1-sinfda husnixat darslarini tashkil etish va chiroyli yozuvga qo`yilgan talablar - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	391.5KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

779 Sotish

1-sinfda husnixat darslarini tashkil etish va chiroyli yozuvga qo`yilgan talablar

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
T ERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI BOSHLANG’ICH TA’LIM
KAFEDRASI (SIRTQI) “BOSHLANG’ICH TA’LIM VA SPORT
TARBIYAVIY ISH” YO’NALISHI
4-KURS 406-GURUH TALABASI
NORMAMATOV OTABEKNING
“ONA TILI O’QITISH METODIKASI” FANIDAN TAYYORLAGAN
KURS ISHI
Mavzu: 1-sinfda husnixat darslarini tashkil etish va chiroyli yozuvga
qo`yilgan talablar
Topshirdi: ______________________

Qabul qildi: _____________________

Termiz – 2023 yil

MAVZU: 1-SINFDA HUSNIXAT DARSLARINI TASHKIL ETISH
VA CHIROYLI YOZUVGA QO`YILGAN TALABLAR
MUNDARIJA:
Kirish. ............................................................................................3
I.Bob.1 -sinf ona tili darslarida chiroyli yozuv daqiqalarini
o`tkazish
1.1. 1-sinf ona tili darslarida chiroyli yozuv daqiqalarini
o`tkazishning psixologik va metodik asoslari ..................................51.2.
1-sinf ona tili darslarida chiroyli yozuv daqiqalarini
o`tkazishdagi uslubiy ishlar tizimi .................................................16
II.Bob.Chiroyli yozuv daqiqalarini o`tkazishda didaktik
o`yinlar
2.1.1-sinf ona tili darslarida chiroyli yozuv daqiqalarini o`tkazishda
didaktik o`yinlar .............................................................................21
2.2.Husnixat darslari tashkil etishda turli usullar…………………...24
Xulosa .............................................................................................27
Adabiyotlar ro‘yxati ....................................................................... ..........28
Ilovalar ............................................................................................3
0
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi :Boshlang‘ich sinflarda ona tili ta’lim sohasining
mazmuni va tarkibiy qismlari Ta’lim mazmuni o‘quv rejalari dasturi va darsliklar
o‘quv–metodik qo‘llanmalarda o‘z ifodasini topadi. Ona tili davlat ta’lim standarti,
dasturi va darsliklari o‘quvchilarning o‘rganishlari uchun tanlangan va ularning
o‘zlashtirishlariga muvofiqlashtirilgan til materiallarini o‘z ichiga oladi.
Ona tili ta’limi mazmuni tilshunoslikning uch asosiy qatlami – fonetika,
leksika, grammatikaga (grammatikaning morfologiya va sintaksis qismlari)
ajartilib o‘rgatiladi.
Boshlang‘ich ta’limda ona tili ta’lim mazmunining negizi quyidagilarni o‘z
ichiga oladi:
–nutq tovushlari (unli va undosh, jarangli va jarangsiz);
–bo‘g‘in (urg‘uli va urg‘usiz bo‘g‘inlar, ochiq va yopiq bo‘g‘inlar, fonetik
tahlil);
–so‘z (so‘z ma’nolari, bir va ko‘p ma’noli so‘zlar, ma’nodosh so‘zlar,
qarama-qarshi ma’noli so‘zlar, shevaga xos so‘zlar, uyadosh so‘zlar, kasb-hunarga
xos so‘zlar, lug‘aviy tahlil);
–o‘zak, negiz, qo‘shimcha, old qo‘shimcha, affiks, so‘z tarkibining tahlili,
so‘z yasovchi qo‘shimcha, predmet nomi qo‘shimchasi, predmetning rang-tusini
bildiruvchi so‘zlar, predmetga, uning rang-tusi va miqdoriga ishorani ifodalovchi
so‘zlar, ish-harakatning nomini, tarzini, maqsad va holatini ifodalovchi so‘zlar;
–ko‘makchilar va bog‘lovchilar;
–gap (darak ma’nosini ifodalovchi so‘zlar, sroq ma’nosini ifodalovchi gaplar,
his-hayajonni ifodalovchi gaplar);
–tinish belgilari (nuqta, so‘roq, undov, vergul);
–matn (matnning tuzilishi, mavzu, asosiy fikr, sarlavha, reja, so‘zboshi,
taqqoslash, dialog, monolog, bayon, kichik insho, og‘zaki va yozma ijodiyot);
–xat, xabar, tabriknoma, maqola, taklifnoma.
3

Kurs ishining maqsadi: Ona tili o‘qitishning mazmuni va metodlari
o‘quvchilarga dastur talab qilgan hajmda puxta bilim berish, ko‘nikma va
malakalarni hosil qilishga ko‘maklashadi.
Kurs ishining vazifasi : Boshlang’ich sinf ona tili darslarida o’quvchilarni
chiroyli yozuvga o’rgatish metodikasi.
Kurs ishining ob’ekti: Ona tili ta’lim mazmuninigg birinchi muhim tarkibiy
qismi o‘quvchilar egallashi zarur bo‘lgan bilimlar tizimidir. Ona tilidan bilimlar
tizimi deganda bir–biriga uzviy bog‘liq bo‘lgan til faktlari, tushunchalar, qoidalar,
ta’riflar tizimi tushuniladi.
Kurs ishining predmeti : Boshlang’ich sinf ona tili darslarida o’quvchilarni
chiroyli yozuvga o’rgatishda didaktik o’yinlardan foydalanish.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, asosiy qism, 2 bob, 4 ta reja, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar ro’yixatidan iborat.
4

I.Bob.1 -sinf ona tili darslarida chiroyli yozuv daqiqalarini o`tkazish
1. 1-sinf ona tili darslarida chiroyli yozuv daqiqalarini o`tkazishning
psixo logik va mеtodik asoslari
Or fografik malaka - murakkab malaka. U o‘z ichiga yozuv, so‘zning tovush
tomonini tahlil qila olish ko‘nikmasi, grammatik bilim asosida orfogrammani
tanish, unga kеrakli qoidani tadbiq etish va, nihoyat, bu orfogrammani to‘g‘ri
yozishni oladi. 1
D.V.Bogoyavlеnskiy orfografik malaka shakllanishidagi murakkab psixologik
vaziyatlarni taxlil qilib, muayyan tilning uziga xos xususiyatlaridan kеlib chiqib,
jumladan, to‘g‘ri yozuvga asos bo‘ladigan orfografik assotsatsiya strukturasini
bеlgilaydi. Masalan, u orfogrammani eshitish va artikulyatsiya orqali idrok qilish -
ko‘ rish tasavvuri - yozuv rеaktsiyasi, morfеmalarni eshitish va artikulya tsiya orqali
idrok qilish - ma'nosi va grammatik moxiyat - ko‘rish tasavvuri - yozuv
rеaktsiyasi, so‘zni eshitish va artikulyatsiya orqali id rok qilish - uning ma'nosi va
ko‘rish orqali hosil bo‘lgan tasavvur -yozuv rеaktsiyasi kabilarni fonеtik,
morfologik va traditsion yozuvga mos holatlar, dеb qayd qiladi.
Orfografiya o‘qitishda psixologik asoslar masalasiga L.V.Zankov jiddiy
e'tibor bеrgan. U o‘zining ekspеrimеntal ta'limida o‘quvchilarning to‘g‘ri yozuvni
egallashdagi individual farqlarni hamda ularning umumiy rivojlanish
xususiyatlarini hisobga olish masalasini qo‘yadi. Olim o‘z asarlarida hali
o‘rganilmagan imlo qoidalariga oid orfogrammani matnlarni yozdirish natijasida
o‘quvchilarning shaxsiy individual xususiyatlarini tahlil kilib, ta'limda bolaning
umumiy rivojlanishini hisobga olish tеndеntsiyalarini bayon etadi.
O‘qish va yozish ko‘nikmasi takomillasha borib, malakaga aylantiriladi.
Malakaning shakllanishi uchun bir faoliyat bir necha bora takrorlanishi lozim.
Yozish malakasida o‘quvchi ruchkani qanday ushlash, qanday yurgizish haqida
o‘ylab o‘tirmay, so‘z va gaplarni yoza boshlaydi. Demak, o‘qish va yozish
1
Sh.M. Mirziyoyev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”.
–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -104-b.
5

malakasi harakatning o‘ylab o‘tirmay amalga oshirilish jarayonidir. Malaka
o‘qitishning keyingi bosqichlarida mustahkamlanib, avtomatlashish darajasiga
yetkaziladi.
O‘zbek tilining tovush tizimi va yozuvi. Savod o‘rgatish analitik-sintetik
tovush metodiga asosan olib boriladi. So‘z bo‘g‘inga bo‘linadi, bo‘g‘indn kerakli -
o‘rganilayotgan tovush ajratib olinadi, tahlil qilinadi, o‘rganilayotgan harf bilan
sintezlanadi, shu asosda harf va butun o‘qish jarayoni o‘zlashtiriladi.Bunda o‘zbek
tili grafik tizimi, tovushlarni yozuvda belgilash xususiyatlari hisobga olinadi.
Savod o‘rgatishda o‘zbek tili grafik tizimining quyidagi xususiyatlarini
hisobga olish muhim ahamiyatga ega:
№ XUSUSIYATLAR O‘ZIGA XOSLIKLARI MISOLLAR
1. Tovush-harf bilan
tanishtirish unlilardan
boshlanadi. 6 ta unli fonema bor. E,o,a,u,i,o ‘
2. Undoshlarni o‘rgatishda
ham muayyan tartibga,
talabga asoslaniladi. 24 ta undosh tovush bor.
Yozuvda 23 ta harf bilan
ifodalanadi: 3 tasi harf
birikmasi, 21tasi yakka harf. B,d,f,g,j,k,l,m,
n,p,q,r,s,t,v,x,y,z,
g‘,sh, ch, ng.
UNLILAR
Unli Ifodalanishi Qo ‘llanishi O ‘quv jarayoniga
kiritilishi
E harfi Undoshdan
keyin old
qator, o‘rta
keng
lablanmagan
unli tarzida so‘z va bo‘g‘in boshi
(ekin, aeroport) Oldin so‘z boshida
keladigan e, so‘ngra
undoshdan keyin
keladigan e tovush-harfi
bilan tanishtiriladi.
O harfi Orqa qator,
quyi keng, Ruscha-baynalmilal so‘zlarda:
urg‘usiz bo‘g‘inda a tarzida Bu unli qatnashgan
ruscha-baynalmilal
6

lablangan (botanika);
o‘ tovushi kabi (tonna);
qisqa i tarzida (traktor). so‘zlar savod o‘rgatish
davridan so‘ng o‘quv
jarayoniga kiritiladi.
A
tovushi Old qator,
quyi keng,
lablanmagan O kabi: bahor, savol;
I tovushiga yaqin: muomala,
munasabat. O tovushi bilan
birgalikda o‘qitiladi
UNDOSHLAR
Alifbo davrida undosh tovushlar bilan tanishtirishni sonor, ya’ni ovozdor
tovushlar bilan boshlash maqsadga muvofiqdir. Chunki sonor tovushlarni bo‘g‘in
va so‘z tarkibidan ajratib olish oson. Lekin ng sonor undoshi n va g undosh
tovushlari va harflari bilan tanishtirilgach, o‘rgatiladi. Harf birikmalarini
o‘rgatishdagi qiyinchilik hisobga olingan holda, ularni alifbe davrining oxirgi
bosqichida o‘rganilishi maqsadga muvofiqdir.
J harfi ikki tovushni ifodalaydi, shuni hisobga olib, unga alohida darslar
ajratiladi:
J
PORTLOVCHI SIRG‘ALUVCHI

71-dars.
 o ‘rgatish;
 talaffuzini
tushuntirish;
 ko‘nikmalar
hosil qilish. 2-dars.
 o ‘rgatish;
 talaffuzini
tushuntirish;
 ko‘nikmalar
hosil qilish.
3-dars.
 Ikki tovushning talaffuzi-
dagi farq taqqoslash usuli
orqali tushuntiriladi;
 Analitik-sintetik mashqlar
yordamida mustahkamlanadi.

Ba’zi undoshlarning o‘qitilishiga oid ko‘rsatmalarni quyidagi jadval orqali ham
kuzatish mumkin:
UNDOSH
SH S va h harfi bilan tanishtirilgach,
o‘rgatiladi. O‘quvchilar bu harf
birikmalarini bir yaxlit tovush
sifatida o‘qish va yozishga
ko‘nikishlari lozim.
CH C va h harfi bilan tanishtirilgach,
o‘rgatiladi.
Jarangsiz
jufti bor
undoshllar
(b-p, d-t,
v-f, g-k,
z-s) Ular haqida dastlabki amaliy
tushunchalar hosil qilinadi,
ularning yozilishi va talaffuziga
e’tibor qaratiladi.
X va h Talaffuzi va imlosi haqida
dastlabki tushunchalar beriladi,
ularni farqlash bo‘yicha maxsus
mashqlar uyushtiriladi.
Tutuq
belgisi (‘) Unli tovushdan so‘ng kelsa, uni
cho‘zib talaffuz qilishga,
undoshdan so‘ng kelsa,
undoshni unlidan ajratib talaffuz
qilishga xizmat qilishi haqida
ham tushunchalar berilib, asta-
sekin uni qo‘llashga doir
ko‘nikmalar shaklllantiriladi.
8

Savod o‘rgatish jarayonida harflarning 4 xil (bosma, yozma, bosh va kichik) shakli
va ularning ishlatilish o‘rni o‘rgatiladi. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilar
so‘zlarni bo‘g‘inlarga to‘g‘ri ajrata olsalar, o‘qish ko‘nikmasini ham yaxshi
egallaydilar. Ya’ni:
O‘QISHGA O‘RGATISH
BO‘G‘IN ASOSIDA
O‘qishning dastlabki bosqichida orfografik o‘qishdan foydalaniladi, asta-sekin
orfoepik o‘qish ko‘nikmalari shakllantiriladi. Talaffuzi yozilishiga mos
kelmaydigan tovushlar ishtirok etgan so‘zlar oldin orfografik, so‘ngra orfoepik
o‘qib beriladi va ularning o‘qilishi bilan yozilishi taqqoslanadi. O‘quvchilar
muayyan darajada tushunchaga ega bo‘lganlaridan so‘ng orfoepik o‘qish mashq
qilinadi.
O‘qish va yozish jarayonining psixofiziologik tavsifi. O‘qish ham, yozish
ham murakkab nutq faoliyati hisoblanadi.Bu jarayonlar kichik yoshdagi
o‘quvchidan iroda, aql, hatto jismoniy harakatni ham talab qiladi.
 o‘quvchilarning idroki, xotirasi, tafakkuri va nutqini o‘stirishga katta
e’tibor berish kerak;
 fonematik eshitish 2
qobiliyatlarini o‘stirish muhim. Fonematik eshitish
imloviy malakani hosil qilishning muhim shartidir. Shu bois savod
o‘rgatish davrida eshitish idrokini o‘stirish uchun xilma-xil mashqlar
o‘tkazib boorish maqsadga muvofiqdir.
Unlilar va undosh tovushlar imlosi.
Nutq tovushlarini yozuvda ifodalash uchun harflarning roli kattadir. Hozirgi
o‘zbek tilidagi 30 ta tovushni yozuvda ifodalash uchun 29 ta harfni ishlatamiz.
2
Fonematik eshitish – tovushni aniq talaffuz qilish , boshqa tovushlardan farqlash , bo ‘ g ‘ in yoki
so ‘ zdan o ‘ sha tovushni ajrata olish ko ‘ nikmasi .
9So‘zni bo‘g‘inga bo‘lish Bo ‘g‘in chegarasini aniqlash

O‘zbek tilidagi j harfi ikki tovushni ifodlashi nutqning tovush jihatidan sonini
oshiradi.
Hozirgi o‘zbek adabiiy tilida unli fonemalar oltita:
Tovush Harf
a a
o o
e e
u u
o‘ o‘
Unli fonemalar tilning harakatiga ko‘ra klassifikatsiya qilinadi. Shunga ko‘ra
ayrim vaqtlarda tovushlarning aytilishi va yozilishida farq qiladi.
Masalan: a unlisi (muomila, munosibat, muhokima va b) i tovushiga yaqin
talaffuz qilinadi, ammo har vaqt muomala, munosabat, muhokama yozilishi kerak
o unlisi urg‘usiz bo‘g‘inlarda o–tovushi a tarzida aytiladi: kanstitutsiya, lekin
konstitutsiya yoziladi.
u unlisi ba’zan ikkinchi bo‘g‘inda i eshitilasa ham, u yoziladi: butun,
tushuncha, usul yoziladi.
Undosh fonemalar jarangli va jarangsiz undoshlarga ajratiladi. Undosh
tovushlar so‘zlash a’zolarining faol ishtirokiga va ta’sirida paydo bo‘ladi.
Undoshlarning muhim xususiyati ular orasidagi jarangli va jarangsizlikdir.
b, v, g, d, r, j, g‘, m, n, ng, y, l, – jarangli
p, f, k, t, s, ch, sh, x, q, h – jarangsiz.
J- harfi o‘zbek yozuvida ikki tovushni belgilashga hizmat qiladi. Bu
tovushlardan biri portlovchi b‘lib, uni talaffuz qilganda tilning uchi yuqori tish
milklariga yopishib zo‘r bilan aytiladi. J – portlovchisi nutqimizda juda ko‘p
uchraydi : jon, majlis, Jahon, vaj. Lekin rus tilidan va boshqa jahon tillaridan
olingan so‘zlarda sigg‘aluvchi qorishiq tovush o‘rnida aytiladi va yoziladi: jurnal,
jyuri, garaj, tiraj mujgon.
10

S – yoki rus tili va Ovrupa tillaridan o‘tgan so‘zlardagi ajratilmas ts tovushi
yangi imlo bo‘yicha quyidagicha yoziladi: Soy, sirk kabi so‘zlarda xat boshida
kelsa bitta s shaklini, xat o‘rtasida unlidan so‘ng ts ikki harfni: militsiya, xat
o‘rtasida undoshdan so‘ng bitta s shaklini: ssenariy, konsert va boshqa, xat oxirida
unlidan so‘ng bitta shaklda yoziladi.
X (x) va H (h) tovushlari paydo bo‘lish o‘rniga ko‘ra ham aytilishiga ko‘ra
ham bir–biridan farq qiladi. H (h) bo‘g‘zda paydo bo‘lib, sirg‘aluvchi va ma’no
ayiruvchi tovush o‘rnida yoziladi: behi, hush, shohi, ham, hamma, ogoh.. X (x) esa
portlovchi, til orqa tovushi: xulq, shox, xat, baxt, taxt, mix, axborot kabi.
4.Bo‘g‘in va bo‘g‘in ko‘chirish imlosi.
Havo oqimiga berilgan zarb bilan aytiladigan tovushlar ayrim bir tovush
bo‘g‘in deyiladi. Onamiz so‘zida uch bo‘g‘in bor: o–na–miz . Birinchi bo‘g‘in bir
tovushdan, ikkinchi bo‘g‘in ikki tovushdan, uchinchi bo‘g‘in esa uch tovushdan
iborat. 3
O‘zbek tilida bo‘g‘in unlisiz tuzilmaydi. So‘zda qancha unli tovush bo‘lsa,
unda shuncha bo‘g‘in mavjud bo‘ladi. Ayrim bir unli tovush mustaqil bo‘g‘in tuza
oladi, lekin undosh tovush bo‘g‘in tuzolmaydi, undoshlar unli tovush bilan
birgalikda bo‘g‘in hosil qiladi.
So‘zlarda bo‘g‘inlar bittadan to‘rttagacha tovushlardan, o‘zlashtirma so‘zlarda
esa 5 tagacha bo‘ladi.
Misollar: o–ta, o–i–la, ra–di–o, berk, pro–gram–ma, sprav–ka, tekst, shax–
miat, shtam, qirq, san’–at.
Bo‘g‘inlar unli yoki undosh bilan tugashiga qarab ikki xil bo‘ladi: 1)ochiq
bo‘g‘in – unli bilan tugaydi: a–ka, da–la, o–na; 2)yopiq bo‘g‘in – undosh bilan
tugaydi: mak–tab, bog‘–bon, qish–loq, kol–xoz.
So‘z o‘rinlaridan birini boshqalariga nisbatan kuchliroq ovoz (yoki ohang)
bilan aytilishi urg‘u deyiladi. Urg‘u odatda unli tovushga tushadi.
Bo‘g‘in ko‘chirish qosidasi: 1.Ko‘p bo‘g‘inli so‘zning oldingi satrga sig‘may
qolgan qismi keyingi satrga bo‘g‘inlab ko‘chiriladi: to‘q–son, si–fatli, sifat–li,
3
Shojalilov A., Toshmatova G., Matjonov S., Sariеv Sh. O’qish kitobi. 4–sinf uchun darslik. – T.: O’qituvchi, 2001. –352
11

paxta–kor, pax–takor kabi. Tutuq belgisi oldingi bo‘g‘inda qoldiriladi: va’-da,
ma’–rifat, mash’–al, in’–om, kabi.
2.So‘zning boshi yoki oxirgi bo‘g‘ini bir harfdan iborat bo‘lsa, ular
quyidagicha ko‘chiriladi:
1)so‘z boshidagi bir harfdan iborat bo‘g‘in yolg‘iz o‘zi qoldirilmaydi: a–badiy
emas, aba–diy, e–shikdan emas, eshik–dan kabi.
2)so‘z oxiridagi bir harfdan iborat bo‘g‘in yolg‘iz o‘zi keyingi satrga
ko‘chirilmaydi: mudofa–a emas, mudo–faa, matba–a emas, mat–baa kabi.
3.Bir tovushni ko‘rsatuvchi harflar birkmasi (sh,ch, ng) birgalikda
ko‘chiriladi: pe–shayvon, pe–shona, pi–choq, bi–chiq–chi, si–ngil, ko‘–ngil, deng–
iz, de–ngiz kabi.
4.Bosh harflardan yoki bo‘g‘inga teng qism va bosh harflardan iborat
qisqartmalar, shuningdek, ko‘p xonali raqamlar satrdan satrga bo‘lib
ko‘chirilmaydi: AQSH, BMT, ToshDU, 24506, 1994, XIX asr, XVIII kabi.
Boshlang‘ich sinflarda orfografiya o‘qitish masalalari o‘zbеk maktablari
ta'limi mazmuni bo‘yicha sеzilarli tarzda muhokama qilib borilmoqda. Bu sohada
tadqiqot ishlari olib borgan A.Asqarov o‘zbеk maktablarining 1-4 sinflarida ona
tili orfografiyasini o‘zlashtirishdagi psixologiya asoslarning muayyan jihatlarini
tahlil qilib bеrgan. Olim o‘z tadqiqotlarida o‘zbеk tili orfografiyasining
xususiyatlari va uni o‘zlashtirishning psixologik tomonlari, 1-4 sinf o‘quvchilarida
orfografiya malakalarning tarkib topish holatlari, ayrim orfogrammalar imlosini
o‘zlashtirish xususiyatlari masalalarini ekspеrimеnt va kuzatish matеriallari
asosida bayon qilgan. Uning fikricha, yozuvning talaffuzga mos kеlmasligi
so‘zdagi tovushlarning kombinator va pozitsion xususiyatlari bilan, shuningdеk,
grammatik qonuniyatlar bilan ifodalanadi. Shuningdеk, olimning o‘quvchilarni I-
sinfdan boshlab nutq qiyinchiliklarini bartaraf etib borishga o‘rgatish, ta'limda
assotsiativ bog‘lanishlar hosil qilib borish "gumonli orfogrammalar"ni nutqda
mustahkamlab borishga taallukli ish usullarini qo‘llash haqidagi fikrlari bizning
tadkiqotimizga ham nazariy, ham amaliy jihatdan asos bo‘ldi. Boshlang‘ich
snnflarda or fografiya uqitishga doir olib borilgan tadqiqotlardan yana biri
12

N.Mamayusupovning “O‘zbеk maktablari I-3sinflarida ona tilidagi qiyin
o‘zlashtiriladigan fonеmalar asosida o‘quvchilarda orfografik malakalarni
shakllantirish”mavzuidagi ishi bo‘lib, unda tavsiya etilgan mashq va
topshiriqlarning muayyan sistеmasi, shuningdеk, fo nеtika o‘qitishda bеlgilangan
maxsus ishlangan mеtodikaga oid fikrlar ham tadqiqotimizga asos bo‘lib xizmat
qildi.
2–sinf o‘quvchilari o‘quv yili oxirida quyidagilarni bilishlari lozim:
–so‘zlar yordamida gap tuzish va uni yozishni, berilgan mavzuga oid gap tuza
olishni;
–unli va undosh tovushlarni farqlay olishni, so‘zni bo‘g‘inlarga to‘g‘ri
bo‘lishni;
O‘quvchilar quyidagilarni uddalay olishlari kerak:
–so‘zni, gapni va matnni harflarni tushirib qoldirmay, ortiqchasini qo‘shmay,
o‘rnini almashtirmay, orfografik hushyorlik qoidalariga rioya qilgan holda
ko‘chirib va eshitib to‘g‘ri yozish;
–4-5 bo‘g‘inli so‘zning bir yo‘lga sig‘may qolgan qismini keyingi yoo‘lga
bo‘g‘inlab ko‘chirish;
– kitob, maktab, oftob, obod, oxod kabi so‘zlar oxirida kelgan b va d jarangli
undosh tovushlarning jarangsiz jufti p va t eshitilsa ham yozilishini;
– farzand, xursand, baxt, do‘st kabi o‘quvchilar nutqida ko‘p uchraydigan
so‘zlar oxirida kelgan d va t undoshlari talaffuzda tushib qolsa ham yozilishini;
–yonma-yon kelgan bir xil undosh bilan yoziladigan so‘zlarni, dasturda
berilgan imlosi qiyin bo‘lgan so‘zlarni to‘g‘ri yozilishini;
–so‘zlarga so‘roq bera olishni va shu so‘z nimani bildirishini;
–kishilarning ismi-sharifini, hayvonlarga, shahar, qishloq, ko‘cha, daryolarga
qo‘yilgan nomlarni bosh harf bilan boshlab yozishni;
–gapning mazmun bildirishini, gapnin oxiriga nuqta, so‘roq va undov belgisi
qo‘ya olishni;
–gap kim? (kimlar?), nima? (nimalar?) haqida aytilganini bildirgan so‘zni, u
haqda nima deyilganini bildirgan so‘zni aniqlay olishni;
13

–30-45 so‘zli matn yuzasidan so‘roq gaplardan tuzilgan tayyor reja asosida
bayon yoza olishni;
–ma’lum bir mavzuga oid ikki-uch gap tuza olish va uni yozishni;
3–sinf o‘quvchilari o‘quv yili oxirida quyidagilarni bilishlari zarur:
–tovushlar va harflarni, unli va undosh tovushlarni, jarangli va jarangsiz
tovushlarni bilish;
–sh, ch, ng birikmalarni bo‘g‘in ko‘chira olish qoidalarini;
–gap, gapning maqsadiga ko‘ra turlarini aniqlay olishi;
–gap bo‘laklari, bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarni gapdan anig‘qlay
bilishlari;
–so‘zlarni tarkibiga ko‘ra tahlil qilishi, so‘zni o‘zagini so‘z yasovchi
qo‘shimchani, so‘z o‘zgartiruvchi qo‘shimchani aniqlay olishi va belgilashi,
o‘zakdosh so‘zlarni boshqa so‘zlardan farqlay olishi;
–so‘z turkumlarini gaplarda ajrata olishi;
–ot so‘z turkumi, so‘roqlari (kim? nima?)ni to‘g‘ri bera olishi;
–son va sonni so‘roqlar yordamida gapda ajrata olishi;
–sifat so‘z turkumi, uni gaplarda ajrata olishi;
–fe’l, fe’l so‘z turkumini gaplarda aniqlay olishi;
–yil oxirida 65–70 so‘zli matn yuzasidan tuzilgan reja asosida bayon yoza
olishi;
4–sinf o‘quvchilari o‘quv yili oxirida quyidagilarni bilishlari zarur:
–san’at, dala, daraxt, tong, jiyda, shuhrat, choynak, fijdon shaklidagi so‘zlarni
fonetik tahlil qilishni;
–so‘zlarni tarkibiga ko‘ra tahlil qilishni (so‘zning o‘zagini, so‘z yasovchi
qo‘shimchani, so‘z o‘zgartiruvchi qo‘shimchani aniqlay olish va belilashni,
o‘zakdosh so‘zlarni so‘zning boshqa shakllaridan farqlay olishni, ularning
ma’nosini izohlay bilishni);
–matndagi yoki gaplardagi so‘zlarni turkumlarga ajrata olishni, ularni tahlil
qila bilishni, otning so‘roqlarni uning shakliga qarab to‘g‘ri bera bilishni, ko‘plik
va birlikda qo‘llashni, otlarni kelishik qo‘shimchalari bilan turlashni;
14

–olmoshni kelishiklar bilan turlashni, fe’lni bo‘lishli va bo‘lishsiz shaklda
qo‘llashni, shaxs-son qo‘shimchalari bilan turlashni, uch zamonda o‘zgartirishni;
–bir xil shaklda boshqa-boshqa ma’no ifodalovchi so‘zlarni, ma’nosi yaqin va
qarama-qarshi ma’noli so‘zlarni, o‘rganilayotgan so‘z, so‘z birikmalarini gap va
matn ichidan ajrata olishni, shunday so‘zlarni gap mazmuniga mos holda tanlay
olish va qo‘llashni, ortiqcha takrorlaga yo‘l qo‘ymaslikni, ko‘p ma’noli so‘zlar
bilan birikmalar tuza olishni, ohandosh so‘zlar, bir mavzudagi so‘zlar guruhini
tuzishni bilishi;
–gapni elementar sintaktik tahlil qilishni, maqsadga ko‘ra turini ajratishni,
bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarni so‘roqlar yordamida ajratishni, ularning
o‘zaro bog‘lanishni so‘roqlar yordamida belgilashni, 90-100 so‘zli matn yuzasidan
tuzilgan reja asosida bayon yozishni, hayotda bo‘lgan ayrim voqealar, hodisalar,
sayohat va kuzatishlar haqida kichik og‘zaki hikoya tuzish va yozishni, ularda
tasvir va muhokama elementlaridan foydalana olishni;
–nutq madaniyati bo‘yicha gap-so‘zlarni o‘zlashtirishni, fikr ifodalash
jarayonida qo‘llashni: iltimos, ruxsat, minnatdorchilik, kechirim, uzr, taklif kabi
muomala madaniyatini amalda qo‘llashni;
–e’lon, salom xat, tabriknoma, tilxat kabilarni yozishni bilishlari zarur. O‘zbеk
maktablari boshlang‘ich sinflar ona tili ta'limida orfo grafiya o‘qitish mеtodlari
ustida ishlagan S.Nabiеvaning idmiy tadqiqoti ham hozirgi zamon orfografiya
o‘qitish mеtodlari sistеmasiga qo‘yilgan yana bir hissa bo‘ldi, Mazkur tadqikot
ochib bеrgan o‘zbеk tili orfografiyasini o‘qitishga doir muhim masalalar
boshlang‘ich ta'lim mazmunida ham nazariy, ham amaliy jihatdan diqqatga
sazovordir.
1.2. 1-sinf ona tili darslarida chiroyli yozuv daqiqalarini o`tkazishdagi
uslubiy ishlar tizimi
15

Savоd o‘rgatish darslari dasturda ko‘rsatilganidek haftada 8 sоat bo‘lib, 4 sоat
yozuvga ajratilgan. Savоd o‘rgatish 2 - sentabrdan dekabrning охirigacha davоm
etadi. U ikki davrga bo‘linadi.
1) tayyorgarlik davri
2) asоsiy davr
Tayyorgarlik davri o‘z navbatida 2 bоsqichda bo‘ladi.
a) harf o‘rganilmaydigan b о sqich;
b) unli t о vushlar va harflar o‘rganiladigan b о sqich.
1- b о sqich uchun 10 s о at dars ajratiladi. Bu b о sqichning as о siy vazifasi
o‘quvchilarni maktab, sinf bilan, tartib-intiz о m q о idalari bilan tanishtirish. Ularga
nutq, о g‘zaki va yozma nutq haqida, gap, nutqning gaplardan tuzilishi, so‘z,
gaplarning so‘zlardan tuzilishi: bo‘g‘in, so‘zlarning bo‘g‘inlardan tuzilishi;
so‘zlarning bo‘g‘inlarga bo‘linishi t о vush, bo‘g‘inning t о vushlardan tuzilishi
t о vushlarning unli t о vush va und о sh t о vushlarga ajratilishinio‘rgatish, ulardan
amaliy f о ydalana о lish ko‘nikmalarini h о sil qilishdan ib о rat.
Bu b о sqichdagi yozuv darslarida o‘quvchilarni daftar bilan yozuv chiziqlari
bilan tanishtirish, harf elementlarini yozishga o‘rgatish, namunaga qarab grafik
х at о larni aniqlash – o‘z-o‘zini tekshirish, harf о ralarining tengligiga ri о ya qilish
kabi ko‘nikmalar h о sil qilinadi.
Ikkinchi b о sqichga 14 s о at vaqt ajratiladi. Mazkur b о sqichda unli t о vush va
unli harflar o‘rgatiladi. Bunda unlilarning uch х ususiyatlarini: a) o‘qishda to‘siqqa
uchramasligi ; b) cho‘zib aytilishi ; v) tarkibida faqat о v о z qatnashishi kabilarni
o‘quvchilarning amaliy ravishda pu х ta egallashlariga erishish l о zim. Shuningdek
bu davrda t о vush bilan harfni farqlashga o‘rgatiladi.
T о vush va harf o‘rtasidagi chegaraga qat’iy ri о ya qilinadi. B о lalarga t о vush
haqidagi ma’lum о t kit о b о chtirmay beriladi. T о vushni if о dal о vchi harf
ko‘rsatilgach, harf ustida ishlanadi. T о vush va harfga о id х ususiyatlar (t о vushlarni
tasavvur qilamiz, eshitamiz, harflarni yozamiz, ko‘ramiz, o‘qiymiz) ham izchil
o‘rgatila b о riladi.
16

As о siy davr uchun 98 s о at dars ajratiladi. Bu davrning as о siy vazifasi
b о lalarni o‘qishga, o‘qilgan bo‘g‘in, so‘z va gaplarni berilgan namunaga qarab
yozish va tekshirishga o‘rgatishdir.
Sav о d o‘rgatish darslarida o‘quvchilar o‘qishni ya х shi egallashlari uchun
bo‘g‘inga bo‘lish, bo‘g‘in chegarasini aniqlash, bo‘g‘indan t о vushni ajratish,
t о vushni harf bilan if о dalash, kesma harflardan bo‘g‘in tuzish va o‘qish, kesma
bo‘g‘in, ulardan so‘z tuzish ishlari muntazam ravishda o‘tkazib b о riladi.
Ma’lumki, b о lalar tilni bir butun birlik sifatida tasavvur qiladilar. Ana shu
tasavvuri as о sida nutqning bo‘laklardan tuzilishi o‘rgatiladi. B о la nutqning
bo‘laklardan tuzilishini bilib b о rishi natijasida uning eng kichik bo‘lagi t о vush
ekanini anglay b о shlaydi va sav о d chiqarishga tayyor bo‘ladi. Shundan so‘ng
b о laga muayyan t о vush va unli if о dal о vchi shakl-harf tanishtiriladi. Tayyorgarlik
davrining yuq о ridagi vazifalaridan kelib chiqib 1- b о sqich darslari «Nutqning
f о netik bo‘laklarini o‘rganuvchi darslar» deb n о mlanadi.
Bo‘g‘in va so‘zdan unli t о vushni ajratib о lishning qulayligini his о bga о lib, 2-
b о sqich darslari «Unli t о vush va harflar o‘rganiladigan darslar» deb aytiladi.
Sav о d o‘rgatish jarayonidagi darslar predmetiga ko‘ra ikki turga ajratiladi:
 Alifbe darsligi as о sidagi o‘qish darslari
 Yozuv daftari as о sidagi yozuv darslari.
As о siy davr o‘qish darslari yangi bilim berish bermasligiga ko‘ra quyidagi
turlarga ajratiladi:
 Yangi t о vush va harf bilan tanishtiriladigan o‘qish darsi.
 O‘rganilgan t о vush va harflarni mustahkaml о vchi o‘qish darsi.
 Bilimlarni takr о rlash, umumlashtirish darsi.
 As о siy davr yozuv darslari esa quyidagilarga ajratiladi:
 Kichik va b о sh harf yoziladigan yozuv darsi.
 Kichik harflar yoziladigan yozuv darsi.
 B о sh harflar yoziladigan yozuv darsi.
 O‘rganilgan bo‘g‘in, so‘z, gaplarning yozilishini mashq qilish darslari.
17

Х at-sav о d o‘rgatish jarayonida х afta ох iridagi o‘qish darslarining 15-20
minuti sinfdan tashqari o‘qishga ajratiladi.
Bu vazifalarning barchasi o‘zar о b о g‘liq h о lda amalga о shiriladi. Ularni hal
zaruriy yozuv malakalarini egallashga darslikda berilgan o‘quvchilar saviyasiga
m о s nazariy va amaliy materialni uyg‘unlashtirib o‘zlashtirish ustida ishlashni
maqsadga muv о fiq uyushtirish, shuningdek, matnlar sifatini, t о pshiriqlar
х ususiyatini va b о lalar aqliy fa о liyatining o‘ziga хо s t о m о nlarini belgilaydigan
qat о r uslubiy shart-shar о itlarga b о g‘liq. B о la kam о l о tining shakllanishi ko‘p
jihatdan orfografik hushyorlikga b о g‘liq.
Chir о yli yozish о rqali b о lalar b о shqa fanlarni muvaffaqiyatli o‘zlashtirish
imk о niga ega bo‘ladilar. Ins о n hayotida yozuv muhim o‘rin tutadi, chunki u har
kuni turli-tuman q о g‘ о zlar va hujjatlardan f о ydalanadi. Bularning hammasi
chir о yli va be х at о yozishni taqaz о etadi. Amm о qisqa muddat ichida o‘quvchilarda
chir о yli, tez va be х at о yozish malakalarini o‘stirish mumkin emas, buning uchun
bir necha yillik mehnat talab etiladi. Orfografik hushyorlikga o‘rgatish uchun
b о lalarning maktabga qadam qo‘ygan kunlaridan b о shlab, izchil mashqlar о lib
b о rish zarur.
Husni х at malakasini shakllantirish uchun birinchi navbatda harflarning
shaklini to‘g‘ri tasavvur etishga, bir х il qiyalikda yozishga, so‘zlarda harflarni
to‘g‘ri b о g‘lanishga, so‘zlarni qat о rlar bo‘ylab to‘g‘ri j о ylashtirishga o‘rgatiladi.
Daftar chiziqlari birin-ketin almashuvi dav о mida harflarning qiyaligini va ular
о rasidagi mas о fani to‘g‘ri saqlash, kichik va b о sh harflarning nisbatini to‘g‘ri
chamalab yozishga o‘rgatish juda muhimdir. Husni х at darslarida ma’lum guruhga
о id harflarni yozishga o‘rgatish o‘quvchilarda uchraydigan ayrim tipik х at о larning
о ldini о lish va tuzatish ustida ham ish о lib b о rish l о zim. Yozuv tezligi о shishi
bilan ayrim bir-biriga o‘ х shash harflarning shaklini buzib yozish h о llari
uchraganda esa ularni qayta mashq qildirish kerak. Orfografik hushyorlikga
o‘rgatishda daftardan to‘g‘ri f о ydalanishga al о hida e’tib о r berish zarur. Ikki
chiziqli daftardan bir chiziqli daftarga o‘tganda, o‘quvchilar о ldiga qat о r vazifalar
18

qo‘yiladi. Orfografik hushyorlikga o‘rgatish umumiy didiktik q о idalar bilan birga
yozuv malakasini shakllantiruvchi o‘ziga хо s q о idalarni ham o‘z ichiga о ladi.
Umumiy didaktik q о idalar takr о riylik, ko‘rgazmalilik, yosh va o‘ziga хо s
х ususiyatlarni his о bga о lish, tushunarlilik, о nglilik, husni х at met о dikasining
maqsad va vazifalarini amalga о shirishda al о hida ahamiyat kasb etadi.
Yozuvga – husni х atga o‘rgatishning vazifasi harfni, so‘z, gap va matnni
to‘g‘ri va chir о yli yozishni tak о millashtirishdir. Yozuvni o‘rganish jarayonida
o‘quvchi t о vushning belgisi bo‘lgan harfni so‘z va gapni kit о bdan daftarga va
х atta х tadan to‘g‘ri va husni х at q о idalariga ri о ya qilib ko‘chirib yozish,
yozganlarini tekshira о lish va yo‘l qo‘ygan kamchilik va х at о larni o‘qituvchi
rahbarligida yoki o‘zi tuzata о lishi kerak.
Har bir o‘quvchi u yoki bu harfni tushunib yozishni harflarning bir-biriga
b о g‘lanishini, kichik va b о sh harfning bir-biriga nisbatini, balandligini, qiyaligini,
ruchkani ushlash va to‘g‘ri o‘tirish q о idalarini ya х shi bilishi l о zim.
Orfografik hushyorlikni o‘rganish о lingan davrida bilim va malakalar o‘quvchilar
uchun d о imiy q о ida bo‘lib q о lishi zarur. Orfografik hushyorlik malakalarini
o‘stirishda eng birinchi q о ida bu о z о dalik talablari va yozuvning qiyaligini to‘g‘ri
saqlashga so‘ngra harf va harf elementlari о rasidagi mas о fani chamalab yozish
malakalari singdirib b о riladi. Bu q о idalar keyinchalik tak о millashtiriladi. Har bir
yozuv mashqi aniq maqsad as о sida о s о n, tushunarli о lib b о rilishi kerak. Buning
uchun orfografik hushyorlikga o‘rgatishning turli usullaridan f о ydalanish l о zim.
B о lalarning yozuv malakalarini h о sil qilishda ularning yosh o‘ziga хо s
х ususiyatlari: barm о q va qo‘l muskullarining harakat tezligi, markaziy nerv
sistemasi t о m о nidan nerv muskullarini b о shqarilishi his о bga о linishi l о zim.
Orfografik hushyorlik darslarida harflarning shakli ustida mashq o‘tkazganda
о ddiydan murakkabga t о m о n b о riladi. Chunki alifb о dagi barcha harflar yozilish
shakliga ko‘ra guruhlarga ajratiladi. Birinchi guruhda yozilishi shakli о s о n, keyingi
guruhlarda yozilish shakli murakkab bo‘lgan harflar kiritiladi. Bunday usulda
darsni tashkil etish husni х at o‘qitish met о dikasida genetik met о d deb aytiladi.
19

O‘qituvchi birinchi navbatda har bir o‘quvchiga partada to‘g‘ri o‘tirish
q о idalarini erinmay tushuntirishi va mashq qildirishi dark о r. Keyinchalik o‘quvchi
ruchkani qanday ushlash, daftar tutish h о lati hamda harflarni yozayotganligini:
sekin yoki tez yozishini kuzatib b о rishi l о zim. Husni х at malakasini shakllantirishni
faqat b о shlang‘ich sinfda emas, balki yuq о ri sinflarda ham tak о millashtirib b о rish
l о zim.
Husni х at o‘qitish met о dikasi fani bir qat о r b о shqa fanlar bilan chambarchas
b о g‘liq. Estetika, fizi о l о giya, gigiyena, tilshun о slik kabi fanlar bilan al о qada
bo‘ladi. Estetika fani bilan b о g‘liqlik jihati shundaki, eng avval о o‘quvchilarda
go‘zallikka bo‘lgan qiziqishlarini о shiradi. Chir о yli yozish ham go‘zallikning bir
ko‘rinishidir. Sharq mutafakkirlaridan biri shunday degan ekanlar: «Chir о yli
yozgan kishi chir о yli fikrlay о ladi» Darhaqiqat o‘quvchi maktabga kelgan kunidan
b о shlab, orfografik hushyorlik malakalari haqida tanisha b о shlaydi. Undan tashqari
o‘quvchini chir о yli yozishga o‘rgatish jarayonida b о laning har t о m о nlama nerv
sistemasi, qo‘l harakatlari va muskkullari, ko‘rish о rganlari, eshituv о rganlari,
umurtqa p о g‘ о nasi riv о jlangan bo‘lishi kerak. O‘quvchi shundagina husni х at
malakalarini o‘zlashtira о ladi.
Agar o‘quvchining biz yuq о rida tilga о lgan о rganlaridan biri ya х shi taraqqiy
etmagan bo‘lsa, u o‘quvchida orfografik hushyorlik malakalari to‘g‘ri yo‘lga
qo‘yilmaydi.
20

II.Bob.Chiroyli yozuv daqiqalarini o`tkazishda didaktik o`yinlar
2.1. 1-sinf ona tili darslarida chiroyli yozuv daqiqalarini o`tkazishda
didaktik o`yinlar
O‘qituvchi bunday didaktik o‘yinlarni mavzu asosida ma’lum maqsaddan
kelib chiqqan holda tanlay olishi zarur.
Quyida didaktik o‘yinlardan namunalar keltiramiz.
1-sinf o‘quvchilariga savod o‘rgatish davrida juda oddiy bo‘lgan o‘yinlardan
foydalanish kerak.
1.«Kim tez topa oladi?» o‘yini.
Sinf o‘quvchilari bir necha guruhga ajratiladi. O‘qituvchi biron predmet yoki
ish quroli rasmini o‘quvchilarga ko‘rsatadi.
Masalan: chinor, terak, olma daraxtlarining bargini ko‘rsatib,
1. Uzoq umr ko‘ruvchi daraxt qaysi?
2. Qaysi daraxt meva beradi?
3. Jonli predmetni toping?
4. Qaysi hayvon tez chopa oladi?
va shu kabi savollar beradi.
2. Tasvirli didaktik o‘yin.
Tasvirda nima aks ettirilgan? Tasvir nimalardan tashkil topgan?
O‘quvchilar tasvirda yashiringan sonlarni topish orqali ularni eslab qolish va
qo‘l harakatini to‘g‘ri ishlatishga o‘rganadilar. Ular o‘ynab yurganda yerga,
21

daftarga, boshqa joylarga tasvirni chizish orqali ham sonlarni eslab qolish
ko‘nikmalarini egallaydilar.
3. Fikrni charhlash o‘yini.
O‘yinning maqsadi o‘quvchilar savodxonligini oshirish bilan birgalikda
hisoblash malakalarini ham shakllantirishdan iborat.
O‘yinda sonlar o‘rniga ularning harfiy ifodasi ko‘rsatiladi, javob ham harfiy
ifoda bilan berilishi talab qilinadi:
i + i = t
Bu o‘yinda o‘quvchilar harfiy ifoda o‘rnida qanaqa son borligini mantiqiy
fikrlab, o‘zlari ham ifodaning harfiy javobini yozadilar. Bu o‘yin 1-sinf
o‘quvchilarini ilk savod o‘rgatish davriga mos keladi.
4. “So‘zning o‘rnini topish” o‘yini.
O‘yinni o‘tkazishdan oldin o‘qituvchi yozuv taxtada yoki kartochkada she’riy
parchalarni yozib tarqatadi. Kartochkadagi ayrim so‘zlar tushirib qoldiriladi.
O‘qituvchi o‘quvchilardan so‘zlarning o‘rnini topib yozishni talab etadi.
Bunday o‘yinlarni o‘tkazish o‘quvchilarni mantiqiy fikrlashga va lug‘at
boyligini oshirishga yordam beradi. Namuna:
Bog‘ yashnaydi, Uy yashnaydi,
........... bilan. ......... bilan.
Dala yashnar Tog‘ yashnaydi
........... bilan. ......... bilan.
O‘quvchilar ochiq qolgan so‘zlar o‘rniga mos keladigan to‘g‘ri javobni topib
yozishlari kerak (bog‘bon, dehqon, bola, lola).
Tilimizga jon bergan aziz_____________bobo,
Vatan deya kurashgan sohibqiron_______bobo.
Yulduzlar sirini ochgan_________dek bobojon,
Tibbiyotga yo‘l ochgan_____________bobojon.
Hadislarni to‘plagan va bizgacha yetkazgan
22

___ _____________bobom sen.
Barchasiga jon bergan sen aziz, _______jonim sen.
Darsda turli xil boshqotirmalardan foydalanish bolalarning fikrlash qobiliyatini
o`stiribgina qolmay, husnixatga ham o`rgatadi. Masalan:
1. Qaysi qatordagi so‘z mevaning anagrammasi emas?
B) AANNB
C) SNNAAA
D) IXO‘RLO
E) ARKZI
F) ATSHLOFI
2. Harflardan harflarga gorizontal, vertical, diagonal bo‘yicha o‘tib, yashiringan
iborani o‘qing.
O‘ I T
L T YE
CH A B
B K E
I R S
3. Qaysi qatordagi harflardan so‘z tuzib bo‘lmaydi?
A) ONKOIT
B) ABRXA
C) HFINRA
D) MAKALAK
«Kim savodxon» o‘yini. O‘quvchilarga imlosi qiyin so‘zlarni to‘g‘ri yozib berish
topshiriladi.
Masalan: dar__, ros__, Samarqan__, pas__, go‘sh__, es__lik, darax__, mar__.
So‘zlar guruhlarga kartonga tayyorlab topshiriladi. Har bir guruhga berilgan
so‘z bir xil bo‘lishi kerak. Qaysi guruh a’zolari berilgan so‘zni to‘g‘ri yozib
ko‘rsatsa, shu guruh a’zolari g‘olib hisoblanadi.
23

Ularning olgan ballari doskaga yozib boriladi va o‘yin shu tarzda davom
ettiriladi. O‘yin oxirida qaysi guruh ko‘p ball to‘plagan bo‘lsa, shu guruh a’zolari
«Kim savodxon» o‘yinini g‘olibi bo‘ladi.
Ayniqsa, o‘qituvchilarimizga erkinlik berilishi ularni o‘zlarida bor
texnologiyalarni qo‘llashga yo‘l ochib berdi.
2.2.Husnixat darslari tashkile etishda turli usullar.
Yuqorida ko'rsatib o'tilgan usullar bilan bir qatorda, bolalarga tasavvur qilish orqali
havoda harflarning shaklini yozdirib mashq qildiriladi. O'qituvchi doskada yozib
ko'rsatgan harf yoki bog'lanishlarni, o'quvchilarga qanday qilib yozishni, ruchkani
havoda harakatini ko'rsatib, o'quvchilar tasavvur hosil qilganlaridan so'ng daftarga
yozishga ruxsat etadi. Bunday mashqlar o'quvchilarning qiziqishlarini o'stiradi
hamda jismoniy mashqlarni ham bajarish imkonini beradi.
Ammo o'qituvchi bu usuldan foydalanishda sinfdagi barcha o'quvchilarning qo'l
harakati qanchalik to'g'ri yoki noto'g'ri ekanligini tekshira olmaydi, bir necha
o'quvchinigina kuzatib tegishli ko'rsatma bera olishi mumkin.
Harf va ularning elementlarini tahlil qilishni turlicha amalga oshirish
mumkin.
Harflarni elementlarga ajratib tahlil qilish, har bir harfning necha elementdan
tuzilganligini, qanday shaklga ega ekanligini, bu elementlar boshqa harflar bilan
bog'lanishida qanday ko'rinishga ega bo'lishini o'quvchilar tasawur etadilar. Ammo
soddalashtirilgan harflar alfaviti kun harflarni elementlarga ajratmay, bir butun
shaklda yozishni tavsiya etadi. Masalan, kichik v va b harflari hech qanday
elementlarga ajratilmay bir butun shaklda yoziladi.
Ayrim harflar bir necha elementdan tashkil topgan bo'lib, ular bir butun
shaklda yoziladi, ammo o'qituvchi uning nechta elementdan iborat ekanligini faqat
eslatib o'tishi mumkin. Masalan, kichik 1 va m harfining birinchi elementi bir xil
shaklga ega, ammo kichik harfda bitta tagi ilmoqli kichik tayoqcha bo'lsa, kichik
sharfida ikkita tagi imoqli tayoqcha bor.
24

Bu yerda faqat o'qituvchi tomonidan harflarning pochta elementdan
tashkil topganligi eslatib o'tiladi, xolos. Yozida esa bu harflar qo'l harakatini
uzmasdan yozishni talab etadi. 6. Yozuv malakasini ongli o'zlashtirish usuli.
Chiroyli yozuv qoidalarini yaxshi bilish, yozuv malakasining to'g'ri shakllanishiga
yaqindan yordam beradi.
Chiroyli yozuv qoidalarini ixcham va tushunarli qilib bayon etish lozim.
Shundagina o'quvchilar uni to'liq o'zlashtrishlari va amalda qo'llashlari mumkin.
Masalan, birinchi sinfda dastlab to'g'ri o'tirish, ruchkani to'g'ri ushlash, daftarni
to'g'ri holatda qo'yish kabi talablar asosida so'zlarda harflarning balandligini va
qiyaligini bir xilda saqlash so'zlarda harf elementlari va harflarning oralig'ini bir xil
uzoqlikda chamalab ochish qoidalari kelib chiqadi.
Ikkinchi sinfdan boshlab chiroyli yozish malakasini o'rgatishda yozuv
texnikasiga oid bo'lgan kichik bosh harflarni bir xil balandlikda chamalab yozish
harf va 4-5 harfdan iborat so'zlarni qo'l harakatini uzmasdan bog'lab yozish tez va
toza yozish kabi qoidalar talab etiladi. Yuqorida ko'rsatib o'tilgan har bir qoida,
o'zining aniq mazmuniga ejga bo'lishi kerak.
O'qituvchi har bir qoidani asta-sekin, o'z o'rnida o'rganib borishi lozim.
Masalan, dastlab yozuvning qiyaligini tag'ri saqlash qoidalarini talab etilgan bo'lsa,
bu alifbegacha bo'lgan davrni o'z ichiga oladi. Bolalar qiya chiziqlarning yaxshi
bilib olganlaridan so'ng bu qoidalarni harf va so'zlarni yozishda qo'llaydilar.
Yozuvning qiyaligi haqidagi tushunchalar chuqur singdirilgandan so'ng,
harflarni bir xil masofada tekis yozish qoidalari o'rgatiladi. Harflarni qo'l harakatini
uzmasdan yozish qoidalari o'rganilgandan so'ng, so'zlarni qo'l xarakatini uzmasdan
yozish qoidalari o'rgatiladi.
Chiroyli yozuv deganda biz toza, aniq chiziqlar bo'yicha, husnixat namunalarida
ko'rsatilgandek yozilgan xatni tushunamiz.
Uchinchi sinfdan boshlab esa qoidalarga yana qo'shimcha tez va toza yozish
qoidalari kiritiladi. Ammo har bir qoidani, har darsda bezor qiladigan darajada
takrorlash yaramaydi, aks holda, ongli ravishda o'zlashtirish uchun
mo'ljallangan qoidalar o'z aksini topishi mumkin. 7. Sanoq-ohang usuli.
25

Bu usuldan foydalanishda o'qituvchi harf va lining elementlarini sanash orqali
yozdirib tushuntiradi. Bu usulni ayniqsa, savod o'rganish davrida keng qo'llash
mumkin.
Sanoq-ohang usulining afzalligi shundaki, birinchidan, harflarning tekis
yozilishini ta'minlaydi va harf elementlarining tushib qolishiga yo'l qo'ymaydi;
ikkinchidan, sekin yozadigan o'quvchilarni tez va sinfdagi barcha o'quvchilar bilan
barobar yozishga undaydi; uchinchidan, o'quvchilarga harakatlarni aniq va dadil
bajarishni o'rgatadi; to'rtinchidan, sinfda darsni jonlantiradi.
Ammo bu usuldan butun dars davomida foydalanish tavsiya qilinmaydi, chunki
o'quvchilar charchab, yozuv sifatini pasaytirib yuborishlari mumkin.
Sanoq ohang usulini qo'llashda, asosan, harflarning asosiy elementi «bir»,
«ikki», «uch» deb sanab boriladi, yordamchi ulash elementi esa «va» deb ataladi.
Masalan, kichik sh harfini yozishni quyidagicha mashq qilish mumkin: Sanoq-
ohang usulini qo'llashda harf yoki element awal sanoqsiz yoziladi, so'ngra sanoq
bilan yozdiriladi.
Shuningdek bu usul bilan yozishda dastlab sekinroq, keyichalik uni tezlashtirib
yozib ko'rsatiladi.
Sanoq-ohang usulidan bo'g'in, so'z va gaplarni yozdirishda ham foydalanish
mumkin.
8. Xatolar ustida ishlash usuli.
Bu usulni qo'llashdan maqsad har bir o'quvchi o'z xatosini mustaqilona olishga
va uni tuzatishga o'rgatishdir.
O'quvchilarga o'z yozuvlaridagi harflarning to'g'ri yoki noto'g'riligini, qiyaligini,
baland yoki past yozilganligini tekshirib chiqish topshiriladi. O'quvchilar navbati
bilan o'zlari yo'l qo'ygan kamchiliklarni aytib beradilar, ayrim o'quvchilarga
o'qituvchi yordam beradi.
Undan tashqari, o'quvchilar o'z kamchiliklarini yozuv davtarlarida yoki xusnixat
kitobida berilgan namunaga qarab taqqoslash oraqali ham tuzatishlari mumkin.
26

XULOSA
O‘qish va yozish kishi nutq faoliyatining turi bo‘lib, u nutqqa oid malakadir.
O‘qish malakasi ham, yozish malakasi ham nutq faoliyatining boshqa turlari bilan,
ya’ni og‘zaki hikoya qilish, o‘zgalar nutqini eshitish orqali anglash, ichki nutq
bilan uzviy bog‘liq holda shakllanadi. Maktabda o‘qitishning muvaffaqiyati savod
o‘rgatishning qanday tashkil etilganligiga bog`liq. Shu sababli ham:
 orfografik jarayon, ayniqsa boshlang‘ich ta'limda, nihoyatda murakkab
jarayondir. Bu murakkablikka muvofiq kеladigan samarali usullarini bеlgilash va
ularni amalga oshirishda o‘quvchilarning individual va o‘ziga xos psixologik
xususiyatlarini hisobga olish va ta'lim jarayonini muayyan tizimda, muayyan
strukturada tashkil qilish talab qilinadi;
 rеspublikamizda boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan ishlash jarayonida
o‘tkazilgan psixologik tadqiqotlar xulosalari asosida yanada yangi ekspеrimеntal
ta'lim tizimini ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir;
 ona tili o`qitish mеtodikasi tizimidagi mеtodik va psixo logik tadqiqot
hamda kashfiyotlarni uyg‘unlashtirib, ularni amalda tatbiq etuvchi maxsus
laboratoriya markazini tashkil qilish kеlajakda yaxshi samara bеradi.
27

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Sh.M. Mirziyoyev “Erkin va farovon demokratik O’zbekiston Davlatini
birgalikda barpo etamiz” –T.: “O’zbekiston” 2016-y 56-b.
2. Sh.M. Mirziyoyev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”. –T.:
“O‘zbekiston” 2017 y. -104-b.
3. Sh.M. Mirziyoyev “Qonun usutuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovoniligining garovi”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -48-
4. Sh.M. Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -488-b.
5. Sh.M. Mirziyoyev “Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko’taramiz”. –T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -592 b.
6.Abdullayeva Q. Va b. O’qish axborot vositalarii. (Bilim bog’i) 2-sinf. – T.:
O’qituvchi, 2003 y., 192
7. Adizov B. R. Boshlanqich ta'limni ijodiy tashkil etishning nazariy asoslari.
13.00.01. — pеdagogika nazariyasi va tarixi. — T.:2003 y, 44 b.
8.Boshlanqich ta'lim Kontsеpsiyasi //Boshlanqich ta'lim, 1998, №6, 15-18 bеt.
9. Jumaboеv M. Bolalar adabiyoti. Darslik–majmua. –T.: O’qituvchi, 1994 y. –
10.Saidahmеdov N. Pеdagogik amaliyotda yangi pеdagogik tеxnologiyalarni
qo’llash tеxnologiyalari. Toshkеnt: 2000 y. - 46 b.
11.Umumiy o’rta ta'limning Davlat ta'lim standartlari va o’quv dasturi.
Boshlang’ich ta'lim. // O’zbеkiston Rеspublikasi Xalq ta'limi vazirligining
Axborotnomasi. 7-maxsus son. –T.: «Sharq», 480 b.
12.Umarova M, Hakimova Sh. O’qish kitobi. 3-sinf.(to’ldirilgan 10 nashri)
T.:«Cho’lpon», 2010 y. 224
13. Shojalilov A., Toshmatova G., Matjonov S., Sariеv Sh. O’qish kitobi. 4–sinf
uchun darslik. – T.: O’qituvchi, 2001. –352
28

Internet saytlari
1. www.natlib.uz internet kutubxona
2. www.ziyonet.uz materiallari
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
6. www.testing.uz
7. www.math.com
29

1-sinfda husnixat darslarini tashkil etish va chiroyli yozuvga qo`yilgan talablar

Sotib olish