1815-1870 Shartnomalar - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	95.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	26 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

41 Sotish

1815-1870 Shartnomalar

Sotib olish

Mundarija
Kirish ……………………………………………………………………..2-4
I BOB. XIX asr birinchi yarmida Yevropa xalqlari o’rtasida kelishuv
bitimlari.
1.1 Yevropa davlatlarining Fransiyaga qarshi urush harakatlari. Napoleon
inperiyasining ichki siyosati va imperiya inqirozi……………………….5-18
1.2 V е na kongr е ssi va 1815-1850 yillardagi xalqaro munosabatlar……19-25
II BOB. XIX asrning ikkkinchi yarmida Yevropa davlatlari o’rtasida siyosiy
shartnomalar.
2.1 XIX asr 50- 70 yillaridagi xalqaro munosabatlar…………………..26-30
2.2 “Berlin kongressi” ning imzonlanishi………………………………31-37
Xulosa …………………………………………………………………..38-39
Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………….40
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Inqilobiy Fransiya va Napol е on urushlari
Fransiyaning yirik ma п g`lubiyati bilan yakunlanganidan so`ng g`olib mamlakatlar
Yevropada xalqaro munosabatlarning yangi tartibini yaratdilar. Bu tartib tarixga
“V е na tizimi” nomi bilan kirdi. “1815 yil traktatlari” d е b nom olgan shartnomalar
va ittifoqlar tizimi bosqichma-bosqich 1814-yil mayidan to 1818 noyabrigacha
yaratildi. Bu davrda to`rtta yirik xalqaro uchrashuv bo`lib o`tdi: Fransiya bilan
birinchi Parij tinchlik shartnomasini tuzish bo`yicha muzokaralar (1814 yil may
oyi), V е na kongr е ssi (s е ntyabr 1814 - iyun 1815), ikkinchi Parij tinchligi bo`yicha
muzokaralar (iyul-noyabr 1815 y.), Ax е n kongr е ssi (s е ntyabr-noyabr 1818). Bu
uchrashuvlardan eng muhimi-V е na kongr е ssi edi.
V е naga butun Yevropa mamlakatlaridan vakillar k е ldi. Ular orasida
imp е ratorlar, qirollar, vazirlar va yirik siyosiy arboblar bor edi. “V е na tizimi”
asosan uch masalani hal etdi: Fransiyani 1792 yil ch е garalariga qaytarish va
hokimiyat t е pasida Burbonlar sulolasini tiklash; Yevropada va mustamlakalarda
Angliya, Rossiya, Prussiya va Avstriya manfaatlaridan k е lib chiqqan holda
hududiy o`zgarishlarni amalga oshirish; Fransiyada va boshqa Yevropa
mamlakatlarida inqilobiy xarakatlarni oldini olish bo`yicha kafolatlarni qabul
qilish (bu maqsadda 1815-yil s е ntyabrida Rossiya, Prussiya va Avstriya Parijda
“Monarxlar va xalqlarning Muqaddas ittifoqini” tuzdilar. V е na kongr е ssidan
k е yingi davr Yevropa davlatlarining iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy taraqqiyotidagi
asosiy yo`nalishlarni b е lgilab b е rdi. Kapitalistik munosabatlarning o`z rivojida
k е ngayib borishi, sanoat inqilobining yoyilishi, G е rmaniyaning g`arbiy
viloyatlarida, Italiyada, Gollandiya, B е lgiya, Shv е ytsariyada bu jarayoning
chuqurlashuvi, Yevropaning boshqa mamlakatlarida tarkib topa boshlashi,
Rossiyada (d е kabristlar), Angliyada (chartistlar), Fransiyada (Lion voq е alari),
Avstriya imp е riyasining ilg`or viloyatlari bo`lgan Ch е xiya, V е ngriya kabi
hududlarda ijtimoiy harakatlarning vujudga k е lishi, milliy-ozodlik harakatlarining
2

o`sishi, parlam е nt tizimining taraqqiy etishi (buni biz ayniqsa Angliya misolida
ko`rishimiz mumkin) Yevropaning 1815-1850 yillardagi hayotini xarakt е rlovchi
jihatlaridir. Sotsialistik tuzum o`zining yashovchanligini isbotlay olmaganidan,
sotsialistik davlatlar lag е ri parchalanib k е tganidan so`ng jamiyatshunoslar,
tarixchilar o`rtasida kishilik jamiyatining taraqqiyotida baland-pastliklar bo`lishi
muqarrarligi, l е kin rivojlanish baribir o`zining tadrijiy (evolyutsion) yo`lidan
k е tishi to`g`risida bahslar o`z е chimini topdi. Mavzuning dolzarbligi hozirgi kunda
jamiyat taraqqiyotining turli yo`nalishlari- siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy
yo`nalishlari bo`yicha olib borilayotgan tadqiqotlarda aynan shu masalaga ko`p
e'tibor b е rilayotganligi bilan b е lgilanadi. Mavzuning
o`rganilish darajasi. Kurs ishimizga oid biz bir qator mat е riallarni, adabiyotlarni
ko`rib, o`rganib chiqdik. Xalqaro munosabatlar tarixini, G`arbiy Yevropaning
V е na kongr е ssidan k е yingi davrini yoritgan asarlar sirasiga biz I.P.
D е m е nty е vning “ Некоторые проблемы истории нового и новейшего времени ”,
“ Дипломатический словарь ”, I.N. Al е ks е y е vning “ Венский конгресс в судьбе
народов Европы ”, “ История России ”, N.T. Vasily е vning “ История развития
общественного движения в Центральной Европе ”, “ История Франции ”,
“ Восточный вопрос и центральные державы . 1825-1850 гг”, “История стран
Северной Африки”, V . I . Lobanovning “Политика Австрии в Польше. 1830-
1850 гг, M.N Marikinning “Социальная жизнь в Бельгии после Ватерлоо”,
“История Северной Европы в новое время”, “История освободительного
движения на Балканах после наполеоновских войн”, “Польский вопрос в
Европе / Разделы Польши и интересы России” 1
kabilarni kiritdik. I.P.
Dеmеntеvning “Некоторые проблемы истории нового и новейшего времени”
dеb nomlangan asarida muallif 1815 yildan kеyingi davrda ijtimoiy rivojlanish
masalalarini ko`rib chiqqan. Bir qator mamlakatlarning rivojlanishi qiyoslangan bu
asarda xalqaro shartnomalarning bajarilishi bilan bog`liq faktik ma'lumotlar
1
Дементьев И.П. Некоторые проблемы истории нового и новейшего времени. Л. 1990. // Алексеев И.Н.
Венский конгресс в судьбе народов Европы. М. 1998. // Лобанов В.И. Политика Австрии в Польше.1830-
1850 гг. М. 1993. // Марикин М.Н Социальная жизнь в Бельгии после Ватерлоо. М. 1996. // Васильев Н.Т.
История развития общественного движения в Центральной Европе. М. 1990.
3

kеltirilgan. Mualliflar
jamoasi tomonidan tayyorlangan Rossiya tarixiga oid darslikda Rossiyaning XIX
asrning birinchi yarmida olib borgan tashqi siyosatiga baho b е rilgan. M.N
Marikinning “ Социальная жизнь в Бельгии после Ватерлоо ” d е b nomlangan
tadqiqotida Yevropaning kam o`rganilgan davlati B е lgiyaning shu davrga oid
tarixiga taalluqli mat е riallar b е rilgan. “ Польский вопрос в Европе / Разделы
Польши и интересы России ” to`plamida esa Polshaning navbatdagi
taqsimlanishi, uni Rossiya tarkibiga kiritilishining chor Rossiyasi uchun strat е gik
ahamiyati ko`rsatilgan. Bulardan tashqari o`z ishimizda biz internet tarmog`ida
elon qilingan bir qator ma'lumotlardan ham foydalandik.
Mavzuning maqsad va vazifasi Fransiyada Napoleon imperiyasining
tugatilishi va “Vena kongresri”ni yoritib berish asosiy maqsad etib bergilandi.
Vazifalari esa quyidagicha
- Yevropa davlatlarining Fransiyaga qarshi urush harakatlarini sababini
o’rganish;
- Napoleon inperiyasining ichki siyosati va imperiyaning inqiroziga sabab
bo’lgan omillarni tahlil qilish;
- Vena kongresining tashkil topishini o’rganish;
- Fransiyada 1815-1850 yillardagi xalqaro munosabatlar tarixini yoritib
berishdir.
Mavzuning ob’ekti va predmeti G`arbiy Yevropaning Angliya, Fransiya,
Avstriya, Prussiya, Italiya kabi davlatlari bilan bir qatorda Gollandiya, B е lgiya,
Shv е ytsariya Polsha Gr е tsiya kabi mamlakatlarga V е na kongr е ssidan k е yingi
jarayonlarga ko`rsatgan ta'siri. Predmeti esa XIX asr oxirigacha keyingi davrda
jahon hamjamiyatida xalqaro munosabatlarining rivoji, mustamlakachillik
imperiylarini vujudga kelishi, tarkib topishini oldik.
Kurs ishining xronologik chegarasi Yevropada XIX asr boshi va XIX
asrning ikkinchi yarmida imzolangan shartnomalarni o’rganish.
Kurs ishining hajmi Kirish, uchta paragraf, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlardan iborat.
4

I BOB. XIX asr birinchi yarmida Yevropa xalqlari o’rtasida kelishuv
bitimlari.
1.1 Yevropa davlatlarining Fransiyaga qarshi urush harakatlari. Napoleon
inperiyasining ichki siyosati va imperiya inqirozi
XVIII asr 80 yillar oxiriga kelib Fransiyada feodal absolyutik tuzumning
inqirozi kuchaydi. Mamlakatning ijtimoiy iqtisodiy axvoli yomonlashdi. 1787 -
1789 yillarda savdo – sanoat inqirozi keng tarqaldi. Qashshoqlanish, ishsizlik,
tanglik shaxar va qishloqlarni qamrab oldi. Davlat moliyalarning axvoli xam juda
og`ir edi. Monarxiya moliyaviy bankrotlik arafasida edi. Vaziyatni to’g`rilashda
imtiyozlarga ega yuqori tabaqalarga tayanish maqsadida chaqirilgan (1787)
«notablar» majlisi absolyutizimni qo’llab quvvatlamadi va 1614 yildan beri
chaqirilmagan General shtatlarni to’plashni talab qildi 2
. Bunday talabni uchinchi
tabaqa keng doiralari xam ilgari surishdi. Xukumat yon berishga rozi bo’ldi.
Lyudovik XVI moliyalar bosh direktori lavozimiga mo’tadil isloxotlar tarafdori
Shveysariyalik bankir Nekkerni tayinladi.
General shtatlarning chaqirilishi 1789 yil baxoriga
belgilandi. General shtatlarga saylovlar xalq xarakatining faollashuviga turtki
bo’ldi. Bu xarakat davomida 450 ga yaqin g`alayonlar bo’lib o’tdi. 1789 yil 5
mayda Versalda General shtatlar ochildi. 270 deputat dvoryanlardan, 291 —
ruxoniylardan va 578 deputat uchinchi tabaqadan edi. Uchinchi tabaqa deputatlari
xalq qo’llab kuvvatlashini sezgan xolda vakillikning tabaqaviy tamoyilini rad
etishdi va 17 iyunda o’zlarini Milliy majlis deb e’lon qilishdi. 20 iyunda
to’plangan uchinchi tabaqa deputatlari konstitutsiya ishlab chiqilmaguncha
tarqalmaslika qasamyod qilishdi. Dvoryanlar vakillari qirolga norozilik
jo’natishdi 3
. 23 iyunda Lyudovik XVI uchinchi tabaqa qarorlari bekor qilinishi va
«feodal va senorial mulk, dastlabki ikki 26 tabaqalarning foydali xuquqlari va
foydali imtiyozlar» masalalarini General shtatlari tasarrufidan chiqarilishini e’lon
2
История Франции. В 3-х томах. М. 1973 . С.71.
3
Ergashov . Sh . Jahon tarixi . (Yangi davr. XVI – XVIII asrlar ). T . O ’ zbekiston . 2013. B . 189.
5

qildi. Lekin uchinchi tabaqa deputatlari qirol buyrug`iga buysunishni rad etishdi.
Ularga liberal dvoryanlar va ruxoniylarning salmoqli qismi qo’shilishdi.
1789 yil 9 iyulda Majlis
o’zini «Milliy ta’sis majlisi» deb e’lon qildi.Saroy axli va Lyudovik XVI
boshlanayotgan inqilobni kuch ishlatish bilan bostirmoqchi bo’ldi. Parijga xarbiy
qo’shinlar (20 ming) tortildi. 11 iyulda Nekker lavozimidan bo’shatildi, xukumat
tepasiga reaksiya baron Breytel tayinlandi. 13 iyulda shaxar qo’zgolon bilan
qamrab olingan edi. Qo’zg`olonning eng yuksak cho’qqisi Bastiliyani (siyosiy
maxbuslar qamog`i) olinishi bo’ldi. Bastiliyaning olinishi Fransuz inqilobining
boshlanishi va birinchi g`alabasi edi. Shaxarlarda
«munitsipal inqiloblar» bo’lib o’tdi. Barcha yerlarda militsiya otryadlari (Milliy
gvardiya) tashkil etildi. Inqilobiy voqealar qishloqlarda xam xalq ko’tarilishiga,
ko’plab qo’zg`olonlarga olib keldi. 1789 yil yozidan 1793 yilgacha dehqonlar
inqilobining asosiy ommaviy tayanchi va xarakatlantiruvchi kuchiga aylandi. 1789
yil quzg`olonining asosiy siyosiy natijasi — absolyutizmning deyarli qulashi
edi.1789 yilda Ta’sis majlis ikki muxim qonunchilik aktini qabul qildi. 4-11
avgustlarda qabul qilingan dekretlarga kura cherkov desyatinasi, senorlarning
dexqon yerlarida ov qilish xuquqi, dehqonlarning shaxsiy feodal majburiyatlari,
senorial sudlar va boshqalar to’lovsiz bekor qilindi 4
. Yer bilan bog`liq
majburiyatlar senorlar mulki deb tan olindi va to’lov evaziga bekor qilinardi.
Aloxida joylar, xududlar, 27 provinsiyalar va shaxarlarning turli imtiyozlari va
erkinliklari xam bekor qilindi. 26 avgustda Ta’sis majlis «Inson va fuqaro
deklaratsiyasini» qabul qildi.
17 banddan iborat Deklaratsiyada xalq suvereniteta,
qonun oldida barchaning tengligi, xar qanday lavozimni egallash xuquqi, so’z va
matbuot erkinligi, diniy toqatlik, shaxsiy mulkka ega bo’lish xuquqi e’lon qilindi.
Bastiliya egallangandan so’ng mamlakatdan zadagonlar-aksilinqilobchilarning
emigratsiyasi boshlandi. Inqilobga qo’shilishini e’lon qilgan Lyudovik XVI
amalda 6 Deklaratsiyani qo’llab — quvvatlashdan voz kechdi, 4-11 avgust
4
Юровской. E , Кривогуза. А. Новая история стран Европи и Америки, Первий период. М . 1998. C.97.
6

dekretlarini tasdiqlamadi. Versalga qirolga sodiq qo’shinlar tortila boshlandi.
Davom etayotgan iqtisodiy inqiroz, oziq — ovqatning yetishmovchiligi,
qimmatchilik xalq noroziligini kuchaytirdi. 5 oktabrda 20 ming parijliklar Versalga
yo’l olishdi. Xalq ommasiga Parijning milliy gvardiyasi xam qo’shildi. 6 oktabrda
xalq talablari ostida qirol oilasi Versaldan Parijga ko’chishga majbur bo’ldi.
Parijga Milliy majlis xam ko’chdi. Lyudovik XVI Deklaratsiyasini qo’llab
quvvatlashga va 4—11 avgust dekretlarini tasdiqlashga majbur bo’ldi.Ta’sis majlis
o’z mavqeini mustaxkamlab, mamlakatda o’zgartirishlar olib borardi. Majlisda
ustivorlik mavqelarga mo’’tadil monarxist konstitutsionistlar ega edi. Ular ichida
liberal dvoryanlar, Ayniqsa markiz Lafayet va graf Mirabo, yetakchilik qilar edilar.
So’l deputatlar ichidan esa arrislik advokat Maksimilian Robesper ajralib turardi.
Ta’sis majlis tabaqaviy
imtiyozlarni, merosiy dvoryanlik institutini, dvoryanlik gerblar va unvonlarni, sex
tizimini va davlat cheklashlarini bekor qildi. Ichki bojlar va 1786 yili Angliya bilan
tuzilgan savdo shartnomasining bekor qiliiishn milliy bozorning shakllanishiga va
uni xorijiy Raqobatdan ximoya qilinishiga olib keldi. Lekin, shu paytning o’zida
Ta’sis majlis ishchi itgifoqlar va stachkalarni ma’n qi qiladigan Le Shapele
qonunini qabul qildi (1791 y.). Ta’sis Majdis tomonidan 1790 yil mart — may
oylarida qabul qilingan qonunlar yer yegaligining feodal xuquiy tizimini yo’q
qildi, shaxsiy majburiyatlarning to’lovsiz bekor qilinishini tasdiqladi. Lekin,
asosiy, yer bilan bog`liq «real» majburiyatlardan ozod bo’lish ko’pchilik dehqonlar
uchun imkonsiz edi: tulov 20 — 25 yillik renta xajmida edi.1769 yil 2 noyabr
dekreti buyicha Ta’sis majlis cherkov yer egaliklarini musodara qildi. Milliy mulk
deb e’lon qilingan bu yerlar davlat qarzini qoplash uchun sotib yuborildi.
1791 yil sentabrida Ta’sis majlis
konstitutsiyani ishlab chiqarishni yakunladi Konstshutsiya Fransiyada
konistitutsion monarxiyani o’rnatdi. Qonunchilik xokimiyat qonunchilik
majlisiga,ijroiya xokimiyat esa merosiy monarx va tayinlangan vazirlarga
topshirildi. Fransiya tog` va daryolar nomlarini olgan 83 departamenta bo’lindi. Bu
yerdagi boshqaruv idoralari saylov asosida shakllanardi. Yangi yagona sud tizimi
7

xam sudyalarning saylanishi tamoyiliga asoslandi.Katolik cherkovi davlat
xizmatiga o’tdi. Ruxoniylar va yepiskoplar fuqarolar tomonidan saylanar,
davlatdan maosh olar va konstitutsiyaga sodiqliklariga qasamyod qilar edilar. Rim
papasiga to’lovlar va ma’muriy qaramlikdan fransuz cherkovi ozod etildi. Senzlik
va ikki bosqichlik saylov tizimi kiritildi. Fakatgina «aktiv» (faol) fuqarolar, 25
yoshdan oshgan va 1,5 — 3 livrdan kam bo’lmagan soliq to’lagan erkaklar, ovoz
xuquqiga ega bo’lishdi. Bunday fukarolarning soni 4,3 mln. kishi edi. Xalq,
xarakatiga qarshi 1789 yil oktabr oyida «xarbiy xolat to’g`risidagi qonun» qabul
qilindi. Bu qonun «isyonkor yig`inlar»ga qarshi maxalliy xokimiyatga qurolli kuch
ishlatish xuquqini berdi. Avj olgan ijtimoiy siyosiy kurashda siyosiy klublarning
o’rni katta edi. Jumladan, 1789 yilda tuzilgan yakobinchilar klubi va boshqalar
katta ta’sirga ega edi. Inqilob
ko’plab ro’znomalarning paydo bo’lishiga imkon yaratdi. Jumladan Jan Pol Marat
(1743—1793) bosib chiqargan «Xalq do’sti», Jak Rene Eberning (1757 — 1794)
«Dyushen ota» kabi ro’znomalar katta e’tiborga ega edi. 1791 yil 21 iyunda qirol
oilasi maxfiy ravishda Parijni tark etdi va sharqiy chegaraga jo’nab keitdi. Bu
yerda turgan armiya, emigrantlar otryadlari va Avstriyaning yordamiga tayanib
Lyudovik XVI Milliy majlisni tarqatib yuborishni va o’z xokimiyatini tiklashni
niyat qilgan edi. Lekin Varenn degan joyda tutib olingan qirol oilasi Parijga
qaytarildi. Respublikachi kayfiyatdagi qarshi mo’tadil konstitutsion monarxistlar
o’rtasida kurash borardi. Shu davrda Yakobinchilar klubida xam siyosiy burilish
ro’y berdi. Lafayet va Barnav tarafdorlari, liberal monarxistlar, klubni tark etishdi.
1791 yil sentabrida majlis Lyudovik XVI tomonidan qabul qilingan
konstitutsiyaning yakuniy matnini ma’qulladi. Ta’sis majlis o’rnini senz tizimi
asosida saylangan qonunchilik majlisi egalladi. Shu paytga kelib xam majlisda,
xam yakobinchilar klubida katta ta’sir kuchiga jirondchilar (Jironda
departamentidan saylangan deputatlar) ega bo’lishdi. Ular savdo, tadbirkorlik
ekinligi, iqtisodiyotga davlatning aralashmasligi, ichki bozor proteksionizmi tashqi
bozorning kengaytirilishi kabi tamoyillarni yoqlab chiqishdi.
Ruxoniylarning inqilobga qarshi chiqishi va konstitutsiyaga qasamyod
8

qilishdan voz kechishi vaziyatni keskinlashtirdi. Fransuz inqilobini bo’g`ib
tashlash mAqsadida Avstriya va Prussiya 27 avgust 1791 yilda Saksoniyaning
Pilnits qasrida Lyudovik XVI ga xarbiy yordam berish to’g`risidagi deklaratsiyani
qabul qilishdi. Shunday qilib Fransiyaga qarshi birinchi koalitsiya tuzildi.
Urushning boshlanishini Fransiyaning ichkarisidagi siyosiy kurash tezlashtirdi. Bu
kurashda jirondchilarning qarashlari, ya’ni Fransiya uzi inqilobiy urush boshlashi
kerak degan fikr, ustun keldi. 1798 yilda Fransiyaga qarshi ikkinchi koalitsiya
tuzildi. Unga Angliya, Rossiya, Avstriya, Shvetsiya, Turkiya, Neanolitan
Burbonlari kirdilar. Asosiy janglar Italiyada bo’lib o’tdi. Bu yerda A.V.Suvorov
qo’mondonligi ostidagi rus va Avstriyalik qo’shinlar bir necha g`alabalarga
erishdilar. Admiral F.F.Ushakov boshchiligidagi rus floti Ioniya orolini
fransuzlardan tozaladi. Italiyada Fransiyaning ustivorligi quladi.
Fransuzlar Reynda xam
mag`lubiyatga uchrar edilar. Lekin Pavel I 1799 yil kuzida rus qo’shinlarini
kaytarib olganidan so’ng Fransiyaning xarbiy axvoli yaxshilandi. Urush oqibatlari,
moliyaviy qiyinchiliklar,ishlab chiqarishning pasayishi, mustamlakalar bilan
savdoning pasayib ketishining va eksportning qisqarishi Direktoriya tartibotini
tang axvolga olib keldi. Ijtimoiy – iqtisodiy va siyosiy inqiroz sharoitida
mamlakatda royalistlarning kuchayishi sodir bo’ldi. Royalistlarning faollashuvi va
qonunchilik korpusida mavqelarining mustaxkamlanishi Direktoriyani chapga
og`ishga olib keldi. 1797 yil 4 sentabrda Direktoriya armiya yordami bilan davlat
to’ntarilishini amalga oshirdi 5
. 1797 yilda aylangan 77 ta oyalist deputatlar o’z
vakolatlaridan maxrum etildi.Mamlakatga qaytib kelgan emigrantlar va qasamyod
qilmagan ruxoniylar repressiyaga chradilar. yekin, 1798 yil baxorida bo’lib o’tgan.
Yangi saylovlarda respublikachi—demokratlarning muvaffaqiyatlari endi
Direktoriyaning o’nga burilishiga majbur etdi. Xarbiy mag`lubiyatlar demokratik
muxolifatning jonlanishiga olib keldi. Respublika ximoyasi uchun
favqulodda choralar talab qilindi, garovdagilar to’g`risida qonun va boylardan 100
mln frank majburiy zayomolish dekreti qabul qilinishiga erishildi. Parijda 14
5
Ergashov. Sh. Jahon tarixi. (Yangi davr. XVI – XVIII asrlar ). - T. O’zbekiston. 2013. B . 193.
9

yakobinchilar klubi tiklandi, demokratik ro’znomalar chiqa boshladi. Bu esa
yuqori xukmrondoiralarning noroziligi va qo’rquvini uyg`otdi. Mamlakat buylab
tartibsizlik va korrupsiya keng tarqaldi. Barqarorlik va tartib — siyosiy maydonda
asosiy talab bo’lib qoldi. Bunday sharoitda konservativ doiralarda armiya
yordamida davlat to’ntarilishi amalga oshirish rejasi ilgari surildi. Direktoriyani
qulatilishi va uning o’rniga parlamentdan mustaqil siyosat olib boradigan,
xokimiyat yaratilishi ko’zda tutilgan edi. Bu paytda Parijga, o’z armiyasini. Misrda
tashlab, general Bonapart yetib keldi. Omma ichida katta etgiborga ega bo’lgan
Napoleon Bonapart xarbiy to’ntarish yasash uchun eng loyiq shaxs edi.
Moliyachilar uni kerakli mablag`lar bilan ta’minladilar. VIII yilning 18 bryumerida
(1799 yil 9 noyabrda) «yakobinchilar fitnasi» baxonasida qonunchilik korpusi
majlislari Sen —Klu degan joyga kiritildi. Bonapart Parijning barcha
qo’shinlarining qumondoni etib tayinlandi. Ertasi kuni Besh yuzlar kengashida
Bonapart «yo’qolsin tiran» qichqiriqlar bilan qarshi olindi.
Kengashlarning a’zolaridan bir qismi Sen — Klu saroyiga keltirildi va bu
yerda Direktoriyaning yo’q qilinishiga, xokimiyatni Bonapart boshchiligidagi uch
konsulga topshirilishiga ovoz berdi. Ikki Kengash o’rnini (Oqsoqollar Kengashi va
Besh Yuzlar Kengashi) ikki komissiya egalladi. Komissiyalar plebissit
tasdiqlaydigan yangi konstitutsiyani ishlab chiqarish kerak edi. To’ntarish
mamlakatda Napoleon Banapartning xarbiy diktaturasiga yo’l ochib berdi. 18 —
bryumer Buyuk Fransuz inqilobining yakuni bo’ldi. 1799 yil dekabrida
Fransiyaning yangi konstitutsiyasi qabul qilindi. Rasman Fransiyada respublika
tuzumi saqlanib qolindi. Ijroya xokimiyati uch konsulga topshirildi. Birinchi
konsul — Napoleon Bonapart (1769 — 1821) — o’n yilga saylanib, o’z qo’lida
deyarli barcha ijroya, qisman sud va konunchilik xokyamiyatlarini mujassam
etdi.Qonunchilik xokimiyati Davlat kengashi, Tribunat, Qonunchilik korpusi
o’rtasida taqsimlangan edi va ijroya xokimiyatga qaram qilib qo’yilgan edi.
Fransiyada Napoleon Bonapartning shaxsiy xokimiyat tartiboti o’rnatildi. 1799 yil
Konstitutsiyasi yangi yer egallarga inqilob davrida qo’lga kiritilgan yer egaliklarini
kafolatladi. Bu Konstitutsiya plebissit (umumxalq ovoz berishi) tomonidan
10

ma’qullandi. 1802 yilda o’tkazilgan yangi - plebissit Birinchi konsul lavozimini
umrbod Napoleonga berkitib qo’ydi. Napoleon Bonapartning xokimiyati
Fransiya olib borgan muvaffaqiyatli urushlar natijasida kuchayib bordi.
Napoleonning tug`ilgan kuni 1802 yilda milliy bayram deb e’lon qilindi. 1804
yilda esa Napoleon Bonapart Napoleon I nomi bilan Fransiyaning imperatori deb
e’lon qilindi. Mamlakatda avtoritar tuzumi o’rnatildi. Konsullik va imperiya
davrida marka zlashgan byurokratii davlat apparati shakllandi. Ma’muriy
boshqaruvda prefektura tizimi kiritildi. Xukumat tomonidan tayinlanadigan
departament boshlig`i — prefekt o’z qo’lida to’la ma’muriy xokimiyatni mujassam
etdi. Napoleon cherkov bilan munosabatlarini yaxshilashga intildi. 1801 yili
Napoleon va papa Piy VII o’rtasida konkordat tuzildi. Unga asosan katolik dini
ko’pchilik fransuzlarning dini deb e’lon qilindi. Diniy bayramlar tiklandi.
Davlatdan cherkovni ajratilishi bekor qilindi. Papa o’z navbatida musodara
qilingan cherkov yerlarini yangi egallarining qonuniy mulki sifatida tan oldi.
Bundan tashqari, papa oliy cherkov lavozimlarga xizmatchilarni xukumat
tomonidan tayinlanishiga rozi bo’ldi. Cherkov imperator sharafiga maxsus ibodatni
kiritdi. Shunday qilib, cherkov davlat xizmatiga o’tdi. Konsullik va imperiya
davrida inqilob paytida qo’lga kiritilgan demokratik yutuqlarning ko’pchiligi bekor
qilindi. Ro’znomalarning ko’pchiligi bekitildi.
Maorif soxasida cheklash, markazlashtirish siyosati olib borildi. Armiya va
politsiyachi apparat kuchaytirildi. Mamlakatda xarbiy — byurokratik diktatura
o’rnatildi. XIX asr boshlarida Fransiya asosan agrar mamlakat edi. Axolyning 80%
dexqonlar tashkil etardi. Lekin, inqilob fransuz qishloqlarida kapitalistik
munosabatlarning rivojlanishiga sharoitlar yaratib bergan edi. Konsullik va
Birinchi imperiya yillari — fransuz sanoatining jadal rivojlanishi, davri edi.
Fransiya sanoat to’ntarilishi davriga kirgan edi. Tashqi savdo o’sdi. Tadbirkorlikni
qo’llab — kuvvatlash mAqsadida 1800 yilda Fransiya banki, 1810 yilda esa Savdo
ishlari buyicha kengash va fabrika va manufaktura ishlari bo’uyicha kengash
tuzildi. Bank va kredit soxasi sust rivojlangan edi. Fransiya banki qisqa muddatli
kreditlar beruvchi deyarli yagona tashkilot edi. Xukumat moliyaviy axvolni
11

barqarorlashtirishga erishdi G`olibona urushlar va proteksionistik siyosat
eksportning o’sishiga olib keldi. Barcha Yevropa bozorlari fransuz mollari uchun
ochib berildi. Umuman Konsullik va imperiya davri Fransiya sanoatining
rivojlanishida qulay keldi.
Konsullik va imperiya davrida qonunchilikni tartibga solish bo’yicha
ko’plab ishlar qilindi. JumladanNapoleon Kodekslari deb nom olgan yuridik
mezonlarqabul qilindi. 1804 ynli Fuqarolar kodeksi, 1807 yiliJinoyat kodeksi,
1811 yil Tijorat kodeksi qabulqilindi. Bu kodekslarda shaxsiy mulk ximoyasi,
shaxs daxlsizligi, vijdon erkinligi, fukarolarning qonun oldida tengligi kabi
tamoyillar kirtilgan bo’lsa xam, inqilob davridagi qonunchilik tizimiga nisbatan
kodekslar orqaga siljish edi.Bu davrda Fransiya Yevropa davlatlari bilan to’xtovsiz
urushlar olib bordi.Bosib olingan va tobe qilingan davlatlarni fransuz mollari
uchun bozorlarga va fransuz sanoat uchun xomashyo manbaiga aylantirish siyosati
olib borilardi 6
. Manfaatsiz savdo shartnomalarga majburlash va fransuz mollariga
monopol narxlarni belgilash yo’li bilan qaram mamlakatlarda iqtisodiy
rivojlanishga to’sqinlik qilinar edi. Bu mamlakatlardan ulkan kontributsiyalar
olinar edi. Napoleon urushlarining asosiy maqsadi
Yevropada fransuz ustivorligini o’rnatish edi. Fransiyaga qarshi koalitsiyalarga
kirgan davlatlar Angliya, Rossiya, 16 Avstriya, Prussiya nafaqat Fransiyaning
ustuvorligi o’rnatilishiga qarshi kurashganlar, balki o’zining uzoqqa boruvchi
maqsadlariga ega edi.Lekin, xalqaro munosabatlar markazida Angliya — Fransiya
Raqobati turardi. 1800 yilda ichki qarama — qarshiliklar natijasida Fransiyaga
qarshi tuzilgan ikkinchi koalitsiya deyarli tarqab ketdi. 1801 yili Rossiya va
Avstriya bilan tinchlik shartnomalari imzolandi. Ushbu shartnomalar natijasida
Fransiyaning xokimiyati deyarli butun Italiya, german davlatlarning bir qismi,
Belgiya va Gollandiyaga yoyildi.1802 yili Amenda Angliya va Fransiya o’rtasida
tinchlik shartnomasi imzolandi. Ikki davlat Yevropada o’rnatilgan tartibni saqlash
majburiyatini oldi.Ammo, 1802 yil tinchligi uzoqqa cho’zilmadi. 1803 yili xarbiy
xarakatlar yana boshlanib ketdi. 1805 yili Fransiyaga qarshi uchinchi
6
История Северной Европы в новое время. М. 1992. C.59.
12

koalitsiyatuzildi. Unga Angliya, Rossiya, Avstriya va Neapoletanqirolligi
qo’shildi. 1805 yil 21
oktabrda Trafalgarburunida admiral Nelson qo’mondonligidagi ingliz flotifransuz
ispan flotini mag`lub etdi. Bundan so’ng,Napoleon barcha kuchlarini Avstriya
qo’shinlariga qarshiqaratishga qaror qildi.1805 yilning oktabrida Avstriya armiyasi
taslim bo’ldi, fransuzlar Venaga kirib kelishdi. Dekabr boshlarida Austerlits
yonidagi jangda Rossiya va Avstriyaning birlashgan qo’shinlari fransuzlar
tomonidan mag`lub etildi. Tez orada Fransiya va Avstriya o’rtasida tinchlik
shartnomasi imzolandi. 1806 yilda Napoleon Bonapart protektorati ostida 16
german davlatlaridan iborat Reyn ittifoqi tuzildi. Imperator Frans german
millatining Muqaddas Rim imperiyasining imperatori darajasini o’zidan soqit
qilishga majbur bo’ldi.Avstriyaning tor —mor etilishi va urushdan chiqishidan
so’ng, 1806 yilda Napoleon Fransiyasiga qarshi to’rtinchi koalitsiya tuzildi. Bu
koalitsiyaga Angliya, Prussiya, Rossiya va Shvetsiya kirdi.Ammo, o’sha yilning
uzidayoq Prussiya armiyasi Vena va Austerlits yonidagi ikki yirik jangda tor-mor
etildi. 1806 yil oktabrining oxirida Napoleon Berlinga kirib keldi. Bu yerda 1806
yil 21 noyabrda Napoleon kontinental (kitaviy) qamal to’g`risidagi dekretni
imzoladi. Bu dekret Yevropa davlatlarining iqtisodiyotiga, shu jumladan Fransiya
iqtisodiyotiga xam, og`ir zarba berdi.
Dekretga muvofiq butun Fransiya imperiyasida va qaram mamlakatlarda
Buyuk Britaniya bilan savdo qilish taqiqlandi.Lekin, uzining asosiy maqsadi —
Angliyani iqtisodiy mag`lub qilishga Napoleon erisha olmadi. Angliyaning
iqtisodiyoti og`ir axvolda edi, lekin vaziyat falokatli emasdi.Angliyani mag`lub
etish va Fransiya ustivorligini o’rnatish vazifasini Napoleon Rossiya bilan
murosaga kelish yo’li bilan erishmokchi edi. Tilzit shartnomasiga (7 iyul 1807 y.)
ko’ra Rossiya Yevropada Napoleon tomonidan amalga oshirilgan o’zgarishlarni
tan oldi va qitaviy qamalga qo’shildi. O’z navbatida Rossiya Turkiya va
Shvetsiyaga qarshi xarakatlar erkinligini qo’lga kiritdi.Shu yerning o’zida fransuz
—prus tinchlik shartnomasi imzolandi. Prussiya davlati qisqartirilgan shaklda
saqlanib qolindi. Bundan tashqari, Prussiya qitaviy kamalga qo’shildi. Yevropada
13

kuchlarning yangi nisbatishakllandi. Tilzit shartnomasi Yevropada ikki
yirikdavlatning ustivorligini nazarda tutgan edi. Lekin Fransiyaning mavqei ancha
17 kuchliroq edi. 1808 yilda boshlangan Ispaniyaning okkupatsiyasi natijasida
1809 yili Fransiyaga qarshi beshinchi koalitsiya tuzildi. Bu koalitsiya tarkibiga
deyarli faqat Angliya va Avstriya kirdi.1809 yilning iyulida Bagram yonidagi
jangda fransuz armiyasi avstriyaliklarni yana tor — mor etdi. 1809 yil oktabrida
Shyonbrug tinchlik shartnomasi imzolandi. Avstriya xududlari juda qisqartirildi.
Bundan tashqari, Avstriya o’z armiyasini qisqartirishga, katta kontributsiya
to’lashga va qitaviy qamalga qo’shilishga majbur bo’ldi.
1809 yilgi Fransiya —Avstriya urushi
Tilzitda 1807 yilda tuzilgan xalqaro munosabatlar tizimiga jiddiy zarba berdi. 1812
yil boshlariga kelib Rossiya Fransiya ziddiyatlari shunday keskinlashdiki, urush
muqarrarligi ayon bo’lib qoldi. Napoleonning Rossiyaga bosqini 24 iyun 1812
yilda boshlandi. Bu agressiya Rossiya axolisining qatgiq qarshiligiga uchradi. 7
sentabr (26 avgust) 1812 yilda, Moskva yaqinida, Mojaysk yonida Borodino jangi
bo’ldi. Bu jangda fransuz armiyasi 60 ming kishini, rus armiyasi 40 mingdan ortiq
kishini yo’qotdi. Rus armiyasi chekingan bo’lsa xam, lekin tor-mor etilmadi va
o’zining jangovorligini saqlab qoldi.1812 yil 14 oktabrda fransuz armiyasi
Moskvaga kirdi. Ammo, fransuzlar Moskvada xuddi qamalga tushgan axvolda edi
—atrofda xalq urushi alangasi yonardi. Rus xukumati Napoleonning tinchlik
muzokaralarini boshlash to’g`risidagi bir necha takliflarini rad etdi.
18 oktabrda fransuz armiyasi falokatli bo’lgan
Moskvadan chekinishni boshlashga majbur bo’ldi. Tez orada Napoleon o’z
armiyasini tashlab, Parijga jo’nab ketdi. Rossiyadagi mag`lubiyat butun Napoleon
imperiyasining qulashini boshlab berdi. 1813 yilning baxorida yangi —oltinchi
koalitsiya tuzildi, Koalitsiyaga Angliya, Rossiya, Shvetsiya, Prussiya, Ispaniya,
Portugaliya va Avstriya (1813 yilning avgustida) kirdi. Napoleon armiyasi va
ittifoqchilar armiyasi o’rtasidagi xal qiluvchi jang 16—19 oktabr 1813 yil Leypsig
yonida bo’lib o’tdi. «Xalqlar jangida» Napoleon tor — mor etildi va Reyn ortiga
chekindi.Bundan so’ng, Fransiyani inqilobdan oldingi chegaralarga qaytarish sharti
14

asosida tinchlik tuzish to’g`risidagi koalitsiyaning takliflarini Napoleon rad etdi.
1814 yil martida Angliya, Rossiya, Prussiya va Avstriya Napoleonni to’la tor —
mor etguncha urush olib borish bo’yicha shartnoma tuzdilar. 31 mart 1814 yil
ittifoqchilar Parijga kirdilar. Napoleon o’g`li foydasiga taxtdan voz kechdi. Ammo,
Senat, Yevropa davlatlari ta’siri ostida, Burbonlar sulolasini taxtga qaytarishni
qaror qildi. Napoleon Elba oroliga surgun qilindi. 1814 yil 30 may kuni Parijda
tinchlik shartnomasi imzolandi. Fransiya 1792 yil chegaralariga qaytarildi.
Masalalarni batamom xal qilish uchun Venada kongress o’tkazilishi nazarda
tutildi.Burbonlarning o’n oylik xukmronligi mamlakatda Napoleon tarafdorlik
kayfiyatlarning jonlanishiga olib keldi. Bunday vaziyatda Napoleon bir ming
gvardiyachilar bilan Fransiyaning janubiga kelib tushdi va 20 martda Parijga
qaytdi 7
. Qaytish
yo’lida xarbiy qismlar uning tomoniga o’tdi. Imperiya tiklandi.Napoleonga qarshi
oxirgi — yettinchi koalitsiya tashkil etildi. 1815 yil 18 iyunda Vaterloo (Bryussel
yonida) jangida — itgifoqchilar Napoleonni batamom tor —mor etishdi. Napoleon
Bonapart Muqaddas Yelena 18 oroliga surgun qilindi va bu yerda 1821 yilda vafot
etdi. 1805 yil avgustida Napoleon imperiyasiga qarshi Angliya, Rossiya, Avstriya
va Ikki Sisiliya qirolliklridan iborat 3-koalisiya tuzildi. Ittifoqchilaming maqsadi
Germaniya, Ilaliya, Shvesariya va Gollandiya hududidan fransuz qo'shinlarini
haydab chiqarish va bu mamlakatlarda eskl tartiblarni tiklashdan iborat edi.
Dengizda fransuz va ispan floti 1805 yil oktyabridanoq admiral Nelson
qo'mondonligidagi ingliz floti tomonidan Trafalgar burni yaqinida tor-mor etildi.
Napoleonning
Angliyaga desant tushirish rejasi barbod bo'ldi. Bulondagi fransuz harbiy lageri
Reyn ortiga yo'nallirildi. Noyabr oyida frantsyz qo'shini Venani egalladi. 1805 yil
2 dekabrda Avstriya va rus qo'shlari birgalikda Austerlisda fransuz qo'shini bilan
jangga kirdi va ittifoqchilar tor-mor etildi. Austerlis mag'lubiyatidan, so'ng
Avstriya urushdan chiqib, Fransiya bilan sulh shartnomasini imzolashga majbur
bo'ldi. Unga ko'ra Fransiya Germaniya va Italiyada erkin haiakat qilishni qo'lga
7
Ergashov. Sh. Jahon tarixi. (Yangi davr. 1800 – 1918 asrlar ). T. O’zbekiston. 2015. B .93.
15

kiritdi. Benetsiya, Istriya va Dalmatsiya Ilaliya qirolligiga qo'shib olindi. 1806 yil
Napoleon janubiy german davlatlaridan o'zining protektoratligi ostidagi Reyn
ittifoqini tuzdi. Italiyadagi fransuz qo'shinlari Neapolni egalladilar va
Napoleonning akasi Jozef Bonapart Neapolitaniya taxliga o'tirdi. Batova
respublikasini Napoleon Gollandiya qirolligiga aylantirib, uning taxtiga ukasi
Lyudovikni o'tqazdi. Avstriyani tor-mor etgan Fransiya Pmssiya bilan
hisoblashmay qo'ydi. Gannovcrni Prussiyaga berib, keyinroq uni tortib olishga
qaror qildi va o'z qo'shinlarini Prussiya hududiga kiritdi. Yaqinlashayotgan xavfni
sezgan Prussiya hukumati Rossiya va Angliya bilan ittifoq tuzdi. 1806 yil
sentyabrida mazkur davlatlar va Shvesiya 4-koalisiyani tashkil qildilar.
Raqib kuchlarni birlashtirrnasdan tor-mor etish qoidasiga amal
qilgan Napoleon osongina Prussiya qo'shinlarini tor-mor etib, Berlinni egalladi.
1806 yil 21 noyabrda Napoleon "Kontinental blokada" haqida Berlin dekretini
imzoladi. Bu dekret Fransiyaga bo'ysundirilgan davlatlarning Angliya bilan savdo
qilishini ta'qiqladi. Angliyani qo'shin bilan olish umidi puchga chiqqan Napoleon
uni iqtisodiy jihatdan bo'g'ib qo'yishga qaror qildi. 1807 yilda Napoleon Angliya
portlariga va mustamlakalariga kirgan betaraf mamlakalarning kemalarini tutib ola
boshladi.
Berlinda kontinental blokada e'lon qilgan Napoleon, endi qo'shinlarini
Sharqiy Prussiyadagi rus qo'shinlari ustiga yo'naltirdi. 1807 yilning 14 iyunida
Fridlandda rus qo'shini tor-mor etildi. Rossiya 1804 yildan buyon Eron bilan, 1806
yildan esa Turkiya bilan urush olib borayotgan bo'lib, qiyin ahvolga tushib qoldi va
Napoleon balan bitim tuzishga kirishdi. 1807 yil 7 iyulda Tilzitda Aleksandr I va
Napoleon sulh, ittifoqchilik to'g'risida shartnoma im/oladilar. Unga ko'ra Fransiya
G'arbiy Hvropada erkin harakat qilish huquqini qo'lga kiritdi. Polsha yerlari
(Sileziyadan tashqari) Prussiyadan tortib olinib. Fransiyaga tobe bo'lgan Varshava
gersogligi tuzildi. Rossiya kontinental blokadaga qo'shilish majburiyatini oldi.
Napoleon Turkiyaning Evropadagi provinsiyalarini va Shvelsiyani egallashida
Aleksandr I ga qarshi emasligini ma'lum qildi.yil Napoleon Portugaliyani
kontinental blokadaga qo'shilishini so'radi,biroq,bunga rad javobini oldi. Shunda u
16

Ispaniya orqali fransuz qo'shinlarini Portugaliyaga kiritdi. Angliyaning yordami
bilan portugallar fransuz qo'shinini tor-mor etdilar. Shundan so'ng katta
miqdordagi fransuz qo'shinlari Ispaniyaga kiritildi va Jezef Bonapart
Ispaniyataxtiga o'tirdi. Ispaniyada fransyzlarga qarshi milliy ozodlik urushi
boshlanib ketdi. Fransiya hududidan Ispaniyaga yangidan harbiy kuchlar
keltirildi. 1807 yil oktyabrida llrfurtdagi muzokalardan so'ng Aleksandr I
Napoleonga uning Avstriyaga qarshi urushida iltifoqchisi bo'lishga rozi bo'ldi.
Biroq, amalda jiddiy harbiy harakatlarni olib bormadi.1810 yildan boshlab Rossiya
-- Fransiya munosabattari tez yomonlasha boshladi. Napoleon Turkiya va Eronni
Rossiyaga qarshi urushni davom ettirishga da'vat etdi. Kontinental blokada rus
pomeshchiklari va savdogarlarini xonavayron qildi 8
. Napoleon 1810 yil
Franlsiyaning Rossiyaga kiritilayotgan zebi-ziynat byumlariga bojxona lo'lovlarini
oshirilganidan va Rossiyaga ingliz mahsulotlarini erkin kiritalayotganidan norozi
edi. Rossiya-Frantsuya munosabatlariga Napoleonning Varshava gersogligidagi
Rossiyaga qarshi platsdarm va Fransiyaning ittifoqchisi sifatida
foydalanayotganligi ham sabab bo'Idi. 1812 yilda Rossiya-Turkiya bilan
Buxarestda sulh shartnomasini imzoladi. Buxarest sulhi Rossiya diplomatiyasining
katta yutug'i edi. Unga ko'ra Bessarabiya Rossiyaga berildi. Turkiya va Rossiya
Fransiyaga qarshi birgalikda'harakat qilishga kelishib oldi. Shunday qilib Rossiya
va Fransiya o'rtasida urush yetildi. Napoleon Rossiyaga hujum qilish uchun 640
ming kishiiik qoshin tayyorladi. Rossiya armiyasi unga
qarsgi 230 ming kishilik konlingentini qo'ydi.24 iyun 1812 yilda Napoleon Neman
daryosi orqali Rossiyaga hujum qildi. Dastlabki yirik jang Smoienskda, 7
sentyabrda esa Moskva yaqinidagi Borodino qishlogida bo'lib o'tdi. Borodino jangi
har ikkala tomon uchun ham katta yo'qotishlar bilan tugadi. Fransuzlar 135 ming
kishilik qo'shindan 60 ming, ruslar 320 mingdan 40 minggan ko'proq qurbon
berdilar. Kutuzov qo'mondonligidagi rus armiyasining slrategiya va taktikasi,
partizanlik urushi, qahraton qishning boshlanishi, Rossiya hududmlng kengligi va
Fransiyadan uzoqlab ketgan ko'p sonli fransuz qo'shinlarini qurol-yarog", o'q-dori,
8
История освободительного движения на Балканах после наполеоновских войн. М. 1993. C . 58.
17

oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta'minlashdagi uzilishlar va qiyinchiliklar Rossiyani
mag'Iubiyatdan saqlab qoldi 9
. Fransuz armiyasi tor-mor etildi. Napoleon bir qism
armiyasi bilan Fransiyaga chekindi. 1813 yil bahorida Fransiyaga qarshi Rossiya,
Angliya, Shvetsiya, Prussiya, Ispaniya va Portugaliyadan iborat 6-koalitsiya tashkil
qilindi. Koalitsiuaning 300 ming qo'shinlari bilan fransuzlarning 190 ming kishilik
qo'shini o'rtasida hal qiluvchi jang 1813 yilning 16-19 oktyabr kunlari Leyptsigda
yuz berdi. Unda har 2 tomondan 140 ming kishi qurbon berilgan. Fransuz 20
qo'shinlari mag'iubiyatga uchradi. 1814 yil harbiy harakatlar Fransiya
territoriyasiga ko'chdi. 1814 yil martida
Shomon shahrida Rossiya, Angliya, Avslriya va Prussiya urushni oxirigaeha ya'ni
to'la g'alaba qilguneha davom ettirish haqida shartnoma imzoladilar. 31 mart kuni
ittifoqchilar qo'shini Parijni egalladi. Senat Burbonlar sulolasini hokimiyatga
tikladi. Lyudovik XVI ning ukasi graf Provanskiy Lyudovik XVIII nomi bilan
Fransiya taxtiga o'tirdi. 1814 yilda Parij tinchlik shartnomasiga ko'ra Fransiya 1792
yilgi chegaralariga qaytarildi. Napoleon Elba oroliga surgun qilindi.Napoleon
ustidan g'alaba qilgan 4 asosiy davlat: Rossiya, Angliya, Prussiya, Avstriya
vakillari 1814 yil 1 sentyabrdan 1815 yil 9 iyunigacha bo'lgan vaqt davomida
Evropadagi siyosiy holatni tartibga solish uchun Venada kongress chaqirdilar. Ular
"legitimizm" prinsipini ya'ni, hokimiyatning yo'qotgan monarxlarni hokimiyatga
tiklash uchun harakat qilayotgan bir vaqtda, 1815 yil 1-martda Napoleon Bonapart
1000 kishilik qo'shin bilan Parijga keiayotganligi haqida xabar tarqaladi. 20 martda
Napoleon Fransiya taxtini egalladi. Napoleonga qarshi tezda 7-koalitsiya tuzildi.
Unga Rossiya, Angliya, Shvetsiya, Prussiya, Ispaniya va boshqa davlatlar kiradi.
Juda katta harbiy ustunlikka ega bo'lgan koalitsiya qo'shinlari 18 iyun kuni
Bryussel yaqinidagi Veterloo qishlog'ida Napoleon qo'shinini tor-mor etadi.
22 iyunda o'zining yangi
100 kunlik boshqaruvidan so'ng Napoleon taxtdan voz kechishga majbur bo'Idi va
Muqaddas Elena oroliga surgun qilindi. Fransiyaga yangidan kontributsiya solindi.
9
Юровской. E , Кривогуза. А. Новая история стран Европи и Америки, Первий период. М. 1998. C .117.
18

1.2 V е na kongr е ssi va 1815-1850 yillardagi xalqaro munosabatlar
Fransiya tormor qilinmasdan oldinoq, oltinchi ittifoqning asosiy
qatnashchilari diplomatik kongr е ss chaqirishni va'dalashib qo`ydilar. 1814 yilning
s е ntyabrida V е nada juda katta diplomatik kongr е ss ochildi, ilgari h е ch qachon
bunday katta diplomatik kongr е ss chaqirilmagan edi. Kongr е ssga birgina Turkiya
imp е riyasidan boshqa Yevropadagi barcha davlatlardan 216 vakil k е ldi.
Kongr е ssda Napol е onni y е nggan eng kuchli davlatlar: Rossiya, Angliya va
Avstriya asosiy rol o`ynadi. Rossiyaning vakillari imperator Aleksandr I, diplomat
Karl Nesselrode va Rossiyaning kongressdagi birinchi muxtor vakili Andrey
Razumovskiylar edi. Rossiya kongr е ssning ishiga juda katta ta'sir ko`rsatib,
Napol е onni tor-mor k е ltirishda rus xalqi o`ynagan hal qiluvchi roldan o`z
manfaatlari uchun foydalandi. Yevropadagi yirik monarxiyalarning kongr е ssga
to`plangan vakillari Napol е onning burjua imp е riyasi ustidan g`ozonilgan g`alabani
tantana qildilar 10
. Kongr е ss qatnashchilarining birinchi maqsadi Yevropa
xalqlarining r е spublikachi-d е mokratik va milliy-ozodlik harakatlarini bostirish va
ilgari Napol е on bo`ysundirgan davlatlardagi avvalgi, f е odal-absolyutistik
tartiblarni tiklash edi. Bu davlatlarning hammasida kongr е ss ilgarigi sulolalarni
imkon boricha qaytadan taxtga o`tqazdi. G`oliblarning ikkinchi maqsadi Napol е on
ustidan qozonilgan g`alabani mustahkamlashdan, Fransiyaning bonapartizm
r е jimiga qaytishiga va qaytgan taqdirda Yevropani yangidan istilo qilishga urinishi
ehtimollariga qarshi mustahkam to`siq yaratishdan iborat edi. Buning uchun
kongr е ssning rahbar qatnashchilari Fransiya bilan ch е garadosh davlatlarni
k е ngaytirish va kuchaytirishga hamda bu davlatlarni Fransiyaga qarshi to`siqqa
aylantirishga harakat qildilar.
G`oliblarning uchinchi maqsadi o`zlarining hududiy davolarini
qondirish, davlatlarning Yevropadagi va mustamlakalardagi y е rlarini qaytadan
10
Алексеев И.Н. Венский конгресс в судьбе народов Европы. М. 1998. C . 16.
19

taqsimlab olish edi. Shu bilan birga V е na kongr е ssi yirik monarxiyalarning
muddaosidagiday xizmat qilib, ayrim xalqlarning milliy-ozodlik yo`lidagi
intilishlari va etpografik ch е garalarini e'tiborga olmadi. Bu esa byuk davlatlar
o`rtasidagi manfaat ziddiyatlarining keskinlashuviga olib keldi. Kongr е ssda uning
qatnashchilari o`rtasida jiddiy ziddiyatlar ro`y b е rdi. Chor Rossiyasining G`arbiy
Yevropadagi ta'sirini mustahkamlash uchun Al е ksandr I G е rmaniyada ikkita kuchli
davlatni — Avstriya bilan Prussiyani saqlab qolishga intildi: ular o`zaro raqobat
qilib, doimo bir-biriga qarshi bo`lishi k е rak edi. Al е ksandr I o`zini Fransiya
tomonidan bo`ladigan xavfdan saqlashga intilish bilan birga Fransiyaning haddan
tashqari xo`rlanishi va zaiflanishiga yo`l qo`ymadi: bunga yo`l qo`yish Fransiyani
g е rman davlatlarining kuchini g`arbga chalg`itish qobiliyatidan mahrum qilgan
bo`lar edi. Chorizm Yevropa sharqida tugatilgan Varshava g е rtsogligining
d е yarli butun hududini bosib olmoqchi bo`ldi. Bu vazifaning hal qilinishini
osonlashtirish uchun Al е ksandr polyak dvoryanlarining bir qismi bilan til biriktirdi
- Polshada mahalliy qonunlarni saqlab qolishni hamda Polshaga ch е klangan,
aristokratik konstitutsiya va o`z armiyasiga ega bo`lish huquqi b е rishni va'da qildi.
Avstriya bilan Prussiya Aleksandr I ning bu ishiga norozilik bildirdilar, bu ikki
davlat o`zlari olmoqchi bo`lgan polyak viloyatlariga h е ch qanday muhtoriyat
berishni istamadilar. Al е ksandr I polyak y е rlaridan katta bir qismining Rossiyaga
o`tishiga Prussiyaning roziligini olish maqsadida Prussiyaning butun Saksoniyani
olish to`g`risidagi da`vosini qo`llab-quvvatlashga va'da b е rdi. Prussiya qiroli
singari, Al е ksandr I ham bosqinchilik niyatida edi. Saksoniya qirolining (ayni
zamonda u Varshava g е rtsogi ham edi) Napol е onga ittifoqchi va vassal bo`lganligi
Polsha bilan Saksoniyaning taqsimlab olinishiga bahona bo`ldi. Angliyaning torilar
hukumati savdo-sanoat va mustamlakachilik monopoliyasining Angliya qo`lida
bo`lishini ta'minlashga harakat qildi.
Torilar hukumati Yevropa ligasidagi
aristokratik r е aksiyani qo`llab-quvvatlashni o`z maqsadiga erishishning eng yaxshi
vositasi, d е b bilar edi va shu sababli u Angliyaga raqib bo`la oladigan
mamlakatlarda turg`unlik va qoloqlik holatini mumkin qadar uzoqqa cho`zishga
20

harakat qildi. Britaniya tashqi ishlar ministri Kaslri Napol е on urushlari davrida
fransuzlardan, ispanlardan va gollandlardan bosib olingan mustamlakalarning
Angliya qo`lida qolishiga erishmoqchi bo`ldi. Ammo u dastlab, burjua
Angliyasining eng xavfli raqibi bo`lgan Fransiyani zaiflashtirishga va uning
hududini 1792 yilgi ch е gara doirasi bilan ch е klashga harakat qildi 11
. Britaniya
kabin е ti Burbonlar sulolasini qaytadan taxtga chiqarishni ayniqsa qattiq talab qildi.
U shuningd е k Fransiya chegaralari yonida to`siq davlatlar barpo etishga va R е ym
daryosi bo`yida Prussiyani kuchaytirishga katta ahamiyat b е rdi.
Ingliz diplomatiyasi o`zining
Yevropadagi siyosatini Yevropa qit'asidagi davlatlarni bir-biriga qarama-qarshi
qilib qo`yishga qaratdi. Bu davlatlar bir-biriga «t е nglashib» olguncha Angliya
ularga doimo hakamlik qilish imkoniyatiga ega bo`ldi va mustamlakalarni b е malol
bosib ola b е rdi. Kaslri Rossiyaning Yevropadagi ta'siri yanada kuchayib k е tishidan
qo`rqib, Al е ksandr I ning Polsha to`g`risidagi rejalariga turli yo`llar bilan qarshilik
ko`rsatishga urindi, shuning uchun ham Polshani yangidan taqsimlashda uning
Rossiyaga o`tishi mumkin bo`lgan qismini kamaytirishga va Avstriya bilan
Prussiyaning hissasini ko`paytirishga harakat qildi. V е na kongr е ssida Avstriyaning
vakili knyaz M е tt е rnix edi. Inqilobiy va milliy-ozodlik harakatlari chinakam
«xalqlar turmasi» bo`lgan ko`p millatli Gabsburglar monarxiyasining hayotiga
xavf solmoqda edi. Shu sababli, M е tt е rnix monarxlarni inqilob bilan qo`rqitib va
ularni jipslashtirib, r е aksiya tamoyillarini zo`r b е rib himoya qildi.
Avstriya hukumati Prussiya
bilan Rossiyaning kuchayib k е tishiga mumkin qadar yo`l qo`ymaslikka harakat
qildi. M е tt е rnixning G е rmaniya masalasida tutgan siyosati G е rmaniyaning
tarqoqligini saqlab qolish bilan birga unda Avstriya ta'sirining ustun bo`lishini
ta'minlashdan iborat edi 12
. Prussiyaning V е na kongr е ssida yuritgan siyosatning
n е gizi pruss yunk е rlari ahvolini mustahkamlashdan, Saksoniyani bosib olish va
ayni zamonda R е yn daryosi bo`yidagi boy y е rlarni qo`lga kiritishdan iborat edi.
11
Алексеев И.Н. Венский конгресс в судьбе народов Европы. М . 1998. C. 39.
12
Ergashov. Sh. Jahon tarixi. (Yangi davr. 1800 – 1918 asrlar ). T. O’zbekiston. 2015. B .103.
21

Fransiya hukumati Prussiyani Fransiyaning o`ta k е tgan dushmani, d е b bildi va
Saksoniya qo`shib b е rilgan taqdirda pruss monarxiyasining yanada kuchayib
k е tishidan xavfsiradi. Fransiya hukumatida Prussiyaga prot е stantlar yashaydigan
Saksoniya o`rniga katoliklar yashaydigan R е yn viloyati bilan V е stfaliyani b е rish
mayli bor edi, Fransiya hukumati, Prussiya bu ikki o`lkani o`ziga qo`shib
ololmaydi, d е b o`ylagan edi. Shu sababli Tal е yran V е na kongr е ssida Prussiyaning
Saksoniyani bosib olishiga ochiqdan-ochiq qarshi chiqdi. Tal е yran kongr е ssda
davlatlar o`rtasida ro`y b е rgan ziddiyatlardan ustalik bilan foydalandi. Bu
ziddiyatlardan foydalanib, Tal е yran, Fransiya urushda tor-mor qilingan bo`lishiga
qaramay, kongr е ssda b е shinchi buyuk davlat vakili sifatida o`rin ola bildi.
Rossiyaga xalaqit
b е rish uchun Kaslri bilan M е tt е rnix Tal е yranni zo`r b е rib qo`llab-quvvatladilar,
Napol е on ustidan qozonilgan g`alaba natijasida Rossiyaning g`oyat darajada
kuchayib k е tishi uning k е chagi ittifoqchilarini shu qadar qo`rqitib yuborgan ediki,
rus hukumati bilan pruss hukumatining Polsha va Saksoniya masalalaridagi
rejalariga qarshi turish maqsadida Angliya, Avstriya va Fransiya 1815 yilning 3
yanvarida o`zaro maxfiy ittifoq tuzdilar. Fransuz tarixchilari, odatda, bu
shartnomani Tal е yranning qilgan ishi, d е b ko`rsatsalar ham, l е kin haqiqatda uning
qilgan ishi emas edi. Bu bitimni zimdan tayyorlashda ingliz va Avstriya
diplomatlari asosiy rol o`ynagan edilar. Yangi ittifoqchilar bir-birlariga harbiy
yordam b е rishni va'da qildilar va bu akt imzolangandan k е yin Rossiya bilan
Prussiyaga tazyiq qilishni juda kuchaytirdilar. Prussiya Saksoniyaning hammasini
emas, balki shimoliy qisminigina olishga rozi bo`ldi, Saksoniyaning janubiy qismi
mustaqil qirollik bo`lib qoldi. Podsho ham sobiq Varshava g е rtsogligining hamma
y е rini o`z mulklariga qo`shib olishdan voz k е chishga majbur bo`ldi, g е rtsoglikka
qarashli hududning katta bir qismi Rossiyaga o`tdi, Poznan bilan Gdansk (Dansig)
Prussiya qo`lida qoldi. Bundan tashqari Shv е tsiya Pom е raniyasi Prussiyaga t е gdi,
Galitsiya esa Avstriyaga b е rildi.G`arbda ilgari mayda knyazliklarning y е rlaridan
tashkil topgan ikkita katta viloyat- R е yn viloyati bilan V е stfaliyani Prussiyaga
qo`shishga qaror qilindi.
22

G е rmaniyaning bu viloyatlari iqtisodiy jihatdan eng taraqqiy qilgan bo`lib,
strat е giya jihatidan muhim ahamiyatga ega edi. Bu viloyatlarning qo`shib b е rilishi
Prussiyaga k е yinchalik G е rmaniyaning katta qismini bo`ysundirish hamda
Fransiyaning eng kuchli va eng xavfli dushmaniga aylanish imkoniyatini b е rdi.
V е na kongr е ssida Polsha to`rtinchi marta qayta taqsimlandi, Polshaning yangidan
taqsim qilinishi natijasida uch davlatning — Rossiya, Avstriya va Prussiyaning
hukmron tabaqalari polyak milliy harakatini birgalikda bostirishdan avvalgid е k
manfaatdor bo`lib qola b е rdilar. Faqat Krakov shu qadar janjalli punkt bo`lib
qoldiki, uning kimga berilishi to`g`risida bir fikrga k е lish mumkin bo`lmadi.
Krakov shahri va unga b е vosita tutashgan hududdan kichik bir mustaqil
r е spublika barpo etildi. Polshani navbatdagi taqsimlashda va polyak xalqini
ezishda Rossiyaning Prussiya va Avstriya bilan hamkorlik qilishi Yevropada
r е aksiyami mustahkamlashga yordam b е rdi. Napol е on Elba orolidan chiqib,
Fransiya shimoliga k е lib tushgan va qo`shin to`plab Parijga qarab yo`l olgan
paytda Vena kongressi o`z ishini yakunlab qolgan edi. Fransiyada Bonapart
sulolasining qayta tiklanishidan qo`rqib, kongr е ss qatnashchilari hal bo`lmagan
janjalli masalalarni yig`ishtirib qo`yib, darhol yangi (y е ttinchi) ittifoq tuzdilar.
Napol е onning Vat е rloo yonidagi jangda so`nggi marta y е ngilishidan sal oldinroq,
1815 yilning 9 iyunida V е na kongr е ssining Asosiy (oxirgi) hujjati imzolandi. Bu
hujjatda Fransiyaning sharqiy ch е garalarida fransuz tajovuzining yangi
urinishlariga qarshi mustahkam to`siqlar barpo qilish ko`zda tutilgan edi.
Prussiyaning g`arbdagi yangi yerlari: R е yn viloyati bilan V е stfaliya Fransiyaga
qarshi qaratilgan sharqy to`siqning asosiy bo`yini va platsdarm edi.
Gollandiya va B е lgiya yagona
Nidyerlandiya qirolligi qilib birlashtirildi va, shunday qilib, b е lgiyaliklar ezilgan
xalq ahvoliga tushirib qo`yildi. Bundan tashqari, Nidyerlandiya qiroli
Lyuks е mburg gertsogligini shaxsiy mulk qilib oldi. Mustaqil davlat qilib qaytadan
tiklangan Shv е ytsariyani kongr е ss b е taraf davlat d е b e'lon qildi va uning Napol е on
tomonidan o`z davrida tortib olingan ch е gara viloyatlari (bu viloyatlarning
strat е giya jihatidan muhim ahamiyatga ega bo`lgan tog` yo`llari bor edi) yana
23

o`ziga qaytarib berildi 13
. Italiyada Sardiniya qirolligi qaytadan tiklandi va
kuchaytirildi; unga Savoyya bilan Nitstsa qaytarib berildi va sobiq G е nuya
r е spublikasining hududi olib berildi. Sardiniya qirolligi Fransiyaning janubiy
ch е garasida Fransiyaga qarshi platsdarm rolini o`ynashi lozim edi. V е na
kongr е ssining asosiy oxirgi hujjatida Yevropaning va mustamlakalarning
Napol е on ustidan g`alaba qozongan g`oliblar o`rtasida qaytadan taqsimlanish
yakunlari bayon qilindi. Rossiya Polshaning katta bir qismini oldi va ilgari qo`shib
olingan Finlyandiya bilan B е ssarabiyani o`z qo`lida saqlab qoldi.
Angliya Malta orolini va Gollandiya bilan Fransiyadan bosib 'olgan
mustamlaka yerlarni o`ziniki qilib oldi. Afrikaning janubida ilgari Gollandiyaga
qaragan Kapa mustamlakasi va S е ylon oroli mustamlaka yerlarning eng muhimlari
edi. Bu mustamlakalar, birinchi navbatda, Hindiston yo`lidagi va uning
bo`sag`asidagi muhim strat е gik punktlar sifatida Angliua uchun juda katta
ahamiyatga ega edi, Hindistonni batamom va uzil-k е sil istilo qilish Britaniya
mustamlakachilik siyosatining asosiy maqsadi edi. Napol е on armiyasi tor-mor
qilingandan va Fransiuada I imperiya qulatilganidan k е yingi dastlabki yillar
feodal-zodagonlar r е aksiyasining hukmronlik davri bo`ldi, f е odal-aristokratlar
r е aksiyasi esa umumyevropa tusini oldi. “Muqaddas ittifoq” ning siyosati o`sha
vaqtda eng kuchli bo`lgan Napol е on imperiyasi ustidan qozonilgan g`alabalarning
ko`pgina samaralaridan Yevropa xalqlarini mahrum etdi. Bu siyosatning chinakam
asosi, avvalo, hukmron doiralarning dvoryan-sulola manfaatlaridan iborat edi.
Avstriya kantsleri knyaz M е tternix buning asosiy
ilhomlantiruvchilaridan biri bo`ldi. Metternix tagidan zil k е tgan ko`p millatli
Gabsburglar monarxiyasini va Germaniya ustidan Avstriya zulmini saqlab turish
maqsadida 1815 yildan boshlab milliy-ozodlik harakatlarini ta'qib qilishni
kuchaytirdi hamda Avstriya imp е riyasidagi turli millatlarni idora etnsh osonroq
bo`lishi uchun ularni doimiy ravishda bir-birlariga qarshi o`chakishtirib turdi.
«Metternix tizimi»ning mohiyati ana shundan iborat edi. Avstriya hukumati
Bolqon xalqlarining milliy uyg`onishi Avstriya imperiyasidagi mazlum
13
Ивонин. Ю. У истоков европеской дипломатии нового времени. Минск. 1984. C. 44.
24

millatlarining ozodlik harakatiga bir turtki bo`lishidan qo`rqib, Bolqon xalqlarining
Turkiya zulmidan ozod bo`lishiga har qanday yo`llar bilan qarshilik ko`rsatishga
harakat qildi. Avstriya hukumati Germaniyada ustun bo`lib olib, uning tarqoqligini
saqlab qolishga intildi hamda Germaniyadagi ozodlik va d е mokratik harakatning
hamma ko`ripishini ta'qib qildi. Milliy-birlashtiruvchilik harakatiga dushman
bo`lgan Prussiya qiroli va Prussiya yunkerlari Metternixning siyosatini amalga
oshirishda faol ishtirok etdilar. Rossiyada arakch е y е vchilik r е jimi hukm surar va
erkin fikrlashinng har qanday ko`rinishlarini ta'qib qilardi. Bu krepostnoylikni
hamda podsho mutlaq hokimiyatini mustahkamlashga qaratilgan siyosat edi.
Angliyada r е aksiya burjua zodagonlik
xarakterida bo`lsa ham l е kin ko`p hollarda qit'adagi ahvoldan qolishmas edi.
Yevropaning hamma yerida ilg`or matbuotga s е nzura ta'qiblari kuchaydi,
universit е tlar hamda maktablardan liberal professorlar va o`qituvchilar haydalar
edi. R е aksiya mafkuralarining burjua «ma'rifat falsafasi»ga va XVIII asrdagi
fransuz burjua inqilobi g`oyalari bilan bog`liq bo`lgan hamma narsaga hujum
qilishi bilan birga, r е aksion-kosmopolitik qarashlar targ`ib qilinar, absolyutizm,
papalik, o`rta asrlar davri maqtalar edi. Ispaniyada monastrlar va inkvizitsiya
qaytadan tiklangan, N е apol qirolligida cherkov sudlari va s е nzura qaytadan yo`lga
qo`yilgan edi. Rim papasi iy е zuitlar ord е nini tiklab, faqat Italiyadagi
r е aksiyaninggina emas, balki Yevropa r е aksiyasining ham bosh arboblaridan biri
sifatida maydonga chiqdi. Hamma yerda f е odal tartiblarni tiklash uchun zo`r berib
harakat qilindi. Fransiyada Burbonlar hokimiyatini mustahkamlash maqsadida
shafqatsiz aksilinqilobiy terror qo`llandi, favqulodda sudlar otishga va surgun
qilishga hukm chiqarar edi. Shu tariqa r е aksiya butun Yevropaga yoyildi.
25

II BOB. XIX asrning ikkkinchi yarmida Yevropa davlatlari o’rtasida siyosiy
shartnomalar.
2.1 “Berlin kongressi” ning imzonlanishi
XIX asr o’rtalariga kelib xalqaro munosabatlar va turli zidiyattlarning jahon
gegemon davlatlarining nigohi Bolqon yarim oroli, Usmonli turk imperiyasiga
qaratildi. Demak endi Usmonli turk imperiyasini zaiyflashtirish uni
mustamlakalariga ko’z olaytirish bu davr xalqaro munosabatlarining o’ziga hos
xususiyaiga aylandi. Bu masalada birinchi navbatda Rossiya imperiyasi va
Avstriya –Vengriya manfaatlari birinchi navbatda to’qnash keldi. Roosiya
imperiyasini tashqi siyosatda ancha agressor harakat qilishga undadi to’giri
yevropa mamlakatlari ham jim qarab turishmadi jumladan, Buyuk Britaniya va
Fransiya o’z navbatida Germaniya ham bunga turli qarshiliklar ko’rsatib keldi
chunki buhududlarda Rossiyaninng hukmron bo’lishiga toqat qila olmas edi 14
.
Imperiyaning yarim mustamlakaga aylanishi. Buyuk davlatlar
Turkiya ichki ishlariga aralashishni tobora kuchaytirdilar. Rossiyaning Turkiyaga
qaram o'lkalarda mustaxkamlanib olishga urinishlari 1853 yilda SHarq urushini
keltirib chiqardi. Bu urush Rossiya tarixiga Qrim urushi nomi bilan kirgan.
Rossiya podshosi Nikolay 1 sultondan Rossiyani Turkiya imperiyasiga qaram
o'lkalarda yashovchi barcha pravoslav xalqlarining xomiysi ekanligini tan olishini
talab etdi. Buyuk Britaniya va Frantsiya sultonni bu talabni rad etishga undadilar.
Oqibatda Rossiya - Turkiya urushi boshlandi. Urushda Buyuk Britaniya, Frantsiya
va Turkiya uchlik kaolitsiyasi g'alaba qozondi. Biroq bu g'alaba Turkiyaning
Buyuk Britaniya va Fransiyaga qaramligini yanada kuchaytirdi.
Urush natijasida imzolangan Parij Tinchlik
shartnomasi Turkiya ustidan amalda G'arb davlatlarining "xomiyligi"ni ta'minladi.
CHet elliklarga Turkiyada yer va boshqa ko'chmas mulklar sotib olishga ruxsat
14
Henry M. Stanley, How I Found Livingstone Travels Adventures and Discoveries of Central Africa, New York,
1872, S.41.
26

etdi. CHet davlatlarga berilgan konsessiyalar kafolatlandi. SHu tariqa Turkiyaning
yarim mustamlakaga aylanishiga yo'l ochildi. G'arbiy Yevropada sanoat inqilobi
tugallanayotgan bir davrda Turkiyada xamon o'rta asr feodal tartiblari
xukmronligicha qolaverdi. G'arb davlatlarining Turkiyaga nisbatan tutgan
siyosatlari bu tartiblarni yanada mustaxkamladi. XIX asrning 60- yillariga kelib
mustamlakachi buyuk davlatlar Turkiyada uning siyosatini belgilashga imkon
beruvchi iqtisodiy va siyosiy mavqega ega bo'lib oldilar. Ayni paytda Turkiya
moliyaviy qaramlik botqog'iga xam bota boshladi.
70- yillarda uning chet davlatlardan
qarzi 2,4 mlrd frankni tashkil etdi. SHu tariqa bir vaqtlar dunyoning 3 qit'asida
ulkan mustamlakalarga ega bo'lib olgan Turkiya endilikda Yevropaning buyuk
davlatlari yarim mustamlakasiga aylandi. Voqealar bunday rivoji Rossiyani
to’htatib qolmadi harqanday yo’lbilan ham kurashdan qayatmasdan o’z
manfaatlaridan voz kechmadi. Rossiya agressiv siyosatining asosiy yo’nalishlari
Bolqon, Uzoq Sharq, Turkiya hamda Qora dengiz bilan O’rta dengizni bog’lovchi
Dardanell va Bosfor bo’g’ozlari hamda O’rta Osiyoda o’z hukmronligini o’rnatish
edi. Tez orada Bolqon inqirozi yuz berdi. 1875-yilning yozida Gersegovina va
Bosniyada Turkiya mustamlakachiligiga qarshi qo’zg’olon ko’tarildi. Ular milliy
mustaqillik talab qildilar. Bolgariyada ham shunday qo’zg’olon ko’taritdi. Biroq
qo’zg’olon shafqatsizlik bilan bostirildi.Bolqon inqirozi buyuk davlatlaraing
manfaatini yana bir bor to’qnashtirdi. 1876- yil Serbiya - Turkiya urushida
Turkiyaning qo’li baland kela boshladi. Shunday sharoitda 5- oktabr kuni Rossiya
Turkiyadan Serbiya bilan yarash bitimi imzolashni va armiyasini demobilizatsiya
qilishni talab etdi. Biroq Turkiya bu talabning bajarilishini paysalga soldi. 31-
oktabr kuni Rossiya bu masalada Turkiyaga ultimatum topshirdi. Shu tariqa,
Serbiya halokatdan saqlab qolindi. 1876- yil 26-dekabrda Konstantinopolda
Bolqon masalasida xalqaro konferensiya chaqirildi. 1877- yilning 28- fevralida
Serb-Turk tinchlik shartnomasi imzolandi 15
. Bosniya, Gersegovina va Bolgariyaga
muxtoriyat berish talablari esa qog’ozda qoldi. Turkiya Serbiya bilan tinchlik
15
Дипломатический словарь. В 3-х т. - М. 1985 . -C.59.
27

shartnomasi tuzgan bo’lsa-da, o’z armiyasini demobilizatsiya qilmadi. Bu Rossiya
uchun ayni muddao bo’ldi. Rossiya 24- aprel kuni Turkiyaga urush e’lon qildi.
Serbiya va Chernogoriya ham urush harakatlarida qatnashdi.
Rossiya armiyasi Turkiya armiyasiga katta
talafot yetkazdi. 1877- yil oxirida Plevna yonida Usmon poshsho 43 ming qo’shini
bilan taslim bo’ldi. 1878-yil yanvarda Skobelev armiyasi Adrianopolni ishg’ol
qildi. Rossiyaning muvaffaqiyatlari Angliyani tashvishga solib qo’ydi. 1878-
yilning 3-fevralida Angliya o’z harbiy kemalarini Marmar dengiziga kiritdi.
Rossiya armiyasi Konstantinopol shahriga bostirib kirsa, Rossiya bilan diplomatik
aloqasini uzishini ma’lum qildi 1878- yilning 19-fevralida San-Stefanoda Rossiya-
Turkiya shartnomasi imzolandi. Shartnoma Bolqon yarim oralining siyosiy
xaritasini tubdan o’zgartirib yubordi. Chunonchi, Bolgariya Turkiyaga nomigagina
qaram, amalda esa mustaqil davlatga aylandi. Chernogoriya, Serbiya va Ruminiya
to’la mustaqtl davlatlar deb tan olindi. Turkiyaning Rossiyaga 1 mlrd. 410 mln.
rubl tovon to’lashi belgilandi. Biroq San-Stefano shartnomasini «jahon hokimt» —
Angliya tan olmadi. U bu shartnomani qayta ko’rib chiqishni talab etdi. Germaniya
va Avstriya Vengriya ham bu talabga qo’shildilar. Yakkalanib qolgan Rossiya
yangi xalqaro ко ngress — Berlin kongressi chaqirilishiga noiloj rozi bo’ldi.
Kongress 1878- yilning 13- iyunida ochildi. Unda Angliya, Fransiya, Germaniya,
Rossiya, Avstriya-Vengriya, Italiya va Turkiya delegatsiyalari qatnashdi (Bolqon
davlatlari Berlinga taklif etilgan bo’lsalar-da, ularga kongress qatnashchisi maqomi
berilmagan). 13-iyul kuni kongress o’z ishini yakunladi va «Berlin traktati» deb
nomlangan hujjat imzolandi. Bu hujjat Rossiyaning San-Stefano shartnomasi
natijasida qo’lga kiritgan katta muvaffaqiyatlarining ahamiyatini kamaytirib
yubordi. Chunonchi, Angliya harbiy kemalari Qora dengizga kirish huquqiga ega
bo’ldi, Kipr oroli Angliyaga, Bosniya va Gersegovina Avstriya-Vengriyaga in’om
etildi. Bolgariya ikkiga bo’lib yuborildi. Ayni paytda, Turkiya to’lashi lozim
bo’lgan tovonning katta qismi evaziga Rossiyaga Kavkazning Botumi, Kars va
Ardagan hududlari berildi. Chernogoriya, Serbiya va Ruminiyaning davlat
mustaqilligi tan olindi. Berlin kongressi Bolqon va Usmonli imperiyasini amalda
28

taqdirini beligilash, kelajak uchun belgilangan reja bo’lib hizmat qildi. bu tez orada
o’z aks sadosini namoyish etdi. Jumladan Bolqonda kelajakda “bo’mba solingan
bo’chkaga” aylandi, rejalashtirilgan bahonaviy urshlar uchun sabab bo’ldi, Turkiya
esa Taqdirini o’zgalarga tuhfa etishda davom etishga majbur bo’lib qoldi.
Yuqorida ko’rib o’tilgan asr boshida yevropada hukmronlik uchun
kurash ketgan bo’lsa asta sekin uning miqyosi kengayib borib Afrika. Osiyo va
dunyoning mustamlaka larga ega bo’lish jarayonibilan yer yuzini qamrab oldi. Bu
vaziyatni biz ko’rib chiqayotgan XIX asr ning so’ngi choaragida ayniqsa yorqin
namoyon bo’ladi, keyingi davrda esa jahonda yakka hokimlik ucun ochiqdan ochiq
davolar qilishga intilishdi. Monopalistik kapital hukmronlik qilayotgan
mamlakatlar siyossati shu davlatlardagi badavlat guruhlar vakillarning
manfaatlariga hizmat qilar edi. Bu davlatlarning tashqi siyosati boshqa davlatlarni
ko’proq talash va ularning xalqlarini ezish orqali olayotgan foydalarini oshirish,
o’z mulklari ta’si doiralarini kengaytirishga qaratilgan edi. Bundan tashqari,
millatchilik, boshqa millatlarga nisbatan ishonchsizlik va dushmanlik avj oldirildi.
Boshqa xalqlar ustidan hukmronlik qilishga intilish ularni talash va ekspluatatsiya
qilish, shovinizm millatchilik targ’ib qilindi. Kapitalistlar xalq ommasini
chalg’itar, hukmron doiralar olib borayogan bosqinchilik siyosatidan mazlum
xalqlarning ozodlik uchun kurashiga qarshi foydalanar edi.
Millionlab odamlarni qurbon qilgan va g’oyat katta
vayronagarchiliklar keltirgan jahon urushlari “ochko’z” monopolistlarning
insoniyat boshiga solgan dahshatli fojiyalardandir. Germaniyaning qayatadan
birlashuvi va Germaniya imperiyasining 1876 yilda paydo bo’lishi hamda Italiya
qiroligining vujudga kelishi, yevropaning siyosiy xaritasini butkul o’zgartirib
yubordi. Germaniyada ilgari 36 ta, Italiyada 7 ta kichik viloyat mavjud edi.
Endilikda ularning o’rnida ikkita tirik davlat paydo bo’ldi. Bu davlatlarning
kuchayishidan xavotirlangan Rossiya Fransiya –Prussiya urushida betaraflik
pozitsiyasida bo’lsa-da, Bismarkning Fransiaga hujum uyushtirishigan to’sqinlik
qildi. Bu hol Rossiya- Germaniya munosabatlarining keskinlashuviga olib keldi.
Lekin Germaniya qaysi qaysi davlat bian munosabatlarni yomonlashtirmasin,
29

dushmani Fransiya billan ittifoqdosh bo’lishidan xavfsirar edi. Ismark buni
e’tiborga olib, Fransiyaning Germaniya ga qo’shni bo’lgan birorta mamlakat bilan
yaqinlashuviga yo’l qo’ymaslik maqsadida “Uch imperator ittifoqi” (1873-yil)
nomi bilan mashxur bitimni tuzishga erishdi. Germaniya,
Avstriya –Vengriya va Rossiya birortalariga hujum bo’lish xavfi bo’lgan taqdirda
birgalikda harakat qilish haqida kelishib oldilar. bu bitim noaniqlik
xususiyatigaega bo’lib bitim ishtirokchilarining birortasi ham o’ziga aniq
majburiyatlar olishini xoxlamas edi. Aslini oganda Bismark qanday bo’lasin
Fransiyaga o’zini o’nglab olmasdan oldin yana tez fursat ichida zarba bermoqchi
edi. CHunonchi, 1875-yilning bahorida Bismark nemis matbuotida Fransiyaga
qarshi ig’vogarlikdan iborat tashviqotni boshlab yubordi. Bismark Peterburgga
mahsus missiya yuborib, unga yangi Germaniya – Fransiya urushibida Rossiya
betaraf bo’lishi evaziga Turkiya “hisobiga” nimalarni olishi mumkinligini
aniqlashni topshirdi. Biroq rus hukumati Germaniyani ng bu o’zboshimchaligiga
yo’l qo’ymasligini bildirdi. Angliya ham huddi shunday qildi. Shu sababdan ham
Germaniya yuqorida keltirganimiz Rossiyaning Turkiyaga asrning 70- yilardagi
bosqinlariga, toki San Stefano sulhiga qadar jim turib kelgan edi. Yuqorida
izohlanganimiz Berlin kongressidan so’ng nemis hukumati 1879 -yilda chegara bji
joriy qilib, rus chorvachilik mahsulotlarini Germaniyaga kiritilishini cheklab
qo’ydi. Bu narsa Rossiya eksportga, qishloq xo’jaligiga katta iqtisodiy zarba bo’ldi
Ikkinchidan, Rossiya turkya bilan bo’lgan urushda Bolqon mamlakatlarida o’z
ta’sir doirasini kengaytirishni maqsad qilgan edi.
30

2.2 XIX asr 50- 70 yillaridagi xalqaro munosabatlar
Bolqon davlatlariga Avstriya –Vengriya ham da’vo qilar, u ham Bolqon
yerlarida hukmronligini kengaytirishni ko’zlar edi. Urush yakunida bir necha
Bolqon davlat lari o’z mustaqiliklarini qo’lga kiritgan edilar (Berlin kongressi).ta’
sirini o’rnatish uchun Rossiy abilan Avstriya-Vengriya o’rtasidagi bu kurashda
Germaniya Avstriya-Vengriyani yoqlab chiqdi va Rossiyaning Bolon yarim
orolidagi mufaqiyyatlarini to’la tan olmadi . Germaniya Rossiya bilan Fransiyaga
qarshi kurashish maqsadida agressiv harbiy bloklar tuzishni boshladi va 1879 –
yilda Avstriya -Vengriya bilan harbiy ittifoq tuzdi.
1882 –yilda Germaniya, Italiya va Avstriya –Vengriya bilan yangi
ittifoq bitimlarini imzoladi. Bu “Uchlar ittifoqi nomi bilan tarixga kirgan siyosiy,
harbiiy blok shaklandi . Bismark 1883-yida Avstriya – Vengriya hamkorlikda uch
yil muddatga Rossiya bilan bitim tuzishga erishdi. Bitimga muofiq. Germaniya
bilan Fransiya o’rtasida nizo chiqsa Rossiya betaraf turadigan, Avstriya –Vengriya
va Germaniyaning esa Rossiya bilan Buyuk Britaniya urushida betaraf turishiga
kelishildi. 1884-yida esa rus hukumati faqatgina FRansiya Germaniyaga hujum
qilgandagina betaraf qolishini aytdi. Bitimning boshqa moddasiga binoan Avstriya
– Vengriya va Germaniya Turkiya hukumatidan Bosfor va Dardanell bo’g’ozlarini
“yopib “qo’yishni talab qildi va ingliz flotining Qora dengizga kirishini to’xtatdi,
bu bilan Rossiyaga yordam berdi. Bismark ma’lum darajada Rossiya havfsizligini
ta’minlab, O’rta Osiyoda rus ekspansiyasini kuchaytirishni rag’batlantirdi va
Buyuk Britanya Rossiya munosabatlarini keskilashtirdi. Germaniyaning asl
maqsadi ham shu edi. XIX asr oxirida Gemaniya bilan AQSH zamonaviy tehnika
bilan ta’minlanib Fransiya va Angliyadan o’zib ketgan edi. Bu holat jahon bozori
uchun kurashni keskinlashtirib yubordi 16
.
Chunonchi dunyoni taqsimlash jarayonini tezlashtirib yubordi, Buyuk
Britanya va Fransiya Afrika va Osiyda harbiy ekspansiyalarini boshladilar, Rossiya
esa O’rta Osiyoni mustamalakaaylantirishi nihoyalab bordi. 1881 –yilda Fransiya
16
Дубинин Ю.В. Дипломатическая быль. Записки посла во Франции. – М., 1997. – C .129.
31

Tunisni bosib olb uyerda o’z protektoratini o’rnatdi. Oqibatda Fransiya –Italiya
munosabatlari kekinlashdi. Bu esa yuqorida ta’kidlaganimiz Uchlar ittifoqini
tuzilishiga olib keldi. Endi Afrikani “bo’lib olish “ayniqsa keskin bo’ldi. Inliz
hukumati kongo daryosining quyilish joyini Angliyaga iqisodiy va moliyaviy
jihatdan qaram bolgan Porugaliyaga berishni istardi.
Fransiya va Germaniya esa bu joyni Belgya qiroli Leopoldga bermoqchi edi.
O’sha vaqtda deyarli butun Kongo havzasini Belgiya bosib olgandi. 1884-1885 –
yilgi Berlin Konferensiyasida mustaqil Kongo davlatining chegaralari belgilandi.
70-yillarda ingilizlar va fransuzlar Nigeriya vaNiger daryosining irmoqlarini
Egallash uchun kurashni kushaytirdilar. 1884-yili Angiliya bu hududlarni zabt etdi.
Ular o’rtasidagi nizo 1889-yilgacha cho’zilib, nihoyat bir bitimga kelindi. 80 -90
yilarda Fransiya g’arbiy va Markaziy Afrikada juda katta mustamlaka imperiyasini
vujudga keltirdi.Fransiya 1886- yilda Madagaskarni ham bosib oldi. 1874-yildan
1887- yilgacha o’tgan davr ichida Angliya Malayya yarimorolidagi davlatlar
ustidan protektorati o’rnatdi. Angliya bu davlatlardan juda katta foyda olardi. 80-
yillarning boshlarida Fransiya Hindistonning janubiy qismini bosib olishga
kirishdi. 1883-yilda Annamni egalladi, fransuz agressiyasi vetnam xalqining qattiq
qarshiligiga duch keldi 17
.
Xitoy ham fransuzlarga qarshi urushga kirdi, 1885- yil
martida Long Song yonida fransuzlarga zarba berdi. Lekin 1885 – yilda fransuzlar
Tonkinni bosib olishga erishdilar. Bu bilan fransuzlar Hindiston chegaralarigacha
bo’lgan hududlarni o’z mustamlakalariga aylantirdilar. Fransiyani Hindistonga
“yaqinlashtirmaslik” uchun 1885- yilda inglizlar Birmani bosib oldilar. Fransuz
Hindixitoyi bilan Britaniya Hindistoni o’rtasida “oraliq” davlat sifatida Tailand
qoldi Keyinchalik u ham ingliz -fransuz “ta’sir doirasiga kirdi”. Germaniya 70 –
yilardan mustamlakalar egallashga urinsa- da, Bismark bunga jur’at eta olmadi. 80
– yillarning boshlarida Britaniya – Fransiya, Fransiya - Italiya o‘rtasidagi, 70-
yilarning ikkinchi yarmidan Britaniya – Rossiya munosabatlarining keskilashuvi
17
Дашинев В. От тоталитарной к демократической политике в германском вопросе//Россия и Германия
после войны и мира. – М. 1995. – C .87.
32

natijasida, Germaniya qa’tiyatlik bilan o’zining mustamlakachilik siyosatini
boshladi. 1884 – yilda dastlab Janubiy G’arbiy Afrika yerlarini, so’ngra Togo va
Kamerun hududlarini, 1885 – yilda Garbiy Afrika va Yangi Gvineyaning shimoli-
sharqiy qusmini bosib oldi. 1885- 1887- yillarda Bolqonda vaziyat keskinlashdi.
1887- yil iyulida 1881- yildan amal qilib kelayotgan “bataraflik” haqidagi
Avstriya-Vengra va Germaniya – Rossiya bitimimining muddati tugadi. Rossiya -
Avstriya bilan bitim tuzishni istamadi, shuning uchun Rossiya – Germaniya bitimi
tuzildi. Bu bitim “Hadiksirash bitimi” deb nom oldi. Chunki rus hukumati
Germaniya Fransiyaga hujum qilganda betaraf qololmaganidek, Germaniya ham
Rossiya – Avstriyga hujum qilsa betaraf qolaolmas edi. Fransiya – Rossiya
munosabatlari Germaniyaning “g’ashiga” tegar edi. Shu tufayli 1887- yilda nemis
hukumati Rossiyaga qarz berishni to’htatdi. Rus qimmatbaho qog’ozlari
Reyxsbank tomonidan rad etildi. Chor hukumati Parij bankiga burojaat qilib,
Berlin rad etgan va o’ziga kerakli bo’lgan pulni oldi. Germaniya Rossiya
munosabatlari keskinlashgach, Germaniya Angliya bilan yaqinlashishga harakat
qildi. Biroq, Angliya nemislarning ittifoqchilikhaqidagi taklifini rad etdi. 1890-
yilda bismark istefo berishga majbur bo’ldi. Uning o’rniga hokimiyat tepasiga
Kaprivi keldi. Kaprivi 1887 –yildagi musthkamligiga ishonmadi va uni bekor qildi.
Mustamlakalar egallashda, ayniqsaTunis tufayli Italiya –
Fransiya munosabatlari keskinlashdi. tunisda fransuz kapitali hukmron edi. Yosh
italiyan burjuaziyasi bu hukmronlikni o’z qo’liga olmoqchi edi shunday qilib,
Fransiya bilan Italiya o’rtasida “boj urushi” boshlandi. Bu urush 1886- yildan
1898- yilgacha davom etdi. Germaiyanig “hadiksirash bitimi “dan voz kechishi
Rossiya – fransiya ittifoqiga turtki berdi, 1891- yildan Rossiya bilan Fransiya
o’rtaida bitim tuzildi. 1892 – yilda harbiy konvensiya ishlab chiqldi. Konvensiyada
qarshi kuchlar hujum qilganda Rossiya bilan Fransiya bir vaqtning o’zida
safarbarlik e’lon qilishi lozim edi. 1893- yilda konvensiya ratifikatsiya qilindi. XIX
asr oxirida Xitoy tufayli kapitalistik mamlakatlar o’rtasida kurash kuchaydi. Bunga
70-yilardayoq tayvan orolini bosib olgan yaponlar asos solgan edi. 1894 – yilda
Yaponiya urush e’lon qilamsdan Xitoy yerlariga hujum boshladi. Xitoy armiyasi
33

tor mor qilindi. 1895- yilda Yaponiya hukumati Xitoyga sulh shartalrini majburan
qaabul qildirdi. Simonesiki sulhi shartiga ko’ra Tayvan orolini, Tyanzisini va
Pekinga kirib boradigan dengiz yo’lida joylashgan Port – Arttur hamda Lyaodun
yarim orolini Yaponiyaga berdi. Xitoyga qaram bo’lgan Koreya “mustaqil bo’ldi.
Yaponiya Lyaodun va Koreyani bosib olgach Rossiyaning uzoq sharqiga havf sola
boshladi. Fransiya Rossiyaning ittifoqchisi bo’lgani sababli yapon agressiyasiga
qarshi yordam berishni va’da qildi.
Yaponiya – Xitoy munosabatlariga aralashish uzoq sharqda ta’sir o’tkazish
imkonini beradi, deb hisoblagan Germaniya ham bu janjalga qo’shilgan edi.
Rossiya, Fransiya va Germaniya Yaponiyadan bosib olingan yerlardan voz
kechishni talab qildilar, aks holda yapon suvlariga o’z harbiy dengiz kuchlarini
yuborish bilan po’pisa qildilar. Uch davlatning tazyiqi ostida Yaponiya
chekinishiga majbur bo’ldi. Ammo Tayvanni o’zida saqlab qoldi . Lyaodun yarim
oroli Xitoyga qaytarildi, buning evaziga Xitoy Yaponiyaga to’laydigantovon
miqdori ko’paytirildi. Xitoyda mablag’yo’q edi. Shuning uchun Rossiya bilan
Fransiyadan qarz oldi Bu ularga o’z kapitallarini Xitoyga kirish imkonini berdi.
1896- yilda Rossiya – Xitoy ittifoqi tuzildi, unga ko’ra, Yaponiya Xitoyga hujum
qildudek bo’lsa Rossiya Xitoyni himoya qilish majburiyatini oldi. Chor
hukumatining Uzoq Sharqda Yaponiya ustidan qozongan diplomatik g’alabasi
1896- yilda Sharqiy Xitoy temir yo’lini qurish va ekshluatatsiya qilish
imkoniyatini berdi. Bu Baykal bo’yidan Vladivostokkacha boruvchi yo’lni Xitoy
hududidan o’tkazish, binobarin, qurilishini tezlashtirish imkonini berardi. 1897-
yilda Germaniya Szyaochjouvan buxtasini bosib oldi va Xitoyni Szyaochjouvanni
Germaniyaga “ijaraga’’ berish haqidagi shartnomani imzolashga majbur qildi.
Rus hukumati bunga qarshilik qildi, lekin
Port-Arturni olgach, ortiqcha monelik qilmadi. 1898-yil boshlarida Lyaodun
yarimorolini Rossiyaga ijaraga berish haqida rus-xitoy bitimi tuzildi. Uzoq
Sharqda o’zini “xo’jayin” hisoblagan Britaniya kapitali Xitoyda birinchi o’rinda
edi. Chunki 60-yillarda Gonkong-Shanxay banki inglizlarning eng yirik
mustamlaka banklaridan biri edi. Xitoy dengiz bojxonasi ustidan inglizlar nazorati
34

o’rnatilgan edi. Buyuk Britaniya 90-yillarga qadar Xitoyda zamonaviy harbiy
dengiz bazasi bo’lgan yagona davlat edi. Britaniya Rossiyani “Osiyo uchun
kurash’’da o’zining asosiy raqibi deb bilardi. 1896-yilda Angliya
Yaponiyaga qarshi Germaniya, Rossiya va Fransiya talablariga qo’shilishdan bosh
tortdi. Britaniya Yaponiya bilan munosabatlarini buzishni istamas, chunki
Rossiyaga qarshi kurashda Yaponiyadan foydalanishni nazarda tutardi. Ingliz
hukumati strategik ustunlikka erishish uchun Veyxey portini bosib oldi. Temiryo’l
qurilishi Rossiya bilan Fransiya ta’siriga tushib qolmasligi uchun inglizlar Xiyoy
hukumatidan ko’proq temiryo’l konsessiyasi olishga intildilar. Janubda Hindixitoy
bilan qo’shni yerda temiryo’l konsessiyasini Fransiya qo’lga oldi. Shandun temir
yo’l qurilishi va kon sanoati Germaniya ta’sirida edi. Britaniya hissasiga Xitoyning
eng boy Yanszi daryosi havzasi, Gonkongga yaqin materikda joylashgan Kanton
bilan Guandun viloyati qoldi. Xitoy xorijiy davlatlar tomonidan shu tariqa bo’lib
olindi. Bu davrda AQSH ham Xitoyda o’z ta’sir doirasiga ega bo’lishni istardi.
AQSH monopolistlari 90 yillarda Xitoyga bostirib kirishni o'zlariga asosiy maqsad
qilib oldilar. 1899 yil sentyabrda AQSH davlat kotibi Xeyning “ochiq eshiklar va
teng imkoniyatlar” siyosati el'on qilindi va “Xey” doktrinasi deb nom oldi.
O'zining iqtisodiy kuchqudratiga ishongan Amerika kapitali Xitoyda barcha
raqiblarini yengishga umid bog'ladi.Bu AQShning o’ziga xos bo’lgan
diplomatiyasi va mustamlakachilik siyosatidan tanlangan yo’li bo’ldi. Xitoy
bo’linib olinayotgan bir vaqtda dunyoning boshqa turli nuqtalarida o’ziga hos
kurashlar ketayotgan edi 18
.
Jumladan diplomariya tarixida “Fashoda inqirozi” deb nomlanuvchi voqea
ham huddi shu davrda yuz berdi. bu inqiroz quyidagicha ro’y berdi. 1896-yilda
Italiya Habashistonni bosib olishga kirishdi. Biroq italiyaning ekspedision korpussi
Adua yonidagi jangda butunlay tormo qilindi. Habashiston bu kurashda o’z
mustaqiligini saqlab qoldi. 1896- yilda Angliya Sudanni bosib olishga kirishdi.
1898-yida mahaliy aholining qarshiligiga qaramay Xartumni eggalladi. Ingliz
18
Документ Московского Совещания Конференции по человеческому измерению СБСЕ. Москва, 4 октября
1990 . -C.73.
35

ekspiditsion korpussi Nil daryosining yuqori qismida, Fashoda qishlog’i yaqinida
fransuz kapitanni Marshan qo’mondonligidagi qo’shinga duch keldi. Marshanning
maqsadi inglizlarga Nil daryosining yuqoriqismini egallashga yo’l qo’ymaslik edi.
Mrashan bu yerda joylashib olib, Misrda fransuzlar ta’sirini kuchaytirishga yordam
berishi lozim edi.
Ingliz qo’shinlari qo’mondoni Kitchener Marshanaga Nil havzasidan
“ketishini” taklif qildi, taklif rad etilsa, urush boshlanadi, deb Fransiyaga po’pisa
qildi.Marshan hukumat ko’rsatmasi bilan “yon berdi”. Tez orada sudani bosib olish
tuggalandi. AQSH yuqorida Xitoy masalasidagina faol tashqi siyosat olib
borganliginigina keltirdik, bu davrda o’z diplomatiyasini o’z yaqin mamlakatlarga
iqtisodiy ekspansiyalar uyushtirishida yaqqol namoyon bo’ldi. Bu AQSH
diplomatiyasining o’zigagina hos bo’lgan va tanlangan yo’li edi. Maslan,
Panamerkanizm siyosatini yuritdi endigina yevropadan mustaqil bo’lgan Lotin
Amerkasi mamlakatlariga turli niqoblarda asosan iqtisodiy jihatdan yorib kirib
borishga harakat qildi va “amerika amerikaliklarniki “deya shior bilan o’z
ekspansiyasini amlga oshirdi. AQSH Lotin Amerikasida xukmron bo'lib olish
uchun kurashib, riyokorlik bilan "Xamma Amerika mamlakatlarining manfaatlari
bitta", degan g'oyani targ'ib qilib keldi. 1889 yilda AQSH Davlat departamenti
tashabbusi bilan Vashingtonda birinchi Panamerika konferensiyasi chaqirildi.
Birinchi Panamerika konferensiyasining birdanbir aniq natijasi xalqaro "Amerika
respublikalari sezdi" degan assotsiatsiyasi tuzishdan iborat bo'ldi.
AQSHning G'arbiy yarim shardagi mamlakatlar ustidan tanxo xukmronlik
qilishga qaratilgan Panamerikanizm siyosati shu tariqa vujudga kcldi. 80 yillarda
Venesuela bilan Britaniya Gvineyasi o'rtasidagi ziddiyat juda kuchayib ketganda
AQSH "Monro doktrinasi"ga tayanib, bu janjalni bartaraf qilishda o'zi vositachilik
qilmoqchi bo'lganligini Angliyaga ma'lum qildi. 1899 yil Venesuela masalasi xal
etildi. Ko'p o'tmay Samoa orollari xam qo'lga kiritildi. XIX asrning oxirida AQSH
nixoyatda qudratli davlatga aylandi. Ispaniyaga qarashli Kuba oroli Amerika
xukmron doiralarining liavasini keltirardi. AQSH Ispaniyaga qarshi urushga
tayyorlana boshlacli. AQSH o'z fuqarolarining manfaatini ximoya qilish baxonasi
36

ostida 1898 yil 15 fevralda Kuba soxillariga o'z xarbiy kemasini yubordi. Bu
xarbiy kema Gavana reydida turgan joyda noma'lum sababga ko'ra portlab ketdi.
Natijada, 268 kishi xalok bo'ldi, 100 ga yaqin kishi csa yarador bo'ldi. AQSH bu
qo'poruvchilikda Ispaniyani aybladi va Kongress 1898 yil 22 aprelda Ispaniyaga
qarshi urush xarakatlarini boshlash haqida qaror qabul qildi. Bu dunyoni qayta
bo'lib olish yo'lidagi birinchi urush edi. 3 oy davom etgan urushda Ispaniya
yengildi va sulx so'rashga inajbiir bo'ldi. 1898 yil 10 dekabrda Parij shaxrida
AQSH - Ispaniya (tinchlik shartnomasi imzolandi. Unga ko'ra AQSH Puerto Riko
va Guam orollariga, Ispaniyaga 20 mln. dollar to'lab Filippinga ega bo'lib oldi.
Gavayi orollari batamom anneksiya qilib olindi. 1898 yilda Kuba noiniga
mustaqillik oldi. Amalda esa AQSHga qaram bo'lib qolaverdi.
37

Xulosa
Napol е on imp е riyasi е ngilganidan k е yin chaqirilgan V е na kongr е ssi
faoliyatini , XIX asrning birinchi yarmida Yevropaning bir qator mamlakatlarida
siyosiy va ijtimoiy - iqtisodiy taraqqiyotning rivojlanish xususiyatlarini o ` rganib
chiqdik . Yevropada xalqaro munosabatlarning yangi tartibini yaratildi. Bu tartib
tarixga “V е na tizimi” nomi bilan kirdi. “1815 yil traktatlari” d е b nom olgan
shartnomalar va ittifoqlar tizimi bosqichma-bosqich 1814-yil May oyidan to 1818
noyabrigacha yaratildi. Bu davrda to`rtta yirik xalqaro uchrashuv bo`lib o`tdi: 1814
yil may oyi - Fransiya bilan birinchi Parij tinchlik shartnomasini tuzish bo`yicha
muzokaralar. 1814 yil, s е ntyabr - 1815 yil, iyun V е na kongr е ssi. 1815 yil iyul-
noyabr - ikkinchi Parij tinchligi bo`yicha muzokaralar. 1818 yil, s е ntyabr-noyabr
Ax е n kongr е ssi. Bu uchrashuvlarning eng muhimi albatta Avstriya poytaxtida
o`tkazilgan kongr е ssi edi. V е naga butun Yevropa mamlakatlaridan vakillar k е lib,
ular orasida imp е ratorlar, qirollar, vazirlar va yirik siyosiy arboblar bor edi. “V е na
tizimi” asosan uch masalani hal etdi:
Fransiyani 1792 yil ch е garalariga qaytarish va hokimiyat t е pasida Burbonlar
sulolasini tiklash;
Yevropada va mustamlakalarda Angliya, Rossiya, Prussiya va Avstriya
manfaatlaridan k е lib chiqqan holda hududiy o`zgarishlarni amalga oshirish va
Fransiyada va boshqa Yevropa mamlakatlarida inqilobiy xarakatlarni oldini olish
bo`yicha kafolatlarni qabul qilish. Rossiya, Prussiya va Avstriya monarxlari
Parijda bu maqsadda 1815 yil s е ntyabrida “Monarxlar va xalqlarning Muqaddas
ittifoqini” tuzdilar. Rossiya, Angliya, Prussiya va Avstriya delegatsiyalari V е na
kongr е ssida o`z oldilariga qo`ygan maqsadlari birinchidan Yevropa xalqlarining
r е spublikachi-d е mokratik va milliy-ozodlik harakatlarini bostirish va ilgari
Napol е on bo`ysundirgan davlatlardagi avvalgi, f е odal-absolyutistik tartiblarni
tiklash, ikkinchidan Napol е on ustidan qozonilgan g`alabani mustahkamlashdan,
Fransiyaning bonapartizm r е jimiga qaytishiga va qaytgan taqdirda Yevropani
38

yangidan istilo qilishga urinishi ehtimollariga qarshi mustahkam to`siq yaratish,
buning uchun kongr е ssning rahbar qatnashchilari Fransiya bilan ch е garadosh
davlatlarni k е ngaytirish va kuchaytirishga hamda bu davlatlarni Fransiyaga qarshi
to`siqqa aylantirish, uchinchidan o`zlarining hududiy davolarini qondirish,
davlatlarning Yevropadagi va mustamlakalardagi y е rlarini qaytadan taqsimlab
olish edi. V е na kongr е ssi yirik monarxiyalarning maqsadlariga xizmat qildi, ayrim
xalqlarning milliy-ozodlik harakatlarini va etpografik ch е garalarini e'tiborga
olmadi. Bu esa byuk davlatlar o`rtasida ziddiyatlarining keskinlashuviga olib keldi.
Kongr е ssning asosiy maqsadi inqilobiy harakatga qarshi kurashni kuchaytirish
masalasini muhokama qilishdan iborat bo`ldi. Ayni paytda eski, monarxistik
r е jimlarni quvvatlash va o`zga davlatlarning ichki ishlariga aralashish yo`llari va
usullari haqida k е lishib olindi.
Kongr е ssda Angliya ichki ishlariga faqat ularning iltimosiga ko`ra aralashish
mumkinligini aytgan. L е kin ittifoqning faoliyati davomida unga mutlaqo amal
qilinmadi. Hatto 1820 yilning oktyabr-d е kabr oylarida bo`lib o`tgan Troppaudagi
kongr е ssda Kaslrining fikri butunlay rad etildi. Troppau kongr е ssi M е tt е rnix
so`roviga asosan chaqirilgan. Avstriya hukumati boshlig`i ittifoq qatnashchilarini
Shimoliy Italiyada kuchayib borayotgan inqilobiy harakatni t е zroq bostirishga
chaqirdi. Kongr е ss Yevropa davlatlarida eski tartiblarni tiklash va mustahkamlash
haqida qarorlar qabul qildi.
39

Foydalanilgan adabiyotlar
I. Rahbariy adabiyotlar.
1. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga
kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining
ko‘shma majlisidagi nutq. -T.: O‘zbekiston, 2016.
2. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т. 1998.
II. Asosiy adabiyotlar.
3. Ergashov. Sh. Jahon tarixi. (Yangi davr. XVI – XVIII asrlar ). T.
O’zbekiston. 2013.
4. Юровской. E , Кривогуза. А. Новая история стран Европи и Америки,
Первий период. М. 1998
5. Ergashov. Sh. Jahon tarixi. (Yangi davr. 1800 – 1918 yillar ). T.
O’zbekiston. 2015.
6. История Северной Европы в новое время. М. 1992
7. Дементьев И.П. Некоторые проблемы истории нового и новейшего
времени. Л. 1990
8. Алексеев И.Н. Венский конгресс в судьбе народов Европы. М. 1998
9. Васильев Н.Т. История развития общественного движения в
Центральной Европе. М.1998
10. Дипломатический словарь. В 3-х т. М. 1985.
11. История освободительного движения на Балканах после
наполеоновских войн. М. 1993 .
12. Ивонин. Ю. У истоков европеской дипломатии нового времени. Минск.
1984.
13. Восточный вопрос и центральные державы.1825-1850 гг. М. 1999.
14. Henry M. Stanley, How I Found Livingstone Travels Adventures and
Discoveries of Central Africa, New York, 1872,
15. Документ Московского Совещания Конференции по человеческому
измерению СБСЕ. Москва, 4 октября 1990 .
40

Sotib olish