolalar ovoz kelayotgan manbani izlaydilar.Qo’shiq kuylayotgan ovozga quloq tutadilar. To’g’ri rivojlanayotgan bola birinchi oylardan boshlab 17 musiqa xarakteriga kompleks jonlanish munosabatida bo’ladilar, ya’ni ular quvonadilar yoki tinchib qoladilar. Bola hayotining birinchi yili oxiriga borib kattalar qo’shig’iga g’uvillash bilan jo’r bo’lishga harakat qiladilar. Bola hayotining 2-yili: Bolalar musiqa tinglashda yorqin emotsional munosabat quvnoq jonlanish yoki muloyim kayfiyat bildiradilar. Bola baland va past tovushlarni, qattiq va sekin yangrash, xatto tembr ishlarini ham ajratadi. (Metallofon yoki barabanda ijro qilinayotir) Birinchi marta ongli ravishda qo’shiqchilik intonatsiyalari hosil bo’ladi. U kattalar qo’shig’iga jo’r bo’lib qo’shiqning oxirgi jumlalarini takrorlaydi, u oddiy harakatlar chapak, oyoq taqillatishi, musiqa ostida aylanishlarini bajarishi mumkin. Bola hayotining 3va 4 yili: Bolalarda sezgirlik, jismlarning har xil xususiyatlarini ajratish, shu jumladan musiqaviy kabi xususiyatlar ham rivojlanadi. Shuningdek, musiqaviy sezgirlikning individual rivojlanishi kuzatiladi. Misol uchun bolalar oddiy qo’shiqlarni aniq kuylashlari mumkin. Bu davr yana bolalarning mustaqil harakat qilishga intilishi bilan xarakterlanadi. Bolalarda aktiv harakat qilishga intilish, musiqa bilan shugullanishga qiziqishi ortadi. 4 yoshli bolalar kattalarning ozroq yordami bilan kichik ashulalarni mustaqil kuylashlari mumkin, ular har xil harakatlarni biladilar va uni ma’lum darajada mustaqil ishlata oladilar. Bola hayotining 5 yili: Bu davr ularning aktiv qiziqqonligi bilan xarakterlanadi. Bu davr nimaga? Nima uchun? - degan savollar davridir. Ular kuzatuvchan bo’lib musiqaning quvnoq, shodiyona, tinch xarakterini, tovushlar baland-pastligini, p’esalarning birinchi qismi tez ikkinchi qismi sekin ekanligini, kuy qaysi asbobda ijro qilinayotganligini (royal, skripka, bayan) aniqlay oladi. 18 Bola oldiga qo’yilayotgan talablarni to’g’ri tushunish. Tovush bu davrda jarangdor, harakatchan xususiyatga ega bo’ladi. Ovoz intonatsiyasi ancha turg’unlasnadi, lekin doimo kattalar yordamiga muxtoj bo’ladi. Harakatning asosiy turlari - yurish, chopish, sakrashlarni egallash bolalarga bu harakat turlarini o’yin, raqslarda qo’llash imkonini beradi. Bola hayotining 6-7 yillari: Bu davr bolalarni maktabga tayyorlash davridir. Bog’chada olingan musiqaviy ta’asurotlar, bilimlar ta’sirida bolalar musiqa asarlariga xarakleristika berish uning ifoda vositalarini tahlil qilishlari musiqada ifodalangan har xil kayfiyatlarni sezishlari mumkin. Bola musiqaviy obrazlarni butunligicha qabul qilish qobiliyatiga ega b’ladi. Bu esa tevarak-atrofga estetik munosabatni tarbiyalashga katla yordam beradi. 6-7 yoshli bolalarda ovoz apparati yanada rivojlanadi. Ovozda kuychanlik, jarangdorlik paydo bo’ladi. Qo’shiq, raqs va o’yinlar mustaqil ravishda ijro qilinadi. Musiqaviy qiziqish va qobiliyatlar yorqinroq namoyon bo’ladi. Birinchi sinf: Birinchi sinfda musiqa darslarining maqsadi va vazifalari bolalarning psixologik-fiziologik xususiyatlari va musiqaviy-o'quv xusu- siyatlarining darajasiga asoslanib belgilanadi. Notagacha bo’lgan davr, bolalar cholg’u asbobida jo’r bo’lish, musiqali ritmik harakatlar bajarish, bu sinfda amalga oshirilishi lozim bo’lgan barcha maqsadlar musiqa tarbiyasining bosh mezoni o’quvchilar ma’naviy boyligining tarkibiy qismi bo’lgan musiqiy madaniyatini shakllantirishga qaratiladi. Birinchi sinfda musiqa ta’limotining poydevori ko’riladi. Birinchi sinfdan boshlaboq o’quvchilarning ovoz diapazonini aniqlash va uni kengaytirib borishga alohida e’tibor berish lozim. Boshlang’ich sinflarda ko’pgina o’quvchilarning ovoz diapazoni, birinchi oktava «lya» dan yuqoriga o’tmaydi. Zero, dasturdagi 19 qo’shiqlarning diapazoni birinchi oktava «do» dan uchinchi oktava «do» gacha ko’tariladi. Natijada, o’quvchilar qo’shiqni bu pardalarda mutlaqo noto’g’ri ijro etadilar yoki umuman ayta olmaydilar. Shu tufayli o’quvchilarni ikki ovozga ajratish ya’ni ovozi yuqori pardalarga ko’tarilmaydigan o’quvchilar jim eshitishlari qolganlari kuylashi talab qilinadi. Shuningdek, ovozga ajratish o’quvchilarga qo’shiq o’rgatishda qo’l keladi. Har bir ovoz guruhining alohida kuylanishi o’quvchilarni ko’p ovozlikka tayyorlab boradi va ularda mustaqillik hissini tarbiyalaydi. Ikkinchi sinf: Ikkinchi sinf o’quvchilari o’zlarining psixologik-fiziologik xarakteriga ko’ra: birinchi sinf o’quvchilariga o’xshash bo’ladi. Qo’shiq, raqs, marsh janrlarining musiqiy xususiyatlariga qarab farqlash kabi birinchi sinfda olingan tushunchalar bilimlarga aylanadi. Vokal-xor ishiga e’tibor kuchayadi, o’qituvchi ovoziga va cholg’uga tayanib o’quvchilarni ikki guruhga bo’lib, kuyning bir jumlasini ketma-ket ijro etishdan ikki ovozlik hosil qilib qo’shiqlar o’rgatadi. Do -Re diapazonidagi bir va ikki ovozli qo’shiqlar kuylatiladi. Musiqa xarakteri va janr ifodalarini anglash va tasvirlashda musiqali-ritmik harakatlardan va bolalar cholg’u asboblaridan keng foydalaniladi, shuningdek, o’zbek xalq ashulalari va cholg’u 20 asboblari, kompozitorlar ijodi bilan tanishtiriladi. Uchinchi sinf: Uchinchi sinf o’quvchilari o’ziarining psixologik xarakteriga ko’ra 1-2 sihflardan ancha farq qiladi. Ikkinchi sinfda olingan bilim va malakalar musiqa qonuniyatlariga doir yanada aniqroq nazariy bilimga aylanadi. Ularning diqqat- e’tiborlari turg’un, nutqi ravon bo’ladi, ovoz apparatlari shakllangan ikki ovozli asarlarni (o’quvchilar do -re (mi ) diapazonidagi bir ovozli va ikki ovozli qo’shiq elementlari bo’lgan asarlarni kuylaydilar) kuylash malakasiga ega bo’ladilar. Musiqa darsiga qiziqishlari yanada ortib boradi. To’rtinchi sinf: To’rtinchi sinfda o’quvchilar psixologik jihatdan hayotiy tajribaga boy, fanlarga qiziquvchan bo’ladilar. Diqqat e’tibori turg’un, jiddiy bo’lgan masalalar ustida fikrlash, xajmi jihatidan kattaroq bo’lgan musiqani ham eshitishga qodir bo’ladilar. Taqqoslash, izlanish jarayonida ikki ovozli qo’shiqlardan jo’rsiz-a’capella asarlaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Musiqa tinglash jarayonida o’zbek xalq musiqasi va uning ijtimoiy-tarixiy ahamiyati, o’zbek xalq musiqasining qardosh xalqlar musiqasi bilan yaqinligi va o’xshashligi haqida ma’lumot berish lozim. Bundan tashqari to’garaklarga jalb etish, yakkaxon dastalar (ansambl) tashkil etish maqsadga muvofiqdir. 21 II. BOB. Boshlang’ich sinflarda Musiqa savodi darslarida faoliyat turlaridan foydalanish. 2.1. 1-4- sinflarda faoliyat turlaridan foylalanishning amaliy ahamiyati. Musiqa mashg‘ulotlari ta’lim-tarbiyaning asosiy shaklidir. Musiqa mashg‘ulotlarida bolalarning ijodiy o‘sishi bilan birga aqliy, ahloqiy, jismoniy tarbiyalari tarkib topadi. Musiqa mashg‘ulotlari bir haftada 2 marotaba o‘tkaziladi. U kunning 1-yarmida bo‘ladi. Zal ozoda va yorug‘ bo‘lishi kerak. Cholg‘u sozlangan, pianinoning o‘ng tarafida stullar shaxmat tarzida bolalar soniga moslab joylashtiriladi. Bolalar yengil kiyimda, oyoqlarida cheshka bo‘lishi kerak. Musiqа mаshg‘ulotlаrining davomiyligi: Kichik guruhidа 15 – 20 dаqiqа olib borilаdi. O‘rtа guruhidа 20 – 25 dаqiqа olib borilаdi. Kаttа guruhdа 25 – 30 dаqiqа olib borilаdi. Tаyyorlov guruhidа 30 – 35 dаqiqа olib borilаdi. Faoliyat turlari :  Qo‘shiq kuylash;  Musiqa tinglash;  Bolаlаr cholg‘u аsboblаridа jo`r bo’lish;  Musiqa savodi; 22  Musiqaviy ritmik harakatlarni bajarish. Musiqa tinglash -har bir bolaning musiqa tinglash madaniyatining shakllanishi va rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda bolalar vokal va cholg‘u kuylarini tinglashadi. Musiqa tinglashda bolalar musiqa asari janrlari bilan tanishadilar, musiqani ifoda vositalarini aniqlashadi, musiqa xarakteri bilan tanishadilar. Musiqa savodi -bu faoliyat turida bolalar musiqaviy asarlarning tuzilishi, tempi, xarakteri, yuqori va pastki, uzun va qisqa tovushlarni farqlashga o‘rganadilar. Bu ularning aqliy salohiyati, musiqiy uquvi, tafakkuri, xotirasi, nutqi, bilimini oshiradi. Qo`shiq kuylash -qo`shiq kuylashga o`rgatish jarayonida bolaning asosiy musiqiy qobiliyati faol rivojlantiriladi. Jamoa bo`lib qo`shiq kuylash bolalarni do`stlikka chorlaydi, ularning o`zaro hurmat, tabiatga va ona Vatanga muhabbat kabi 23 tuyg`ularini tarbiyalaydi. Bolaning ovoz diapazoni:  3-4 yosh re1-sol1  4-5 yosh re1-lya1  5-6 yosh re1-si1(do2)  6-7 yosh do1(re1)-do2 Musiqaviy ritmik harakatlar -o‘z harakatlarini musiqa orqali ifodalab berishni talab qiladi. Musiqiy obrazlarga muvofiq turli xarakterdagi harakat va raqslarni, turli obrazlarni tasvirlash muhim ahamiyat kasb etadi. Ritmik harakatlar musiqiy qobiliyatni shakllantirish va rivojlantirishda juda muhimdir. Musiqiy ritmik harakatlar bolalar ruhiyatiga musiqiy asarning mazmuni va kayfiyatini singdiradi, bu bolaning sog`lom bo`lishiga ham ijobiy ta’sir ko`rsatadi. Bolalar musiqa cholg‘u asboblarida jo‘r bo‘lish - musiqa mashg‘ulotlarida eng qiziqarli, barcha bolalar sevib qatnashadigan faoliyat turidir. Bolalar musiqa cholg‘u asboblari orqali jonli ijro har qanday bolani o‘ziga jalb etadi. Ularning musiqaga bo‘lgan qiziqishlarini yanada oshiradi, ritm tuyg‘usi, musiqiy uquvi, xotirasini mustahkamlaydi. Kichkintoylarda zavqlanish, hayratlanish, quvonish kabi ruhiy holatlarni vujudga keltiradi. Bolalarni musiqaviy faoliyatini tashkil qilish formalari. Musiqa rahbari bolalar bog‘chasida bolalar musiqa tarbiyasining shakllanish turlaridan keng foydalanishi darkor. Musiqa tarbiyasining shakllanish turlari quyidagilar:  -Musiqa mashg‘ulotlari. 24  -Bayram ertaliklari.  -Ko‘ngil ochar musiqiy o‘yinlar.  -Badiiy adabiy musiqiy kompozitsiyalar.  -Musiqiy teatr dramatizatsiyalar.  -Yakka hol ish turlari.  -To‘garak ishlari. Bolalar cholg'u asboblarida ijro etish faoliyati. Musiqa mashg'ulotlarida bu faoliyat turi eng qiziqarli jarayonlardan biridir. Bu faoliyat bolalarni ijodkorlikka undaydi. Bolalar cholg'u asboblarida jonli tovushli o'yinchoqlar sifatida har bir bolani qiziqtiradi. Chapak va bolalar cholg'u asboblarida ritmik jo'r ho'lish, musiqaning xarakter va obrazlami chuqurroq his etishda, ularga mos emotsional tuyg'ular hosil qilish, ayniqsa, boialarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Musiqa mashg'ulotlarida bolalar cholg'u asboblaridan foydalanish ijobiy natijalar berish bilan birga boialarning mashg'ulotga intiluvchanligi, qiziqishi va musiqiy o'quvini (xotirasi, ritmni his qilish tuyg'usini, nutqini) o'stiradi. 25 Bu borada ko'plab pedagogik olimlar metodik qo'llanmalar yaratganlar. Ilmiy ishlar va tadqiqotlar olib borganlar. Misol qilib, N.A.Vetluginananing «Musiqiy alifbo», N.G.Kononova «Обучение дошкольников игре на детских музыкальных инструментах» kitoblarini ta'kidlab o'tish mumkin. Undan tashqari Mustaqillikka erishilgandan so'ng o'zbek xalq cholg'ularida ijroga katta e'tibor qaratildi va aynan bolalar yoshiga mos keladigan o'zbek xalq cholg'ulari yasatildi. Bu asboblarning kattalar ijro etadigan asboblardan farqi - bu asboblar shakl jihatdan kichkina. Bolalarning qo'liga to'g'ri keladi, ya'ni ijro vaqtida bolalarga qiyinchilik tug'dirmaydi. Endi bu asarlarni hayotga tadbiq etish uchun ma'lum bir o'quv qo'llanma talab etilardi. Bu borada O'zbekiston Davlat Konservatoriyasi professor-o'qituvchisi A.Leviev «0'zbek xalq cholg'ularida ijrochilik» nomli kitobini hayotga tadbiq etdi. 26 2.2. 1-4 sinf dasturida keltirilgan mavzularini o’qitish metodlari. Ilg'or pedagogik texnologiya usullaridan foydalanish o'qituvchi va o'quvchi faoliyati doirasini aniq belgilab beradi. MUSIQA O'QITISH METODIKASI PEDAGOGIK FAN SIFATIDA. Musiqa o‘qitish metodikasi, pedagogika fani sifatida tajribada sinalgan ishlami nazariy qismlarini umulashtirib, amaliyotda samarali natijalar bergan o‘qitish metodlarini takdim etadi. Metodika asosan, pedagogika, psixologiya, estetika va san’atshunoslikning tadqiqot natijalariga asoslanadi. U, musiqa o‘qitishning qonun - qoidalarini ta’riflab beradi, kelajak yosh avlodni tarbiyalashda qo‘llanadigan zamonaviy metodlami belgilaydi. Metodika, ta’lim - tarbiva jarayonida o‘qituvchining o‘quvchilar bilan ishlash usullarining, mazmunini anglatadi. Musiqa o‘qitish metodikasi o‘qituvchidan iste’dod, qobiliyatlar va ishtiyoqlar mavjud bo‘lishini talab etadi, chunki, san’at pedagogikasi mashaqqatli va juda mas’uliyatli sohadir, Xozirgi kunda musiqa o'qitish metodikasi birdaniga 27 kelib shakllangan fan emas, balki bunta qadar mazkur fanni shakllanishi ijodiy va murakkab tarakkiyot yulini bosib o‘tgan. Respublikamizda musiqa o‘qitish metodikasini shakllantirishda maxaliiy olimlar, metodistlar, tajribali o‘qituvchilarning qator izlanishlari, o‘quv qo‘llanmalarining ahamiyati katta bo‘ladi. Badiiy pedagogikaning metodika sohasidagi so‘nggi yutuqlari talabalarni pedagogika faoliyatiga tayyorlash,ularni metodik bilim va maqoratlar bilan qurollantirish, musiqa o‘qitish metodikasini bu maqsadga erishish uchun amaliy mashg‘ulotlar mobaynida uzoq ijtimoiy mehnat qilish talab etiladi. Ma’lumki, maktabda o‘quvchilarning yosh fiziologik xususityalarini, ko‘nikma va malakalariga qarab, musiqa o‘qitish metodikasi qo‘llaniladi. Bu yerda ta’lim usuli, o‘quv materiallarining (O‘quv reja, dastur) ta’lim printsiplari, o‘quv - tarbiyaviy ishlarining umumiy maqsad va vazifalari muhim ahamiyatga egadir. Demak musiqa o‘qitish metodikasi, о‘quvchilarining musiqa san’atiga o‘rgatishning mazmuni, vazifalari va metodlarini o‘rgatuvchi va o‘quv jarayonlarini tashkil etuvchi shakl va yullarini tadbik etuvchi fandir, «Metodika» so‘zi grekcha so‘z bo‘lib, «tadqiqot yo‘li», «bilish usuli» degan ma’noni anglatadi va ta’lim - tarbiyaning alohida qismlari bo‘lib hisoblanadi, ularning yig‘indisi musiqa o‘quv metodlari deyiladi. Musiqaning o‘qitish metodlari deganda, maktab o‘quvchilarining bilim, maxorat va malakalarini egallashda, ularning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishda va dunyoqarashini tarkib toptirishda o‘qituvchilarning qo‘llagan ish usullari tushuniladi. Musiqa o‘qitish metodikasi vazifalarini amalga oshirishda, musiqa o‘qitishning qator metodlari bilap birgalikda, pedagogikaning amaliy yunalishini xususiy {optimal) metodlar egallab, musiqa darsida qoilash muhim ahamiyat kasb etadi. Musiqa o‘qitish metodikasi vazifalarini amalga oshirishda musiqa darsida o‘qitishning (optimal) xususiy metodlaridan unumli foydalanishga bog‘liq. Yetuk olimlarimizning 28 tadqiqotlarida maktab o‘qituvchisining shaxsiyati va unga bo‘lgan professional talablar va o‘quvchilar munosabatini, xususiy metodlardan foydalanish jarayonida xal qilish lozimligini ilmiy asosda ta’riflab berganlar. Xususiy metod - biror bir fanning amaliy va ijodiy ishlarini mazmunini va mavzusini keng yoritib berish va mustaxkamlashda, o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyatida o‘zaro aloqadorligini va o‘quvchilami bilish jarayonida izlanishta undovchi metoddir. Xususiy (optimal) metodlar o‘qitish faoliyati maqsadga qarab turtga bo‘linadi: 1. Darsni musiqaviy umumlashtiruvi metodi. 2. O‘tilajak darslarga oldindan «yugurib», bog‘lanib o‘tish va ilgari o‘tilganlarga qaytish metodi. 3. Dars mazmunini emotsional dramaturgiyasi metodi. 4. Darsning pedagogik jihatdan kuzatilishi vabilimlaming baxolanish metodi. 1. Darsning musiqaviy umumlashtirish metodi yetakchi metodlardan biri boiib, o‘quvchilarni musiqa idroki, mantiqiy badiiy fikrlash qobiiiyatini rivojlantirishga qaratilgandir: A) o‘qituvchi darsda xal qilinishi lozim bo‘lgankonkret vazifalami vujudga keltiradi; B) o‘qituvchi va o‘quvchi birga hamkorlikda masalani yechadi. B) o‘quvchilar tomonidan yakuniy xuiosalarehiqariladi. 2. Oldinga «yugurib o‘tish», ya’ni ilgari o‘tilgan materialdan foydalanib, o‘quvchilami yangi material o‘zlashtirishga tayyorligini sinab ko‘rish va bunda oldin 29 egallagan bilimlarga suyanish uchun foydalaniladi. 3. Emotsional dramaturgiya metodi bilan darsning mantiqiy yaxlitligiga erishiladi. Bunda chorak mavzusi asosida dars rejasi uchun asarlar tanlanadi. Tanlangan mavzular ham maqsadga muvofiq bo‘lib, boshlanishi va yakunlanishiga bordiadir. O‘qituvchi darsni ijrochilik mahorati, so‘z ustaligi bilan qiziqarli qilib o‘tishi kerak va o‘quvchilarni darsga faol qiziqtirib, darsning emotsional dramatumiyasi, ya’ni avjiga erishishi lozim. Musiqa o‘qituvchisi maktabda musiqa darsidan tashqari kontsertlar, badiiy kechalar, uchrashuvlar o‘tkazishni talab etadi. 4. Darsni pedagogik kuzatilishi va bilimlarni baholash maqsadga qarab bir necha turlarga bo‘linadi: A. O‘quvchilami bilish faoliyatini tashkil etuvchi va amalga oshiruvchi turi. B. Bilim faoliyatini rag‘batlantirish va lanbehlashtalablarini qo‘yish. S. O‘qish, bilish faoliyatini samaradorligini boshqarish va nazorat qilish. Baholashda shunday extiyotkor bo‘lish kerakki, o‘quvchilami kayfiyati tushib ketmasin. Darsga, qo‘shiq kuylashga qiziqishi sunmasin. Rag‘batlantirishda esa aksincha. O‘qituvchi va o‘quvchi munosabatlari me’yordan chiqib ketmasligi kerak. Balki, rag‘batlantirish, sinfda boshqa o‘quvchilarga namuna bo‘lib xizmat qilsin va ular odobli, aqlli bo‘lishga intilsinlar. Shunday qilib, musiqa o‘qitish metodlarini boshqa turlari ham mavjud; 1. Musiqa o‘qitishning og‘zaki metodlari. 2. Ko‘rgazma o'qitish metodlari. 3. Amaliy o‘qitish metodlari. 30 4. O‘yin metodlari. 5. Taqqoslash metodlari. 6. Musiqiy o‘quvi bo‘sh boigan boialar bilan ishlash metodi. 1. Musiqa o‘qitishning og‘zaki metodlari. Musiqa darsida o‘qituvchining so‘z maxoratiga alohida talab qo‘yiladi. O‘qituvchi o‘zining asar haqidagi badiiy kirish so‘zi bilan o‘quvchilami ajoyib va sehrli musiqa olamiga olib kiradi hamda qiziqarli xikoya yoki suhbat yo‘li bilan boialar diqqatini jalb qilib, musiqani badiiy idrok etishlariga erishadi. Asosan, bu metoddan boshlang‘ich sinfda ko‘proq foydalaniladi. Hikoya - bu o'qituvchining musiqa asari haqida jonli, emotsional yorqin bayoni. Hikoya qisqa, obrazli, jonli, qiziqarli bo‘lib, uning maqsadi o‘quvchilami asarni badiiy idrok etishga o‘rgatish. Suxbat - o‘qituvchi va o‘quvchilar orasidagi dialog shaklidagi faoliyatidan iborat boiib, o‘quvchilami mustaqil fikrlashga undaydi. Ularni nutqini o‘stiradi, fikriy faoliyatni kuchaytiradi, bilish qobiliyatini faollashtiradi hamda dunyoqarashini kengaytiradi. Tushuntirish - ilmiy isbotlash metodi sifatida musiqa darsida qo‘llaniladi. Bu asosan, musiqa savodi faoliyatida qo‘llaniladi. 31 2. Ko‘rgazmali o‘qitish metodlari. Ma’lumki, musiqa harakatlanuvchi kuy va ohang tovushlaridan iborat bo‘lgan san’atdir. Uni faqat eshitish organlari orqali tinglab, idrok etish mumkin. Ko‘rgazmali o‘qitishni esa, nota yozuvlami, plakatlar, rasmlar, o‘qituvchining so‘zi, dirijyorlik ifodalari, raqs harakatlari, bolalar cholg‘u asboblari, musiqani jonli va aniq ijrosi, texnik vositalaridan foydalaniladi. Demak, musiqaning jonli yangrashi darsda asosiy ko‘rgazma bo‘lib xizmat qiladi. 3. Amaliy o‘qitish metodlari. Amaliy metodlar vositasida o‘quvchilar vokal - xor malakalari, musiqaning tuzilishi hamda ifoda vositalarini tahlil etish, uning janr va shakllarini aniqlash va nota yozuvini o‘rganish malaka va kunikmalarini shakllantirlishi uchun foidalaniladi. Amaliy metodlar, vokal - xor malakalarini rivojlantirishda muhim vosita bo‘lib hisoblanadi. 4. O‘yin metodi - boshlang‘ich sinflarda ko‘proqijobiy natija beradi. Yangi dastur asosidayaratilayotgan qo‘llanma va darsliklarda o‘yin va uning elementlari keng joriy etilgan. Boshlangich sinfo‘quvchnari serharakat va o‘yingga moyil bo‘ladilar.Darsda qoilaniladigan musiqalio‘yinlar o‘quvchilamingmusiqiy o‘quvini 32 o‘stiradi, musiqiy qobiliyatini rivojlantiradi,xotirasini mustahkamlaydi va musiqa darsiga qiziqish o‘ygotadi. 5. Taqqoslash metodi. Musiqa darsi jarayonida kontrast, ya’ni takqoslash metodi keng qoilaniladi. U vokal - xor ishlarida o‘qituvchi, o‘quvchilar bilan gramyozuvdagi ijrolarini taqqoslashda musiqa asarining tahlili vajanrlarni belgilashda keng qoilaniladi. Masalan, raqs, marsh, janrlarni templari, turli cholg‘uasboblaridagi ijrolar farqini aniqlashdafoidalaniladi. 6. Musiqa o‘quvi bo‘sh bo‘lgan bolalar bilan ishlash metodi. Musiqa o‘quvi bo‘sh boigan o‘quvchilarbilan dars jarayonida differentsial guruxlarga boiib va darsdan keyin vaqt ajratib, yakka (individual) tarzdaish olib boriladi. Differentsial gurux-deganda o‘quvchilarni musiqiy qobiliyati, o‘quvi va ovoziga qarab uch guruxga bo‘linadi. 1 - guruxga ovozi jarangli, yaxshi musiqiy qobiliyatgaega bo‘igan o‘quvchilar kiradi. 2 - guruxga ovozi, musiqiy qobiliyati o‘rtacha bo‘lgan, ya’ni o‘qituvchining ovoziga ergashib, cholg‘u so‘ziga tayanib va do‘stlarini ovoziga ergashib kuylaydigan o‘quvchilar kiradi. 3 - guruxga esa, ovozi uncha yaxshi bo‘lmagan, musiqiy qobiliyati bo‘sh bo‘lgan o‘quvchilar kiradi. Musiqa darsi jarayonida bu o‘quvchilar quyidagi tartibda o‘tkaziladi: birinchi qatorga o‘qituvchini ovoziga tayanib kuylaydiganlar, ikkinchi qatorga musiqiy o‘quvi bo‘sh, yaxshi musiqiy qobiliyatga ega bolmagan o‘quvchilar, uchinchi qatorga qobiliyatli, ovozi jarangdor bo‘lgan bolalar o‘tkaziladi. Bunda ikkinchi 33 qatordagi o‘quvchilar musiqa ohanglarini atrofdagilar eshitib ulaming ovozalariga ergashib, chiroyli, kuylashga harakat qiladilar. Shu uslub bilan o‘quvchilarni musiqiy o‘quvini ustirish mumkin. Ba’zi musiqiy o‘quvi bo‘sh bo'lgan bolalar bilan, darsdan keyin alohida, yakka tartibda shug‘ullanib, topshiriqlar beriladi va ovozlari sozlanib, qo‘shiqlar alohida o‘rgatiladi. Shu tariqa, hamma o‘quvchilami musiqaga qiziqishi, qo‘shiq kuylashi, musiqa tinglash ishtiyoqi, qobiliyati, musiqiy o‘quv, bir xilda bo‘lib, qo‘shiq kuylash malakalari hosil bo‘ladi. Musiqa madaniy hayotimizda keng o‘rin tutgan, inson shaxsiyatini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadigan san’at turidir. Har bir insonni ma’naviy shakllanishida oilani, maktabni, jamiyatni ahamiyati katta. Chunki insonni insoniylik xususiyatlari jamiyatda tarkib topadi. Yosh avlodni kamolot sari yetaklashda tarbiyani ko‘plab omillari qatori musiqa tarbiyasi alohida o‘rin tutadi. Musiqa tarbiyasi nafosat tarbiyasining asosiy va murakkab qirralaridan biri bo‘lib, insonni atrofdagi go‘zal narsalarni to‘g‘ri idrok etishga va qadrlashga o‘rgatadi. Musiqa inson ruhiyatiga kuchli ta’sir ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘lib, uni nafosat olamiga olib kirish va axloqiy g‘oyaviy tarbiyalashni muhim vositasidir. Musiqa insonni yuksak did bilan qurollantiradi va unga ma’naviy ozuqa beradi. Maktabda musiqa o‘qitishning asosiy maqsadi o‘quvchilarda musiqa madaniyatini shakllantirish ulami zamon talabiga javob bera oladigan barkamol inson qilib voyaga yetkazish. Maktabda musiqa darslarini o‘qitishning asosiy vazifaiari quyidagtlardan iborat: - o‘quvchilami musiqa san’atiga bo‘lgan qiziqishi va mehr-muhabbatini oshirish; - musiqiy faoliyatlar jarayonida o‘quvchilami musiqiy qobiliyatlari musiqiy 34 o‘quvi, ovozi, diqqat-e’tibori va ijodkorlik his-tuyg‘ularini o‘stirish; - musiqiy asariami badiiy-g‘oyaviy mazmuni vositasida axloqiy estetik ruhda tarbiyalash; - musiqa darslarida o‘quvchilami kasb-hunarga yo‘naltirish, mehnatga muhabbat, Vatanga muhabbat, kattalarga hurmat tuyg‘ularini shakllantirish. Mazkur maqsad va vazifalami amalga oshirish o‘qituvchining kasbiy va pedagogik mahoratlariga bog'liq. Har qanday san’atkor ham, maktabda musiqa madaniyati darslarini olib borolmaydi. Buning uchun musiqa o‘qituvchisi pedagogika, psixologiya, bolalar fiziologiyasi, musiqa o‘qitish va metodikasi hamda o‘z musiqiy kasbiy fanlarini puxta o‘zlashtirgan bo‘lishi kerak. Musiqa o‘qituvchisi o‘z kasbiga va bolalarga mehr qo‘ygan, yuksak madaniyatli, keng dunyoqarashga ega bo‘lgan shaxs bo’ishi lozim. Donishmand xalqimiz azaldan kuy va qo'shiqni bola qalbiga tez yo‘l topa olishi, uning ruhiyatga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi, yaxshi xulq va odob, mehr oqibat, sabr-toqat, kattalarga hurmat fazilatlarini musiqa orqali tarkib topishini azaldan anglab yetgan. Oilada farzandni qo‘shiq aytishga, soz chalishga o‘rgatish ota-ona orzusi hisoblangan. Bola musiqa bilan ona allasi orqali tanishib, musiqadan umrbod ozuqa oladi. Chunki bola hali yurishni, so‘zlashni bilmay turib, musiqani eshitib, turli qo‘l harakatlari bilan musiqaga munosabatini bildiradi. Shuning uchun azaldan har bir oilada musiqa cholg‘u asboblaridan dutor, doira, rubob saqlash urf-odat bo‘lib qolgan. Musiqadan ozuqa olish uchun esa, inson sof qalb egasi, yuksak ma’naviyatli, go‘zallikni his eta oladigan inson boiishi kerak. “Har qanday jamiyatning kelajagi yoshlar ekan, kelajagi buyuk davlatni barpo etilishi, ulami qanday tarbiya olishiga bog’liq. Chunki ma’naviy jihatdan qudratli davlat, ijtimoiy jihatdan kuchli bo‘ladi!” 35 deb takitlaydi o‘z asarlarida birinchi Prezidentimiz Musiqa madaniy hayotimizda keng o‘rin tutgan, inson shaxsiyatini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadigan san’at turidir. Har bir insonni ma’naviy shakllanishida oilani, maktabni, jamiyatni ahamiyati katta. Chunki insonni insoniylik xususiyatlari jamiyatda tarkib topadi. Yosh avlodni kamolot sari yetaklashda tarbiyani ko‘plab omillari qatori musiqa tarbiyasi alohida o‘rin tutadi. Musiqa tarbiyasi nafosat tarbiyasining asosiy va murakkab qirralaridan biri bo‘lib, insonni atrofdagi go‘zal narsalarni to‘g‘ri idrok etishga va qadrlashga o‘rgatadi. Musiqa inson ruhiyatiga kuchli ta’sir ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘lib, uni nafosat olemiga olib kirish va axloqiy g‘oyaviy tarbiyalashni muhim vositasidir. Musiqa insonni yuksak did bilan qurollantiradi va unga ma’naviy ozuqa beradi. Maktabda musiqa o‘qitishning asosiy maqsadi o‘quvchilarda musiqa madaniyatini shakllantirish ulami zamon talabiga javob bera oladigan barkamol inson qilib voyaga yetkazish. Maktabda musiqa darslarini o‘qitishning asosiy vazifaiari quyidagtlardan iborat: - o‘quvchilami musiqa san’atiga bo‘lgan qiziqishi va mehr-muhabbatini oshirish; - musiqiy faoliyatlar jarayonida o‘quvchilami musiqiy qobiliyatlari musiqiy o‘quvi, ovozi, diqqat-e’tibori va ijodkorlik his-tuyg‘ularini o‘stirish; - musiqiy asariami badiiy-g‘oyaviy mazmuni vositasida axloqiy estetik ruhda tarbiyalash; - musiqa darslarida o‘quvchilami kasb-hunarga yo‘naltirish, mehnatga muhabbat, Vatanga muhabbat, kattalarga hurmat tuyg‘ularini shakllantirish. 36 Mazkur maqsad va vazifalarni amalga oshirish o‘qituvchining kasbiy va pedagogik mahoratlariga bog'liq. Har qanday san’atkor ham, maktabda musiqa madaniyati darslarini olib borolmaydi. Buning uchun musiqa o‘qituvchisi pedagogika, psixologiya, boialar fiziologiyasi, musiqa o‘qitish va metodikasi hamda o‘z musiqiy kasbiy fanlarini puxta o‘zlashtirgan bo‘lishi kerak. Musiqa o‘qituvchisi o‘z kasbiga va bolalarga mehr qo‘ygan, yuksak madaniyatli, keng dunyoqarashga ega bo‘lgan shaxs bo‘lishi lozim. Donishmand xalqimiz azaldan kuy va qo'shiqni bola qalbiga tez yo‘l topa olishi, uning ruhiyatga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi, yaxshi xulq va odob, mehr oqibat, sabr-toqat, kattalarga hurmat fazilatlarini musiqa orqali tarkib topishini azaldan anglab yetgan. Oilada farzandni qo‘shiq aytishga, soz chalishga o‘rgatish ota-ona orzusi hisoblangan. Bola musiqa bilan ona allasi orqali tanishib, musiqadan umrbod ozuqa oladi. Chunki bola hali yurishni, so‘zlashni bilmay turib, musiqani eshitib, turli qo‘l harakatlari bilan musiqaga munosabatini bildiradi. Shuning uchun azaldan har bir oilada musiqa cholg‘u asboblaridan dutor, doira, rubob saqlash urf-odat bo‘lib qolgan. Musiqa ta’limi va tarbiyasida sistemalilik, ilmiylik va davomiilik printsipi har bir darsda o‘zining tuzilishi va mazmuni bilan ilmiy asosida tashkil topishi lozim. Musiqa haqidagi bilimlar doirasi, musiqa ta’limi va tarbiyasining asosiy omiiidir. Unda insoniyat yaratgan musiqaga oid qoidalar, xulosalar, umumlashgan musiqaviy tajribalar o z aksini topgan. Ularni o‘zlashtirish-musiqa amaliyoti yo‘lida bilimva ko‘nikmalar hosil kilish demakdir. Dars jarayonida o‘quv materiallarini bolalaming bilim tajribasiga mosligi. Bolalar ovozining rivojlanish qonuniyatiarini hisobga olish, nota qonuniyatlarini to‘g‘ri o‘rgatish, bolalaming fikriy qobiliyatiga mos ravishda tahlil etish darsining ilmiylik printsiilarini tashkil etadi. Ilmiylikni, sistemaliksiz amalga oshirish qiyin. Darsning barcha o‘quv faoliyati hamda keyingi darslarning 37 o‘zaro mantiliy bogManishi sistemalik asosini tashkil etadi. Kuylash va tishlash uchun asarlarni bilim va malakadarajasiga ko‘tarib, soddadan murakkabga, noma’lumdan ma’lumga qarab o‘zlashtirib borish printsiplari muayyan tartibga mos bo‘lib, sistemalilik demakdir. Darsning har bir faoliyati o‘z navbatida, har bir darsning mantiqiy davomi bo‘lib, pedagogik maqsadllmi tobora amalga oshirishi davomiilik printsipi demakdir. Darsda o‘quvchilarni onglilik va aktivligi printsipi. Mazkur printsip didaktikaning etakchi printsiplaridandir. Chunki, bilimni o‘zlashtirish o‘quvchining aqiiy faoliyatiga asos bo‘lgan bilish jarayoniga bog‘liqdir. Musiqa idroki kishining hayotiy tajribasini boyitadi, real voqealarni badiiy his etib, bilish, fikrlash qobiliyatini ustiradi. Mazkur malaka va ko‘nikmanmg shakllanishi bola ongining uzoq rivojlanish jarayonini talab etadi. Buning uchun, bolaning o‘quv materiallami ongli ravishda bilib o‘zlashtirishi, bilim jarayonini aktivligini vujudga keltiradi. Ma’lum musiqa asarini kuylab yoki tinglab o‘zlashtirish va undan badiiy - estetik, zavqlanib, idrok etishda, bolaning eng avvalo, aiqqat e’tiborini jalb eta bilish unda qiziqish uyg'ota bilish, onglilik va aktivlikni vujudga keltiradi. Musiqani ongli idrok etish va navbatida badiiy ohang va mantikiy jixatdan xotirada turg‘un saqlanishni talab etadi. Musiqa dars lari da onglilik va aktivlik ayniqsa, vokal - xor malakalarini shakllantirilishi uchun zarurdir. Xor bo‘lib qo‘shiq kuylash, musiqa tinglash, musiqa savodi, faoliyatlarida ham, onglilik va aktivliq musiqani nazariy va amaliy jixatlarini to‘g‘ri bilish va o‘zlashtirishni osonlashtiradi. 38 Xulosa Xalqimiz kelajagi mustaqil O‘zbekistonning istiqboli ko‘p jixatdan o‘qituvchiga uning dunyoqarashiga, tayyorgarligi, fidoyiligiga, yosh avlodni o‘qitish va tarbiyalash ishiga bo‘lgan munosabatiga bog‘liq. Bo‘lajak musiqa o‘qituvchilarining kasbiy tayyorgarligini kuchaytirish, ixtisoslarga doir fanlarni o‘qitish va pedagogik mahoratni egallash, nazariy bilimlarni amaliyotda qo‘llashga o‘rgatish bugungi kun talabidir. Uzluksiz pedagogik ta’lim tizimini amalga oshirilishi munosabati bilan o‘qituvchilami malakasini oshirish va ulami qayta tayyorlash ishlari diqqat markazidadir. O‘qituvchilik kasbi sharafli, lekin juda murakkab kasbdir, o‘qituvchi musiqa nazariyasini egallashi bilan birga, bolalami sevishi, pedagogik amaliyotni ham o‘tgan boiishi kerak. Chunki, maktab hayotidagi pedagogik jarayon juda xilma-xildir. Bu esa musiqa o‘qituvchisidan puxta bilim, amaliy tayyorgarlikni, yuksak pedagogik mahorat va ijodkorlikni talab etadi. Musiqa tarbiyasida musiqaning o‘zi o‘ziga ko‘rgazmali vositadir. Chunki, u ko‘z bilan emas, balki quloq bilan idrok etiladi. Musiqa tinglashda ham, asar tahlilida ham, ohang ko‘rgazma sifatida ijro etib ko‘rsatiladi. o‘qituvchining o‘zi, nutqi, ijrosi ham asosiy ko‘rgazma bo‘lib xizmat qiladi. Bundan tashqari, texnik vositalar, ko‘rgazmali kartochkalar, grafik yozuvlar, rasmlar, nota yozuvlari ham, musiqa darsida ko‘rgazma sifatida muhim rol o‘ynaydi. 39 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI: 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – T: O‘zbekiston, 2003 y. 2. I. Karimov Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. – T: Ma’naviyat, 2008 y. 3. I. Karimov O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda. – T: O‘zbekiston, 1999 y. 4. I. Karimov Yuksak ma’naviyat – jamiyat taraqqiyotining asosi. Asarlar 7tom. – T: O‘zbekiston, 1999 y. 5. I. Karimov Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T: Sharq, 1999 y. 6. Kadrlar tayyorlash miliy dasturi (Oliy ta’lim me’yoriy hujjatlar to‘plami). – T: Sharq, 2001 y. 7. F. Karomatov. O‘zbek xalq musiqa merosi. –T: O‘qituvchi, 1978 y. 8. Ye. Gudkova, A. Vasilyeva Ashula darsligi metodikasi. –T: O‘qituvchi, 1983y. 9. A. Fitrat. O‘zbek klassik musiqasi va uning tarixi. –T: Fan, 1993 y. 10. V. Vaxrameyev. Musiqa nazariyasi. –T: O‘qituvchi, 1965 y. 11. H. Nurmatov, N. Norxo‘jayev. 1-sinf uchun. «Musiqa alifbosi » darsligi. – T. G‘ofur G‘ulom, 2007 y. 12. H. Nurmatov, N. Norxo‘jayev. 2-sinf uchun. «Musiqa» darsligi. –T. G‘ofur G‘ulom, 2008 y. 13. H. Nurmatov, N. Norxo‘jayev. 3-sinf uchun. «Musiqa» darsligi. –T. G‘ofur G‘ulom, 2008 y. 40

40

Купить