Zamonaviy estrada san’atining tarixiy taraqqiyoti

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	65.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	10 Апрель 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Музыка

Продавец

eldor

Дата регистрации 31 Март 2025

21 Продаж

Zamonaviy estrada san’atining tarixiy taraqqiyoti

Купить

KIRISH:
Kurs ishining dolzarbligi : Musiqa (yun. mousiche —muzalar san -ati) —ʼ
inson hissiy kechinmalari, fikrlari, tasavvur doirasini musiqiy tovush (ton,
nag ma)lar izchilligi yoki majmui vositasida aks ettiruvchi sanat turi. Uning
ʻ
mazmuni o zgaruvchan ruhiy holatlarni ifodalovchi mu-ayyan musiqiybadiiy
ʻ
obrazlardan iborat. Musiqada insonning turli kayfiyatlari (mas, ko tarinkilik,
ʻ
shodlik, zavklanish, mushohadalik, g amginlik, xavf-qo rquv va boshqalar)ni
ʻ ʻ
o zida mujassamlashtiradi. Bundan tashqari, Musiqada shaxsning irodaviy
ʻ
sifatlari (kat iyatlik, intiluvchanlik, o ychanlik, vazminlik va boshqalar)ni, uning
ʼ ʻ
tabiati (mijozi)ni ham yorqin aks ettiradi. MUSIQADAning ushbu
ifodaviytasviriy imkoniyatlari yunon olimlari — Pifagor, Platon, Aristotel va
Sharq mutafakkirlari — Forobiy, Ibn Sino, Jomiy, Navoiy, Bobur, Kavkabiy,
tasavvuf arboblari — Imom G azoliy, Kalobodiy Buxoriy va boshqa tomonidan
ʻ
yuqori baholangan, sharh va ilmiy tadqiq qilingan. Musiqadaning odam ongi va
hissiyotiga ta sir etishning ajoyib kuchi uning ruhiy jarayonlarga hamohang
ʼ
bo lgan protsessual — muayyan jarayonli tabiati bilan bog liqsir. Musiqada
ʻ ʻ
asarlari mazmunida badiiy g oyalar umumlashgan holda berilib, musiqali
ʻ
obrazlarning o zaro munosabatlari (taqqoslanish, to qnashuv, rivojlanish kabi)
ʻ ʻ
jarayonida shakllanadi. Mazkur jarayonning xususiyatlariga ko ra Musiqada
ʻ
mazmuni ham turli — epik, dramatik, lirik belgilarga ega bo lishi mumkin.
ʻ
Bulardan insonning ichki dunyosi, ruhiy holatlarini ifodalashga moyil bo lgan
ʻ
lirika Musiqadaning "botiniy" tabiatiga ancha yaqindir. Musiqada ning mazmuni
— shaxsiy, milliy va umumbashariy badiiy qiymatlarning birligidan iborat
bo lib, bunda ma lum xalq, jamiyat va tari-xiy davrga xos ruhiy tarovat, sur at,
ʻ ʼ ʼ
ijtimoiy fikr va kechinmalar umumlashgan holda ifodalanadi. Musiqada
shakllari har bir davrning ma naviyma rifiy talablariga javob bergan holda, ayni
ʼ ʼ
vaqtda inson faoliyatining ko pgina jabhalari (muayyan jamoaviy tadbirlar,
ʻ
odamlarning o zaro etik va estetik ta sir etish, muloqot qilish jarayonlari) bilan
ʻ ʼ
mushtarakdir. Musiqadaning , ayniqsa, insonning axloqiy va estetik didini
2

shakllantirish, hissiy tuyg ularini rivojlantirish, ijodiy qobiliyatlariniʻ
rag batlantirish vositasi sifatida roli juda muhimdir.
ʻ
Nutq, tovushli signal berish va boshqa tovushli—ma noli jarayonlar
ʼ
singari, Musiqada ham muayyan ma lumotlarni sadolar vositasida ifodalash
ʼ
imkoni-yatiga ega. Jumladan, tovushlarning baland-pastligi, ingichka-
yo g onligi, uzunqisqaligi, kuchliligi va boshqa vositalar yordamida odamning
ʻ ʻ
ichki holatini ifodalash imkoniyati jihatidan Musiqada nutqqa (nutq
intonatsiyalariga) o xshaydi. Ammo, san at turi sifatida Musiqada fakat
ʻ ʼ
ungagina xos bo lgan xususiyatlar (mas, badiiy-estetik maqsadlarni ko zlashi,
ʻ ʻ
mazmun va shakl badiiy qiymat sifatida kasb etilishi, ayniqsa, Musiqada
tovushlarining muayyan musika tizimlarida tashkil etilishi) bilan nutkdan farq
qiladi. Har bir alohida olingan Musiqada tovushi birlamchi ifodaviy imkoniyatga
ega bo lsada Musiqada tovushlarining baland-pastlik munosabatlari lad
ʻ
tuzilmalarida, muvaqqat nisbatlari esa — musiqiy ritm va metrda o z aksini
ʻ
topadi. Dunyoning aksariyat xalqlari Musiqada madaniyati, jumladan, o zbek
ʻ
musiqa folklori, an anaviy musiqa va bastakorlik ijodiyotida lad asosini turli
ʼ
ko rinishdagi diatonika tashkil etadi. Kompozitorlik Musiqadada (ayniqsa, 20-
ʻ
a.da rivoj toptan yo nalishlarda) diatonika bilan birga xromatika ham keng o rin
ʻ ʻ
olgan.
3

$I.BOB: O’ZBEKISTON ESTRADA MUSIQASI RIVOJLANISHI 1.1. Musiqada asarini yaratish va ijro etish jarayoni Estrada (ispancha — taxtasupa), estrada san ati — 1) keng ma noda —ʼ ʼ ko ngilochar, ommabop badiiy (abadiy, musiqiy, raqs, tomoshaviy va boshqalar) ʻ janr va shakllarning umumiy ifodasi; 2) tor ma noda — sahnaviy professional ʼ san at turi. Rossiya va boshqalar ba zi mamlakatlarda E., Angliyada myuzikxoll, ʼ ʼ Fransiyada varyete, kafeshantan, kabare, AQShda shou, revyu kabi atamalar bilan yuritiladi. E.ning kelib chiqishi xalq og zaki ijodi bilan bog liq bo lsada, u ʻ ʻ ʻ muayyan (tijoratommabop) san at turi sifatida 19-asrda Yevropa yirik ʼ shaharlarining demokratik ijtimoiymadaniy muhitida yuzaga kelgan. E.ning asosiy shakli — maxsus joylarda, muntazam ravishda o tkaziladigan E. ʻ konsertidir. U bir nechta (yoki yakka) artist (so z ustasi, xonanda, raqqos, aktyor ʻ va boshqalar)ning badiiy tugal, turfa mazmundagi kichik chiqishlaridan iborat bo lib, ifoda vositalarining lo nda va yorqinligi, o ziga xosligi, ʻ ʻ ʻ ishtirokchilarning tomoshabin bilan bevosita muloqotda bo lishi bilan ajralib ʻ turadi. E. tomoshalari ba zan konferansye birlashtirgan mavzuli dastur asosida ʼ tuziladi. Yevropada E. tomoshalari dastlab kafe va restoranlarda, keyinchalik moslashtirilgan teatr binolari va boshqalar joylarda o tkazilgan. Ularda so z ʻ ʻ ustalari, qo shiqchilar, raqqos va raqqosalar, shuningdek, akrobat, ʻ ko zbog lovchilar ishtirok etgan. Hozirda estrada sahnalarida monolog, felyeton, ʻ ʻ hajviy hikoya kabi nutq janrlari, E. (milliy, bal va boshqalar) raqsya, kuplet va E. qo shig i, ko pgina sirk turlari (akrobatika, jonglyorlik, fokus va boshqalar), ʻ ʻ ʻ teatr miniatyurasi, qo g irchoqbozlar chiqishlari, pantomima va boshqalar ʻ ʻ mavjud. O zbekistonda (boshqa Sharq mamlakatlarida bo lgani kabi) E.ning ʻ ʻ rivojlanishi quyidagi ko rinishlarda bo lgan: bir tomondan unda an anaviy san at ʻ ʻ ʼ ʼ namunalari sahna talablariga moslashtirib o zgartirilgan (mas, Tamaraxonim va ʻ M.Qoriyoqubov ijrosidagi xalq lalarlarining sahna talqinlari, Yusufjon qiziq\ shsh askiya an analariga asoslangan konferansyelik chiqishlari va boshqalar) ʼ yoki milliy janrlar negizida yangi sahna turlari yaratilgan (M.Turg unboyeva ʻ 4$

Usta Olim bilan birgalikda ijod qilgan "Paxta", "Pilla" kabi ommaviy sahna
raqslari). Ikkinchi tomondan O zbekiston E.si chet el san ati shakl va uslublariʻ ʼ
(mas, jaz, estrada orkestri, myuzikxoll)ni o zlashtirishi bilan boyidi. 1956-yildan
ʻ
O zbek estrada teatri, keyinchalik O zbek davlat estrada birlashmasi (1996-
ʻ ʻ
yilgacha) faoliyat ko rsatgan.
ʻ
Hozirda O zbekistonda E. san atini rivojlantirish, E. jamoalari hamda
ʻ ʼ
yakka ijrochilar faoliyatini muvofiqlashtirish kabi vazifalar "O zbeknavo"
ʻ
birlashmasiga yuklatilgan. E. o quv yo nalishi sifatida maxsus ta lim tizimiga
ʻ ʻ ʼ
kiritilgan. 1996-yildan Toshkent estrada kolleji, O zbekiston davlat
ʻ
konservatoriyasi va boshqalar san at (musiqa) o quv yurtlarida E. ftlari faoliyat
ʼ ʻ
ko rsatmoqda (yana qarang
ʻ Miniatyuralar teatri , Ommabop musiqa ).
Hozirgi kunda estrada mafkura o‘rnini ma’lum darajada egallab, yoshlar
ongigata’siro‘tkazishning samarali usuliga aylandi. Bu ta'sir haqiqatan ham
ulkan. Oxirgi o nyilliklardatadqiqotchilar va olimlar tomonidan san atning
ʻ ʼ
ushbu turiga, estrada musiqasiningshakllanishtarixi, kelib chiqishi, terminologik
va nazariy masalalariga qiziqish ortdi; uning o’zbekvajahonbadiiy madaniyatida,
umuman madaniyat va san'atdagi o'rni va rolini aniqlashgaharakatqilmoqda.
Bugungi kunga qadar yaratilgan estrada asarlarining hajmi katta
musiqiyqatlambo'lib,u odatda bir tomondan musiqa san'ati hodisasi, ikkinchi
tomondan esa ommaviymadaniyathodisasi sifatida qaraladi. Ommaviy musiqa,
ommaviy madaniyat, klassik musiqasan ati tushunchalari bu yerda shu qadar
ʼ
o zaro chambarchas o zaro bog langanki, ba zidabiriniikkinchisidan aniq ajratib
ʻ ʻ ʻ ʼ
bo lmaydi. Yaqin vaqtgacha o’zbek musiqa fanlar akademiyasi
ʻ
estrada(mashhur, ommaviy) musiqasini jiddiy ijod sifatida qabul qilmagan.
musiqashunoslikuchunbuyo'nalish, go'yo mavjud emas edi. O rta va oliy ta lim
ʻ ʼ
musiqa ta limmuassasalari uchuno quv-metodik qo llanmalar, musiqashunoslik
ʼ ʻ ʻ
jurnallarida musiqiy estrada mavzusiga oidma lumotlarva ilmiy nashrlar arzimas
ʼ
miqdorda bo lgan. So'nggi bir necha o'n yilliklar ichida butuninsoniyattarixida
ʻ
musiqaning omma ongida eng katta transformatsiya sodir bo'ldi. Ushbu
jarayonni ajratibturadigan o'ziga xos xususiyatlar XX asrda sodir bo'lgan shunga
5

o'xshash jarayonlargaxosbo’libsan'atning deyarli barcha turlarida jumladan
individual hamda ijtimoiy faoliyat sohalarida-ommaviy madaniyatning o'ziga
xos kengayishi kuzatildi. Aytish mumkinki, zamonaviy jamiyat xoh hayotning
barcha sohalarida bo’lsin, o'ziningeng xilma-xil ko'rinishlarida musiqasiz yashay
olmaydi, bu haqiqiy musiqiy pandemiya[1]. Tadqiqot materiallari va metodikasi
Musiqaning ijtimoiy hayotdagi roli beqiyos darajada oshdi va har kuni
toborakengmiqyosda o'sishda davom etib, tsivilizatsiyaning barqaror ishlashini
ta'minlamoqda. Estradafaoliyatini rivojlantirish tendentsiyalari bilan bog'liq
masalalar turli adabiyotlar doirasidako'ribchiqiladi: bular ijtimoiy-madaniy
hamda ijtimoiy-madaniy faoliyat nazariyasi bo'yichaturliqo'llanmalar,
shuningdek estrada bo'yicha maxsus adabiyotlar, olimlarimiz
dissertatsiyalarinio’zichiga oladi. Bulardan: D.Mullajonov, S. Begmatov,
T.G’ofurbekov, R.Yunusov, d.Jamalovakabi olimlarimizning ishlarini e’tirog
etishimiz darkor. Tadqiqotimizning maqsadi: kontsert faoliyatining ijtimoiy-
madaniy mohiyati vafunktsiyalarini aniqlash, shuningdek, O’zbekiston kontsert
faoliyati va sahna bozoriningrivojlanish tendentsiyalarini ko'rib chiqishdan
iborat bo’lib, ushbu maqsadga erishishuchunquyidagi vazifalarni o’z oldiga
qo'ydi: - estrada san’ati fenomeni va uning mohiyatini aniqlash; - O’zbekistonda
kontsert faoliyatining tarixi va kelib chiqishini ko'rib chiqing; - O’zbekistonda
kompozitorlik faoliyatini rivojlantirishning hozirgi tendentsiyalariniko'rib
chiqish; - O’zbekistonda kompozitorlik faoliyatini rivojlantirishning asosiy
muammolarinianiqlash.
Mustaqil O‘zbekistonning kelajagini, yertasini yoshlarsiz tasavvur qilib
bo‘lmaydi. Musiqa san’ati insonning yoshligidan unga bevosita va kuchli ta’sir
o‘tkazib, uning umumiy madaniy rivojida katta o‘rin tutadi. Demokratik jamiyat
madaniy hayotida yanada kengroq o‘rin tutayotgan musiqa kishiga butun hayot
davomida uning doimiy hamrohi hisoblanadi. Musiqa yagona san’at bo‘lib,
inson yuragiga juda chuqur kirib borib, ana shu qalb tug‘yonini yorqin ifodalash
qudratiga yega. Demak, ajdodlarimizga munosib avlodni tarbiyalashda
musiqaning ham munosib o’rni borligi ayni haqiqat, bolani estetik
6

tarbiyalashdek sharafli ishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish bizga, ya’ni, bo’lajak kadrlar
zimmasiga katta mas’uliyat yuklaydi.
Musiqa – estetik tarbiya, demokratik jamiyat kishisini garmonik tarbiyalash
yo‘lida olib borilayotgan ulkan ishning tarkibiy qismiga aylanmog‘i kerak.
Bolalar bilan musiqali ish olib borish ayniqsa katta ahamiyat kasb yetadi.
Musiqa bola qalbida kuchli yemotsional tuyg‘u uyg‘otadi.
O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A. Karimov “Yuksak
ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida “...musiqa san’ati navqiron
avlodimizning yuksak ma’naviyat ruhida kamol topishida boshqa san’at
turlariga qaraganda ko‘proq va kuchliroq ta’sir ko‘rsatmoqda” – deya
ta’kidlaydilar.
Demak, musiqa san’ati va ta’lim-tarbiyasi kishidagi insoniy fazilatlarni
rivojlantirib, ruhiy poklanish va yuksalishga da’vat yetadigan, insonning ichki
olamini boyitadigan, iymone’tiqodini, irodasini mustahkamlaydigan, ijodini
uyg‘otadigan qudratli botiniy kuch – ma’naviyatning yuksalishini ta’minlaydi.
Musiqa yordamida uning badiiy idroki o‘sib, hissiyotini yanada boyitib boradi.
Bolalarda musiqaviy idrokni o‘stirmay, ularning musiqaga mehr-muhabbatini
yetarli darajada qiziqtirmay turib, har tomonlama jismoniy boy, ma’naviy va
qat’iy ahloqiy sifatlarni tarbiyalab bo‘lmaydi.
Yunon faylasufi Platonning fikricha, davlatning kuch-qudrati unda qanday
musiqa, qaysi ohang va qay ritmda yangrayotganligiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri
bog‘liq. Davlat uchun insonni yuksaklikka ko‘tarishga yordam beruvchi musiqa
kerak deb hisoblagan .
Musiqaga yoshlikdan uyg‘ongan qiziqish kishining keyingi musiqaviy
rivozida kuchi ta’sir o‘tkazadi, boshqa ko‘nikma va didlarning shakillanishini
ta’minlaydi, yaxshi musiqalididni tarbiyalaydi. Musiqa estetik va manaviy
kayfiyatning ulkan manbayidir. Musiqaning bola hissiyoti va shakillanishiga,
uning mazmuninmi tushunish va his yetishga katta ta’sirini hisobga olganda
haqqoniy va voqiylikni to‘g‘ri aks yettirgan musiqali asardan o‘rinli foydalanish
alohida o‘rin tutadi. Musiqali obrazlar shakillanishining asosiy manbayi tabiat
7

va kishi nutqiga mos kelishiga, atrof-olamdagi go‘zallikni idrok yetishiga
bevosita bog‘liqdir.
Ibn Sino ham musiqaning hissiy ta’sir kuchini e’tirof yetgan holda uni
o‘zining meditsina kitoblarida aks yettirgan hamda ruhiy kasalliklarni
davolashda shifo dasturi sifatida tavsiya qilgan. “Tib qonuni” asarida bir o‘rinda
musiqaning ruhiy ta’sir kuchiga baho berib, gudakning tarbiyasidagi ahamiyatini
shunday ta’riflaganlar: “Gudakning tanasi chiniqishi uchun ikki narsa zarur: biri
uni asta qimirlatib tebratish, ikkinchisi onasining qo‘shig‘i (allasi). Birinchisi
tanasiga, ikkinchisi – ruhiga tegishlidir”.
Maktabgacha yoshdagi bolalar musiqa tarbiyasi, uning taraqqiyoti
timsolida yurtimizning porloq kelajagini ko’rishimiz mumkin bo’ladi. 1997 yil
qabul qilingan “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun hamda “Kadrlar tayyorlash Milliy
dasturi”lariga asosan ta’lim sohasida, jumladan, uning birinchi pog‘onasi
bo‘lgan maktabgacha ta’lim bosqichida ham katta o‘zgarishlar qilish yehtiyoji
tug‘ildi. Buning uchun pishiq – puxta o‘ylangan, ma’lum maqsad va vazifalarni
o‘zida mujassamlashtirgan istiqbolli dasturlar ishlab chiqildi.
Musiqali idrok yetishning vazifasi va mazmunini aniqlash muhimdir.
Bular shaxsning har tomonlama rivoji, jumladan, estetik tarbiyasi vazifalar bilan
bog‘liq, umumiy maqsadlar bilan belgilanadi. Bunday vazifalar bolalarni musiqa
sohasidagi faoliyatga jalb yetish, badiiy musiqaga estetik idrok yetishni va
yemotsional o’zlashtirishni rivojlantirish, unga muhabbatni tarbiyalash, musiqali
qobiliyatni o‘stirish, musiqali didni shakllantirish, bolalarda badiiy ijodkorlik
iqtidorini rivojlantirishdan iborat bo‘lmog‘i kerak.
Musiqaning bola hissiyoti va intilishiga, mazmuniga va his yetishiga katta
ta’sirini hisobga olganda, haqqoniy va voqeylikni to‘g‘ri aks yettirgan musiqali
asardan o‘rinli foydalanish alohida o‘rin tutadi.Musiqiy san’at uchun odamning
fikrlash va ifodalash hissiyoti asos bo‘lib xizmat qiladi. Musiqa tovush bilan
hamohanglik rivojida dastlab nutq va raqs bilan bog‘liq bo‘lgan yedi. Musiqa
mehnat harakati ritmi bilan moslashib, bir maqsadga intilayotgan kishilarni bir-
birlariga birlashtirishni osonlashtiradi.
8

Nutq ohanglarini, mehnat jarayonlari ritmlari va musiqali ohanglarning
umumlashuvi natijasida xalq musiqasi shakllanadi. Xalq san’ati manbalariga
asoslangan musiqa hamisha jozibador bo‘lib, qalbda turli his-hayajonlar
uyg‘otadi. Shu bilan birga, musiqada tovushlarga va tasviriy holatlarga taqlid
qilish hollari bor, ammo masalaning mohiyati bular bilan belgilanmaydi.
Musiqali obraz o‘zining aniq ko‘rinishi bilan bog‘liqdir.
Mustaqil O‘zbekistonning kelajagi, yertangi kun taraqqiyoti yegalari
bo‘lmish bolalarni estetik va ma’naviy boy, tarbiyali shaxs sifatida tarbiyalash
muhim masaladir. Bu maqsadni amalga oshirishda musiqaning ham alohida
o‘rni va o’ziga xos xususiyatlari bor. Maktabgacha tarbiya muassasalarida
musiqiy tarbiya — bu bir aniq maqsadga yo‘naltirilgan, ya’ni maktabgacha
yoshdagi bolani estetik, axloqiy, aqliy rivojini amalga oshirish, bolani shaxs
sifatida tarbiyalash, uni dunyoqarashini kengaytirish, o‘z iqtidorini namoyon
qila olishga, estetik jihatdan musiqani tushunishga, unga ijodkorona yondasha
olishga o‘rgatishdan iboratdir.
Har bir bola musiqaning qaysi yo‘nalishini o‘rganishidan qat’iy nazar
uning yosh xususiyatlarini, psixologik rivojini musiqa rahbari nazarda tutishi
lozim.Unda uzluksiz davom yetadigan bir butun ta’lim-tarbiya jarayonining
belgilovchi ilk turi “maktabgacha ta’lim” deb ataladi. Birgina shu
yondashuvning o‘ziyoq tarbiyaga mehribonlik va adolat bilan qarashni talab
yetadi. Negaki, bugunki yosh avlodlarni XXI asrda kuchga to‘lib, sog‘lom,
bilimli, aqlli bo‘lib jamiyatimizning faol a’zolariga aylantirishdek ulkan vazifa
musiqa rahbari va tarbiyachi zimmasida turibdi.
Agar kichik yoshlarimizdagi shijoatni, kuch-qudratni, bilimdonlikni
hamda vatanparvarlikni musiqa yordamida uyg‘unlashtira olsak, bundanda
ziyoda qudratni topa olmaymiz. Maktabgacha yoshdagi bolalarni rivojlantirish
jarayoni oldiga qo‘yilgan maqsad va vazifalarning bajarilishiga yerishish uchun
«Uchinchi mingyillikning bolasi» tayanch dasturi va o‘quv qo‘llanma asosida
amalga oshiriladi. Bundan tashqari ko‘pgina o‘quv va metodik qo‘llanmalar
mavjud.
9

Bularning asosiy maqsadlari bir yo‘lga, ya’ni estetik rivojlangan, komil
insonni tarbiyalash va voyaga yetkazishdir.
Birinchi Prezidentimiz «Bolalarimiz bizdan ko‘ra dono, aqlli, bilimdon,
sog‘lom va albatta baxtli bo‘lishi kerak» deb ta’kidlashlari bejiz emas. «Ilk
qadam» davlat o’quv dasturi maktabgacha ta’lim bilan shug’ullanadigan barcha
muassasalar uchun bajarilishi zarur bo‘lgan davlat o’quv dastur hisoblanadi.
Davlat o’quv dasturining pirovard natijasi maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim-
tarbiyasiga qo‘yiladigan davlat talablarining bajarilishiga yerishishdan, ya’ni
maktabga jismonan, aqlan va ma’nan yetuk bolalarni tayyorlashdan iboratdir.
San’at — kishilik faoliyatining ajralmas qismi bo‘lib, kishi shaxsi san’at
vositasi yordamida va ishtirokida to‘laligicha yorqin namoyon bo‘ladi. Hozirgi
kelajak avlodni estetik tarbiyalashda san’at muhim o‘rin tutadi.
San’at insonparvarlik va odamiylik hamkorligi ruhida uning hissiyotini
o‘stirishda yordam berib, ijodkorlik qobiliyatini rivojlantiradi. Hozirgi zamon
yoshlariga estetik idroklarini tarbiyalash borasida g‘amxurlik qilar yekanmiz,
san’at bilan muomala qilishdan hosil bo‘ladigan his-hayajondan uni o‘z hayoti
va faoliyatida foydalana olishga o‘rgatishimiz kerak. Shu sababli estetik tarbiya
tarmog‘ining ajralmas qismi sanaladi.
Bolalarda kichik yoshlik chog‘idan idrok yetish, his yetish, turmush va
san’atdagi go‘zallikni tushunish ishtiyoqi tarbiyalanadi va bu kabi go‘zallikni
yaratishga intilish kuchayadi. Bolaning badiiy faoliyatga bo‘lgan qiziqishi
ortadi. Unda badiiy-ijodkorlik qobiliyati rivojlanadi. Musiqiy-estetik tarbiya
demokratik jamiyat kishisini garmonik tarbiyalash yo‘lida olib borilayotgan
ulkan ishning tarkibiy qismiga aylanmog‘i kerak. Bolalar bilan musiqali ish olib
borish ayniqsa katta ahamiyat kasb yetadi. Omma orasida musiqali targ‘ibot olib
bormay turib, to‘laqonli natijalarga yerishib bo‘lmaydi. Musiqiy tarbiya
bolalarda yerta yoshdan boshlanishi kerak. Musiqa bola qalbida kuchli
yemotsional tuyg‘u uyg‘otadi. Musiqa yordamida uning badiiy idroki o‘sib,
hissiyotini yanada boyitib boradi. Bolalarda musiqiy idrokini rivojlantirmay
10

ularning musiqaga mehr-muhabbatini yetarli darajada qiziqtirmay turib, har
tomonlama jismoniy, ma’naviy boy va boshqa sifatlarni tarbiyalab bo‘lmaydi.
Musiqaga kichik yoshlikdan uyg‘ongan qiziqish kishining keyingi
musiqiy rivojiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Shunga ko‘ra musiqani idrok
yetishning vazifasi va mazmunini aniqlash muhimdir. Bular shaxsning har
tomonlama rivoji, jumladan estetik tarbiyasi vazifalari bilan bog‘liq umumiy
maqsadlar bilan belgilanadi. Ma’lumki, bunday vazifalar bolalarni musiqa
sohasidagi faoliyatlarga jalb yetish, badiiy musiqaga nisbatan estetik idrok
yetishni va yemotsional o’zlashtirishni rivojlantirish, muhabbatni tarbiyalash,
musiqiy qobiliyatlarini o‘stirish, musiqiy didni shakllantirish, qisqasi
bolalarning badiiy ijodkorligi hamda iqtidorini rivojlantirish kerak. Musiqaning
bola hissiyoti va intilishiga, uning mazmunini tushunish va his yetishga katta
ta’sirini hisobga olganda haqqoniy va voqelikni to‘g‘ri aks yettirgan musiqiy
asardan o‘rinli foydalanish alohida muxim o‘rin tutadi. Ma’lumki, musiqali
obrazlarning shakllanishining asosiy manbai tabiat va kishi nutqiga mos
kelishiga, atrofimizdagi dunyo va undagi go‘zalliklarni idrok yetishga bevosita
bog‘liqdir.
Shu borada musiqa mashg‘ulotlari mazmuni bolalar tomonidan
bajaradigan qator faoliyatlarni taqozo yetadi. Bulardan tinglash, kuylash,
musiqiy ritmik harakatlar, musiqa cholg‘ularida ijro yetish jarayonida bolalar
ijrochiligi va ijodkorligi malakalari shakllanadi. «Kadrlar tayyorlash Milliy
dasturi»ning asosiy ustuvorligidan biri–bu fanlararo bog‘liklikni yo‘lga
qo‘yishdir. Musiqa — san’atning bir turi. U san’atning yana boshqa turlari bilan
musiqa chambarchas bog‘liqdir. Masalan musiqa mashg‘ulotlarini raqs,
she’riyat (adabiyot), badiiy san’at va san’atning boshqa turlari, undan tashqari
jismoniy tarbiya, tasviriy san’at va boshqalar bilan qo‘shib olib borish nazarda
tutilgan. Bu masala «Uchinchi mingyillikning bolasi» tayanch dasturi va o‘kuv
qo‘llanmada ham alohida ta’kidlanadi. Bolalar ijrochiligi — kuylash, musiqiy
ritmik harakatlar, musiqa cholg‘ularida ijro yetish va hokazo masalalari hozirgi
11

kunda o‘zining dolzarbligi bilan ko‘pgina pedagog-olimlarning diqqat
markazidadir.
Uzluksiz ta’lim tizimida musiqiy ta’lim tizimi bir necha bosqichlardan
iborat. Musiqa ta’limi boshqa fanlar kabi maktabdan emas, balki maktabgacha
ta’lim muassasalaridan boshlanadi va ta’lim tizimining barcha jabhalarida
davom yetadi.
Shuning uchun biz kelajak avlodni musiqiy bilimga yega bo‘lishlariga
zamin yaratar yekanmiz, ularning musiqiy-estetik tarbiyalariga alohida
e’tiborimizni qaratmog‘imiz zarur. Buning uchun «Ta’lim to‘g‘risidagi Qonun»
va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ta’kidlab o‘tilganidek, nafaqat bola
shaxsi, balki musiqa rahbarsi shaxsini, uning ma’naviy-madaniy qiyofasini
shakllantirishimiz, milliy qadriyatlarimiz, urf-odatlarimiz, milliy-musiqiy
an’analarimizga amal qilgan holda bo‘lajak musiqa rahbarlarmizni yosh avlodni
tarbiyalashga loyiq hamda munosib inson qilib shakllantirishimiz kerak. Albatta,
boshlang’ich sinflarda ham musiqa fani kichik yoshdagi bolalar uchun yeng
qiziqarli fanlardan biri sanaladi. “Musiqa madaniyati” o‘quv fanida ham kichik
yoshdagi bolalarni estetik tarbiyalashga alohida e’tibor qaratilub tayanch dastur
ishlab chiqildi. Ushbu dasturda umumiy o‘rta ta’lim maktablarida musiqiy
ta’lim-tarbiyaga qo‘yiladigan maxsus talablar ham dasturning asosiy qismlari
qatoridan o‘rin olgan. Unga ko‘ra bolalarni musiqiy-estetik tarbiya uchun
quyidagilarga rioya qilish kerak:
- Musiqiy-estetik faoliyatni atrof muhit hamda zamon bilan
hamohangligi;
- Musiqaning san’at sifatida o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga olish;
- Bolalarning musiqiy rivojlanishlarida uzviylikni ta’minlash;
- Bolalarning qobiliyat va imkoniyatlaridan qat’i nazar ularning
musiqiy tarbiyalariga qo‘yiladigan majburiyatlar.
Dasturda musiqiy tarbiyaning mazmuni va yo‘nalishlari ochib berilgan,
bolalarning rivojlanishining dinamikasi begilangan, har xil yoshdagi guruhlarga
minimal talablar qo‘yilgan va aks yettirilgan.
12

Dasturning maqsadlari quyidagilardan tashkil topadi:
- bolalarni quvnoq, g‘amgin, yengil va vazmin musiqani tinglashga
past va yuqori registrni yeshita olishga, musiqa tilini tushunishga, past ovozli va
baland ovozli musiqaga mos chapak chalish orqali musiqa dinamikasini
ajratishni o‘rgatish;
- kattalar ketidan musiqani taqlid qilib, intonatsion mos ravishda
qaytara olish;
- musiqiy rahbar boshchiligida raqs harakatlarini bajarish;
- kompozitorlar, musiqiy cholg‘u asboblari haqida gapirib berish
orqali bolalarda musiqa san’atiga muhabbat uyg’otish;
- bolalarni musiqani diqqat bilan tinglashga o‘rgatish, yengil va oson
xalq qo‘shiq hamda kuylarini musiqasiga mos ritmik harakatlar bajarib ijro
yetishga o‘rgatish. Musiqa sur’atiga mos chapak chalish yoki oyoq bilan jo‘r
bo‘lish orqali qo‘shiqni ijro yeta olish.
13

1.2. Zamonaviy estrada musiqa san’atining ahamiyati
"Estrada san'ati turli janr turlarini o'zida mujassam etgan bo'lib,
ularningumumiyligiommaviy namoyishning turli sharoitlariga oson
moslashishda, harakatning qisqa davometishida,badiiy ifoda vositalarining
jamlanishidadir, bu esa ijodiy individuallikni yorqinaniqlashgayordam beradi.
ijrochining, jonli so‘z bilan bog‘langan janrlar sohasida esa,
o‘tilganmavzularning dolzarbligi, o‘tkir ijtimoiy-siyosiy dolzarbligi, yumor,
satira va publitsistikaunsurlarining ustunligida [2, 31-36]. O’zbekistonda ham
havaskor, ham professional sahna mavjud bo’lib, "Estrada"degankeng tushuncha
nafaqat yengil musiqaning turli shakllarini, balki akrobatika, ko'ngilochar,
raqs,badiiy so'z, sirk elementlari, havaskor san'at turlari va boshqa ko'p
narsalarni o'zlashtirdi. Estrada musiqasi odatda turli shakl va janrlar bilan
tavsiflanadi, ammo ularni uchtaasosiyguruhga bo'lish mumkin: - estrada
kontsertlarida barcha turdagi chiqishlarni birlashtirgan konsert sahnasi
(ilgari“divertissement”); - teatr sahnasi (miniatyura teatri, kabare teatrlari, kafe-
teatrlarning kamer tomoshalariyoki keng ko'lamli kontsert revyusi,
teatrlashtirilgan syujetlar, ko'plab ijrochilar ishtirokidagimusiqa zali va sahna
jihozlaridan foydalanish); - bayramona sahna (xalq bayramlari, ommaviy sport
bayramlari, sport vakontsertchiqishlariga to'la, shuningdek, ballar, karnavallar,
maskaradlar, festivallar va boshqalar)[3, 19].O‘tgan asrning 60-yillaridan
estrada musiqasi san’at va madaniyat arboblari, turli bilimsohalari
tadqiqotchilari e’tiborini tortdi, davriy nashrlar sahifalarida bahs-munozaralarga,
ilmiyjamoatchilikda bahslarga sabab bo‘ldi. O’zbek estrada san'atining butun
tarixi davomidaubirnecha bor o'ziga bo'lgan munosabatni o'zgartirgan. Mahalliy
fanda estrada san'ati vashunuqtainazardan jazz, so'ngra rok musiqasi an'anaviy
ravishda ommaviy madaniyatningko'rinishlarisifatida qaralib, uni pedagogika,
ijtimoiy psixologiya, sotsiologiya va boshqa ijtimoiyfanlardoirasida o'rganish
ob'ektiga aylantirdi.
Bugungi kunga qadar madaniyatshunosvasiyosatshunoslarning zamonaviy
estrada san'ati muammolari va u yaratgan ijtimoiy-madaniyhodisalarga bo'lgan
14

qiziqishi susaymagan. So'nggi o'n yillikda "estrada", "pop musiqa" atamalari
foydalanishdanchiqibketdi.G'arbiy Evropa va Amerika terminologiyasi yangi
nomlarni olib keldi: estrada musiqasi, xitlar,rok musiqa va bularning barchasi
radio va televidenie efirlarini to'ldiradigan, diskotekalardaovoz tarqatadigan
"ommaviy musiqa janrlari", "ommaviy madaniyat" deb ta'riflanadi.
Shundayqilib, yangi atamalarning paydo bo'lishi va eski terminologiyani qayta
ko'rib chiqish, butundunyoda mahalliy va umume'tirof etilgan atamalarning
birlashishi kuzatildi. Bugungi kundaommaviy madaniyatning asosiy
iste'molchisi, o'yin-kulgiga intiladigan " omma odami"sifatidao'rin olgan
tinglovchi o'zi "iste'mol qilgan" musiqiy asarlarga nisbatan tanqidiy,
to'g'rirog'itahliliy munosabatdan ancha yiroq. Zamonaviy ommaviy madaniyatga
ergashgan odam musiqa ongli fikrlashni talabqiladi,degan da'volarga shubha
bilan qaraydi; u ko'pincha musiqa olamiga bo'lgan munosabatidanto'liqqoniqadi
va umuman olganda, uning mavjudligini tan olmagan holda, yengil-
yelpiligidanmamnun; u tushunarsiz va erishib bo'lmaydigan narsalarni masxara
qiladi va unga kamsituvchimunosabatda bo'ladi; u faqat psixofiziologik darajada
uning idrok etishi mumkin bo'lgannarsanitushunarli deb tan olishga rozi.
Tinglovchi quvnoq o'zini tubdan yangi tashkil etilganmakondatopadi va shunga
mos ravishda o'zini tutadi: bir vaqtning o'zida vizual va eshitishob'ekti debatash
mumkin bo'lgan zamonaviy musiqa ko’rinishlarining tinglovchilari -
tomoshabinlarqichqirishadi, musiqa ritmiga sakrashadi, raqsga tushing, qarsak
chaling, kulingyoki hattoyig'lang, ko'pincha his-tuyg'ularingizni nazoratini
yo'qotadi[Musiqiy mahsulot iste'molchilari toifalarining har biri alohida
munosabatni talabqiladi.Tinglovchilar guruhining har biriga janr bo'yicha
o'xshash kontsertlar o'tkazish, plakatlardataniqli nomlarning paydo bo'lishiga
intilish kerak va hokazo[5,45]. Ko'rib chiqilgan barcha jihatlar zamonaviy
filarmoniyaning madaniy makon"tarmog'ida"bo'lishga undaydi. Bugungi kunda
O’zbekistonning estrada biznesida mazmun, uning ommabopligi,idoraviy
mansubligi va tashkiliy shakllari bo'yicha turli xil, kasbiy darajasi, badiiysifati,
ijodiyva tijorat vazifalari bilan ajralib turadigan ijodiy talablar mavjud. Bugungi
15

kunning estrada musiqasi faoliyati o'z-o'zini rivojlantirishga moyilligi
bilanajralib turadi. Jiddiy musiqa va folklor janrlarining amal qilishini
ta'minlashda qo'llaniladiganusullar, asosan, davlat madaniyat siyosati bilan
nisbatan zaif aloqada shakllangan. Bozoriqtisodiyotiga o‘tish sharoitida estrada
janrlarini rivojlantirishning samarali mexanizmi aynanbarcha kuchlarni uni ongli
ilmiy rivojlanishiga safarbar etish orqali samaraga erishishyo’llariyotadi.Musiqa
shunday san’at turiki, u insonlarni kechinmalari, yemotsional hissiyotlari orqali
birlashtiradi. Ular orasidagi aloqa vositasiga aylanadi. Bir kompozitor
tomonidan yaratilgan musiqa boshqa insonlar qalbida turli-tuman kechinmalar
uyg’otishining o‘zini bir mo‘jiza deb, atash mumkin. Musiqa tarbiyasi estetik
tarbiyaning tarkibiy qismi hisoblanadi. Inson shaxsini shakllantiruvchi yetakchi
omillardan biri – ta’limtarbiyadir. Estetik tarbiya yesa uning tarkibiy qismi
sifatida go‘zallikning mohiyati, estetik va axloqiy hissiyotlarning birligi,
san’atning xalqchilligi to‘g‘risidagi ta’limotga suyanib, Bolalarning obektiv
dunyo haqidagi bilimini kengaytiradi va chuqurlashtiradi, ijodiy qobiliyatini va
iste’dodini o‘stiradi hamda ularda yuksak ma’naviy fazilatlarning tarkib
topishiga yordam beradi. Odatda, estetik tarbiyaning maqsadi bolalarda estetik
his-tuyg‘u va fikrlarni rivojlantirish, go‘zallikni ko‘ra bilish va ulardan zavqlana
olishdan iborat, deb tushuniladi.
Aslida estetik tarbiyaning maqsad va vazifalari bu bilan chegaralanib
qolmaydi, Bolalarni go‘zallik va xunuklikni, yuksaklik va tubanlikni, shodlik,
kulfatni anglash va ko‘ra bilishga o‘rgatadi. Estetik tarbiya umuminsoniy va
milliy qadriyatlar qaror topishiga xizmat qiladi. Ayonki, tarbiya inson ongiga,
his-tuyg‘ulariga, tasavvuriga, ye’tiqodiga, dunyoqarashiga, xattiharakatlariga,
xulq-atvoriga ta’sir o‘tkazadi.
Musiqa tili barchaga tushunarli va yaqindir. Shuning uchun ham barcha
xalqlar musiqalari jozibadordir.
Musiqa tovush tovlanishlari orqali fikr va tuyg‘ularni aks yettiradi, hayot
bosqichlarida insoniyatni to‘lqinlantirib kelgan axloqiy muammolarni bayon
qiladi. Bunda musiqaning falsafiy mohiyati ham namoyon bo‘ladi. Ajoyib
16

musiqa asarlari chuqur falsafiy mazmun bilan sug‘orilgan bo‘ladi, musiqada
hayot va o‘lim, shaxs va jamiyat, yezgulik va zulm, qudrat va zaiflik kabi
masalalar aks yetadi.
Musiqaning inson ruhiyatiga ta’sir qilishining tugallanmas imkoniyatlari
haqida qadimdan musiqashunoslar, mutafakkirlar va olimlar diqqatini o‘ziga
tortgan. Faylasuflar, psixologlar, pedagoglar va jamoat arboblari san’atlar ichida
musiqa san’atining insonni shaxs sifatida shakllanishiga ta’sir qiladigan
xususiyatlari haqida aniqlashga uringanlar.
Qadim zamonlardan musiqaning, ayniqsa, uning komponentlari – ritm va
kuyning inson kayfiyatiga ta’siri, uning ichki dunyosini o‘zgartirishi haqida
fikrlar mavjud bo‘lgan.
Musiqa san’ati estetik tarbiyaning muhim omili sifatida shaxs
shakllanishiga kuchli ta’sir yetadi. Oilada, MTMda, maktabda musiqa
mashg‘ulotlarini maqsadga muvofiq tarzda uyushtirish, yosh avlodning ichki
dunyosini boyitish va san’atni to‘g‘ri tushunishdagi samarali yo‘ldir. Musiqa
inson his-tuyg‘ularini, orzu-umidlarini, xohish-istaklarini o‘ziga xos badiiy tilda
ifoda yetadi va kishining his-tuyg‘ulariga faol ta’sir yetadi. Musiqa ham fan,
ham san’atdir. U fizika va matematikaga asoslanadi, bu fanlar musiqani fanga
aylantiradi. Lekin musiqa asariga shu fanning turg‘un tushunchasi sifatida qarab
bo‘lmaydi. Chunki musiqa har doim rivojlanib turuvchi jonli san’atdir. Musiqa
san’ati inson hayotining ilk yillaridanoq uning hamrohiga aylanib, umumiy
madaniy rivojlanishiga salmoqli hissa qo‘shadi. Musiqa inson umrining doimiy
yo‘ldoshi. Stendalning aytishiga ko‘ra, musiqa – san’at turlari ichida insonning
yuragiga chuqur kirib, uning ichki kechinmalarini aks ettirishga qodirdir.
«Musiqa san’atning ifodali turi tizimiga kiradi. Musiqa ham voqea- hodisalarni
ifodali aks yettiradi. Ammo u me’morchilikdagi kabi fazo va moddiy ashyo
o‘lchovlari bilan belgilanmaydi. Musiqa ko‘rish orqali emas, balki yeshitish
vositasida idrok qilinadi. Musiqa mavzui o‘z xususiyatiga yega bo‘lib, inson va
voqelikdagi barcha tomonlarni qamrab ololmaganligi uchun, yeng avvalo, inson
ichki ma’naviy dunyosini, uning tuyg‘u va kayfiyatini ifodalaydi... musiqa
17

voqelikning his-tuyg‘uli qiyofasini yaratadi.» Musiqa kayfiyat holatini
ifodalashda keng imkoniyatga yega. Inson kayfiyati murakkab hissiyot bo‘lib, u
hech narsa bilan bog‘lanmagan. Kayfiyat umumlashgan xususiyatga yega bo‘lib,
undan ikkilamchi tomonlar chiqarib tashlanadi va insonning voqelikka bo‘lgan
tuyg‘u munosabatini belgilaydigan yeng muhim tomonlari ajratib olinadi.
Musiqaning kuch-qudrati shundaki, u shodlanish, qayg‘urish, hayol surish,
bardamlik, jasurlik, tushkunlik va shunga o‘xshash inson ruhiy holatlarini
xususiy va umumiy tarzda o‘zaro bog‘liqlikda, bir-biriga singib ketishida
namoyish qila oladi.
Musiqa «til»i barcha qismlarning uzviy birligini, asar shaklini ifodalaydi.
Shakl – musiqa mazmunining moddiy ifodasidir. Bastakor fikri, tuyg‘ulari,
tasavvurlari yeshituvchilarga musiqiy shakl orqali yetib boradi. Shu bois musiqa
«til»ini yegallashga, uning mazmun-mohiyatini anglashga, musiqadagi fikrlar,
tuyg‘ular, kechinmalar boyligini o’zlashtirishga keng yo‘l ochadi. O‘sib
kelayotgan avlod uchun musiqiy tarbiyaning ahamiyatini nihoyatda buyuk
ekanligini qadimiy mutafakkirlar alohida urg‘u bilan ta’kidlashgan.
Kelajak jamiyat a’zosining insoniy va ijobiy fazilatlari aynan bolalikdan
boshlab shakllana boradi. Aynan shu davrda musiqa ijobiy sifatlarni
shakllantiruvchi vosita hisoblangan. Musiqa ashula va raqs tarkibida ham
vujudga keladi va keyinchalik badiiy ijodning mustaqil turiga aylanadi, o‘ta
o‘ziga xos badiiy ifoda «til»iga yega bo‘lib, maxsus ishlab chiqilgan va tanlab
olingan tovushlar ana shu «til»ning manbaidir.
Albatta, musiqa shaxsni shakllantirishning, uning ijobiy fazilatlarining
yo‘nalishlarini o‘z-o‘zidan belgilab bermaydi. Tarbiyaviy ta’sirning yeng
muhim tomonlari musiqiy asarning g‘oyaviy mazmuniga bog‘liqdir. Ana shu
bilan musiqiy-estetik tarbiyaning vazifalari belgilanadi. Mashhur polyak
kompozitori K.Shimanovskiy o‘zining «Jamiyatda musiqaning tarbiyaviy
ahamiyati» nomli maqolasida, musiqaning tabiiy kuchi haqida gapirar yekan, –
uning ikki qarama-qarshi yo‘nalishda – yaratish va buzish uchun ishlatish
mumkinligini — «kerakli ishga yo‘naltirgan holda, tez oqar daryoning
18

suvlaridan foydalanib, foydali va unumli ishlar uchun, ya’ni tegirmonni
aylantirish uchun ishlatgandek, musiqa kuchidan ham unumli foydalanish
kerak», – degan.
Musiqaning insonga ta’siri, shaxsning va jamiyatning ruhiy hayotidagi
o‘rni kompleks muammo hisoblanadi. Ushbu murakkablik va serqirralik fanga
darrov kelmadi. Shu o‘rinda Asafevning «…musiqa – bu ham san’at, ham fan,
ham til, ham o‘yin»–degan so‘zlarini yeslash maqsadga muvofiqdir.
Demak, bolalarning estetik, musiqiy hamda shaxsiy xususiyatlarini
shakllantirishda
musiqa san’atining o‘rni beqiyosdir. Musiqa kishiga har tomonlama ta’sir
ko‘rsatar yekan: kuy va uning musiqiy ifodasi kishining hissiyotiga chuqur ta’sir
qilib, unda har xil hislarni uyg‘otadi, turlicha kayfiyatlarni hosil qiladi.
Qo‘shiqning matni, g‘oyaviy mazmuni faqat hissiyotga emas, balki
tinglovchilarning ongiga ham ta’sir qilib, ularni hayajonlantiradi va fikrlashga
majbur yetadi. Kishilarda asarda aks yetgan ma’naviy muammolarga nisbatan
muayyan munosabat uyg‘otadi. Bunday ta’sir g‘oyat murakkab va kuchlidir.
Musiqa qobiliyatini rivojlantirishning shart-sharoitlari Qobiliyat –
ma’lum bir turdagi faoliyatni muvaffaqiyatli amalga oshirishning subektiv sharti
bo‘lib hisoblanuvchi shaxsning individual xususiyatidir. Qobiliyat – faoliyat
jarayonida namoyon bo‘ladi. Psixologiya fanining ko‘rsatishicha, inson bolasi
tayyor qobiliyat bilan emas, balki biron-bir qobiliyatning ro‘yobga chiqish va
rivojlanish manbai layoqat bilan tug‘iladi. Layoqat o‘z holicha rivojlana
olmaydi, uning rivojlanishi uchun qulay muhit kerak. Bola musiqaga layoqat
bilan tug‘ilishi mumkin, lekin uning musiqiy xususiyatlari shakllanishi uchun
qulay muhit yaratilmasa, musiqaga bo‘lgan layoqati rivojlanmay qoladi.
Insonning shaxs sifatida shakllanishida yetakchi omillardan biri muhitdir. Muhit
deganda kishiga ta’sir yetadigan tashqi voqealar yig‘indisi tushuniladi. Muhit
o‘z navbatida – tabiiy muhit, ijtimoiy muhit, oila muhiti va boshqalarga
bo‘linadi. Insondagi musiqiy layoqatning rivojlanishi va shakllanishi uchun
ijtimoiy va oila muhiti muhimdir. Inson bolasi, agar insoniy muhitga tushmay,
19

hayvonlar muhitiga tushib qolsa, unda irsiy belgilarning ayrim biologik
ko‘rinishlari saqlanadi, lekin insoniy fikr, faoliyat, xatti-harakat shakllanmaydi.
Odob, axloq, fe’l-atvor – shaxsning barcha ruhiy sifatlari faqat muhit va
tarbiyaning o‘zaro ta’siri asosida vujudga keladi. Bolalarning musiqa ijrochiligi
malakalarini rivojlantirishdagi yeng muhim shartlardan biri – ularning musiqiy
qobiliyatlarini shakllantirishdir. Chunki musiqiy qobiliyatlar – musiqani ritmik
his qilish, ladni his qilish, musiqiy yeshitish, musiqiy xotira, musiqaga
yemotsional ta’sirchanlik bolalarda ijrochilik malakalarini rivojlantirish omili
hisoblanadi. Pedagog N.V.Vetlugina “... musiqa kechinmalari aslini olganda
doimo sensor qobiliyatga asoslanadi, chunki musiqa yeng oddiy ohanglar,
murakkab obrazlar va yeng avvalo hissiyotlar orqali idrok etiladi va musiqiy
qobiliyat rivo jlanadi”, - deb ta’kidlagan. Qobiliyatning yeng yuqori darajasi –
talantdir. Talant – insonga qaysidir murakkab faoliyatni muvaffaqiyatli, mustaqil
va o‘ziga xos ravishda amalga oshirish imkoni qobiliyatdir.Shu o‘rinda bir
narsani aytish kerak, musiqiy qobiliyati bo‘lgan barcha insonlarning avlodlari
ham musiqiy qobiliyatga yega bo‘ladi, degan fikrga qo‘shilmaymiz. Ularning
bolalarida musiqaga layoqat bo‘lishi mumkin, lekin shu layoqat
rivojlantirilmasa, layoqat qobiliyatga aylanmay, ya’ni shakllanmay qoladi. Zero,
musiqa yosh avlodning ma’naviy, badiiy-axloqiy madaniyatini shakllantirishga,
milliy g‘ururi va vatanparvarlik tarbiyasini amalga oshirishga, fikr doyrasini
kengaytirishga, ijodiy mahorati va badiiy didi o‘sishiga, mustaqilligi va
tashabbuskorligini tarbiyalashga xizmat qiladi. Shu sababli Respublikamizdagi
har bir maktabda hozirgi kunda musiqiy-estetik tarbiyaga pedagogikaning
shaxsni shakllantiruvchi yeng muhim omili sifatida qaralmoqda. Olimlardan
Platon inson qobiliyatlari tug‘ma yekanligini aytgan va inson bilgan barcha
narsa uning ideal bilimlar dunyosida bo‘lgan paytidan xotiralar bo‘lib
hisoblanadi, deb taxmin qilgan.
Frensis Galton o‘zining “talantning tug‘maligi, uning Qonuniyatlari va
oqibatlari” (1869) nomli kitobida “... buyuklik va iste’dod avloddan avlodga
o‘tadi, muhit yesa bunda ikkinchi darajali omildir...”, - deb aytgan. Biroq
20

ko‘pgina mashxur ijrochilar buyuklikning sababi to‘qson foiz mehnatdandir va
qolgan foizlarigina qobiliyatga bog‘liqligini ta’kidlashgan. Lekin faqat mehnat
bilan ham qobiliyatni cheksiz darajada rivojlantirib bo‘lmaydi. Kishining
qobiliyati ma’lum bir imkoniyat va shaxsiy xususiyatlari doyrasidagina
shakllanadi.
Estetik va yemotsional muhit musiqa olamida bolaga yemotsional
qulayliklar yaratib, undagi ijodga bo‘lgan qiziqishni shakllantiradi. Biroq,
musiqiy muhitning samaradorligi faqat tashqi sharoitlargagina bog‘liq bo‘lmay,
balki bola musiqiy rivojlanishini tartibga soluvchi muloqot, musiqiy-nazariy
hamda psixologik bilimlarga ham bog‘liq. Tadqiqot ishimizning keying
paragrifida Maktabgacha ta’lim muassasalari mashg‘ulotlari jarayonida
tarbiyalanuvchilarining yosh psixologik xususiyatlarini hisobga olish borasida
fikr yuritamiz. Musiqa san’ati estetik tarbiyaning muhim omili bo’lib, garmonik
rivojlangan shaxsning kamolotga erishishi uchun unga muhim ta’sir etuvchi
jarayondir. MTMda, oilada musiqa mashg’ulotlarini qoniqarli uyushtirish, yosh
avlodning ichki dunyosini boyitish va san’atni to’g’ri tushunishidagi yagona
yo’ldir. Musiqa ayni bir vaqtning o’zida ham fan ham san’atdir.
Musiqaviy estetik tarbiya masalalari bugungi kunda muhim ahamiyatga
ega. Bola shaxsining shakllanishi jarayonida uning estetik madaniyat asosidagi
har tomonlama badiiy rivojlanishi tarbiyachidan jiddiy mas’uliyat talab
qiladi.Chunki maktabgacha yoshdagi bolalardagi musiqa tarbiyasi bolaning
mehnatga, Vatanga va burchga muhabbatni shakllantiradi, tarbiyalaydi, hamda
uning butun hayoti mobaynida unga hamroh bo’lib boradi.
Hozirgi kun talabi maktabgacha ta’lim muassasalari oldiga musiqiy-
estetik tarbiya berish borasida aniq vazifalarni qo’yadi:
 bolalarni tabiat go’zalliklarini, badiiy asarlarni idrok etish;
 estetik did va hissiyotni shakllantirish;
 hayotda go’zallik tushunchasini to’liqligicha anglashni o’rgatish;
 bolalarga badiiy ijodkorlikni shakllantirish; bolalarda go’zallikni
o’z hayotlariga, o’z faoliyatlariga olib kirishni o’rgatish va hokazo.
21

$II.BOB O‘ZBEKISTONDA ZAMONAVIY MUSIQA ESTRADASI RIVOJLANISHINING ASOSIY OMILLARI 2.1. O’zbekistonda zamonaviy estradaning rivojlanishining ko’rinishlari Estrada (ispancha — taxtasupa), estrada san ati — 1) keng ma noda —ʼ ʼ ko ngilochar, ommabop badiiy (abadiy, musiqiy, raqs, tomoshaviy va boshqalar) ʻ janr va shakllarning umumiy ifodasi; 2) tor ma noda — sahnaviy professional ʼ san at turi. Rossiya va boshqalar ba zi mamlakatlarda E., Angliyada myuzikxoll, ʼ ʼ Fransiyada varyete, kafeshantan, kabare, AQShda shou, revyu kabi atamalar bilan yuritiladi. E.ning kelib chiqishi xalq og zaki ijodi bilan bog liq bo lsada, u ʻ ʻ ʻ muayyan (tijoratommabop) san at turi sifatida 19-asrda Yevropa yirik ʼ shaharlarining demokratik ijtimoiymadaniy muhitida yuzaga kelgan. E.ning asosiy shakli — maxsus joylarda, muntazam ravishda o tkaziladigan E. ʻ konsertidir. U bir nechta (yoki yakka) artist (so z ustasi, xonanda, raqqos, aktyor ʻ va boshqalar)ning badiiy tugal, turfa mazmundagi kichik chiqishlaridan iborat bo lib, ifoda vositalarining lo nda va yorqinligi, o ziga xosligi, ʻ ʻ ʻ ishtirokchilarning tomoshabin bilan bevosita muloqotda bo lishi bilan ajralib ʻ turadi. E. tomoshalari ba zan konferansye birlashtirgan mavzuli dastur asosida ʼ tuziladi. Yevropada E. tomoshalari dastlab kafe va restoranlarda, keyinchalik moslashtirilgan teatr binolari va boshqalar joylarda o tkazilgan. Ularda so z ʻ ʻ ustalari, qo shiqchilar, raqqos va raqqosalar, shuningdek, akrobat, ʻ ko zbog lovchilar ishtirok etgan. Hozirda estrada sahnalarida monolog, felyeton, ʻ ʻ hajviy hikoya kabi nutq janrlari, E. (milliy, bal va boshqalar) raqsya, kuplet va E. qo shig i, ko pgina sirk turlari (akrobatika, jonglyorlik, fokus va boshqalar), ʻ ʻ ʻ teatr miniatyurasi, qo g irchoqbozlar chiqishlari, pantomima va boshqalar ʻ ʻ mavjud. O zbekistonda (boshqa Sharq mamlakatlarida bo lgani kabi) E.ning ʻ ʻ rivojlanishi quyidagi ko rinishlarda bo lgan: bir tomondan unda an anaviy san at ʻ ʻ ʼ ʼ namunalari sahna talablariga moslashtirib o zgartirilgan (mas, Tamaraxonim va ʻ M.Qoriyoqubov ijrosidagi xalq lalarlarining sahna talqinlari, Yusufjon qiziq\ shsh askiya an analariga asoslangan konferansyelik chiqishlari va boshqalar) ʼ 22$