100 ichida sonlarni nomerlashni o‘rganish kurs ishi - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	53.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

37 Sotish

100 ichida sonlarni nomerlashni o‘rganish kurs ishi

Sotib olish

1OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
Boshlang‘ich ta’lim fakulteti
“Boshlang‘ich ta’lim” bakalavr yo‘nalishi
Boshlang‘ich ta’lim metodikasi kafedrasi
“Matematika o‘qitish metodikasi” fanidan
KURS ISHI
Mavzu: 100 ichida sonlarni nomerlashni o‘rganish
Bajardi: Boshlang'ich ta'lim yo'nalishi 507-guruh talabasi
Jumanova Kamola
Kurs ishi rahbari: Q arshiboyev H .
JIZZAX – 202 5

2 MUNDARIJA
Kirish ……………………………………………………………………….
1. 100 ichida sonlarni nomerlashning ilmiy-asosiy yondashuvlari ………....
2. Boshlang‘ich ta’limda nomerlashga o‘rgatishning metodik asoslari ….…
3. Amaliy mashg‘ulotlarda sonlarni nomerlash faoliyati …………………...
4. 100 ichida sonlarni nomerlashda uchraydigan muammolar va
yechimlar ……………………………………………………………….….
Xulosa ………………………………………………………………….…..
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………….…….

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Hozirgi kunda boshlang‘ich ta’limda
o‘quvchilarning matematik savodxonligini shakllantirish muhim pedagogik
vazifalardan biridir. Ayniqsa, 100 ichidagi sonlar bilan tanishish, ularni
nomerlash, tartiblash, ketma-ketlikni tushunish kabi ko‘nikmalar
o‘quvchilarning mantiqiy tafakkuri, matematik fikrlashi va abstrakt
tushunchalarni o‘zlashtirishida tayanch vazifasini bajaradi. Boshlang‘ich sinf
o‘quvchisi sonlar oralig‘ini to‘g‘ri tushunmasa, keyingi bosqichdagi matematik
operatsiyalarni o‘zlashtirishda muammolar paydo bo‘ladi. Shu bois, bu
mavzuning dolzarbligi uning o‘quvchilarda sonlar bilan ishlashga bo‘lgan
asosiy bilim va ko‘nikmalarni shakllantirishdagi o‘rnida namoyon bo‘ladi.
Bundan tashqari, bugungi raqamli ta’lim muhitida 100 gacha sonlarni
o‘rgatishda yangi texnologiyalar, interfaol metodlar va onlayn vositalar keng
qo‘llanilmoqda. O‘quvchilar uchun QR-kodlar, animatsiyalar, mobil ilovalar,
test platformalari orqali sonlarni nomerlashni mustahkamlash imkoniyatlari
mavjud. Demak, bu mavzu pedagogik amaliyotga yangicha yondashuvlarni olib
kirish imkonini bergani uchun ham dolzarb hisoblanadi. 1
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi 100 gacha sonlarni
o‘rgatish bo‘yicha ayrim fundamental va amaliy manbalar mavjud. O‘zbekiston
Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan boshlang‘ich sinf
darsliklarida ushbu mavzuga doir asosiy topshiriqlar, mashqlar va metodik
ko‘rsatmalar berilgan. Ayniqsa, 1-2-sinf matematikasi bo‘yicha “Matematika”
darsliklarida 0 dan 100 gacha sonlar ketma-ketligi, sonlarni qiyoslash, juft-toq
ajratish, ketma-ket sanash kabi amaliy topshiriqlarga e’tibor qaratilgan.
Shuningdek, xorijiy adabiyotlarda, xususan, J. Brunerning kognitiv rivojlanish
nazariyasi, L.S. Vigotskiyning ijtimoiy-madaniy rivojlanish g‘oyalari hamda M.
Montessorining sensorli ta’limga asoslangan metodlari orqali boshlang‘ich
1
O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 6-maydagi PQ-3049-son qarori “Milliyʻ
ta’lim dasturi va ta’lim sifatini oshirish chora-tadbirlari to g risida”.
ʻ ʻ

4yoshdagi bolalarning sonlar bilan tanishuvi asoslanadi. Biroq, bu ilmiy
yondashuvlar ko‘proq umumiy nazariy tahlillar bo‘lib, aynan 100 ichidagi
sonlarni o‘rgatishga doir mahalliy pedagogik tajriba, amaliy dars ishlanmalari
va raqamli vositalar asosida bajarilgan tahlillar yetarli emas. Shu bois, bu
mavzuni chuqurroq o‘rganish, yangi metodikalar ishlab chiqish va mavjud
manbalarni sinf amaliyotiga moslab tahlil qilish muhim vazifa bo‘lib qolmoqda.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining
nazariy ahamiyati shundaki, u boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida son
tushunchasini shakllantirish jarayoniga ilmiy-metodik yondashuv asosida
yondashishni ta’minlaydi. 100 ichida sonlarni nomerlashning psixologik,
pedagogik va didaktik asoslarini o‘rganish orqali o‘qituvchi sonlar bilan
ishlashda o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga mos strategiyalarni aniqlash
imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu esa dars samaradorligini oshirish, bilimlarning
puxta o‘zlashtirilishini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Amaliy ahamiyati
esa, o‘qituvchi va talabalarga konkret dars ishlanmalari, o‘yinlar, mashqlar,
vizual va raqamli resurslardan foydalanishga asoslangan pedagogik tavsiyalarni
taqdim etishidadir. Shuningdek, kurs ishidagi tavsiyalarni sinf amaliyotida,
ayniqsa 1-2-sinflar matematika darslarida to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘llash mumkin.
Nomerlashga oid tushunchalarni puxta egallagan o‘quvchilar keyinchalik
qo‘shish, ayirish, qiyoslash, sonlar oralig‘ini aniqlash kabi amallarda
muammoga duch kelmaydi. Raqamli texnologiyalar va interaktiv usullarga
tayanib tuzilgan mashg‘ulotlar o‘quvchilarning darsga bo‘lgan qiziqishini
oshirib, bilimni ongli va mustahkam tarzda egallashiga xizmat qiladi. Shu bois
mazkur kurs ishi nafaqat nazariy asoslar, balki real pedagogik faoliyat uchun
ham katta ahamiyatga egadir.
Kurs ishi mavzusining obyekti Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida son
tushunchasini shakllantirish jarayoni.
Kurs ishi mavzusining predmeti 100 ichida sonlarni nomerlashga o‘rgatish
usullari, metodik yondashuvlar va o‘qitish samaradorligi.

5Kurs ishi mavzusining maqsadi Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga 100
ichida sonlarni nomerlashni o‘rgatish bo‘yicha samarali metodlarni aniqlash,
tahlil qilish va pedagogik jarayonda qo‘llashga oid tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining vazifalari Son va raqam tushunchasining psixologik
hamda pedagogik asoslarini tahlil qilish; 100 ichida sonlarni o‘rgatishning
mavjud metodikasini o‘rganish; Interfaol va raqamli vositalar asosida sonlarni
nomerlashni o‘rgatish usullarini aniqlash; O‘quvchilarning nomerlashga oid
ko‘nikmalarini baholash usullarini ishlab chiqish; Amaliy dars ishlanmalarini
ishlab chiqish va tavsiyalar berish.
Kurs ishi mavzusining metodlari Kurs ishida quyidagi metodlar
qo‘llaniladi: Taqqoslash va tahlil qilish metodi; Kuzatuv va diagnostika metodi;
Statistik ma’lumotlarni umumlashtirish; Dars ishlanmalari asosida eksperiment
usuli;Pedagogik tajriba asosidagi baholash metodi;
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, 4 bo’limdan , xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

61. 100 ichida sonlarni nomerlashning ilmiy-asosiy yondashuvlari
Matematik tafakkurning shakllanishi inson intellektining erta rivojlanish
bosqichlarida, ayniqsa, boshlang‘ich ta’lim davrida boshlanadi. Shu sababli son
tushunchasini to‘g‘ri o‘zlashtirish, ularni tartiblash va nomerlay olish
o‘quvchining butun matematik rivoji uchun poydevor vazifasini bajaradi. 100
ichida sonlarni nomerlash — bu faqatgina ketma-ketlikni yod olish emas, balki
matematik bog‘liqliklar, sonlar oralig‘i, tartibiy tafakkur, mantiqiy fikrlash va
qiyoslash kabi ko‘nikmalarni shakllantirishga olib keluvchi murakkab
pedagogik jarayondir.Nazariy jihatdan olganda, son tushunchasi inson
tafakkurida abstrakt tushuncha sifatida shakllanadi. Ularning ifodalanishi
raqamlar orqali amalga oshiriladi. Raqamlar — sonlarni belgilovchi belgilar
tizimi bo‘lsa, sonlar — miqdoriy va tartibiy xususiyatga ega bo‘lgan matematik
ob’ektlardir. Bolalarda son tushunchasi dastlab sezgi va tajriba asosida
shakllanadi. Masalan, bola uchta olmani ko‘rsa, “uch” miqdorini anglaydi.
Keyinchalik bu miqdor til orqali “uch” degan atama bilan mustahkamlanadi va
raqamlar vositasida belgilanadi.Vigotskiy va Bruner kabi psixologlarning
fikricha, bola uchun sonni tushunish — bu mantiqiy rivojlanish bosqichlarining
muhim elementidir. Vigotskiyning "yaqin rivojlanish zonasi" nazariyasiga
ko‘ra, bola mustaqil anglamaydigan bilimlarni kattalar yoki tajribali tengdoshlar
yordamida o‘zlashtiradi. Shu nuqtai nazardan, 100 ichida sonlarni nomerlashga
o‘rgatish — bu bolaga kattalar (ya'ni o‘qituvchi) tomonidan berilgan yordam
orqali mantiqiy bilimni bosqichma-bosqich egallashidir. 2
Boshlang‘ich ta’limda sonlar ikki asosiy ma’noda ko‘rib chiqiladi: miqdoriy
va tartibiy. Miqdoriy yondashuvga ko‘ra, sonlar predmetlar to‘plamini bildiradi:
5 ta olma, 8 ta daftar va hokazo. Tartibiy yondashuvda esa sonlar ketma-
ketlikdagi o‘rinni bildiradi: 1-o‘rin, 2-o‘rin, 3-o‘rin. Aynan 100 gacha sonlarni
nomerlash mashg‘ulotlarida bu ikki yondashuv uyg‘unlashadi: o‘quvchi bir
2
Tursunov, M. “Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi”. – Toshkent: Fan va
texnologiya, 2022. – 196 b.

7tomondan sanaydi, ikkinchi tomondan sonlarning o‘rnini tushunadi.Darsliklar
va metodik qo‘llanmalarda 100 ichida sonlarni o‘rgatish jarayoni 10-lik
sistemaga asoslangan holda olib boriladi. Bunda bolalar dastlab 0 dan 10 gacha,
keyin 20 gacha, so‘ng 100 gacha sonlarni bosqichma-bosqich o‘zlashtiradi. Har
10-likda sonlar sonlar oralig‘i, juft-toqlik, qo‘shish-ayirish, ketma-ketlik, teskari
sanash kabi faoliyatlar bilan birga beriladi. Bu esa nomerlashni shunchaki
yodlash emas, balki mantiqiy tahlil qilish jarayoniga aylantiradi.
Jadval: 100 ichida sonlarni nomerlashga oid ilmiy-asosiy yondashuvlar
tahlili
Yondashuv
turi Asoschilari /
Nazariyasi Asosiy g‘oya O‘quv jarayoniga
ta’siri
Psixologik
yondashuv L.S.
Vigotskiy, J.
Piaget Bolaning mantiqiy
tafakkurini
rivojlantirish, yaqin
rivojlanish zonasi
nazariyasi Son tushunchasini ongli
idrok etishga
yo‘naltiradi, ketma-
ketlikni tushunishni
osonlashtiradi
Didaktik
yondashuv Davlat ta’lim
standartlari,
metodik
qo‘llanmalar 10 lik asosida
bosqichma-bosqich
o‘rgatish 0–100 oralig‘ini
sistematik tartibda
egallashga yordam
beradi
Konstruktivistik
yondashuv J. Bruner, D.
Ausubel O‘quvchi o‘z
tajribasi orqali
bilimni o‘zlashtiradi Ko‘rgazmali vositalar va
o‘yinlar orqali faol
o‘rganishga turtki beradi
Sensorli-ta’lim
yondashuvi M. Montessori Sezgi orqali sonni
tushunishga
asoslangan Raqam kartochkalari,
fizik ob’ektlar
yordamida o‘quvchilar
sonlarni idrok etadi
Lingvistik
yondashuv Tilshunos-
pedagoglar Sonlarni aytish,
nomlash va So‘zlashuv va fikr
ifodalash orqali

8 tartiblashtirish
orqali muloqot
qobiliyatini
rivojlantirish matematik tafakkur bilan
til o‘rtasida bog‘liqlik
yaratadi
Raqamli-ta’lim
yondashuvi Zamonaviy
pedagogika Interaktiv
texnologiyalar
orqali o‘rganish QR-kod, test
platformasi,
animatsiyalardan
foydalanib darsni
qiziqarli qilish
Pedagogikadagi konstruktivizm nazariyasiga ko‘ra, o‘quvchilar bilimni o‘z
tajribasi orqali o‘rganadi. Shu bois, 100 ichida sonlarni nomerlashni o‘rgatishda
ko‘rgazmali vositalar, interfaol o‘yinlar, manipulyativ materiallar (masalan:
raqam kartochkalari, bloklar, kubiklar) juda katta ahamiyat kasb etadi. Bolaning
sonlar bilan o‘zaro faoliyatda bo‘lishi orqali mantiqiy fikrlash shakllanadi. Har
bir nomerlangan son bola ongida belgilangan joyga ega bo‘ladi va u ketma-
ketlikdagi boshqa sonlar bilan bog‘liq tarzda xotirada saqlanadi.Shuningdek,
100 ichida sonlarni nomerlash bolaning fazoviy tafakkurini ham rivojlantiradi.
Sonlar oralig‘ini tasavvur qilish, ularni qiyoslash, ortidan keladigan yoki undan
oldingi sonni aniqlash kabi mashqlar orqali bolada umumlashtirish, tahlil qilish
va ketma-ketlikni saqlash qobiliyatlari ortadi. Bu esa keyingi bosqichdagi
matematik mavzular — arifmetik amallar, sonlar bo‘yicha ifodalar, masalalar
yechimi kabi murakkab faoliyatlar uchun tayyorgarlik yaratadi. 100 ichida
sonlarni nomerlashning ilmiy-asosiy yondashuvlari bolani tafakkur jihatdan
rivojlantirish, mantiqiy, matematik va fazoviy ko‘nikmalarini mustahkamlashga
xizmat qiladi. Bu jarayonda psixologik, didaktik va lingvistik yondashuvlarning
uyg‘unligi o‘quv jarayonining muvaffaqiyatli kechishini ta’minlaydi. Endi esa
bu yondashuvlarning amaliy metodlar bilan qanday uyg‘unlashishini tahlil
qilamiz.

9100 ichida sonlarni nomerlashni o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarni faol
ishtirokga jalb qilish, ularning shaxsiy bilim darajasidan kelib chiqib metodlarni
moslash, darsning samaradorligini sezilarli darajada oshiradi. Amaliy
yondashuvlar shundan iboratki, o‘quvchilarda son tushunchasini real harakatlar,
ko‘rgazmalilik, o‘yin va mashqlar orqali shakllantirish mumkin bo‘ladi.
Darsning boshidanoq, o‘qituvchi o‘quvchilarning e’tiborini sonlarga qaratishi,
ularni motivatsiyalashga xizmat qiluvchi savollar bilan darsga kirishishi
maqsadga muvofiq. Misol uchun, sinfda: “Bolalar, bugun necha kishi darsga
keldi?”, “Qaysi sanani yozaylik?”, “Nechanchi raqamni ko‘rmoqdasiz?” kabi
savollar orqali sonlarga doir faoliyat boshlanishi mumkin. Keyingi bosqichda,
darsda ko‘rgazmali vositalar, ya’ni raqamli chiziqlar, kartochkalar, magnitli
raqamlar, yoki interaktiv doskadagi raqamlar orqali 100 ichida sanash
mashqlari amalga oshiriladi. Ayniqsa, 10 tadan iborat raqamlar guruhini
bosqichma-bosqich o‘rgatish (0–10, 10–20, 20–30...) didaktik jihatdan samarali
yondashuv hisoblanadi. Har bir bosqichda o‘quvchilar bilan juft-sonlar va toq-
sonlarni ajratish, sonlar oralig‘ida qiyoslash, ko‘paytirishdan oldin teskari
sanash, o‘zidan keyingi va oldingi sonni aniqlash, oraliqdagi sonlarni topish
kabi mashqlar bajariladi. Bu esa faqat yodlashga emas, balki mantiqiy
fikrlashga asoslangan ko‘nikmalarni rivojlantiradi. 3
Amaliy yondashuvlarda o‘yin elementlarining o‘rni beqiyosdir. Boshlang‘ich
sinf o‘quvchisi uchun o‘yin — bu bilim olishning asosiy shakli bo‘lib xizmat
qiladi. “Son poygasi”, “Topilgan son”, “Yo‘qolgan raqam”, “Raqamni davom
ettir”, “Qaysi guruh ko‘proq teskari sanaydi?” kabi topshiriqlar orqali
o‘quvchilar sonlar ustida mustaqil faoliyat olib boradilar. Ayniqsa, juft-toq
raqamlar o‘rtasida farqni tushunishga qaratilgan “to‘pni juft sonlarga uzat” kabi
harakatli o‘yinlar bolalarda faollik va diqqatni uyg‘otadi. Bunday o‘yinli
faoliyatlar ko‘pincha kichik guruhlarda yoki juftlikda tashkil etiladi, bu esa
3
Karimova, G. “Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning son tushunchasini shakllantirish”. –
Toshkent: Ilm Ziyo, 2021. – 143 b.

10o‘quvchilar o‘rtasida muloqot va hamkorlikni kuchaytiradi. Guruhda ishlash
metodikasi o‘quvchilarda liderlik, fikr almashish, raqobatbardoshlik va
mas’uliyat hissini oshiradi. Darsda guruhli ishni tashkil qilish uchun har bir
guruhga maxsus topshiriq berish mumkin: masalan, birinchi guruh 1 dan 50
gacha sanaydi, ikkinchisi teskari sanaydi, uchinchi guruh esa faqat toq
raqamlarni sanaydi. Har bir guruh o‘z ishini sinf oldida taqdim etadi, bu esa
o‘quvchilarning nutqiy faolligini oshiradi.
Raqamli texnologiyalar asosidagi yondashuvlar ham bugungi kunda alohida
ahamiyat kasb etadi. “Khan Academy Kids”, “LearningApps”, “Matific”, “Live
Worksheets” kabi platformalarda sonlar bilan bog‘liq topshiriqlarni ekranda
bajarish, ularni audio orqali eshitish va vizual effektlar bilan mustahkamlash
imkoniyati mavjud. Bunday raqamli muhitda o‘quvchi darsga bevosita
bog‘langan holda interaktiv ishtirok etadi. QR-kodlar orqali tezkor kirish
mumkin bo‘lgan mini-o‘yinlar, misollar to‘plami, videodarslar esa bolada
darsga bo‘lgan qiziqishni keskin oshiradi. Masalan, darslikdagi topshiriqni QR-
kod orqali ochib, u orqali teskari sanash mashqini bajarish — bu o‘quvchining
o‘ziga mustaqil tarzda bilim olish imkonini beradi. Interaktiv darsliklar esa
bolalarda nazariy tushunchalarni real hayotga bog‘lash imkonini beradi:
“Marketdagi mahsulotlar narxini 1 dan 100 gacha tartiblash”, “Tug‘ilgan
kuniga nechta sovg‘a olganini sonlar bilan ifodalash” kabi hayotiy misollar son
tushunchasini hayotga bog‘lashga xizmat qiladi.
Yana bir muhim didaktik usul — bu bolalarning individual qobiliyatlariga
asoslangan topshiriqlar berishdir. Har bir bolaning o‘z rivojlanish tezligi bor:
ayrim o‘quvchilar 100 gacha sanashni bemalol bajara olsa, boshqalar 20 gacha
sonlarni ham noto‘g‘ri tartibda aytishi mumkin. Shu sababli o‘qituvchi
differensial yondashuv asosida individual kartochkalar, turli darajadagi
topshiriqlar va ko‘makchi usullarni qo‘llashi kerak. Masalan, bir o‘quvchiga 1
dan 10 gacha sonlarni sanash topshirig‘i berilsa, boshqasiga esa har beshtadan
sanab borish (5, 10, 15, ...) topshirilishi mumkin. Bu metod o‘quvchilarning

11qiziqishini pasaytirmasdan, ularning qobiliyatiga moslashtirilgan ta’lim
berishga yordam beradi. Bunday faoliyatda o‘quvchi o‘z yutuqlarini ko‘radi,
muvaffaqiyatdan quvonadi va o‘ziga bo‘lgan ishonchi ortadi. 4
Bundan tashqari, tahliliy-tanqidiy fikrlashga yo‘naltirilgan topshiriqlarni
kiritish dars samaradorligini yanada oshiradi. Misol uchun, “15 sonidan keyin
qanday son keladi?”, “Qaysi son 45 va 47 orasida?”, “99 dan keyingi son
nima?” kabi savollar o‘quvchini mantiqiy izlanishga undaydi. Bunday savollar
bir qarashda oddiy ko‘rinsa-da, bolaning fikrlash mexanizmini faollashtiradi,
izchil tafakkurini shakllantiradi. Sonlar qatorida ko‘rsatkichlar orqali masofani
aniqlash (masalan: 10 va 20 oralig‘idagi sonlar), chegarani belgilash, ketma-
ketlikni to‘g‘rilash kabi topshiriqlar esa o‘quvchilarning matematik
tushunchalarni real hayot bilan bog‘lashiga xizmat qiladi.100 ichida sonlarni
nomerlashga oid amaliy-didaktik yondashuvlar sinfda o‘quv jarayonining tabiiy
va samarali kechishini ta’minlaydi. O‘qituvchi bu jarayonda nazariy bilimlardan
tashqari, o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini, individual ehtiyojlarini, dars
davomida faollik darajasini ham inobatga olgan holda metodik yondashuvlarni
uyg‘unlashtirishi zarur. Barcha bu usullar – ko‘rgazmali vositalar, o‘yinli
metodlar, raqamli texnologiyalar, guruhli ishlash, savol-javoblar, ko‘p bosqichli
mashqlar – yagona maqsadga yo‘naltirilgan: o‘quvchida mustahkam, izchil,
ongli son tushunchasini shakllantirish. Bunday ta’lim bolaga faqat raqamlarni
emas, balki matematik fikrlashni, tartib, intizom, aniqlik va xulosa chiqarish
qobiliyatini o‘rgatadi. Shu bois 100 ichida sonlarni nomerlashni to‘g‘ri va puxta
o‘rgatish boshlang‘ich ta’limning eng muhim ustunlaridan biri hisoblanadi.
2. Boshlang‘ich ta’limda nomerlashga o‘rgatishning metodik asoslari
4
Ne’matova, M. “Boshlang‘ich ta’limda didaktik o‘yinlardan foydalanish metodikasi”. –
Toshkent: Iste’dod, 2019. – 127 b.

12Boshlang‘ich ta’lim bosqichi o‘quvchining ilm-fanga bo‘lgan munosabatini
shakllantiradigan asosiy davr hisoblanadi. Ayniqsa, matematika faniga oid ilk
bilimlar, xususan, son tushunchasi va ularni nomerlash ko‘nikmalari bolalarda
mantiqiy tafakkur, izchillik, tartib-intizom va matematik madaniyatni
shakllantirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Shu boisdan, 100 ichida sonlarni
nomerlashga o‘rgatish jarayonida metodik asoslar o‘qituvchining pedagogik
yondashuvi, dars strukturasi, o‘quvchilarning yosh psixologiyasiga mos
didaktik materiallar tanlashi orqali belgilab olinadi. Nomerlashga oid
ko‘nikmalarni shakllantirishda birinchi navbatda 10 lik sanoq tizimiga
asoslangan yondashuv qo‘llaniladi. Ya’ni, o‘quvchilar dastlab 0 dan 10 gacha
bo‘lgan sonlar ustida ishlaydi, keyin 20 gacha, so‘ng bosqichma-bosqich 100
gacha kengaytiriladi. Bunday yondashuv matematik mantiq asosida ketma-
ketlik, tartib va raqamlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni izchil ochib beradi. 5
Boshlang‘ich ta’limda matematik tushunchalarni shakllantirish jarayonida
sonlarning ikki asosiy — miqdoriy va tartibiy ma’nosini to‘g‘ri tushuntirish va
chuqur o‘zlashtirish pedagogik nuqtayi nazardan nihoyatda muhim hisoblanadi.
Miqdoriy yondashuv sonlarni ob’ektlar miqdorini ifodalovchi vosita sifatida
qaraydi. Ya’ni, necha dona, qancha miqdorda degan savollarga javob beruvchi
sonlar “miqdoriy sonlar” bo‘lib, ular bola uchun atrofdagi voqelikni
tasniflashda yordam beradi. Masalan, “5 ta olma”, “3 ta daftar”, “10 dona shar”
kabi ifodalar orqali bola sonni jismoniy ob’ektlar bilan bog‘lab tushunadi.
Tartibiy yondashuv esa sonlarning ketma-ketlikdagi o‘rnini ko‘rsatadi.
Masalan, “5-o‘rin”, “2-navbat”, “7-raqamli o‘quvchi” kabi iboralar sonning
ma’lum bir tartibdagi holatini bildiradi. Bu ikki ma’no bolalar tafakkurida tabiiy
ravishda rivojlanmaydi, balki o‘qituvchi tomonidan ataylab tanlangan metodik
yondashuvlar orqali shakllantiriladi. Chunki ko‘p hollarda o‘quvchilar bu ikki
ma’noni chalkashtirib yuborishi mumkin: “uchinchi bola” va “uchta bola”
5
Nazarova, M. “Boshlang‘ich sinf matematika darslarida innovatsion yondashuvlar”. –
Andijon: Ziyo Nashr, 2020. – 154 b.

13degan ifodalar bir-biridan keskin farqlanadi va har biri alohida tushuncha talab
qiladi. Shu bois metodik asoslarda bu ikki son yondashuvini ajratish va har
birini alohida izohlay olish pedagogik jarayonning eng nozik nuqtalaridan
biridir.
O‘quvchilar bu ikki yondashuvni amaliy mashg‘ulotlar orqali egallaydilar.
Misol uchun, o‘qituvchi sinfda beshta qog‘oz guldon qo‘yib, “nechta guldon
bor?” deb so‘rasa, bu miqdoriy son bilan bog‘liq savol bo‘ladi. Agar o‘qituvchi:
“Qaysi guldon uchinchi o‘rinda turibdi?” deb so‘rasa, bu esa tartibiy
yondashuvga doir faoliyat bo‘ladi. Shu tarzda, o‘quvchilar miqdorni sanash
orqali, tartibni esa sonlar ketma-ketligini ifodalash orqali farqlab o‘rganadilar.
Bu ikki yondashuvni o‘rgatishda metodik asoslar ko‘rgazmalilik, harakatli
faoliyat, taqqoslash, guruhlash, ifodalash va tushunchani tahlil qilishga
qaratilgan. Ko‘rgazmali vositalar — bu jarayonning ajralmas qismi hisoblanadi.
Masalan, raqam yozilgan kartochkalar yordamida bola raqamlarni farqlaydi,
ularning ketma-ket joylashuvini aniqlaydi. Shu bilan birga, magnitli doskada
raqamlar orqali sonlar tartibi tashkil etiladi, o‘quvchi ularni to‘g‘ri joylashtiradi.
Son chiziqlari vositasida bola har bir sonning oldingi va keyingi sonini ko‘radi,
bu esa tartibiy yondashuvni chuqurlashtiradi.
Dars jarayonida o‘yin usullarining ham o‘rni muhim. Masalan, “tartib
raqamini top”, “sanab top”, “birinchi kim topadi?” kabi o‘yinlar orqali
o‘quvchilar sonlar ketma-ketligini tezlik bilan anglaydi. Miqdoriy yondashuvga
doir mashqlarda esa, o‘qituvchi: “Nechta qalam bor?”, “Qaysi guruhda ko‘proq
kitob bor?”, “Nechta do‘stni sanash mumkin?” kabi savollar orqali bolani sonni
real hayotiy holatlar bilan bog‘lab fikrlashga undaydi. Bu orqali bola har bir
sonni muayyan miqdoriy holatga bog‘lab tushunadi va uni nutqda to‘g‘ri
qo‘llay boshlaydi. Tartibiy yondashuvga doir topshiriqlarda esa, o‘quvchilardan
navbatdagi sonni aniqlash, qaysi o‘quvchi nechinchi bo‘lib keldi, qaysi kitob
javonda nechinchi turgani haqida savollar berish orqali sonlarning tartibdagi
o‘rnini aniqlashga o‘rgatiladi. Vizual eslatmalar (masalan, sonlar chizig‘i),

14jismoniy harakatlar (qatorga turish, sonlar bo‘yicha joylashish), hamda og‘zaki
ifodalar (sonlarni aytib sanash, navbatni belgilash) birgalikda qo‘llansa, bu ikki
yondashuvning mantiqiy asoslari o‘quvchilarda kuchli tarzda shakllanadi.
Ko‘rgazmalilik, taqqoslash va nutqiy faoliyatni birlashtirgan metodik
yondashuv bolada sonlarning nafaqat shaklini, balki mazmunini, amaliy
qo‘llanishini anglashiga xizmat qiladi. Shuningdek, bu yondashuvlar asosida
bolalarda matematik fikrlashga tayanch bo‘ladigan asosiy ko‘nikmalar —
tasniflash, guruhlash, sonlar oralig‘ini anglash, ketma-ketlikni tahlil qilish, va
sonlarning tartibiy o‘rnini mustahkamlash singari faoliyatlar shakllanadi. Shu
sababli, boshlang‘ich ta’limda sonlarning miqdoriy va tartibiy yondashuvlarini
to‘g‘ri metodik asosda berish — bu kelgusidagi arifmetik operatsiyalar, masala
yechish, ifoda tuzish va hatto grafik tafakkurga tayyorlov bosqichidir. Bunday
yondashuvlar o‘quvchini mustahkam, asosli, hayotiy va ongli bilimga olib
boradi.
Metodik yondashuvlarning muhim bir yo‘nalishi – bu faol o‘qitish usullari,
ya’ni bolani o‘rganish jarayonida passiv emas, balki faol ishtirokchi sifatida jalb
qilishdir. Bunga misol tariqasida interfaol o‘yinlar, guruhli topshiriqlar, “fikrlar
almashinuvi” va “savol-javob” metodlarini keltirish mumkin. O‘quvchi faqat
o‘qituvchining aytganini takrorlamaydi, balki mustaqil fikrlaydi, o‘z fikrini
bayon qiladi, noto‘g‘ri javoblarni tahlil qiladi va xatolar ustida ishlaydi. Bu
metodlar orqali nomerlash ko‘nikmalari chuqurlashtiriladi, bolada mustaqillik
hissi va o‘zini baholash qobiliyati rivojlanadi. Misol uchun, “Qaysi son 25 va
27 orasida?”, “Qaysi son 15 dan 5 ortiq?” kabi savollar orqali o‘quvchi ketma-
ketlik va qiyoslashda faol ishtirok etadi.
Boshlang‘ich ta’limda sonlarni o‘rgatishda differensial yondashuv — bu
o‘quvchilarning individual o‘ziga xosliklarini, bilim darajasi, psixologik holati
va rivojlanish sur’atlarini hisobga olgan holda o‘quv jarayonini tashkil etishdir.
Bu metodik asos o‘qituvchidan chuqur kuzatuvchanlik, tahliliy fikrlash va
o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasiga mos topshiriqlarni shakllantira olish

15kabi yuqori pedagogik mahoratni talab etadi. Ta’limda barcha o‘quvchilar bir
xil darajada fikrlamaydi, ularning matematik bilimlarni o‘zlashtirish tezligi ham
farqlanadi, shu bois darsni bir xil tempda olib borish ayrim bolalarda orqada
qolish holatini yuzaga keltiradi. Ayniqsa, 100 ichida sonlarni nomerlashni
o‘rgatishda bu tafovutlar yaqqol ko‘zga tashlanadi. Kimdir allaqachon 1 dan 50
gacha bemalol sanashi mumkin bo‘lsa, yana kimdir hali 10 atrofidagi sonlarni
chalkashtirib yuboradi. Shunday paytda o‘qituvchining differensial yondashuvi
o‘z samarasini beradi. 6
Bu yondashuvda o‘quvchilarga bir vaqtning o‘zida turli murakkablik
darajasiga ega topshiriqlar taklif etiladi. Misol uchun, boshlang‘ich darajadagi
o‘quvchilarga 1 dan 10 gacha bo‘lgan sonlarni tartiblash yoki teskari sanash
kabi oddiy mashqlar beriladi. O‘rta darajadagilar uchun 10 dan 50 gacha
bo‘lgan sonlar ustida juft va toq sonlarni ajratish, ularning orasidagi farqni
aniqlash, teskari sanash va qiyoslash kabi vazifalar tavsiya etiladi. Yuqori
darajadagi o‘quvchilar esa murakkabroq topshiriqlar — masalan, ikki xonali
sonlar orasida oraliqni aniqlash, sonlar oralig‘ida yetishmayotgan sonni topish,
sonlar ustida amaliy masalalar yechish kabi faoliyatlar bilan shug‘ullanadi. Har
bir o‘quvchi uchun alohida ish varaqlari, rangli kartochkalar yoki planshetli
interaktiv topshiriqlar to‘plami tuzilsa, ular o‘z darajasiga mos bilimni
chuqurroq egallaydi. Bu orqali har bir bola o‘z qobiliyatiga mos ta’lim oladi,
natijada uning darsdagi ishtiroki faollashadi, o‘ziga bo‘lgan ishonchi ortadi.
Differensial yondashuvning yana bir afzalligi — bu o‘quvchilar o‘rtasidagi
ijobiy raqobat va sog‘lom taqqoslash muhitini yaratishidir. Masalan, dars
oxirida har bir guruh yoki individual o‘quvchi o‘z bajarilgan topshiriqlar soni,
aniqligi yoki tezligi bo‘yicha rag‘batlantirilsa, bu bolalarni yanada harakatchan,
faol va bilim olishga qiziqqan holatga olib keladi. Ammo bu taqqoslash
konstruktiv bo‘lishi lozim, ya’ni past darajadagi o‘quvchilar kamchilik uchun
6
Naimova, N. “Matematika darslarida differensial yondashuv asoslari”. – Buxoro: Barkamol
Avlod, 2020. – 110 b.

16emas, harakat va intilishi uchun e’tirof etilishi kerak. O‘qituvchi bunda
pedagogik ehtiyotkorlik bilan yondashib, har bir bolaning yutuqlarini alohida
e’tirof etadi. Shu tarzda, differensial yondashuv faqat bilim darajasiga qarab
topshiriqlar taqdim etish emas, balki darsdagi tarbiyaviy, axloqiy va ruhiy
muvozanatni saqlashga ham xizmat qiladi.
Bu metod boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari uchun ayniqsa foydalidir, chunki
bu davrda bolalar faollikka, individual e’tiborga, mustaqil ishlashga o‘rgatiladi.
Har bir bolaning rivojlanishiga individual e’tibor berilgan sinfda dars faollik
bilan o‘tadi, topshiriqlar izchil bajariladi, bilimlar esa ko‘p holatda mustahkam
bo‘ladi. Shu bois 100 ichida sonlarni nomerlashni o‘rgatishda differensial
yondashuv dars sifatining kafolati bo‘lib xizmat qiladi. Bu yondashuv asosida
o‘qituvchi nafaqat metodik jihatdan yuqori saviyada dars o‘tadi, balki har bir
o‘quvchining ehtiyojini inobatga olib, adolatli va samarali ta’lim muhitini
yaratadi.
Metodik asoslarda yana bir yo‘nalish – bu raqamli vositalardan foydalanishga
qaratilgan. Raqamli texnologiyalar orqali o‘quvchilar sonlar ustida amaliy
topshiriqlarni bajarar ekan, bu ularning mustaqil ishlashini, savolga darhol
javob olishini, xatolarni tuzatishini va ayni paytda vizual esda saqlashini
kuchaytiradi. Elektron darsliklar, planshetlarda ishlaydigan o‘yinlar, QR-kod
orqali ochiladigan testlar, interaktiv doskalardagi dars ko‘rsatmalari bu borada
samarali vositalardir. Masalan, o‘quvchi planshetda 1 dan 100 gacha sonlar
chizilgan o‘yin oynasida har bir bosilgan sonni tahlil qiladi, ularni ketma-ket
bosib sanaydi, teskari tartibda sanash uchun raqamlarni ajratib
oladi.boshlang‘ich ta’limda 100 ichida sonlarni nomerlashni o‘rgatish uchun
tanlanadigan metodik asoslar o‘qituvchining didaktik mahoratini, bolalarning
yosh psixologiyasini, texnologik imkoniyatlarni va zamonaviy pedagogik
yondashuvlarni birlashtirgan holda amalga oshirilishi zarur. Bu metodlar orqali
o‘quvchi sonlarni nafaqat yodlaydi, balki ularni mantiqiy tahlil qiladi, ketma-
ketlikda tartiblaydi, teskari sanaydi, juft va toq sonlarni ajratadi, ularni ifoda va

17masalalarda ishlatishga tayyor bo‘ladi. Shu sababli 100 ichida sonlarni
nomerlashni metodik asoslar orqali puxta o‘rgatish boshlang‘ich sinf matematik
ta’limining tayanch poydevorlaridan biri sifatida qaraladi.
3 . Amaliy mashg‘ulotlarda sonlarni nomerlash faoliyati
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan olib boriladigan amaliy mashg‘ulotlar
matematik savodxonlikning shakllanishida, xususan 100 ichida sonlarni
nomerlash bo‘yicha mustahkam ko‘nikmalar hosil qilishda asosiy omillardan
biri hisoblanadi. O‘quvchi dars jarayonida faqat nazariy tushunchalar asosida
emas, balki bevosita ishtirok, harakat, tajriba, ko‘rish, eshitish va his qilish
asosida bilimni egallaganida bu bilimlar uzoq muddat esda saqlanadi,
ko‘nikmaga aylanadi. Aynan shunday tajriba asosida o‘zlashtiriladigan faoliyat
– bu amaliy mashg‘ulotlardir. Amaliy mashg‘ulotlar orqali o‘quvchi sonlar
orasidagi munosabatni mustaqil tushunadi, ularni ketma-ketlikda sanaydi,
teskari tartibda aytadi, to‘g‘ri joylashtiradi, qiyoslaydi va guruhlarga ajratadi.
Bu faoliyat o‘qituvchi tomonidan mohirona tashkil etilgandagina samarali natija
beradi. 7
Boshlang‘ich sinf matematika ta’limida o‘quvchilarda 100 ichida sonlarni
nomerlash ko‘nikmasini shakllantirishda dars mashg‘ulotlarini bosqichma-
bosqich, ya’ni oddiydan murakkabga qarab rejalashtirish tamoyili ustuvor
metodik prinsip hisoblanadi. Bu tamoyil bolalarning yosh xususiyatlari, bilish
darajasi, tafakkur shakllanishi va yod olish imkoniyatlari bilan uzviy bog‘liq
bo‘lib, o‘quvchining asta-sekinlik bilan yangi bilimlarni egallashiga,
o‘zlashtirishni mustahkamlashiga xizmat qiladi. Darslarning boshlanishida
o‘qituvchi 1 dan 10 gacha bo‘lgan sonlar bilan ishlashni yo‘lga qo‘yadi: ularni
ketma-ket aytish, yozish, sanash, qiyoslash, tartiblash kabi eng sodda faoliyatlar
orqali sonlar haqida dastlabki tasavvurlar beriladi. Bu bosqichda mashqlar
7
Saidova, N. “Raqamli texnologiyalar yordamida matematika o‘qitish”. – Samarqand:
Intellekt Press, 2023. – 118 b.

18bolalar uchun tanish hayotiy tajribalar bilan bog‘lanadi – barmoqlar yordamida
sanash, o‘yinchoqlarni sonlash, stol ustidagi predmetlarni ketma-ket tartibda
joylashtirish kabi usullar qo‘llaniladi.
Ushbu dastlabki bosqichda eng ko‘p qo‘llaniladigan vositalar – bu rangli
kubiklar, tayoqchalar, qum soatlari, barmoqlarni ko‘rsatish, sanash qo‘shiqlari
kabi ko‘rgazmali va eshituv-harakatli resurslardir. O‘quvchilar sonlarni faqat
ko‘rish bilan emas, balki harakat, teginish va tovush orqali ham idrok etadi. Bu
esa o‘quvchining bilish faoliyatida turli analizatorlarni jalb qilish orqali bilimni
chuqurroq o‘zlashtirishiga sabab bo‘ladi. Darslarda 10 lik doiralarda son
tushunchasini chuqurlashtirish uchun har 10 raqamli bosqichda mashqlar
beriladi. Masalan, 1–10, 11–20, 21–30 va hokazo. Har bir bosqichda ilgari
o‘rganilgan bilimlar yangi bilim bilan bog‘lab mustahkamlanadi, bu esa sonlar
oralig‘ini idrok etish, tartibni saqlash, teskari sanash, oraliqni aniqlash kabi
mantiqiy faoliyatlarni shakllantiradi.
Keyingi bosqichda mashg‘ulotlar 20 dan 50 gacha kengaytiriladi. Bu yerda
o‘quvchi endilikda ikki xonali sonlar bilan ishlay boshlaydi, ularni to‘g‘ri
yozadi, o‘qiydi, sonlar oralig‘ini qiyoslaydi. Shu bosqichda metodik vositalar
biroz murakkablashadi. O‘quvchilarga son chiziqlari, raqamli yo‘lakchalar,
kattalashtirilgan magnitli raqamlar, plastik kartochkalar, aqlli doskalar, elektron
testlar orqali topshiriqlar taklif qilinadi. Ular turli yo‘nalishda: sanash,
tartiblash, guruhlash, ketma-ketlikni tiklash, yetishmayotgan sonni topish,
qiyoslash asosida tuziladi. Bu faoliyat o‘quvchilarning mantiqiy tafakkurini,
fazoviy tasavvurini va matematik muhokama qilish qobiliyatini rivojlantiradi.
Ayniqsa, bu bosqichda interaktiv doska yoki planshetda “surib joylashtir” yoki
“bo‘sh joyga to‘g‘ri sonni qo‘y” kabi topshiriqlar qo‘llanilsa, o‘quvchilar
o‘zlari to‘g‘ridan-to‘g‘ri harakat qilib, xatoni tuzatish imkoniyatiga ega
bo‘ladilar. Bu esa bilimni nafaqat yodlash orqali emas, balki amaliyotda tahlil
qilish orqali egallashga olib keladi.

19Eng so‘nggi bosqich – bu 100 gacha bo‘lgan sonlar oralig‘ida mustaqil
ishlash, sonlar ketma-ketligini suveren anglash va uni har xil kontekstlarda
qo‘llashdir. Bu bosqichda ko‘proq raqamli o‘yinlar, QR-kodlar orqali testlar,
mobil ilovalar, sonli jumboqlar, sharchalarga yozilgan raqamlar bilan ishlar,
hatto ochiq havoda tashkil etilgan “sonli stansiyalar” kabi metodik vositalar va
usullar tavsiya etiladi. O‘quvchilar uchun har bir son alohida shaklda (masalan,
geometrik shakl ichida yoki ob’ekt bilan bog‘langan holatda) berilib, ular
raqamni nomlash, ketma-ketligini topish, teskari sanash, guruhlash, qiyoslash,
va tartibni tiklash bilan shug‘ullanadilar. Dars jarayonida faoliyat shakli faqat
auditoriya bilan cheklanmaydi — koridorda, sport zalida yoki tabiatda “sanab
top” yoki “eng tez sanagan” kabi topshiriqlar asosida ochiq harakatli darslar
tashkil etilishi mumkin. Bu turdagi mashg‘ulotlar o‘quvchilarda jonlanish,
harakat va darsga bo‘lgan ijobiy ruhiy holatni kuchaytiradi. 8
Amaliy mashg‘ulotlarda sonlarni nomerlash faoliyatining yana bir muhim
jihati – bu o‘yinli shakllardir. O‘yinlar o‘quvchilar uchun eng qulay va tabiiy
o‘rganish vositasidir. Shuning uchun o‘qituvchi mashg‘ulotlarni rasmiylikdan
ko‘ra o‘yin, raqobat va topshiriqlar orqali tashkil etishi maqsadga muvofiq.
“Yo‘qolgan sonni top”, “Qaysi son oldin keldi?”, “Sanab chiqib yet”, “Teskari
sanash estafetasi”, “Sonlarni tartib bilan ter” kabi o‘yinlar orqali o‘quvchi
sonlar ketma-ketligi bilan ishlaydi. Bunday faoliyatlar guruhli, juftlikda yoki
yakka tartibda tashkil etilishi mumkin. Har bir o‘quvchi topshiriqda ishtirok
etadi, o‘z fikrini aytadi, natijasini izohlaydi. Bu esa o‘z navbatida matematik
tafakkurdan tashqari nutqiy faollikni, savolga javob berish ko‘nikmasini, fikrni
asoslab berishni ham shakllantiradi.
Boshlang‘ich sinfda 100 ichida sonlarni nomerlashga oid bilimlarni chuqur
egallashda, ayniqsa o‘quvchilarda tahliliy va fazoviy tafakkurni shakllantirishda
dars davomida tashkil etiladigan sonlarni joylashtirish faoliyati juda katta o‘rin
8
Xayrullayeva, D. “1-sinfda matematik savodxonlikni shakllantirish bosqichlari”. –
Namangan: Yangi Avlod, 2022. – 101 b.

20tutadi. Bu faoliyat nafaqat sonlarni yodlab olish yoki ketma-ket sanashni emas,
balki ularni tahlil qilish, bog‘liqlikni tushunish, to‘g‘ri tartiblash va guruhlarga
ajratish ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi. O‘quvchilar sonlar ustida
ishlayotganda ularning noto‘g‘ri joylashganini aniqlash, xatolikni ko‘rish, uni
to‘g‘rilash va sabablilik asosida izoh berish orqali matematik muloqotga
kirishadi. Masalan, dars davomida o‘qituvchi sinf doskasiga yoki ekranga 1 dan
100 gacha bo‘lgan sonlar ketma-ketligini joylashtirganida ulardan ba’zilari
ataylab noto‘g‘ri tartibda yoziladi. O‘quvchilarga “qayerda xatolik bor?”,
“qaysi son joyida emas?”, “tartib qachon buzilgan?” kabi savollar beriladi.
O‘quvchi sonlar oralig‘ini kuzatadi, ketma-ketlikni baholaydi, va xatoni
aniqlaydi. Bu esa faqat yodda saqlash emas, balki mustaqil tahlil qilish, fazoviy
joylashuvni anglash, e’tibor va mantiqiy izchillikni shakllantirishga olib keladi.
Joylashtirish mashqlarining yana bir turi — sonlarni guruhlarga ajratish
orqali tahlil qilishdir. O‘qituvchi o‘quvchilarga 1 dan 100 gacha bo‘lgan aralash
raqamlar berilgan kartochkalar to‘plamini taqdim etadi va “faqat juft sonlarni
chapga, toq sonlarni o‘ngga joylashtiring”, “5 ga karrali sonlarni belgilang”,
“10 tadan keyingi har beshinchi sonni tanlang” kabi topshiriqlarni beradi.
Bunday topshiriqlar o‘quvchini oddiy aytish, sanash doirasidan chiqaradi va
matematik toifalarga bo‘lish, tasniflash, qiyoslash, umumlashtirish kabi yuqori
tafakkur bosqichlariga olib chiqadi. Ayniqsa, sonlar ustida ushbu guruhlash
faoliyati raqamlar o‘rtasidagi mantiqiy bog‘liqlikni tushunishga yordam beradi.
Masalan, toq sonlar – 1, 3, 5, 7..., juft sonlar – 2, 4, 6, 8... kabi ketma-ketliklarni
o‘quvchi faqat yodlab emas, balki kuzatib, tasdiqlab va joylashtirib o‘rganadi.
Bunday tahliliy faoliyat o‘quvchilarda matematik tafakkurning chuqur
shakllanishiga, ayniqsa sababiy aloqalarni ko‘rish va tushuntirish
ko‘nikmasining rivojlanishiga xizmat qiladi. Bola faqat “bu noto‘g‘ri” deb
aytish bilan cheklanmay, balki “bu yerda 45 va 47 o‘rtasida 46 yo‘q, shuning
uchun tartib buzilgan” deb tushuntirishga o‘rganadi. Bu — tahliliy nutq, izohli
fikrlash va matematik muloqot elementlarining birgalikda shakllanishidir.

21Bundan tashqari, bu jarayonda o‘quvchilar sonlar oralig‘ida fazoviy
orientatsiyani ham egallaydilar. Ular bilishadi: qaysi son qayerda joylashgan,
qaysi sonlar bir-biriga yaqin, sonlar qanday ketma-ketlikda ortib boradi yoki
kamayadi. Bu esa ayniqsa keyingi bosqichdagi sonlar oralig‘idagi amallar, ifoda
va masalalarni yechishda ulkan tayanch bo‘lib xizmat qiladi.
Joylashtirish mashqlari o‘quvchilarning mustaqil fikr yuritish salohiyatini
ham rivojlantiradi. Ayniqsa, o‘quvchi “Nega bu sonni bu yerga
joylashtirding?”, “Qaysi mezon asosida ajratding?”, “Bu son boshqa guruhga
nega kirmaydi?” kabi savollarga izoh berganida, u faqat hisoblovchi emas, balki
tahlil qiluvchi, tushuntiruvchi va fikrini asoslovchi shaxs sifatida shakllanadi.
Bu ko‘nikmalar esa bolalarning nafaqat matematika, balki barcha fanlardagi
muvaffaqiyatining poydevoriga aylanadi. Shu sababli sonlarni joylashtirish
faoliyati – bu oddiy didaktik topshiriq emas, balki chuqur pedagogik-maqsadli
mashq bo‘lib, u o‘quvchi tafakkurini shakllantiruvchi vosita hisoblanadi. 9
Amaliy mashg‘ulotlarning yana bir shakli – bu darsdan tashqari faoliyatlarda
sonlar bilan ishlashdir. Masalan, matematik burchak tashkil etilishi, sonlar
bo‘yicha viktorinalar, matematik yo‘lakchalar, bayram va ochiq darslarda
raqamli tanlovlar tashkil etilishi mumkin. “Eng tez sanagan bola”, “Teskari
sanash bo‘yicha chempionat”, “Raqamli jumboqlar”, “Ketma-ketlikda xato top”
kabi tanlovlar bolalarda raqobat muhitini kuchaytiradi, o‘z bilimiga ishonch
hosil qilish, sahnada chiqish qilish, jamoa bilan ishlash kabi ko‘nikmalarni
shakllantiradi. Ushbu mashg‘ulotlarda o‘quvchilarni rag‘batlantirish uchun
stikerlar, yorqin baholar, kichik sovg‘alar yoki “raqamlar olimi” kabi unvonlar
joriy etilishi ularning ruhiy ko‘tarinkiligi va ishtirokchanligini yanada
kuchaytiradi.Shuningdek, amaliy mashg‘ulotlarda sonlarni real hayotiy holatlar
bilan bog‘lash juda muhim. Masalan, “Bozorda 3 ta olma, 2 ta nok sotib olindi.
Hammasi nechta?”, “Javonda 10 ta kitob bor, 3 tasi olib qo‘yildi. Nechta
9
Ubaydullayeva, M. “Boshlang‘ich sinflar uchun dars ishlanmalar to‘plami”. – Toshkent:
Tafakkur, 2021. – 203 b.

22qoldi?”, “Narsalarni tartib bilan sanab chiq” kabi vazifalar orqali o‘quvchi sonni
voqelik bilan bog‘laydi. Bu o‘z navbatida son tushunchasini abstrakt fikrdan
real hayotiy tafakkurga aylantiradi. O‘quvchi hayotdagi holatlarni sonlar orqali
ifodalashni o‘rganadi. Bu ko‘nikma keyinchalik masala yechish, arifmetik
amallarni bajarish va hayotdagi oddiy hisob-kitob ishlarini yuritishda juda zarur
bo‘ladi.
Amaliy mashg‘ulotlarda, ayniqsa boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan olib
boriladigan matematik faoliyatda raqamli texnologiyalarni tatbiq etish
zamonaviy ta’lim talablari bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, bu o‘quvchilarda
mavzuga bo‘lgan qiziqishni keskin oshiradi, dars samaradorligini esa bir necha
barobar kuchaytiradi. Chunki raqamli vositalar, xususan interaktiv doskalar,
planshetlar, mobil ilovalar orqali tashkil etilgan topshiriqlar o‘quvchini nafaqat
auditoriyadagi o‘rindig‘idan faol ishtirokchiga aylantiradi, balki uni mustaqil
o‘rganish, tez javob berish, natijani kuzatish va xatoni tuzatish imkoniyati bilan
ham ta’minlaydi. Ayniqsa, 100 ichida sonlarni nomerlashga oid mavzularda bu
vositalar o‘quvchiga sonlar ketma-ketligini ko‘rgazmali ko‘rinishda taklif etadi,
ular orasida ajratish, guruhlash, tahlil qilish kabi amaliy ko‘nikmalarni tezroq
va samaraliroq shakllantirishga yordam beradi.
Masalan, “Khan Academy Kids” mobil ilovasi orqali o‘quvchi 1 dan 100
gacha bo‘lgan sonlarni ketma-ket yoki teskari tartibda sanash, sonlar ustida
o‘yinli mashqlar bajarish, juft va toq sonlarni ajratish, xatolikni tuzatish kabi
faoliyatlarni mustaqil va takroriy tarzda amalga oshiradi. Bu platformada har bir
topshiriqga ovozli yo‘riqnoma, amaliy ko‘rsatmalar, rasm va harakat bilan
boyitilgan animatsiyalar biriktirilgan bo‘lib, bola bu topshiriqlarni bajarar ekan,
nafaqat sonlarni o‘rganadi, balki ko‘rish, eshitish va harakat orqali chuqur
tushunchaga ega bo‘ladi. “LearningApps” platformasi orqali esa o‘qituvchi
mustaqil mashg‘ulotlar yaratadi: misol uchun, raqamli ketma-ketlikni
to‘g‘rilash, sonlar qatorida yetishmayotgan raqamni tanlash, teskari tartibda

23sonlar joylashtirish kabi mashqlar real vaqtda bajariladi va o‘quvchi natijani shu
zahotiyoq ko‘radi.
Raqamli texnologiyalar orqali tashkil etilgan mashg‘ulotlar interaktiv
bo‘lgani uchun, bola darsda faqat tinglovchi emas, balki faol qatnashuvchi
bo‘lib ishtirok etadi. U tugmani bosadi, javob tanlaydi, harakat qiladi, xatoni
ko‘radi, uni tuzatadi va shu jarayonda bilimni amaliyot orqali egallaydi. Bunday
faoliyatlar o‘quvchida darsga nisbatan ijobiy munosabat, qiziqish, mustaqil
fikrlash, tanqidiy tahlil qilish, xatoni anglash va o‘z ustida ishlash kabi
fazilatlarni shakllantiradi. Ayniqsa, bolaga natija darhol chiqishi, muvaffaqiyatli
bajargan topshirig‘i uchun yulduzcha yoki audio mukofot berilishi — bu
pedagogik motivatsiya vositasidir. Bunday rag‘bat mexanizmlari o‘quvchining
darsdagi ishtirokini sezilarli darajada oshiradi.
Yana bir muhim jihat — bu raqamli vositalar yordamida individual
yondashuvni ta’minlash imkoniyatidir. Har bir o‘quvchi o‘z darajasiga mos
topshiriqni bajaradi: kimdir 1 dan 10 gacha sanaydi, boshqasi esa 50 dan 1
gacha teskari sanash bilan shug‘ullanadi. Shunday sharoitda o‘quvchilarning
biri-biriga taqlid qilmasdan, o‘z mustaqil faoliyatida yutuqqa erishishi mumkin.
Bunday mashg‘ulotlar davomida o‘quvchida xatolar ustida ishlash odati
shakllanadi, ya’ni u noto‘g‘ri bosgan javobni ko‘rib, o‘zi tuzatishga harakat
qiladi. Bu esa bolalarda mantiqiy tafakkur, sabr-toqat, xulosa chiqarish va
mas’uliyatni o‘z zimmasiga olish kabi muhim shaxsiy fazilatlarni rivojlantiradi.
Bundan tashqari, raqamli mashg‘ulotlar ko‘pincha vizual muhitda qurilgan
bo‘lgani sababli, bolalarda sonlarning fazoviy joylashuvi, ularning tartibi va
qiyosiy ko‘rinishi ancha tez shakllanadi. Masalan, 1 dan 100 gacha bo‘lgan
sonlar kvadrat shakldagi tarmoqda joylashgan bo‘lsa, o‘quvchi toq va juft
sonlarning o‘zaro joylashuvini ham sezadi, bu orqali u matematik aloqalarni
faqat sanash emas, balki fazoda ham tasavvur qilishga o‘rganadi. Bu esa darsni
an’anaviy metodlardan farqli ravishda ko‘proq esda qolarli va faol qiladi.

24100 ichida sonlarni nomerlashga oid amaliy mashg‘ulotlar boshlang‘ich sinf
o‘quvchisida sonlar ketma-ketligi, teskari tartib, to‘g‘ri joylashtirish, guruhlash,
qiyoslash, tartibiy va miqdoriy tahlil kabi chuqur ko‘nikmalarni shakllantirishda
muhim rol o‘ynaydi. O‘yinli metodlar, ko‘rgazmali vositalar, raqamli
texnologiyalar va real hayotiy misollar orqali boyitilgan mashg‘ulotlar bola
uchun darsni qiziqarli, faol va samarali jarayonga aylantiradi. Bu esa nafaqat
matematika fani, balki o‘quvchining umumiy tafakkuri, nutqi, muloqoti va
fikrni bayon qilish madaniyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
4. 100 ichida sonlarni nomerlashda uchraydigan muammolar va
yechimlar
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida 100 ichida sonlarni nomerlashni o‘rgatish
jarayonida o‘qituvchilar turli darajadagi psixologik, metodik, didaktik va
tashkiliy muammolarga duch keladilar. Bu muammolar birinchi navbatda
o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, ularning psixik rivojlanish darajasi, idrok
qilish va e’tiborining beqarorligi, dars jarayonidagi metodik vositalarning
noto‘g‘ri tanlanishi, hamda individual yondashuvning yetarli darajada
qo‘llanilmasligi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Ayniqsa, 100 ichida sonlarni
nomerlash — bu oddiy yodlash emas, balki ketma-ketlikni tushunish, sonlar
o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlash, tartibiy va miqdoriy tafakkurni shakllantirishni
talab qiladigan murakkab kognitiv jarayondir. 10
Dastlabki muammo sifatida o‘quvchilarda sonlar ketma-ketligini to‘g‘ri idrok
etishdagi qiyinchiliklarni ko‘rsatish mumkin. Aksariyat o‘quvchilar 10 dan
keyingi sonlarni yodlashda chalkashadi. Ayniqsa, ikki xonali sonlarda —
masalan, 12 bilan 21, 13 bilan 31 kabi o‘xshash raqamli, ammo farqli
qiymatdagi sonlarni bir-biriga almashtirib yuborish holatlari tez-tez uchraydi.
Bu holat bolalarning vizual idrok qilishida raqamlar tartibini to‘g‘ri ko‘ra
10
Jo‘rayev, S. “Raqamli vositalar asosida ta’lim jarayonini takomillashtirish”. – Toshkent:
Talim Texnologiyalari, 2020. – 174 b.

25olmasligidan, sonlar o‘rtasidagi qiymat farqini chuqur tushunmasligidan dalolat
beradi. Ba’zida o‘quvchilar sonlar ketma-ketligida bittani tashlab ketadi yoki
teskari tartibni to‘g‘ri bajara olmaydi. Bu muammo ko‘pincha son
tushunchasining mustahkam shakllanmaganligidan, ularni mantiqiy asosda
emas, mexanik tarzda yodlab olishdan kelib chiqadi.
Yana bir muammo — bu o‘quvchilarning sonlarni tartibiy va miqdoriy
jihatdan farqlay olmasligidir. Ko‘pchilik o‘quvchilar “to‘rtinchi o‘rin” bilan
“to‘rtta” degan iborani bir-biriga chalkashtiradi, bu esa sonlarning ikki asosiy
ma’nosi orasidagi farqni to‘g‘ri anglamaslikni ko‘rsatadi. Agar bu farqlik
metodik jihatdan chuqur o‘rgatilmasa, u keyingi matematik amallarda, masalan,
qiyoslash, ketma-ketlikni tuzish va masala yechishda jiddiy xatolarga sabab
bo‘ladi. Bu muammo ko‘proq vizual va amaliy faoliyatlar yetarli darajada
qo‘llanilmaganda yuzaga chiqadi.Shuningdek, o‘quvchilarda sonlar orasidagi
mantiqiy bog‘liqlikni tushunishdagi qiyinchiliklar ham ko‘p uchraydi. Ular
uchun 30 dan keyingi 31, 32, 33 kabi sonlar izchilligini idrok etish mushkul
bo‘ladi. Ayniqsa, 39 dan 40 ga o‘tishda o‘quvchi “o‘nliklar almashuvi”ni
anglamay qolishi mumkin, ya’ni 39 dan keyin 40 emas, 49 deb o‘ylash holatlari
uchraydi. Bu esa 10 lik sanoq tizimi asoslarining o‘zlashtirilmaganligini
anglatadi. Darslik va o‘qituvchining tushuntirishi 10 lik asosidagi o‘tishlarni
izchil ko‘rsatmasa, bu holat o‘quvchining butun matematik tafakkuriga salbiy
ta’sir qiladi.
Raqamli idrokdagi muammolar ham alohida guruhga kiradi. Bu muammo
o‘quvchilar sonlarni raqam sifatida yozishda xatoga yo‘l qo‘yishidan, masalan,
17 ni 71 deb yozish yoki 24 ni 42 bilan almashtirish kabi holatlardan iborat. Bu
holatlarda bolada nafaqat yodlashda, balki fazoviy va yo‘nalishli idrokda (chap-
o‘ng, yuqori-quyi) ham sustlik bo‘lishi mumkin. Bu turdagi muammolarni
bartaraf etish uchun sonlarni yozish faoliyatini jismoniy harakatlar bilan
bog‘lash, ya’ni raqamlarni havoda chizish, yerga yozish, rangli bloklar bilan
joylashtirish kabi faoliyatlar juda samarali hisoblanadi.

26Navbatdagi muhim muammo — bu o‘quvchilarda teskari sanashdagi
qiyinchiliklardir. 100 dan 1 gacha sanash yoki 50 dan 30 gacha teskari tartibda
son aytish faoliyati, ayniqsa erta yoshdagi o‘quvchilar uchun katta aqliy
yuklama hisoblanadi. Chunki bu yerda sonlar ketma-ketligi orqaga qarab tahlil
qilinadi, bu esa tafakkurda vaqtinchalik burilish talab qiladi. Aksariyat
o‘quvchilar bu turdagi topshiriqlarda 99 dan keyin 97 deb yuborishadi yoki 90
dan 80 ga o‘tayotganda butun o‘nliklar o‘rtasidagi tartibni buzib qo‘yadilar. Bu
holat mantiqiy fikrlashning hali to‘liq shakllanmaganligidan, sonlar qatori
xotirada qat’iy joylashtirilmaganligidan dalolat beradi.
Mashg‘ulot davomida uchraydigan yana bir keng tarqalgan muammo — bu
darsga bo‘lgan sust motivatsiya va past faollikdir. Ayniqsa, nomerlash kabi
“takroriy” va “zerikarli” deb qabul qilinadigan faoliyatlar o‘quvchini tez
charchatadi, diqqatni so‘ndirishga olib keladi. Raqamlar bilan ishlashdan zavq
olmagan bola topshiriqlarga e’tiborsiz qaraydi, sonlarni noto‘g‘ri tartibda
yozadi yoki xatolarni tuzatishga harakat qilmaydi. Bu esa sinfdagi umumiy dars
ritmini pasaytiradi, o‘qituvchining ishini qiyinlashtiradi. Ayniqsa darsda
interaktiv usullar, o‘yinlar, texnologik vositalar kam qo‘llanilsa, o‘quvchi
nomerlashni faqat yodlashga asoslangan zerikarli faoliyat deb qabul qiladi.
Shu bilan birga, boshlang‘ich sinfda sonlar ustida olib boriladigan
mashg‘ulotlarda individual farqlarni hisobga olmaslik, ya’ni differensial
yondashuvning yetarli emasligi muammoga aylanadi. Ba’zi o‘quvchilar
allaqachon 100 gacha sanab bera olgan bo‘lsa, boshqa bolalar hali 20 dan keyin
chalkashib ketadi. O‘qituvchi bu farqlarni sezmasa va barchaga bir xil topshiriq
bersa, bu kuchli o‘quvchini zeriktirib, qobiliyatini pasaytiradi, sustroq
o‘quvchini esa ruhiy tushkunlikka olib keladi. Bunday holatda sinfda sonlarni
o‘zlashtirish darajasi notekis shakllanadi.100 ichida sonlarni nomerlashda
uchraydigan asosiy muammolar turlicha bo‘lib, ular o‘quvchining bilish
xususiyatlari, o‘qituvchi metodikasi, darsning tashkiliy sifati va foydalanilgan
vositalar darajasiga bevosita bog‘liq. Bu muammolarni aniqlash ularni bartaraf

27etishning birinchi bosqichi bo‘lib, endigi qismda bu muammolarning yechimlari
haqida so‘z yuritiladi.
100 ichida sonlarni nomerlashga oid muammolarni bartaraf etish uchun
avvalo ta’lim jarayoniga ilmiy asoslangan, tizimli va diferensial yondashuvlarni
joriy etish zarur. Bunday yondashuv har bir o‘quvchining individual rivojlanish
darajasi, bilim o‘zlashtirish sur’ati va qiziqish doirasiga mos faoliyatlarni taklif
etish imkonini yaratadi. Shuningdek, muammolarning turli manbalarni —
psixologik, metodik va tashkiliy — aks ettirganini inobatga olib, ularni har
tomonlama tahlil asosida yo‘qotish lozim bo‘ladi. Avvalo, o‘quvchilarni 100
ichida sanashga tayyorlashda ko‘rgazmali vositalar, harakatli metodlar va
interfaol mashg‘ulotlarga keng e’tibor qaratish kerak. Bu o‘quvchini faqat
yodlashga emas, balki mantiqiy tafakkur asosida tushunishga yo‘naltiradi.
Masalan, sonlarning ketma-ketligini to‘g‘ri idrok etishga doir muammolarni
hal qilishda son chiziqlari, sanash yo‘lakchasi, raqamli tangachalar, katta sonli
kvadratlar, “suretli sanash” metodikasi kabi ko‘rgazmali vositalar yordamida
vizual tasavvurni mustahkamlash tavsiya qilinadi. Shu bilan birga, sonlar
orasidagi o‘zaro bog‘liqlikni tushunishga yo‘naltirilgan savol-javob usuli, ya’ni
“bu son oldidan qaysi son keladi?”, “bu son ortidan nima keladi?” kabi ketma-
ketlikka oid fikrlash mashqlari muntazam ravishda berilishi lozim. Sonlarni
to‘g‘ri idrok etishdagi qiyinchiliklar, ayniqsa, 13–31, 17–71 kabi sonlarda
uchrashi mumkinligi sababli, dars jarayonida raqamlar o‘rnini almashtirib tahlil
qilish, yodda saqlash va farqlash mashqlari orqali bu xatoliklar kamaytiriladi.
Sonlarning tartibiy va miqdoriy ma’nolarini farqlay olish qobiliyati hali
shakllanmagan o‘quvchilar uchun harakatli va amaliy faoliyatlar taklif etilishi
kerak. Masalan, 4 ta kubikni sanab joylashtirish (miqdor), keyin 4-o‘rinda
turgan kubikni ko‘rsatish (tartib) kabi mashqlar orqali o‘quvchi farqni bevosita
amaliyot orqali his etadi. Bu kabi topshiriqlarda o‘yin elementlari, rolli
harakatlar (“kim nechinchi bo‘lib turibdi?”), sonli kartochkalar orqali tartibni
ko‘rsatish va tahlil qilish usuli natijadorlikni sezilarli darajada oshiradi.

28Sonlar ketma-ketligida o‘nliklar almashuvi va murakkablik keltiradigan
o‘tish joylarida (masalan, 39–40 yoki 59–60) o‘quvchilar bilan maxsus
mashg‘ulotlar o‘tkazilishi kerak. “O‘nlik tugadi – yangi o‘nlik boshlandi”
degan tushuncha raqamli kartochkalar bilan, vizual grafikalar va raqamli son
tarmog‘i orqali tushuntiriladi. Shu bilan birga, bu bosqichda 10 lik birliklardan
iborat bloklar yasatish va ularni ko‘rgazmali usulda almashtirib ko‘rsatish orqali
matematik asosdagi tushuncha shakllantiriladi. Bu metod “o‘zlashtirish emas,
tushunish” tamoyiliga asoslanadi.
Fazoviy idrokda sodir bo‘ladigan xatoliklarni kamaytirish uchun o‘quvchilar
bilan raqam yozishni katta formatda mashq qilish, masalan, doskada, pol ustida,
magnitli raqamlarda bajarish tavsiya etiladi. Raqamni “havoda chizish”, so‘ng
“daftarga yozish”, “chapdan o‘ngga o‘qish”, “quyidan yuqoriga tartiblash” kabi
yo‘nalishli harakatlar bolalarda sonlarni ko‘rish, yozish va o‘qishdagi
muvofiqlikni shakllantiradi. Ayniqsa, 17 bilan 71 ni almashtirib yuborish
holatlarini bartaraf etish uchun har bir raqamni alohida tahlil qilish, ularni
guruhlarda taqqoslab aytish, sinfda juftliklar tashkil etib, bir-biriga savol-javob
qilish usullari qo‘llaniladi.
Teskari sanashni o‘rgatishda esa o‘qituvchining bosqichma-bosqich
yondashuvi asosiy ahamiyat kasb etadi. Avval 5 dan 1 gacha, so‘ng 10 dan 1
gacha, keyinchalik 20, 50 va 100 dan 1 gacha bo‘lgan sanash mashqlari kichik
bosqichlarda beriladi. Bunda ritmik sanash qo‘shiqlari, multfilmli topshiriqlar,
QR-kod orqali interaktiv ilovalarga o‘tish, masalan “100 to 1 countdown game”
kabi o‘yinlarni jalb etish orqali bolalarda bu murakkab tafakkur faoliyati
qiziqarli jarayonga aylanadi. Bu usul motivatsiyani saqlash va diqqatni
jamlashga yordam beradi.
Motivatsiya bilan bog‘liq muammolarni bartaraf etishning asosiy usullaridan
biri bu — rag‘batlantiruvchi va o‘yinli topshiriqlardan foydalanishdir. Har bir
darsda “Topilgan son”, “Eng to‘g‘ri sanagan o‘quvchi”, “O‘zgaruvchan
raqamlar o‘yini” kabi faoliyatlar tashkil etilishi o‘quvchida raqam bilan

29ishlashga bo‘lgan qiziqishni oshiradi. Bunday rag‘batlantirishlar faqat mukofot
bilan emas, balki guruhda e’tirof etish, doskaga yozish, kichik sovg‘a,
yulduzchalar berish orqali ham amalga oshiriladi. Bu o‘quvchining ishtirokini
kuchaytiradi.
Individual farqlarga mos topshiriqlarni tanlash esa differensial yondashuvni
talab etadi. O‘qituvchi mashg‘ulotlarda “A” darajadagi o‘quvchilarga murakkab
topshiriqlar, “B” darajadagilarga standart topshiriqlar, “C” darajadagilarga esa
qo‘shimcha yordamli, osonlashtirilgan topshiriqlar berish orqali hamma
o‘quvchining rivojlanishini ta’minlaydi. Shu bilan birga, “shaffof baholash” va
“sinfda har bir o‘quvchini ko‘rish” uslubi — ya’ni har bir bola qanday darajada
o‘zlashtiryapti — degan yondashuv asosida o‘qituvchi nazoratni individual
ravishda tashkil qiladi. Bu farqlash orqali darsda ortda qolish yoki zerikish
holatlari bartaraf etiladi.Barcha muammolarning asosiy yechimlaridan yana biri
— bu raqamli texnologiyalarni faol joriy etishdir. Interaktiv ilovalar, virtual
doskalar, ovozli topshiriqlar, animatsiyali izohlar, onlayn viktorinalar kabi
vositalar orqali o‘quvchi sonlar bilan “jonli” ishlashga o‘rganadi. Bu metodlar
ayniqsa vizual va kinestetik o‘rganish uslubiga ega o‘quvchilar uchun samarali
bo‘lib, ularni darsda faol ishtirok etishga undaydi.

30 Xulosa
Men ushbu kurs ishini yozish jarayonida “100 ichida sonlarni nomerlashni
o‘rganish” mavzusi nafaqat o‘quvchilar uchun, balki o‘qituvchi sifatida men
uchun ham naqadar muhim ekanini chuqurroq angladim. Dastlab bu mavzu
oddiydek tuyulgan bo‘lsa-da, izlanar ekanman, bu boradagi har bir bosqich –
bolalarning tafakkurini shakllantirish, mantiqiy fikrlashga o‘rgatish, son
tushunchasini mustahkamlash uchun nechog‘lik muhim poydevor ekanini
ko‘rdim.Ayniqsa, dars jarayonida qanday muammolar yuzaga kelishi, bu
muammolar qanday yechimlar bilan bartaraf etilishi mumkinligi meni ko‘proq
o‘ylantirdi va amaliy faoliyatda foydali bo‘ladigan bilimlar berdi.Shu asosda
ayta olamanki, 100 ichida sonlarni nomerlash — bu oddiy sanash emas, balki
bolaning butun matematik tafakkuri, raqamli dunyo bilan tanishuvi, matematik
tilni o‘zlashtirish yo‘lidagi birinchi qadamidir. Bu jarayon to‘g‘ri tashkil etilsa,
bolada matematikaga nisbatan ijobiy munosabat shakllanadi. Darslar esa,
o‘quvchini faollikka, izlanishga, mantiqiy fikrlashga undaydigan, qiziqarli va
samarali mashg‘ulotlarga aylanishi mumkin.Men bu kurs ishini yozar ekanman,
o‘z amaliy faoliyatimda qo‘llash mumkin bo‘lgan ko‘plab metodlar, o‘yinlar,
topshiriqlar va pedagogik yondashuvlarni to‘plab chiqdim. Ayniqsa, har bir
bolaning o‘z sur’atida rivojlanishini ta’minlaydigan differensial yondashuv,
darsga raqamli texnologiyalarni jalb qilish, sonlar bilan ishlashda o‘yin
elementlaridan foydalanish kabilar menga ilhom berdi.
Xulosa qilib aytganda, bu kurs ishi orqali men nafaqat mavzuni o‘rgandim,
balki o‘zimni pedagog sifatida sinab ko‘rdim, o‘z ustimda ishlashga intildim va
ishontirib ayta olamanki — boshlang‘ich ta’limda har bir dars, ayniqsa, sonlar
bilan bog‘liq har bir mashg‘ulot, o‘quvchining butun fikr dunyosiga ta’sir
etadigan muhim bosqichdir. Kelajakda bu bilimlar menga yanada sifatli darslar
tashkil etishda, har bir bolaga individual yondasha olishda katta yordam beradi,
deb ishonaman.

31Foydalanilgan adabiyotlar
I. Normativ huquqiy hujjatlar
1. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 6-maydagi PQ-3049-sonʻ
qarori “Milliy ta’lim dasturi va ta’lim sifatini oshirish chora-tadbirlari
to g risida”.
ʻ ʻ
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2019). Ilm-fan va ta’lim sohasini
rivojlantirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida [Farmon PF–
5712, 29.04.2019]. Toshkent: Prezident matbuot xizmati.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2018). 2020–2030-yillarda
O‘zbekiston Respublikasida ta’limni rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash
to‘g‘risida [Qaror PQ–3959, 06.09.2018]. Toshkent: Norma nashriyoti.
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2020). Raqamli ta’lim tizimini joriy
etish va rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida [Farmon PF–6108,
06.11.2020]. Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti devoni.
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2022). Matematik savodxonlikni
oshirish va matematik ta’lim sifatini yaxshilash chora-tadbirlari to‘g‘risida
[Qaror PQ–81, 18.01.2022]. Toshkent: Adliya vazirligi axborot xizmati.
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2022). Ta’limda inklyuzivlik va teng
imkoniyatlarni ta’minlash strategiyasi to‘g‘risida [Qaror PQ–187,
15.07.2022]. Toshkent: Rasmiy hujjatlar axborot portali.
Asosiy adabiyotlar
1) Turaev, T. “Boshlang‘ich ta’limda matematika”. – Toshkent: O‘qituvchi,
2020. – 212 b.
2) Tursunov, M. “Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi”. –
Toshkent: Fan va texnologiya, 2022. – 196 b.
3) Karimova, G. “Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning son tushunchasini
shakllantirish”. – Toshkent: Ilm Ziyo, 2021. – 143 b.

324) Ne’matova, M. “Boshlang‘ich ta’limda didaktik o‘yinlardan foydalanish
metodikasi”. – Toshkent: Iste’dod, 2019. – 127 b.
5) Nazarova, M. “Boshlang‘ich sinf matematika darslarida innovatsion
yondashuvlar”. – Andijon: Ziyo Nashr, 2020. – 154 b.
6) Bruner, J. “The Process of Education”. – Cambridge: Harvard University
Press, 2009. – 125 p.
7) Montessori, M. “The Discovery of the Child”. – Oxford: Ballantine Books,
2021. – 336 p.
8) Naimova, N. “Matematika darslarida differensial yondashuv asoslari”. –
Buxoro: Barkamol Avlod, 2020. – 110 b.
9) Saidova, N. “Raqamli texnologiyalar yordamida matematika o‘qitish”. –
Samarqand: Intellekt Press, 2023. – 118 b.
10) Xayrullayeva, D. “1-sinfda matematik savodxonlikni shakllantirish
bosqichlari”. – Namangan: Yangi Avlod, 2022. – 101 b.
11) Ubaydullayeva, M. “Boshlang‘ich sinflar uchun dars ishlanmalar to‘plami”.
– Toshkent: Tafakkur, 2021. – 203 b.
12) Jo‘rayev, S. “Raqamli vositalar asosida ta’lim jarayonini takomillashtirish”.
– Toshkent: Talim Texnologiyalari, 2020. – 174 b.
13) Davlat ta’lim standarti: “Umumiy o‘rta ta’limning boshlang‘ich bosqichi
uchun DTS”. – Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi,
2023.
III. GAZETA, JURNAL, XORIJIY ADABIYOTLAR
1) Khan Academy. (2021). Interactive lessons and exercises in mathematics.
Retrieved from https://www.khanacademy.org
2) “IXL Learning”. (2021). Interactive math lessons for students. Retrieved from
https://www.ixl.com
3) Prodigy Game. (2021). Interactive learning for math. Retrieved from
https://www.prodigygame.com

334) Bosh, A.A. (2020). Pedagogik metodlar va zamonaviy yondashuvlar. Toshkent:
O‘qituvchi, 180 b.
5) So‘g‘diy, N.A. (2020). Raqamli texnologiyalar va ta’lim. Toshkent: Ilm-fan, 250
6) Stepanov, V.M. (2019). Pedagogika va innovatsion texnologiyalar. Moskva:
Prosveshchenie, 300 b.
7) Photomath App. (2021). Solving math problems made easy. Retrieved from
https://www.photomath.com
Foydalanilgan internet saytlar ro‘yxati
1. https://xtv.uz
2. https://president.uz
3. https://eduportal.uz
4. https://en.unesco.org/themes/education
5. https://www.mathplayground.com

100 ichida sonlarni nomerlashni o‘rganish

Sotib olish