Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 555.9KB
Покупки 1
Дата загрузки 28 Февраль 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Музыка

Продавец

Bohodir Jalolov

O’zbek xalq cholg’ularida ijro imkoniyatlari, tovush hosil qilish vositalari

Купить
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI SAN’ATSHUNOSLIK FAKULTETI O’zbek xalq cholg’ularida ijro imkoniyatlari, tovush hosil qilish vositalari KURS ISHI MUNDARIJA Kirish………………………………………………………3 - 10 1. O’zbek xalq cholg’ulari haqida……......……………….. 11 -18 2. Xalq cholg’ularining ijro imkoniyatlari ….………………19 - 27 3. Tovush hosil qiluvchi vositalar .………………………….28 - 30 4. Xulosa……………………………………………………...31 5. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………………...32 Kirish O’zbek xalq cholg’ularining tarixi qadimdan o’rganilib kelinadi. IX-XVII asrlarda yashab o’tgan O’rta Osiyo olimlarining risolalarida musiqiy cholg’ularning tavsilini, mashhur musiqachilar nomlarini, mashhur musiqiy asarlar nomlarini uchratish mumkin. O’zbek an’anaviy musiqasini yig’ish va o’rganish XIX asrning 70-yillaridan boshlab, keng miqyosda olib borila boshladi. Bu ishlarni asosan harbiy kapelmeysterlar olib borishgan. Ular orkestrda ishlash bilan birga, etnografik faoliyat bilan ham shug’ullanishgan. Birinchi navbatda, bular A.Eyxgorn va F.Leysiklardir. Xususan, A.Eyxgorn turli guruhlarga kiruvchi 36 ta xalq cholg’usidan iborat katalogni tuzgan. Xalq cholg’ularini yig’ish va o’rganish bo’yicha olib borilgan ishlarda mashhur kompozitor, etnograf va pedagog V.A.Uspenskiy chuqur iz qoldirgan. Uning faol ishtiroki va harakati natijasida 1919-yili Toshkentda musiqiy-etnografik bo’lim ochiladi va u bu bo’limga rahbarlik qiladi. Bu bo’lim olib borgan ishlardan biri xalq cholg’ulari kolleksiyasini yig'ish va ularning ijrochilik imkoniyatlarini o’rganish bo’ldi. O’zbek musiqasini o’rganish tarixida keng ko’lamdagi olim, iste’dodli folklorchi, pedagog V.M.Belyayevning xizmatlari ham kattadir. V.A.Uspenskiyning Turkmanistonda (1925-1926) o’tkazilgan ekspedisiyasi materiallari V.M.Belyayevning Sharq musiqa madaniyatini o’rganishi uchun katta turtki bo’ldi. Musiqa nazariyasini o’rganishda V.M.Belyayev Sharq olimlarining musiqa haqidagi risolalarining ahamiyatini alohida ta’kidlab o’tadi. Uning o’zbek xalq cholg’ulari rivoji tarixi bo’limida olib borgan izlanishlari, ularni sinflashtirish va o’lchash ishlari katta qiziqish uyg’otadi. 1933-yili Moskvada V.M.Belyayevning «O’zbekiston musiqiy cholg’ulari» nomli kitobi nashr qilinadi. Unda 50 dan ortiq cholg’ularning tavsillari berilgan. Kitobda birinchi marta o’zbek xalq cholg’ulari ilmiy darajada sinflashtirilgan. Xulosa qilib muallif quyidagicha fikrlaydi: o’zbek xalq cholg’ularining musiqiy madaniyatni rivojlantirishda keng qo’llash uchun ularni qayta ta’mirlash, nota yozuvini kiritish kerak. An’anaviy musiqa cholg’ularini o’rganish va ularda ijro etishni o’rgatish masalalari bo’yicha izlanishlarni F.M.Karomatov, cholg’ularni qayta ta’mirlash va modernizatsiya qilish borasidagi izlanishlarni esa A.I.Petrosyans olib bordilar. A.I.Petrosyans «Cholg’ushunoslik» kitobida xalq cholg’ularining asosiy guruhlarini, sinflashtirishni ilmiy asoslab bergan. Bu guruhlar oilalarini yaratib, ularning tuzilishini, texnik va badiiy imkoniyatlarini tavsiflab berdi. Shu bilan bir qatorda, ularni samarali qo’llash uchun amaliy maslahatlar ham berilgan. Ancha yillar mobaynida ta’lim uslubiyoti shakllandi. Xalq cholg’ularini qayta ta’mirlash va takomillashtirish natijasida tovush hosil qilishning texnik usullari, yangi ijrochilik ko’nikmalari ishlab chiqildi. Cholg’uda ijroning eshitish uslubidan nota yordamida ijro uslubiga o’tilishi o’quv repertuari ustida ko’p ishlashga, xalq cholg’ularida ijro maktablarini tashkil qilishga olib keldi. Xalq cholg’u ijrochilariga ta’lim berishning uslubiy va didaktik asoslarini ishlab chiqish xuddi shu yo’nalishda olib borildi. O’tgan yillar mobaynida O’zbekiston davlat konservatoriyasi «Xalq cholg’ulari» kafedrasi professor- о ’qituvchilari tomonidan bir qator fundamental darsliklar, o’quv qo’llanmalar, to’plamlar chop ettirildi. Xalq cholg’ularida ijrochilik maktablari paydo bo’ldi. Shu bilan birga, xalq cholg’ulari orkestrini tashkil qilish va ishlash bo’yicha o’quv- qo’llanmalar yozildi. Shunday qilib, xalq cholg’ulari yo’nalishi bo’yicha musiqiy ta’limning boshlang’ich bo’g’ini uchun ta’lim asoslari shakllandi. Har qanday talaba butun o’quv yili mobaynida yetarli miqdorda keng umumta’lim va kasbiy bilimlarga ega bo’lishi kerak. Chunki, hammamizga ma’lumki, ko’pgina bitiruvchilarimiz o’z hayotlarini pedagogik faohyat bilan bog’laydilar. Bu esa psixologiya, pedagogika, uslubiyot bo’yicha yaxshi tayyorgarlikni, keng dunyoqarashga ega bo’lishni talab etadi. Ammo shu paytgacha pedagogika tamoyillariga asoslangan, ta’limning o’ziga xosligini ochib beravchi, ijrochilik madaniyati yutuqlarini ifodalagan umumiy va shaxsiy uslublar ishlab chiqilmagan. Nashr qilingan ko’pgina darsliklar va o’quv qo’llanmalarda ta’limga tor ma’noda yondoshilgan. Hamma tavsiyalar cholg’uda ijro holatiga, tovush hosil qilishning texnik uslublariga, ijrochilikni egallashga doir bo’lib, o’quv-tarbiyaviy jarayon va pedagogik etika masalalari ham birmuncha yoritilgan. Lekin ta’limning tarbiyaviy ahamiyati, g’oyaviy-ma’rifiy yo’nalishi, ilmiyligi va shu kabi dolzarb masalalarga kamroq e’tibor berilgan. Oliy o’quv yurtlarida bunday uslubiyotning ishlab chiqilmaganligi ijrochilik san’ati bo’yicha ta’limning sifatiga, pedagogik tayyorgarligiga salbiy ta’sir etadi. Uslubiyot tushunchasi o’qituvchilik nuqtayi nazaridan qaraganda ikki xil ma’noda ishlatiladi: — uslubiyot — o’quv yurtlarida olib boriladigan nazariy kurs, o’quv fani sifatida; — uslubiyot — o’qituvchining ish uslubi va shakllari sifatida. Uslubiyot haqida gapirilganda, ta’limning asosiy obyektiv va subyektiv omillari yig’indisidan kelib chiqish kerak. Uslubiyot ta’lim amaliyotining samarali uslublarini o’rganish asosida ishlab chiqiladi, ilmiy- nazariy izlanishlar jarayonida amaliyotda asoslash va umumlashtirish natijasida hosil qilinadi. Pirovardida ikkita asosiy uslubiyot hosil bo’ladi: ya’ni umumiy uslubiyot va maxsus uslubiyot. Umumiy uslubiyot ta’lim jarayonining o’ziga xos xususiyatlari va qonuniyatlarini o’rganish bilan shug’ullanadi. Maxeys uslubiyot esa ta’limning maxsus bilim ko’nikmalarini tezroq egallash uslubi va shakllarini ishlab chiqadi. Xalq cholg’ularida ijrochilik uslubiyotini takomillashtirishni quyidagi asosiy bosqichlarga bo’lish mumkin: 1. Zamonaviy, umumiy va musiqiy pedagogika, psixologiya va didaktika masalalarini chuqur o’rganish. 2. Maxsus uslubiyotlar natijalarini, dars berish tajribalarini o’rganish va umumlashtirish. 3. Oldingi maktablar hamda yo’nalishlarni tanqidiy tahlil qilish, buning natijasida zamonaviy ta’lim rivoji tamoyillarini ishlab chiqish. Yuqorida bildirilgan likr-mulohazalardan kelib chiqqan holda shuni ta’kidlashimiz kerakki, bugungi kunda zamonaviy talablarga javob beravchi o’zbek xalq cholg’ularini o’qitish uslubiyotini, ta’limning har bir bosqichiga (boshlang’ich, o’rta, ohy) alohida, o’ziga xos ravishda yondashib, kelajakda yangi avlod adabiyotlarini yaratgan holdagina kasbiy tayyorgarlikning sifatini ta’minlashimiz mumkin. 1. Insonning qalbida go zallik tuyg usini taraqqiy ettirmay turib, ma’naviyʻ ʻ barkamol inson haqida gapirib bo lmaydi. Shunday ekan qudratli kuchga ega ʻ bo lgan musiqa, o z jozibasi bilan inson qalbini qamrab oladi, uni go zallikga ʻ ʻ ʻ yetaklaydi. Shu boisdan ham musiqani xalqning, millatning qalbi deb, bejiz aytilmaydi. “Mustaqillik tufayli buyuk ajdodlarimizning boy tarixiy qadryatlari, ming yillikni qamragan betakror va jozibali madaniyatimiz tiklana boshlandi. Jumladan milliy urf-odatlarimiz, an’analarimiz, milliy san’atimiz, xalq ijodiyoti va musiqamiz singari xalq ma’naviyatini ifodalovchi barcha qadryatlarimiz qad rostlamoqda. Prezidentimizning madaniyat va san’at sohasini rivojlantirishga qaratayotgan katta e’tibori tufayli milliy musiqa san’ati o zining yangi rivojlanish ʻ davrni boshlab berdi. Bu islohatlarning amaliy natijasi sifatida Respublikamizning turli hududlarida o tkazilib kelinayotgan yirik xalqaro festival va ko rik tanlovlarni ʻ ʻ alohida takidlash joyiz. Xususan, Shahrisabzda o tkazilgan “Xalqaro maqom ʻ anjumani”, Surxondaryoda "Oriental Art and Culture" va Qoraqalpog iston ʻ Respublikasida bo lib o tgan, “Xalqaro baxshichilik san’ati” festivallari, ʻ ʻ Marg ilondagi “Buyuk Ipak Yo li” Xalqaro folklor musiqasi festivali, Qo qonda ʻ ʻ ʻ bo lib o tgan Xalqaro Hunarmandchilik festivali kabi yirik madaniy tadbirlarning ʻ ʻ tashkil etikishi milliy madaniyatimizni dunyo hamjamiyati oldida namoyon qilish va ular bilan madaniyat va san’at sohasida tajriba almashish, madaniyma’naviy munosabatlarni mustahkamlash, xalqaro miqyosda madaniy aloqalarni kengaytirish va o zbek milliy madaniyati va san’atini keng yoyishda xizmat qiladi.ʻ Toki odamzod o zini qurshab turgan tashqi olamda, o zi yashayotgan jamiyatda ʻ ʻ ozi muloqotda bo layotgan kishilarda, tarixan shakllangan va muayyan davrda ʻ amal qilayotgan badiiy ijod namunalarida mujassamlashgan go zallikni his qila ʻ olmas ekan, hech qachon ma’naviy barkamol inson darajasiga ko tarila olmaydi. ʻ Musiqa insonga estetik zavq berish bilan birga, yon-atirofidagi go zallikni his etish ʻ imkoniyatini beradi. Musiqa ana shu nozik tuyg ularni shakllantirish va ʻ tarbiyalashning qudratli vositalaridan biridir. Musiqiy cholg ular esa, insoniyat ʻ ma’naviyatini ohanglarda tarannum etuvchi vosita, ya’ni inson ijodiyoti mahsuli bo lib, har bir xalqning ijtimoiymadaniy hayot jarayonlarini ifodalovchi asosiy ʻ vositalardan biri hisoblanadi. Cholg ulardan taraladigan ohanglar esa xalqning ʻ ruhiyatidan kelib chiqib yaratiladi. O zbek xalqi qadimiy boy musiqiy merosga ega ʻ bo lib, bunda musiqiy cholg ularning o rni alohida ahamiyat kasb etadi. Bizning ʻ ʻ ʻ musiqa cholg ularimiz xalqimizning moddiy, madaniy boyligi hisoblanib, madaniy ʻ tariximizni anglashda va milliy madaniyatimiz rivojida boshqa sohalar singari muhim o rin tutadi. Tarixdan ma’lumki, o z davrida O zbekiston hududidan G arb ʻ ʻ ʻ ʻ va Sharq mamlakatlarini birlashtirib turuvchi Buyuk Ipak Yo li o tganligi, bu esa ʻ ʻ zaminimizga boshqa xalqlar madaniyatining kirib kelishi va bizning madaniyatimizni boshqa xalqlar madaniyatiga yoyilishiga sababchi bo lgan. Bu ʻ esa o z - o zidan barcha sohalar yuksalishiga, hususan musiqa madaniyati ham ʻ ʻ boshqa sohalar singari rivojlanishi va yurtimiz hududida ko plab cholg ularning ʻ ʻ saqlanib qolishiga zamin yaratib bergan. O zbek xalq cholg ulari o ziga xos tarzda ʻ ʻ ʻ musiqaning barcha tarmoqlariga mos shaklda asrlar osha mukammallashib, rivojlanib keldi. Tarixiy qo lyozmalarda O rta Osiyo xalqlari amaliyotida vujudga ʻ ʻ kelgan barcha cholg ular nomlari keltirilgan. Musiqiy risolalarda esa cholg ularga ʻ ʻ tegishli (shakl, tuzilish, torlar nisbatlari, tayyorlash mezonlari, cholg ular yasash ʻ uchun ishlatiladigan daraxtlar va h.k haqida) ma’lumotlar keltirilgan. Ularda, torli cholg ulardan - borbad, ud, rud, qo biz, g ijjak, navha, nuzxa, qonun, chang, rubob, ʻ ʻ ʻ tanbur, dutor; damli cholg ulardan - ruhafzo, shammoma, org anun, sibizg a, nayi ʻ ʻ ʻ anbon, chag ona, bulamon, surnay, nay, qo shnay, karnay; urma cholg ulardan -ʻ ʻ ʻ daf, doira, nog ora, safoil kabi musiqa cholg ulari haqida turli darajadagi ʻ ʻ ma’lumotlar keltirilgan. Davrlarning o tishi, jamiyat taraqqiyoti mezoniga musiqa ʻ cholg ulari ham hamnafas tarzda rivojlanib, zamonaga mos takomillashib, ʻ mukammallashib kelgan. Tarixiy manba’larda, Qulmuhammd Udiyning ud cholg usiga to rtinchi torni taqqanligi yoki g ijjak cholg usining avval ikki tori, ʻ ʻ ʻ ʻ keyin uchinch va to rtinchi torlari qo shilganli kabi ma’lumotlar aynan cholg ular ʻ ʻ ʻ takomillashishi va murakkablashib kelganligi bilan bog liqdir. Bu kabi ʻ takomillashtirilib istemolga kirgizilgan cholg ularga ko plab misollar keltirish ʻ ʻ mumkin. “XIX asr oxiri va XX asrda o zbekona chang, qashqar ruboblari ʻ shakllanib iste’molga kirdi. Ud va qonun sozlari qayta tiklanib, ijrochilik amalyotini sezilarli darajada boyitdi. Afg on rubobi hamda turk cholg usi bo lmish ʻ ʻ ʻ - soz ham o ziga xos jozibasi bilan amaliy jarayondan munosib o rin oldi. ʻ ʻ Zamonaviy musiqa ijodiyoti bilan birga chang, rubob, dutor, g ijjak kabi ʻ xalq cholg ularining oilaviy namunalari yaratildi. Pirovardida, zamonaviy ʻ jarayonga kelib musiqiy cholg ularning turli yo nalishlariga mos, xilma-xil ʻ ʻ tarkiblari yuzaga keldi. Amalyotda an’anaviy, qayta ishlangan, takomillashgan, qayta tiklangan, yangi zamonaviy (hamda elktron) cholg ularning xillari keng ʻ qo llanilmoqda. Takomillashish jarayonida cholg ularning shakl va tarannum ʻ ʻ (ovoz) imkoniyatlarini boyitish katta ahamiyat kasb etgan. Bu ikki mezon cholg ularning ma’nan va moddiy qiymatini ham belgilashga asos bo lib xizmat ʻ ʻ qilgan. Zero, chiroyli cholg u go zal ovozga ega bo lishi, u xalq madaniy-ma’naviy ʻ ʻ ʻ boyligi ekanligini etirof etish lozimdir. “Biz yashab turgan hududimizda ishlatiladigan milliy musiqa cholg ularining turlari nihoyatda ko p. Agar ular ʻ ʻ nomma-nom sanab chiqilsa, 50 tadan ortiq ekanligining guvohi bo lish mumkin. ʻ Shular ichidagi 18 nomdagi musiqiy cholg u XX asrning 30-yillari oxiridan ʻ boshlab yangidan yaratilgan musiqiy cholg ular hisoblanadi va ular asosan orkestr ʻ va ko p ovozli ansambllarda foydalanish uchun mo ljallangan. Bu cholg ular ʻ ʻ ʻ muqaddam mavjud bo lgan milliy musiqa cholg ularining shaklini yiriklashtirish ʻ ʻ yoki kichikroq ko rinishga keltirish asosida yaratilgan bo lib, o sha cholg uʻ ʻ ʻ ʻ oilasini yaratish ustida olib borilgan tajribalar natijasida yaratilgan. Takomillashtirilgan cholg ularda tajribalar olib borildi va chang, rubob, dutor, ʻ g ijjak, qo biz asboblarining oilasi yaratildi. O zbek xalq cholg ularing ʻ ʻ ʻ ʻ rekonstruksiya qilish va takomillashtirishdan maqsad, milliy ohanglarimizni ijro qilishda yanada keng imkoniyat hosil qilish va ularni Yevropa tovush qatori tizimiga o tkazish kabi vazifalar ustida ish olib borishgan. A.I.Petrosyans ʻ rahbarligi qo l ostida bir guruh ustalar: Usta Usmon Zufarov ko plab dutor va ʻ ʻ tanbur, g ijjaklarning turdosh oilalarini yaratgan bo lsa, Matyusuf Xarratov chang ʻ ʻ cholg usining yuqori registrini qo shimcha torlar va xarraklar hisobiga kengaytirdi. ʻ ʻ Yunus Rajabiy Usta Usmon Zufarov bilan hamkorlikda dutor bas, g ijjak bas, ʻ g ijjak alt na’munalarini yaratdilar. Cholg ularning takomillashtirish natijasida, ʻ ʻ xalq cholg ularimiz diatonik tovushqatordan xromatik tovush qatorga o tkazildi. ʻ ʻ Bu kabi ijod na’munalari cholg u ustalarining bevosita sozgarlik sohasida ʻ yetarlicha tajriba to plashganlari, asta sekinlik bilan an’anaviy cholg ularning eski ʻ ʻ na’munalari o rniga zamonaviy ijrochilikning yuksak talablariga to la mos kela ʻ ʻ oladigan yangi na’munalarini yaratish, mavjud cholg ularni yanada ʻ takomillashtirishga urinish bo ldi. Bugungi kunda ham yurtimizda bir qancha ʻ cholg u sozgarlari faoliyat olib borayotganligi, milliy musiqachilik sohasida bir ʻ qator yutuqlarga erishayotganimizni takidlash joizdir. Hususan, ana shunday o zining na’munaviy yutuqlari bilan milliy musiqa san’atimiz rivojiga katta hissa ʻ qo shib kelayotgan Andijonlik ustalarbir qancha cholg ularni qayta tiklashga ʻ ʻ erishdi va yana yangi cholg ularni yaratish ustida izlanishlar olib bormoqdalar. ʻ Bunga misol tariqasida sozgar usta Abdimalik Madraimov tomonidan Boburiylar davriga oid milliy musiqa cholg ularidan g ijjaki boburiy, qo shtor, dilrabo, ʻ ʻ ʻ dilnavo va shu kabi bir necha cholg ularni qayta tiklashga erishilganligini takidlash ʻ joiz bo ladi Milliy madaniyatimizda qo llaniladigan musiqa cholg ularini ʻ ʻ ʻ foydalanish o rinlariga qarab shartli ravishda 2 guruhga - professional ijrochilikda ʻ qollaniladigan va folklor cholg ulari turlariga ajratish mumkin. Professional ʻ ijrochilikda qo llaniladigan cholg ularning o zi ham an’anaviy musiqa ijrochiligidaʻ ʻ ʻ ishlatiladigan cholg ular hamda akademik ijroda ishlatiladigan cholg ular turlariga ʻ ʻ bo linib ketadi[39]. An’anaviy xalq cholg ulari tarkibidan joy olgan cholg ular ʻ ʻ ʻ qatoriga tanbur, dutor, sato, rubob, ud, nay, sunray, qo shnay, karnay, g ijjak, ʻ ʻ chang, qonun, doyra, nog oralarni, folklor ijodiyotida qo llaniladigan sozlarga ʻ ʻ changqo biz, sibizg a, cho pon nay, spol nay, safoil, sagat kabilar kiradi. Qayta ʻ ʻ ʻ ishlangan cholg ularga: rubob, g ijjak, dutor, chang sozlarining musiqaning ʻ ʻ soprano, alt, tenor, bas ovozlar mezonlariga ko ra qayta ishlangan namunalari ʻ kiradi. Mazkur cholg ular asosida o zbek xalq cholg u orkestr va ansambillarining ʻ ʻ ʻ faoliyati vujudga kelgan. O zbek xalq cholg u orkestr, ansambllarining tashkil etilish tarixiga nazar ʻ ʻ tashlaydigan bo lsak, XIX asrning 60 - 70 - yillarida Toshkent, Moskva, Peturburg ʻ shaharlari musiqa sohasi ommalashgan yirik madaniy markazga aylanganligi, bu kabi rivojlangan markazlarda mahaliy cholg uchilar va musiqa ixlosmandlari ʻ ishtirokida konsert, madaniy tadbirlar faoliyatlari faollashishiga o z tasirini ʻ o tkazgan. 1877 - yildan boshlab esa Turkiston diyori (Toshkent, keyinroq ʻ Samarqand va Farg ona)ning boshqa markazlarga yetuk musiqa jamoalari, ʻ gastrollar va dramatik guruhlarning tashrif buyura boshladi. Bu esa rus cholg ularining demokratik an’analari Turkistonda baynalmilal aloqalarning ʻ o rnatilishiga ko maklashgan. Keyinroq tezda Toshkent, Buxoro, Samarqand ʻ ʻ shaharlarida kasbiy musiqiy o quv yurtlarining tashkil etilishiga ma’lum darajada ʻ asos bo lib xizmat qildi. 1884 - yilda Toshkentda Eyxgori tashabbusi bilan ʻ “Musiqa jamiyati” tashkil qilinib, N. Shletinskiy bu jamiyatning birinchi raisi bo ldi. Xalqning musiqaviy ma’rifatini yuksalishiga yordam ko rsatgan L.A. ʻ ʻ Shadurenskiy va N.L. Trusovlar jamiyatning faol a’zolari edilar. Shu tariqa XIX asrning 80 - yillarida Toshkentda "Oriental Art and Culture" orkestr jamoasi tuzilgan va orkestr tuzishning asosiy maqsadi, o zbeklarning xalq musiqasini ʻ Nijniy Novgoroddagi Butunrossiya qishloq xo jalik ko rgazmasida namoyish etish ʻ ʻ bo lgan. Keyinchalik o zbek musiqashunoslari dekadalarda faol ishtirok etib, ʻ ʻ ancha tajriba to plagan. Ular qardosh xalqlar cholg ulari, kuy-qo shiqlarini ʻ ʻ ʻ o rganib mahalliy bayram va tantanalarda foydalangan. Shu bilan birga boshqaʻ o sha davrdagi Butun ittifoq xalqlari ham O zbek madaniyati va san’atiga yuqori ʻ ʻ qiziqish bildirib, uni o rganganlar. ʻ Mustaqilliqga erishgach bu jarayonlar yanada jadallashdi. Hozirgi kunda ham O zbek madaniyat va san’at dunyo xalqlarini o ziga maftun etib kelmoqada. ʻ ʻ Respublikamizda o tkazilayotgan xalqaro festival, anjuman va bayram tantanalari ʻ esa xalqaro madaniy hamkorlika yo l ochdi. Madaniyat sohasiga berillayotgan bu ʻ kabi imkoniyatlar biz yosh avlod vakillari ruhida shukuronalik ruhini uyg otmasdan qolmaydi va yaratilgan sharoit, e’tibordan oqilona foydalanib, ʻ bunga javoban munosib yuksak yutuqlarga erishib, vatanimiz rivojiga o z ʻ hissamizni qo shishimiz kerakligini unutmasligimiz kerak. Birinchi navbatda, ʻ musiqiy maktablar, akademik litsey, kollej va oliy o’quv yurtlari uchun zamonaviy talablarga javob beravchi o’quv dasturlarini yaratish va ijrochilik san’ati madaniyatini yuqori saviyada tarbiyalash masalalarini hal etishimiz lozim bo’ladi. 2. O ’ zbekistonda ijrochilik amaliyotida foydalanib kelinayotgan milliy musiqa cholg ’ ularining 30 tadan ortiq turlari mavjud . Shulardan 18 nomdagi musiqiy cholg ’ ular XX asrning 40- yillaridan keyin professor A . I . Petrosyans boshchiligidagi bir guruh mutaxassislar va soz ustalari bilan hamkorlikda takomillashtirilgan musiqiy cholg ’ ular bo ’ lib , konsert sahnalarida yakkanavozlik sifatida , shu bilan birga , asosan orkestr va ko ’ p ovozli ansambllarda foydalanish uchun mo ’ ljallangandir . Bu muqaddam mavjud bo ’ lgan milliy musiqiy cholg ’ ularning shaklini yiriklashtirish yoki kichikroq ko ’ rinishga keltirish asosida yaratilgan bo ’ lib , o ’ sha cholg ’ u oilasini yaratish ustida olib borilgan tajribalar edi , natijada nay , chang , rubob , dutor , g ’ ijjak cholg ’ ularining oilasi dunyoga keldi . Nay — qadimiy puflama o ’ zbek xalq musiqa asbobi . Nay O ’ zbekistonda keng tarqalgan bo ’ lib , ansamblda , o ’ zbek xalq asboblari orkestrida muhim o ’ rin tutadi , yakka holda ham chalinadi . Ovoz hajmi kengligidan xalq kuylarida , maqomlarda qo ’ llaniladi . Tovushi baland bo ’ lganidan ansamblda ko ’ proq boshlovchilik vazifasini ham bajara oladi . Barmoqlar bilan berkitiladigan olti teshikchadan iborat diatonik tovushqatoriga ega . Umumiy ovoz hajmi birinchi oktavadagi lya dan to ' rtinchi oktavadagi re ga qadar . Notalar skripka kalitida eshitilganicha yoziladi. Barmoqlar bilan teshikchalarni to’la yo yarim berkitish va turlicha puflash yo’li bilan baland, past tovushlar chiqaziladi. Nayni puflaydigan va barmoqlar bilan bosiladigan birinchi teshikcha o’rtasida yana bir teshikcha bo’lib, bunga yupqa qog’oz yopishtiriladi, buni asosan xitoylik ijrochilar qo’llashadi. Xitoyda nay g’arovdan yasalib, o’sha teshikchani g’arovdan chiqadigan yupqa parda bilan yopishadi. Bu tovushni to’lqinlatib chiqazishga yordam beradi. Nayning ikkinchi uchida doimiy ochiq turadigan to’rtta teshikcha (ikkisi ikki yonda, qolgan ikkisi ost tomonda) ayrim pardalardagi tovushlarni yumshatib berish uchun xizmat qiladi. Nayning umumiy uzunligi 500-600 mm. Nay yog’ochdan, g’arovdan va misdan yasaladi. Shunga ko’ra , «yog’och nay», «g’arov nay», «mis nay» deb ataladi. Ko’hna rivoyatlarning birida aytilishicha, Cho’pon bobo ichi bo’sh qamishni kesib olib, unda barmoq bilan berkitib-ochadigan teshikchalar o’yibdi. Unga «Nay» deb nom qo’yibdi. Farzandlariga cho’ponlik tayog’ini topshirar ekan, nayni ham qo’shib beribdi. Ular cho’l-u biyobonlarda, yam-yashil yaylovlarda qo’y boqib, bobosi yasab bergan nayni chalib yurishibdi. Nay ohangiga «asir» bo’lgan qo’ylar podadan aslo ajralmas ekan. Yillar o’tib, bu soz shaharlik mashoyixlar qo’liga tegibdi. Ular ham nayning sehrli tovushidan lol qolishibdi. Uni yanada takomillashtirib, zeb berishibdi. Nayni qamishdangina emas, balki yog’ochdan, misdan va boshqa turdagi metallardan ham yasab ko’rishibdi. Usta naychilardan Abduqodir Ismoilov, Saidjon Kalonov va hozirgi kunda Mirza Toirov, Abdulahat Abdurashidovlar nomi barchaga ma’lum. Bu ustozlaming «Cho’li iroq», «Chorgoh», «Bir kelsin» va shu kabi ajoyib asarlarni ijro etishganda kishining ko’ngli yoziladi va ruhi ko’tariladi va a’lo kayliyatni his etamiz. Surnay cholg’usi ham qadimiy tarixga ega. Bu cholg’u, asosan, tantanalar, bayramlar, sayillar, to’ylarda doyra, nog’ora, karnay cholg’ulari bilan birgalikda ishlatiladi. Surnayning tovushi juda kuchli bo’lganligidan ochiq joylarda foydalaniladi. Surnay o’rik, yong’oq kabi qattiq daraxtlar yog’ochidan tayyorlanadi. Uning ustki tomonidan oltita va pastki tomonidan bitta teshik ochilgan bo’lib, ana shu teshiklarni ochish yoki yopish orqali kerakli tovushlar hosil qilinadi. Surnayda tovush hosil qilinadigan qism alohida tayyorlanib, «nay pachoq» deyiladi va har safar ijro etishdan oldin surnayga o’rnatiladi. Bu cholg’u nay va qo’shnay cholg’ulariga nisbatan tovushi ancha baland, eniga qalin bo’lib, uzunligi esa nay bilan tengroq bo’ladi ovoz hajmi kichik oktavadagi lya dan ikkinchi oktavadagi m i ga qadar. Notalar eshitilganicha skripkalar kalitida yoziladi. Surnay ham juda ko’hna musiqiy cholg’ulardan hisoblanib, dorbozlaming jarchisi sifatida dor o'yinlariga xalqni to ‘plashda xizmat qilgan. Nog’orachi, do’mbhachi, kamaychilar bilan birga, sumaychilar ham dor tagida turh kuylar ijro etishib, tomoshabinlami xushnud etganlar. Surnay katta bayramlarda, to’ylarda o’zining jozibah, yangroq, baland tovushi bilan kishi dilini quvontirgan, rahini ko’targan. Bu sozda nafaqat bayramona, balki mungli kuylar ham ijro etiladi. Masalan: «Navo», «Navro'zi ajam», « Munojot», « MushkuIot» kabi kuylami usta sozandalar ijro etishsa, eshituvchining dilini ham quvnatadi, ham yig’latadi. Surnay ana shunday sehrh sozlardan biridir. Surnayda yuksak darajada, mahoratli ijro etishning sirlaridan bin, bu — nafas qaytarib, ya’ni uzluksiz dam berib (pullab) ijro etishdir. Bunday uslub boshqa cholg’ularda uchramaydi. Bobokalon sumaychilardan Ahmadjon surnay (Umrzoqov), Ashurali surnay, Qayum surnay va boshqalar bo’lganlar. Hozirda yosh surnaychilarimiz ham musiqa merosini yaxshi o’rganib, milliy musiqamizga va uning rivojiga xizmatlarini qo’shib kelmoqdalar. So’nggi vaqtlarda surnay cholg’usini o’zbek xalq cholg’ulari orkestri tarkibida ham qo’llashmoqda. Sibizg'a yoki sibiziq juda qadimiy musiqiy cholg’ulardan biri ekanligi ma’lum bo’lib, u chorvachilik rivojlangan hududlarda paydo bo’lgan, deb taxmin qilinadi. Sibizg’a g’arov qamish bo’lagidan tayyorlanadi va qat’iy o’lchamlari belgilanmagan bo’ladi. Har bir ijrochi o’z ixtiyoriga ko’ra xohlagan hajmda tayyorlab, 5 tagacha teshiklar ochishi munikin. Keyingi paytlarda unutila boshlagan bu cholg’uning qayta jonlantirilishi Surxondaryolik Nodir bobo va uning farzandlari Abdurashid bobolaming ijrochilik an’analarini davom ettirishga katta yordam berdi. Bugungi kunda katta bayram tantanalari va folklor jamoalari chiqishlarining sibizg’a tovushini yangrashi bilan boshlanishi odat tusiga aylanib bormoqda. Sibizg’a cholg’usining takomillashtirilgan va ikki donasini birgalikda qo’shib chalinishidan hosilbo’lgan musiqiy cholg’u - qo'shnaydir. Qo’shnay tayyorlanadiganqamishlar bir oz yo’g’onroq va qalinroq bo’ladi. Har ikkala qamish bo’laklariga xuddi sibizg’adagi singari til ochiladi va har bir bo’lakning uzunligi va yo’g’onligi bir xil bo’lishi talab qilinadi. Kerakli tovushlarni hosil qilish uchun esa har ikkala bo’lakda ham bir xil masofada 7 donadan teshiklar ochiladi. Qo’shnay cholg’usi Xorazmda kengroq qo’llaniladi. Uning sadolanishida «g’izillashga» o’xshagan tebranish seziladi. Qo’shnayda ijro etish uslubida ikkita naychaga barobar pullanadi va har ikkala naychada yondosh joylashgan yettita teshikchaning tegishlilari barmoq bilan bosiladi. Ovoz hajmi bi rinch i oktavadag i re dan ikkinchi oktavadagi sol ga qadar, ayrim qo’shnaychilar ikkinchi oktavadagi lya, si, hatto bundan yuqori tovushlarni ham hosil qiladilar. Qo’shnayda o’zbek musiqasi uchun xos bo’lgan melizmlarni ijro etish juda qulaydir. Bulaman — surnaydanko’rabirmuncha kichikroq, qattiqyog’och tanasidanishlangancholg’u bo’lib, tovush hosil qilinadigan qismi surnaynikidan farq qiladi. Bulamanda «nay pachoq» o’mida sibizg’asimon til ochilgan qamish bo’lagidan foydalaniladi. Bulamanda ham kerakli tovushlarni hosil qilish uchun teshiklar ochilib, ularning yettitasi ustki tomonda va bittasi pastki tomonda bo’ladi. Bulamanning tovush tembri (kuchi) surnaynikidan pastroq bo’ladi. Shuning uchun ham bu cholg’uni ansambl tarkibiga kiritib, qo’shiq ijrochilariga jo’r bo’lishda foydalanish mumkin. Bu cholg’u Xorazmdan tashqari boshqa hududlarda deyarli ishlatilmaydi. Karnay — o’zbek damli musiqiy cholg’ularining eng kattasi (2 metrdan oshiqroq) va eng kuchli tovush tembriga ega desak, xato bo’lmaydi. Uning hajmi kattahgini inobatga olgan holda, og’ir bo’lmasligi uchun, yupqa mis tunukadan tayyorlanadi va alohida 3 ta bo’lakni bir-biriga qo’shib kiydirish orqali yig’iladigan ko’rinishda tayyorlanadi. Bu cholg’udan surnay, doyra, nog’ora bilan birgalikda ochiq joylarda ijro etish mumkin bo’lgan ansambllarda foydalaniladi. Qadimda karnaylardan harbiy yurishlarda ham keng foydalanilgan. Karnay bayramlarda, tantanali marosimlarda, surnay, nog’ora va doyraga qo’shib chalinadi. Karnay ijrosida asosiy tovushdan sof kvinta yoki kichik septima intervali eshitiladi. Chang — qadimiy musiqiy cholg’u hisoblansa-da, bizning hududimizga XX asrning boshlarida kirib kelgani haqida ma’lumotlar bor. Chang — O’rta Osiyo xalqlarining urma-torli cholg’usidir. Changda unisonga sozlanganuchtadantor bo’lib, ovoz diapozoni kichik oktava sol dan uchinchi oktava sol# ga qadar. Ilgari ijrochilik amaliyotida qo’llanilgan changning tovushqatori diatonik ladda bo’lgan. Notalar skripka kalitida yoziladi. Changning ustki qismi rezinka bilan qoplangan to’qmoqcha kabi maxsus ingichka ikkita cho’plar bilan urib chalinadi. XVII asrda yashagan musiqa olimi Darvishali Changiy changning juda qadimiy asbobligi va undan kasalliklarni davolashda foydalanilganini yozgan. Hozir chang qayta ishlanib, tovushqatori xromatik, ya’ni yarim tonlik qilingan. Ijrochining o’tirib ijro etishiga qulay bo’lishi uchun vintlarga o’rnatilgan uchta oyoqlari bor. Davomli sadoni yo’qotish uchun pedal ishlangan. Orkestrda ijro etish uchun changning katta-kichik (pikkalo, prima, tenor va bas) turlari ishlab chiqilgan. Chang yakka holda va cholg’u jamoalari tarkibida ishlatiladi. Faxriddin Sodiqov, Fozil Xarratov, Ahmadjon Odilov, Rustam Ne’matov, Fazilat Shukurova, Tohir Sobirov, Tilash Xo’jamberdiyev kabi sozandalaming mazkur musiqiy cholg’uni targ’ib qilishdagi va ommalashtirishdagi xizmatlari beqiyosdir. Qashqar rubobining asli kelib chiqishi Sharqiy Turkiston (hozirgi Xitoyning Uyg’ur Avtonom Okrugi) ning Qashqar degan joy nomi bilan bog’liq bo’lsa-da, o’zbek milliy cholg’ulari ichida eng keng tarqalgan va ommalashgan cholg’u hisoblanadi. Musiqani endigina o’zlashtirayotganlaming 50 foizidan ortig’i ana shu cholg’udan foydalanishi ma’lum. Qashqar rubobi juda jarangdor va yoqimli sadoga ega bo’lib, nisbatan tez o’zlashtirilishi munikin bo’lgan cholg’ular qatoriga kiradi. Bu cholg’u yakka holda va cholg’u jamoalari tarkibida ishlatilishi munikin. Muhammadjon Mirzayev, Ergash Shukrullayev, Shavkat Mirzayev, Qobiljon Usmonov, Sulaymon Taxalov, Ari Boboxonov, Tohir Rajabiy kabi sozandalar ushbu cholg’u dovrug’ini yoyishda ulkan xizmat ko’rsatganlardan hisoblanadi. Rubob-prima cholg’usi qashqar rubobi oilasini kengaytirish maqsadida yangidan yaratilgan sozdir. U kichik oktavadagi sol danto'rtinchi oktavadagi mi tovushigachakeng diapazonga egadir. Rubob-prima uch asosiy: kosa, dasta va bosh qismdan iboratdir. Rubob- primaning kosasi yarim sharsimon cho’zinchoq shaklga ega bo’lib, pastki qismi taxtachali qovurg’alardan yasaladi. Kosaning ustki qismi esa teri bilan qoplanadi. Kosaning va terming birikkan joyi tasma bilan jiyaklangan. Kosaning tagida to’rtta tugmacha-ilmoq bo’lib, torlaming bir uchi ana shu ilmoqlarga ilinadi. Teriga o’rnatilgan xarrak torlarini pardalar uzra kerakli balandlikda ko’tarib turadi. Rubob-prima to’rttatorga ega: 1 -ikkinchi oktavadagi mi; 2-birinchi oktavadagi lya; 3-birinchi oktavadagi re; 4-kichi к oktavadagi sol. Rubob-prima cholg’usining dovrag’ini yoygan sozanda-ijrochilarimiz — bular Respublika tanlov laureatlari Abdusalom Malikov, Shuhrat Ziyayev, Asqar Dadamuhamedov va boshqalardir. Afg'on rubobining ikkinchi nomi Buxoro rubobidir. Ushbu cholg’u ko’proq forsiy zabonli xalqlarda keng tarqalgan va tovushining yo’g’onligi, mayinligi bilan ajralib turadi. Biroz boshqacharoq ko’rinishdagi afg’on rubobi Hindiston, Pokiston, Eron, Tojikiston, ba’zi Kavkaz xalqlari va arab davlatlarida ham uchraydi. XX asrning 40-yillaridan keyin takomillashtirilib, xromatik tovush qatoriga keltirilgan afg’on rubobi yakka holda va cholg’u jamoalari tarkibida ijro etish uchun moslashtirildi. Afg’on rubobini targ’ib etishda mohir sozanda G’ulomqodir Ergashevning xizmatlari katta bo’ldi. Ruboblar turiga kiruvchi sozlardan afg’on rubobining qashqar rubobidan farqi shuki, bu rubobning bo’yi, shakli qashqar rubobiga o’xshashligi juda kam. Musiqa tili bilan aytganda, zil (ingichka), bam (yo’g’on) tovushlari mavjud. Ya’ni afg’on rubobi bam toifasiga ham kiradi. Uning ohangraboligi, tovushining o’ziga xosligi bilan tinglovchilarini o’ziga jalb qiladi. Afg’on rubobining tashqi ko’rinishi xuddi suv kemasiga o’xshaydi. Afg’on rubobining torlari qoramol ichagi va po’lat simlardan iborat. Asosiy ijro etiladigan torlaridan tashqari, yordamchi aks sado beruvchi (rezonans) torlar ham o’rnatilishi mumkin. Sozanda afg’on rubobini bag’riga ohb, tizzasiga qo’yib, mediator bilan chertadi. Rivoyatlarga ko’ra, afg’on rubobini bir zamonlar faqat ayollar ijro etishgan va qo’llaridan qo’ymay, bir paytning o’zida raqsga ham tushib ketar ekanlar. G'ijjak — O’rta Osiyo xalqlari, xususan, o’zbeklar orasida qadimdan keng tarqalgan kamoncha bilan chalinadigan torli cholg’udir; kosasi qovoqdan, kokos yong’og’i (norjid yong’oqdan) va o’rtasi kovak qilinib o’yilgan yog’ochdan yasaladi. Kosaning ustiga bahq terisi yoki pufak qoplanadi. Dastasi dumaloq bo’lib, kosaga yaqinlashgan sari ingichkalashtirilib ishlanadi. Kosaga o’rnatilgan temir oyoqchani ijrochi tizzasiga qo’yib, o’tirib ijro etadi. G’ijjakda awal uchta tor bo’lgan, ular kvarta bo’yicha sozlangan. Sozlanishi har doim aniq bir tovushda bo’lmay, ashulachining ovozi yo chalinadigan kuyning xarakteriga moslashgan. Ovoz hajmi bir yarim oktava oralig’ida bo’lgan. 1920-yillarda sozandalar g’ijjak ovozini baland qilish maqsadida unison qilinib sozlangan qo’shtorlar ishlatganlar. Kamonchasi ot dumidan ishlanib, ijro etish vaqtida o’ng qo’l barmoqlari bilan tortib turiladi. 30-yillarga kelib, g’ijjak cholg’usi qaytadan ishlandi: to’rtta tor joriy qilindi; bular skripkadek kvinta oralig’ida, 4-eng pastki yo'g'on tor kichik oktavadagi sol ga, 3-tor birinchi oktavadagi re ga, 2-tor birinchi oktavadagi lya ga va oxirgi 1 -tor ikkinchi oktavadagi mi ga sozlandi; ovoz hajmi kichik oktavadagi sol danto'rtinchi oktavadagi lya ga qadar. Orkestrda ijro etish uchun g’ijjakning katta-kichik (alt, bas, kontrabas) turlari ishlangan. Hozirda g’ijjak tojik, ozarbayjon, turkman, arman, uyg’ur xalqlarida uchraydi. Uning dastasida pardalari bo’lmaganligi sababli kerakli tovushlami hosil qilish sozandadan yaxshi eshitish qobiliyat va yuksak mahoratni talab qiladi. To’xtasin Jalilov, Murodjon Toshmuhamedov, Abduhoshim Ismoilov, Shuhrat Yo’ldoshev, Botir Rasulov, Qahramon Nazirov kabi qator sozandalar g’ijjak cholg’usining mohir ijrochilari hisoblanadi. G’ijjak yakka soz holida, ansambl va orkestr tarkibida keng qo’llaniladi. G'ijjak alt — asosiy g’ijjakning bir oz kattaroq qilib ishlangan turi. Torlar kvinta oralig’ida, 4- tor kichik oktavadagi do, 3-tor kichik oktavadagi sol, 2-tor birinchi oktavadagi re va 1-tor birinchi oktavadagi lya ga sozlanadi. Ovoz hajmi kichik oktavadagi do dan uchinchi oktavadagi I ya ga qadar. Notalar alt va (baland tovushlari) skripka kalitida yoziladi. G'ijjak bas — asosiy g’ijjakning katta qilib ishlangan turi bo’lib, violonchel vazifasini bajaradi. Torlar kvinta oralig’ida, 4-eng pastki tor katta oktavadagi do, 3-tor katta oktavadagi sol, 2-tor kichik oktavadagi re va 1 -tor kichik oktavadagi lya ga sozlanadi. Ovozhajmi katta oktavadagi do dan uchinchi oktavadagi re ga qadar. Notalari bas va (baland tovushlar) skripka kalitida yoziladi. G'ijjak kontrabas — asosiy g’ijjakning eng katta qilib ishlangan turi — kontrabas vazifasini bajaradi. Torlar kvarta oralig’ida — 4-eng pastki tor kontroktavadagi mi, 3-tor kontroktavadagi lya, 2-tor katta oktavadagi re va 1-tor katta oktavadagi sol ga sozlanadi. Ovoz hajmi kontroktavadagi mi dan birinchi oktavadagi sol ga qadar. Notalar bas kalitida, eshitilishiga nisbatan oktava yuqorida yoziladi. G’ijjak kontrabasni kontrabasdek, tik turib chalinadi. Doira (o’zb. dapp, childirma, chirmanda) — o’zbek, tojik va uygur xalqlari orasida keng tarqalgan, tovush balandhgi noaniq urma cholg’u asbobdir. Diametri taxminan 400 mm, gardishi ilgarilari uzum zangidan qilingan, so’nggi vaqtlarda yog’ochni egib yoki kichik yog’och bo’lakchalarini bir-biriga ulab yasalmoqda. Doyra gardishiga buzoq yoki baliq terisi qoplanadi qirqdan ortiq halqachalar taqilib, bular doyrani chalganda qo’shimcha sado beradi. Doyrada ikkita asosiy tovush bor. Biri past «bum» (Xorazmda «gup»), ikkinchisi baland « Ьак » (Xorazmda «toq«) deb yuritiladi. Ketma-ket kelgan ikkita qisqa tovush « Ьакко » yoki «bachka» ( «tak-tak» ) yoki « Ьака » ( «taka» ) deb yuritiladi. Doira keng tarqalgan cholg’ulardan bo’lib, unda turli ansambl, orkestr va yakka holda ijro qilinadi. Doira jo’rligidagi raqslar o’zbek va tojik xalqlari orasida juda keng tarqalgan. Doira tovushlari notada bir chiziqqa yoziladi. Rivoyat qilishlaricha, qadim o’tgan zamonda bir Jarchi darakchi bo’lgan ekan. Agar biron xonadonda to’y-tomosha bo’lsa, u to’yxona egasidan ruxsat olib, ot minib, daha va ko’chalarga birma-bir kirib, to’ydan darak berar ekan. Kunlardan bir kuni dahadagi katta bir boyning to’yiga darak sola turib, ovoziga bor kuchini berib, tovushi bo’g’ilib qolibdi. Ana shunda unga doyra ko’makka kelibdi. Va shu- shu darakchi uni qo’liga olib, «baka-bum»lab, qancha dahalarni aylanmasin, aslo horimaydigan bo’libdi. Xaloyiq esa eshig-u darchalardan mo’ralab, uning chaqiriqlariga quloq tutarkan. Yigit-qizlar bu jozibali soz ohanglariga qo’l ko’tarib, yer tepinib, raqsga tushibdilar va bundan o’zlari ham zavq-shavqqa to’libdilar. Shunday qilib, doyra — bayramlar, shodiyonalar, to’ylar darakchisiga aylanibdi. Do i ra — o’zbek musiqiy ijrochiligida usul beruvchi eng asosiy cholg’u hisoblanadi, nafaqat ansambl yoki orkestr ijrosini, hatto ko’pgina yakka cholg’uchilar ijrosini ham tinglash qiyin. Bundan tashqari, doira O’zbekistonda eng keng tarqalgan musiqiy cholg’ulardan biridir. Uni xalq ichida keng ommalashuvida Usta Olim Komilov, G’ofir Azimov, Qahramon Dadayev, aka-uka Islomovlar, Odil Kamolxo’jayev, Ilhom Ikromov kabi qator doyrachilarning xizmatlari katta. Nog’ora — urib chalinadigan o’zbek xalq cholg’ularidan. Nog’ora sopoldan yasalib, ustiga echki yoki kiyik terisi qoplanadi. Nog’oraning ko’pincha ikkitasi chalinadi; hajmi jihatidan birinchisi ikkinchisiga nisbatan kichikroq bo’ladi. Nog’ora ma’lum bir sozga ega emas. Shunga ko’ra, tovushi ham aniq bir balandlikda emas. Nog’oralardan birinchisi (kichigi) — bak, ya’ni baland, ikkinchisi — bum, ya’ni past tovush beradi. Nog’ora olov yoki oftobda qizdirilib, tovushi balandlashtiriladi. Turli bayram, sayil va ko’pchilik to’plangan yig’ilishlarda katta nog’ora ishlatiladi. Buni — ko's nog’ora deb atashadi. Nog’ora tuvaklarining teri tortilgan qismiga maxsus cho’plar bilan urish natijasida musiqiy usul hosil qilinadi. Nog’oraning sadosi juda kuchliligi uchun ham undan faqat ochiq havoda ijro etiladigan karnay-surnay, doyra cholg’ulari bilan birgalikdagi ansambl tarkibida foydalanishadi. Nog’orada asosan ikkita tovush (bak va bum) bo’lgani uchun ham uning notalari bir chiziqda yoziladi. Changqobuz, Changqovuz — ikki lab orasiga qo’yilib, o’ng qo’l barmoqlari bilan chalinadigan cholg’u. Temirdan qilingan aylanma ramka oralig’iga po’lat til o’matilgan bo’ladi, chalganda barmoq bilan tilni harakatga keltirilib to’lqinlantiriladi. Og’iz bo’shlig’i tovush beruvchi rezonans xizmatini bajaradi va oktava hajmi oralig’ida tovush beradi. Changqovuz metalldan tayyorlangan juda sodda cholg’u boTib, sozandadan yuksak ijro mahoratini talab qilmaydi. Bundan tashqari, changqovuzda kuy ijro etish imkoniyati ham nihoyatda chegaralangan. Bu azaldan ayollar cholg’usi hisoblanib kelgan. XX asrning 60-yillariga qadar O’zbekistonning deyarli ko’p joylarida changqovuz ayollarning eng keng tarqalgan musiqiy cholg’usi bo’lgan. Changqovuz turkiy qabila xalqlarining barchalarida, shuningdek, slavyanlarda va hatto, roman-german xalqlarida ham uchraydi. Qadimda changqovuzlar tuya suyagidan ham yasalgan, degan ma’lumotlar bor. Hozirda changqovuzning eng mohir erkak ijrochisi Surxondaryolik Juma Abrayqulov hisoblanadi. Dutor - tojik tilida ikki tor ma’nosini beradigan, eng sevimli va ommalashgan o’zbek musiqiy cholg’ularidan biridir. Haqiqatdan ikkita torga ega bo’lgan dutorda kuy asosan birinchi torda ijro etilsa-da, ikkinchi tor o’sha kuyga doimiy qo’shilib sado berishi tufayli boshqa cholg’ulardan ajralib turadi. Dutorning sadosi juda mayin eshitiladi. Ba’zi cholg’ular doyra jo’rligisiz ijro etilishi qiyin bo’lsa-da, lekin dutorning o’zida usulni ijro etish imkoniyati borligi, uni yakka holdagi ijrosini qabul qilishga yordam beradi. Dutorning sadosini yaxshi eshitish uchun tanbur bilan birgalikda foydalangan ma’qul. Dutor ikki qismdan (dasta va kosadan) iborat bo’lib, bularni birlashtiruvchi qismi «bo’g’iz» deb ataladi. Dutor kosasi o’yma yoki «qovurg’a» chalarning birlashganidan qilinishi mumkin. «O’yma dutor» Samarqand, Xorazm va Turkmanistonda qo’llanilib, bir bo’lak tut yog’ochdan o’yib ishlanadi. «qobirg’a» li dutor ham tut yog’ochidan ishlanib, 8-10 bo’lak yupqa taxtachani egib birlashtiriladi. Kosa ustiga yopishtiriladigan qopqoq ham yog’ochdan tayyorlanadi. Odatda dutor yasaladigan tut yog’ochi soyada quritiladi. Dutor dastasi olma yog’ochidan qilinadi va unga 13-14 ichak parda bog’lanadi. Dutorning umumiy uzunligi 1200-1300 mm. Ayrim joylarda 750 800 mm. Ipakdan qilingan ikki tor kvarta (o’rta parda sozi), kvinta (bosh parda sozi), unison (qo’sh parda sozi) va oktavalarga sozlanadi. Dutor ansamblda va yakka soz sifatida qo’llaniladi. Dutor qaytadan ishlanib, o’zbek xalq cholg’ulari orkestriga kiritilgan. Orkestrda dutorning alt, bas va kontrabas turlari qo’llaniladi. Dutor alt — dutorning kichraytirilgan turi. Buning qopqog’i tut o’rniga archa daraxtidan qilinadi. Ipak torlar o’rniga ichak tor tortilgan. Pardalar dastani o’yib, xromatik holda doimiy o’rnashtirilgan. Torlar kvarta bo’yicha birinchi oktavadagi mi va lya ga sozlanadi. Notalar skripka kahtida, eshitilishiga nisbatan oktava yuqorida yoziladi. Hajmi kichik oktavadagi mi dan ikkinchi oktavadagi do ga qadar. Dutor bas — dutorning katta qilinib ishlangan turi. Dutor-basning to’rtta tori bo’lib, bular kvarta bo’yicha to’rtinchi tor katta oktavadagi do, uchinchi tor katta oktavadagi sol, ikkinchi tor kichik oktavadagi re va birinchi tor kichik oktavadagi lya ga sozlanadi; lya tori ichakdanqilingan bo’lib, qolganlari metalldandir. Notalar eshitilishi bo’yicha, bas kalitida yoziladi. Ovoz hajmi katta oktavadagi do dan birinchi oktavadagi sol ga qadar. Tanbur — O’zbekiston, Tojikiston, janubiy Xitoyning Sinszyan viloyatida (bu yerda danbur deb yuritiladi) keng tarqalgan torli tirnama qadimiy cholg’u asbob. Tanburning kosasi nok shaklida o’yilib yoki bir necha «qovurg’a»lardan yopishtirilib, bunga uzun dasta ulanadi; umumiy uzunligi 1100-1300 mm. Dastaga ichakdan qilingan parda bog’lanadi. Baland tovushlar olish uchun ichak pardalardan tashqari, qopqog’iga kichik va kalta cho’plar yopishtiriladi (buni «has parda» deb ataladi). Pardalar soni 18-20 tacha. Tovushqatori diatonik bo’lib, to’rtta (ilgarilari uchta) sim tor taqiladi. Bu torlardan 1, 2 va 4-si bir ovozli (unison) bo’lib, 3-tor kvarta, kvinta ba’zan sekunda past bo’ladi. Notalar bas va skripka kalitlarida yoziladi. Tanburning 1, 2 va 4- torlari katta oktavadagi sol ga, 3-tor esa katta oktavadagi re yoki do ga, yoki fa ga sozlanadi. Ovoz hajmi katta oktavadagi sol dan birinchi oktavadagi sol ga qadar. Tanbur o’ng qoTning ko’rsatkich barmog’iga kiygizilgan maxsus noxun bilan chalinadi; chalinganda faqat birinchi tor urilib, qolganlari qo’shimcha sado olish uchun foydalaniladi. Uzoq o’tmishda bir necha turli tanbur bo’lib, shulardan biri Bag’dod tanburi. U X asrga qadar qo’llanilgan. Bag’dod tanburining pardalari va hajmi (bo’yi-rosti) o’zbek tanburiga nisbatan kam va kichik bo’lganligi uchun keyinchalik cholg’ular Sharq tanburlaridan bizgacha saqlanib qolgani bu setordir. Setor ham noxun, ham kamon bilan chalinadi. Tanburda xalq musiqalarini, maqom cholg’u yo’llarini yakkanavoz sifatida ijro etish, shuningdek, yakka qatoridan tushib qolgan.holda yoki xonandaga jo’r bo’lishi ham mumkin. Tanbur cholg’usi ham boshqa o’zbek xalq cholg’ulari kabi takomillashtirilib, tovushqatori xromatiklashtirildi va orkestr tarkibiga kiritildi. Notalar skripka kalitida, eshitilishiga nisbatan oktava yuqorida yoziladi. O’zbek tanburining uch tori bo’lgan, keyinchalik takomillashtirilib, yana bir tor qo’shiladi va kamon bilan chalinadigan sato deb atalmish cholg’u paydo bo’ladi. Sato - tanburning bir ko’rinishidir. Awalda oddiy tanburdan sato sifatida foydalanilgan bo’Isa, hozirda tanburning biroz kattalashtirilgan va ko’rinishi biroz o’zgartirilgan tun bo’lib ishlatilmoqda. Sato ijrosida noxun o’miga g’ijjak va skripka cholg’ularini ijro etishda ishlatiladigan kamondan foydalaniladi. Satoning tovushi juda mayin va ulug’vordir. Unda asosan mungli va og’ir kuylar ijro etiladi. Sato — dutor, tanbur cholg’ulari bilan birgalikda va alohida holda yaxshi eshitiladi. Maxsus ovoz kuchaytirish moslamalarisiz katta ansambl va orkestrlarda ishlatilishi qiyin. Milliy cholg’ularimiz qatoridan joy olgan sato, kamon bilan ijro qilinadigan cholg’ulardan hisoblanadi. Ammo sato noxun bilan ijro etilsa, tanburga aylanadi. Satoning to’rtta tori bor, torlar kuylar amrida sozlanadi. Satoning tovushi inson tovushiga yaqin. Satodan chiqqan navo xuddi so’zsiz qo’shiqday yangraydi. Sato cholg’uchilari uncha ko’p emas. 1940— 1950-yillarda Muqimiy nomidagi musiqali drama teatrining sozandasi ABarayev shu cholg’uda ijro etardi. Ammo satoni elimizga tanitgan, elga manzur qilgan mashhur sozanda Turg’un Alimatov bo’ladi. Sato ko’hna cholg’ular qatoriga kirib, musiqa olamida katta yangilik bo’ldi. Qonun musiqiy cholg’usi qadimda biz yashab turgan hududimizda keng tarqalgan. Lekin XX asr boshlaridan to 1980-yillargacha mazkur cholg’u biroz unutilgan edi. Izlanuvchan sozandalar, xususan, Abdurahmon Xoltojiyevning say’i-harakati bilan bu musiqiy cholg’u madaniy hayotimizga kirib keldi. Hozirgi kunda qonun turli ansambllarda keng qo’llanilib kclinmoqda. Qonun xanaklari teri ustida joylashishi, torlari plastik ekanligi, uning sadolanishini mayinlashtiradi. Qonun torlari har ikkala qo’l ko’rsatgich barmoqlariga kiydiriladigan maxsus noxun-mediator bilan ijro qilinadi. Qonun diatonik tovushqatoriga ega. Qonun torlarining uchtasi ham bir xil qilib sozlanadi. Cholg’uning o’ng tomonida joylashgan kichik xarrakchalar ana shu torlarni taranglashtirib yoki bo’shashtirib, kerakli yarim tonliklarni hosil qilishga yordam beradi. Qonun changsimon cholg’ulardan bo’lib, cholg’uchi barmoqlariga noxun (mizrob) bog’lab, qonun torlarini tirnab chaladi. Qonun tovushi chang tovushidan farqli o’laroq, uncha baland, ya’ni kuchli tovushga ega bo’lmasa ham, uning nafis, muloyim sadosi tinglovchini o’ziga tortadi. Ustoz Abdusattor Qonuniy, Xo’jaki Ja’fariy Qonuniy, Holiz Boboiy Qonuniy va boshqa cholg’u ijrochilari o’z davriarida milliy cholg’ularni asrabgina qolmay, balki ularning takomil topishida ham muhim rol o’ynaganlar. Zahiriddin Muhammad Bobuming e’tirof etishicha, Alisher Navoiy o’z davrida ko’plab cholg’uchilarning iste’dodini namoyon etishga ko’maklashgan. O’z zamonasining mohir cholg’uchilari va bastakorlari Navoiyning yordamida, homiyligida katta shuhrat qozonganlar. Qonun asosan Sharq mamlakatlari va Kavkazda keng qo’llaniladi. O’zbekistonda qonun sozi yakkanavozlik sifatida va turh ansambllarda munosib о ’mini egallagan. Ud — yunonlarning lirasi kabi Sharq xalqlarida mashhur bo’lgan cholg’udir. Udning milodiy I asrda ham mavjudligi aniqlangan. Surxondaryoning Dalvarzintepa degan joyida arxeologik qazilmalar natijasida topilgan sopol haykalchalarda ud cholg’usining tasviri saqlanib qolganligi ana shu musiqiy cholg’uning naqadar qadimiy ekanligidan dalolat beradi. Ud cholg’usi ming yillar davomida musiqiy cholg’ularning «shohi» va eng mukammali hisoblanib kelingan. Ud cholg’usi tovushining yoqimliligi va inson ovoziga yaqinligi har doim eshituvchilarni lol qoldirib kelgan. Taraqqiyot davomida ud eng kam o’zgarishga uchragan musiqiy cholg’u hisoblanadi. O’z ko’rinishini saqlab qolish bilan birga, ud boshqa musiqiy cholg’ularning dunyoga kelishiga ham sababchi bo’lgan. Mandolina va gitara musiqiy cholg’ulari ud cholg’usidan kelib chiqqanligi haqidagi tasdiqlovchi dalillar bor. XX asrning boshlaridan to 1980- yillargacha bo’lgan davrda biroz unutila boshlagan ud cholg’usi hozirda cholg’u ijrochiligida yana qo’llanila boshladi. Arabiston yarim orolida o’sadigan va tutatilganda yoqimli hid taratadigan daraxt ham ud deb ataladi. Eng ko’hna cholg’ulardan biri bo’lmish udning vatani fors, arab mamlakatlari bo’lib, VI asrdayoq Yaqin Sharq, Kavkaz va O’rta Osiyo mamlakatlarida keng tarqalgan. U ilk davrida 4 torli bo’lgan. So’ng ustod Ziryob beshinchi torni ixtiro qilgan. Udning kosasi yog’ochdan (ud - arab tilida «yog’och» demak), qovoqdan yasalib, dastasi kalta va pardalar bog’lanmaydi. Ud mizrobli cholg’ulardan hisoblanadi. Tovushi uncha baland bo’lmasa- da, o’ta muloyimligi bor. Zamonaviy ud sozining torlari besh qo’shtorlidir. Sharqning taniqli mutafakkiri Safiuddin Urmaviy ud chalishda mohir xonanda va bastakor edi. Olim ud haqida nazariy qoidalarini bayon etdi. Udning kvartaga mos sozlangan besh qo’sh tori haqida Sheroziy, Jomiy, al-Husayniy, Marog’iy, ibn Sinolar ham ko’p risola-yu, ma’lumotlar yozib qoldirishgan. Jomiyning «Musiqa haqida risola»sida «ud dastasining to’la chizmasi, uni sozlash haqida to’liq ma’lumotlar berilgan. Jomiy musiqaning tinglovchilarga ta’siri haqida to’xtalib, uning chuqur ruhiy va ma’naviy ahamiyati bor, deb hisoblaydi. She’riyat sultoni Mir Alisher Navoiy udni yaxshi chalib, 12 maqomga o’z hissalarini qo’shgan ekanlar. Mashhur sozanda va xonanda Alishoh bilan birga ud jo’rligida maqomlarga sayqal berganlar. Qayroq — Markaziy Osiyo xalqlari o’rtasida tarqalgan urma musiqa cholg’ularidan biridir. Bir-biriga urilib chalinadigan asboblardan —qayroq,yog’och qoshiq, qo’ng’iroqchalarn i (raqsga tushganda qo’l va oyoqlarga kiyiladi) eslatib o’tish mumkin. Qayroq, suv bo’ylaridan topiladigan silliq va yupqa tosh qayroqchalardir. Raqqos va raqqosalar o’ng va chap qo’llariga juft-juft qayroqlarni ushlab, musiqa usullarini chertib, o’z raqslarini bezatib, jilo beradilar. Qayroqda ijro etishning qulayligi uchun qayroq jufti yupqa temirlardan bo’ladi. Shunday qayroqlar raqqoslarning qo’llaridan tushib ketmaydi. O’zbekistonda raqslar nomma-nom ataladi, jumladan katta o’yin, zang o’yini, nog’ora-doyra o’yinlari qatorida qayroq o’yini ham keng tarqalgan. Ayniqsa, Xorazmda hozirgi davrda ham yaxshi qayroqchi raqqosa va raqqoslar bor. Juma qayroq, Ergash qayroq kabi qayroqchilar, Tamaraxonim hamda Qori Yoqubov ansambllarida birga faoliyat ko’rsatib, ular bilan birga ijodiy safar qilib, dunyo kezganlar, ushbu konsertlarda o’zbek milliy qayroq raqslarini namoyon qilishgan. Safoyil, safoil — O’zbekiston, Tojikiston va Xitoyda keng tarqalgan shiqildoq tuzilishidagi urma cholg’u asbob. Safoyil ikki bo’lak qattiq yog’och kaltakchasidan iborat. Bu kaltakchaga ikkita temir aylanaga mayda temir halqachalar o’rnashtirilgan. Safoyilni silkitib, yelkaga urib, shovqinli, turli murakkab tovush chiqariladi. Bu cholg’u Qashqar va G’uljadan O’zbekistonga kirib kelgan. Safoyil uyg’ur xalqining milliy cholg’ularidan bo’lib, raqsga tushganda erkak raqqoslar qo’lida yelkaga urib chalinadi. Ijro etilayotgan musiqa usuliga moslaydi. Safoyil ko’proq raqslarda qo’llaniladi.Uyg’ur xalqining sho’x qo’shiqlari, raqslaridan xabardormiz. Shu raqs turlaridan biri yigit va qiz raqsidir.Raqs duetida albatta yigit qo’lida safoyil bo’ladi va uni zo’r joziba bilan ishga soladi.O’zbekistonlik uyg’ur sozandalar ansamb ll aridan safoyil cholg’usi mustahkam o’rin olgan. 3 Cholg’u asbobining sadosi uning torlarining ovozidir. O'ziga xos tembrga ega bo'lgan torlarning har biri o'zining turli registrlarida turli xil nyuanslariga ega. Shaxsiy didga emas, balki umumiy musiqiy asoslangan bir qator ijro naqsh(bezak)lari mavjud. Naqshlarni go’zal chiqishi sozandaning barmoqlarni cholg’u pardalariga to’g’ri bosishi va almashtirishga bog’liq. Torlarni tanlash va barmoqlarni pardalarga bosish ohangning xarakteriga va kerakli nyuanslarga mos kelishi kerak. Puboblar, dutor, g’ijjak cholg’ulardagi pardaga barmoq bosimining oddiy kuchayishi tufayli emas, balki mizrob, kamon, qo’l barmoqlari va tor o'rtasidagi optimal aloqa tufayli kuchli tovush chiqarish kontseptsiyasi katta qiziqish uyg'otadi. Masalan, g’ijjakda barmoqlar uchi bilan kamonga tegish va uni harakatga keltirishda diqqat-e’tiborni ifodali ushlash hissiyotiga qaratgnan holda, ishqalanish kuchini me’yorida amalga oshirib borish kerak. Cholg’u asbobida sadolnadigan har bir tovush, hatto eng yumshoq, kuchsiz pianino (p) tovushi ham – o’ziga xos mazmun-mohiyatga ega bo'lishi kerak. Bu nozik ipga o'xshaydi, uning atrofida turli xil rang-baranglikdagi o’zak hosil bo'ladi. Shuning uchun, dastlab ma'lum, bir tekis va juda o'tkir, aniq ovozga erishishish kerak. Ushbu maqsadlar uchun, cholg’u asbobi bilan ijodiy munosobatni to’g’ri shakllantirib borish muhimdir. Sozandalar chap qo'lning barmoqlari (chang, doyra, nayda har ikkala qo’l) qachon havoda va qachon qaysi pardaga “qo'nishi”ni har doim aniq bilishlari kerak. Buning uchun esa barmoq guruhlari to'planishi, juda aniq pardaga tushishga, ma'lum bir intonatsiyaga ega bo’lishi lozim. Bu intonatsiyaning barqarorligini kafolatlaydigan havodagi barmoqlarning to'g'ri pozitsiyasidir. Barmoqning tushish burchagi o'zgargan paytlarga alohida e'tibor berilishi kerak. Misol uchun, barmoqlar pardaga bosishda o'z burchagini yuqoridan pastgacha o'zgartiradi. Bu holat bir pardadan boshqa pardaga o’tishda barmoqni pardadan ko'targanda sodir bo'lishi kerak. Umuman olganda, barmoqlarni havoga (pardadan) ko'tarishga nisbatan uni pardaga bosishga ko'proq e'tibor berish kerak. Ko'tarailayotganda barmoqning bo'shashish momentini muayan holatga olib kelish kerak. Muhim omillardan biri bu, artikulyatsiya. Garchi bu atama nutq organlarining ishi bilan bog'liq bo’lsada, lekin cholg’u musiqasida ham o’ziga xos ahamiyatga ega. Ya’ni artikulyatsiya, bu cholg'udagi tovushlar ketma-ketligini ijro etish usuli bo'lib, u birlashish, qo’shilib ketish yoki qismlarga bo'linish bilan belgilanadi. Birlashish va bo'linish darajalarining shkalasi legatissimodan stakatsimogacha cho'ziladi. Cholg’u ijrochiligi maktabida artikulyatsiya mizrob, kamon va torning ishlashi bilan bog'liq. Musiqiy artikulyatsiya vaqtinchalik akustik jarayonlarning uchta asosiy shakli - tovushning hujumi, ko’lami va kengayishi bilan belgilanadi. Hujum nozik talaffuzdan juda aniq talaffuzgacha. Har bir ohangning tugallanishi tabiatiga va shunga mos ravishda bir notadan ikkinchisiga o'tishga alohida ahamiyat beriladi. Musiqiy iborani tashkil etuvchi tovushlarning talaffuzi chalivchi vositalarni ta'sir qilishning o'ziga xos usuli bilan bog'liq. Bu yerda quyidagi texnikalar qo'llaniladi: 1. Torlarning silliq almashuvi bilan qo'shni ohanglarning kirib kelishi. 2. Qo`shni ohanglarning bir torda silliq bog`lanishi. 3. Hujum bilan qo'shni ohanglarni ajratish. 4. Tovushlarning zaiflashishi, chalish vositalari (kamon, mizrob, tayoqchalar) bilan doimiy aloqada bo'lib qoladi. 5. Ovozlarni ajratishni pauzalar bajaradi, chalish vositalari esa tor bilan aloqani saqlaydi. 6. Tovushlarni pauza bilan ajratish, chalish vositalari torni tark etadi. Ma’lumki, plektr hamda kamonli cholg’ularda chalishning dastlabki bosqichlarida pozitsiyalarni o'zgartirish texnikasini o'zlashtirish sozandaga mushaklarning haddan tashqari kuchlanishidan, chap qo'lning dastadagi statik holatidan xalos bo'lishga yordam beradi. Ruboblar, dutorlar, g’ijjakda qo’l holatlarini o'zgartirganda, ayniqsa, murakkabroq holatlarga o'tishda, chap qo'l dasta bo'ylab (changda har ikkala qo’l) katta harakatlar qiladi. Dasta atrofida harakatlanishning asosiy vositasi sirpanish bo’ladi, albatta. Ohang ritmini buzmasdan qo'lni tez harakatlantirish qobiliyati barmoqlarda ravonlikni rivojlantirishdan kam bo’lmasligi kerak. Bularning barchasi o’zaro hamkorlikda chap qo'l texnikasining asosini tashkil qiladi. Asar ijrosini o’rganishda pozitsiyalarni asta-sekin o'zlashtirish va mustahkamlab borish lozim. Masalan, talaba I pozitsiyada asarni kichik bir qismini o'zlashtirgandan so'ng, uni xuddi shu torda bajarishni taklif qilish mumkin, lekin dastlabki applikaturani II holatida ushlab turish kerak. Bunday mashqlar asar ijrosini o'rganishning dastlabki bosqichining ko'plab qismlariga xizmat qilishi mumkin, ular har qanday intervalgacha ko'chirilishi nafaqat bir xil torda, balki boshqa torlarda ham bajarilishi mumkin. Nazariy ma'lumotlarni o'zlashtirib, ijro ko'nikmalarini mustahkamlangaligidan keyin repertuarga ochiq tor orqali pozitsiyalarni o'zgartirish bilan asarlarni va mashqlarni kiritish tavsiya etiladi. Asar ijrosining dastlabki bosqichida talaba, qoida tariqasida, ishni o'zlashtirish jarayonini soddalashtiradigan va yengillashtiradigan tayyor barmoqdan foydalanadi. Notalarda applikaturaning tayyor variantni taklif qilinmagan hollarda, o'qituvchi bu bo'shliqni to'ldirishi kerak. Bu usul ko'pincha barmoq bilan bog'liq "qaramlik", beparvolik va hatto beqarorlikka olib keladi. Ushbu holatning oldini olish uchun, erta bosqichda, o'quvchini barmoqlarni to’g’ri ishlata bilish ijodiga o'rgatish, unga chalish texnologiyasining har bir elementini taqdim etish va barmoqlarning o'zini o'zi joylashtirish uchun vazifalarni taklif qilish kerak. Bunday ishlar talabalarga taklif qilingan vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilishga undaydi. Shunday qilib, o'quvchini cholg’u asbobida chalish pozitsiyalari bilan erta tanishtirish yosh sozandaning kompleks tarbiyalashning juda samarali usuli hisoblanadi. Pozitsiyalarni o'zgartirish texnikasini o'zlashtirish uchun mashg'ulotlarning dastlabki bosqichida mashqlar ijro etish ideal variantlardan biridir. Bular chap qo'lning pardalar (dasta) bo'ylab erkin harakatlari, alohida barmoqlarni torlar bo'ylab harakati, ma'lum bir to'siqda mahkamlanib qolmaslik uchun ayniqsa, foydali. Ijroning tez sur'ati barcha mumkin bo'lgan to'siqlarni bartaraf etishga imkon beruvchi eng qulay barmoqlarni o'z ichiga oladi. Cholg’ular repertuarida tez-tez uchraydigan gammaga o'xshash ketma-ketliklar ham eng qulay, oqilona barmoqlarni talab qiladi. Gamma va gammaga o'xshash tuzilmalarni ijro etishda barmoqlarni ishlatishda ma'lum bir o'ziga xoslik mavjud, bu: temp, ritmik naqsh va zarblar kabi omillarga bog'liq. Pozitsiyani o'zgartirish texnikasini ishlab chiqish uchun ajoyib material kundalik ishda gammalardan foydalanish hisoblanadi. Bundan tashqari, gammalarda barmoqlarni ishlatish variantlari boshqacha bo'lishi mumkin. Yetakchi, tajribali cholg’uchi sozandalarning applikatura holatlarini cholg’u ijrosida qo’llash tajribasiga asoslanib aytish mumkinki, bir tordan boshqa torga o’tishda noqulay yoki xato shtrix (zarb)ni oldini olish uchun barmoqlarning asosiy usullarini va pozitsiyalarini o'zgartirish qoidalarini ajratib ko'rsatish mumkin. Tordan torga o'tish faqat tovushlarni aniq ijro etgandan keyin amalga oshiriladi. Ushbu o'tishni eshitilmaydigan tarzda amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Buning uchun pozitsiyani o'zgartirishdan oldin, barmoqning torga bosimini bo'shatish va unga ozgina tegib, bilak va qo'lni yangi joyga ko'chirish kerak. Plektr va kamonda chalinadiga cholg’ularda yuqoriroq holatga o’tish chog’ida qo’l cholg’u dastasiga qarab bir oz egilib, so’ng harakat davomida to’g’rilanib, kerakli holatga qarab yuqoriga otishni amalga oshiradi. Yuqori holatdan pastroq holatga o’tganda qo’l boshqa tomonga, ya’ni dastaga bir oz egiladi, shundan so’ng qo’l to’g’rilab pastga qarab tashlanadi. Har qanday o'tish holati, dasta bo'ylab har qanday harakat ham tirsakning ma'lum bir ishini, uning pozitsiyasini plastik o'zgartirishni talab qiladi. Qoida tariqasida, tirsak harakati oldindan bo'lishi kerak. Tirsakning silliq harakati qo'l va barmoqlarning bir pozitsiyadan ikkinchisiga moslashuvchan o'tishini ta'minlaydi. Har qanday o'tishdan oldin, ijrochining qo'li va barmoqlari o'tish joyiga to'g'ri keladi, barmoqlar esa yaqinroq joyga to'planadi. Bunday tayyorgarlik harakatlari o'tishlarning yengilligiga, melodik moslashuvchanligiga yordam beradi. Cholg’u ijrosida pozitsiya o'zgarishining bir necha turlari mavjud. Texnik muammolardan tashqari, musiqiy kompozitsiyani ijro etishda har qanday nuanslarni ta'kidlashga, ma'lum bir badiiy tasvirni yaratishga yordam beradigan ifodalilik vositasi sifatida barmoqlarning imkoniyatlarini ko'rib chiqish kerak. Shu nuqtai nazardan, barmoqlarni tanlashga ta'sir qiluvchi quyidagi omillarni ta'kidlash mumkin: 1. musiqa asarining uslubi, o’ziga xosligi; 2. cholg'uning konstruktiv xususiyatlari, ya'ni - har bir tor va uning registrlari tovushining tembr va dinamik xususiyatlari; 3. musiqa asarining individual talqini. Ko'pincha "barmoqni ifodalash" atamasi qo'llaniladi, uning ma'nosi ibora davomida pozitsion barmoqlardan foydalanishga (bir torda chalish), yanada uyg'unlik uchun sabab bo'ladi. Bunday holda, ko'pincha oddiy variatni murakkabroq bilan almashtirish kerak bo'ladi. Bu yerda asosiy mezon - musiqiy intonatsiyaning ifodali talaffuzidir. Badiiy nuqtai nazardan, barmoq texnikasi turli ifoda vositalari: artikulyatsiya, dinamik, tembrga bog’liq. Barmoqlar varianti boshqacha bo'lishi mumkin, masalan, zarb (shtrix)larni o'zgartirganda: legato bitta torda chalishni talab qiladi, staccato torni erkin tanlash imkonini berishi mumkin. Ikki (qo’sh) notani ijro applikaturasi alohida ahamiyatga ega. Qoida tariqasida aytish joiz, cholg’uda chalishni o'qitishning boshlang'ich bosqichida qo'sh notalar ishlatilmaydi, bu ko'p jihatdan barmoq tabiatining paydo bo'lgan qiyinchiliklari va tovush ishlab chiqarish sifati muammolari bilan oqlanadi. Biroq, keyinchalik sozanda repertuarida qo'sh notalar va akkordlardan foydalanishning nafaqat imkoniyatini, balki maqsadga muvofiqligini ishonchli tarzda ko'rsatadi, chunki: turli darajadagi texnik murakkablikdagi badiiy materiallardan foydalanish imkoniyati sezilarli darajada kengaytiriladi. Ikki (qo’sh) nota ijrosi jarayonida barmoqlarni qo'llashning ba'zi qoidalariga ham rioya qilish kerak: Qo'sh notalar ijrosi applikaturasida, qo'shni intervallar orasida barmoqni tordan torga ko’chirish (siljitish) maqsadga muvofiq emas. Intervallarni ulashda ko'proq moslashuvchanlikka erishish uchun tor bo'ylab bir barmoqni siljitishdan foydalanish mumkin. Xulosa Ushbu mavzuni o’rganish davomida juda ko’p o’zbek va o’rta osiyo xalq cholg’ulari xaqida qo’shimcha malumotlarga ega bo’ldim. Xar bir cholg’uning tarixi qanday yasalgani kimlar yasagani kumlar qaytadan modernizatsiyalashtirgani haqida ham ma’lumotlarga ega bo’ldim. Xar bir cholg’ularning applikaturalari bo’yicha ijro imkoniyatlari, shtrixlari haqida o’rgandim. Ayrim cholg’ularga ovoz chiqarishi uchun qo’shimcha narsalar kerak. Masalan g’ijjak cholg’usini ovoz chiqarish uchun kamon, rubob cholg’usiga mizrob, tanbur cholg’usiga noxun va chang cholg’usiga tayoqchalar kerak . Foydalanilgan adabiyotlar 1. Asqar F. Musiqa va inson ma’naviyati. - Toshkent.: O zbekiston milliy ʻ entsiklopediyasi, 2000. 2. S. Begmatov O zbek an’anaviy cholg ulari. - Toshkent: Yangi nashr, 2008. ʻ ʻ 3. Toshmatov O ., Turatov S., Ko hna cholg ular ijrochiligi. - Toshkent: “Tafakkur ʻ ʻ ʻ nashriyoti, 2016. 4. Jumayev S. Milliy cholg ular tarixi va evolyutsiyasi. - Toshkent: “Kamron ʻ Press” 2017. 5. Toshmatov O ., Beknazarov X. Cholg uchunoslik. - Toshkent: ʻ ʻ Turon-Iqbol, 2018. 5."Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal Volume 3 Issue 1 6. Ro’ziyev D.Yu. Musiqiy ijrochilik mahorati. Pedagogik mahorat. 6-son, 2019. 260- 263-b. 7. Ro’ziyev D.Yu. Ansambl ijrochilarida obrazli musiqiy tafakkurni shakllantirish. Ilmiynazariy va metodik jurnal: “Pedagogik mahorat” MS.,2021-yil. 11-15-b. 8. Ro’ziyev D.Yu. Milliy sozlarning tarixiy taraqqiyoti va ta’lim-tarbiyadagi roli. 9. Ilmiynazariy va metodik jurnal: “Pedagogik mahorat” №1. 2021-yil. 219-226-b.

O’zbek xalq cholg’ularida ijro imkoniyatlari, tovush hosil qilish vositalari

Купить