• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 265.8KB
Покупки 12
Дата загрузки 29 Январь 2025
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

2-sinf o’quvchilarida imloviy savodxonlikni shakllantirish

22 1. Boshlang’ich sinf o’qituvchilarning imloviy savodxonlik ustida doimiyva izchil shug’ullanmasligi hamda bu boradagi ishlarni amalga oshirish qat’iy tartibda rejalashtirilmasligi. 2. Imloviy savodxonlikni shakllantirish ona tili ta’limning eng muhim vazifasi sanalsa-da, imloga o’rgatish matematika, tabiat, musiqa, rasm, mehnat, jismoniy tarbiya o’qituvchilarining ham vazifalari doirasiga kirishiga nopisandlik bilan qarashning mavjudligi. Ma’lumki, matematika, tabiat, musiqa, rasm, mehnat, jismoniy tarbiyaga oid atamalarona tili darslarida kam qo’llanishi yoki umuman qo’llanmasligi ham mumkin. Lekin o’quvchi ularga o’quv faoliyatidan tashqari boshqa yozma aloqa munosabatida ham murojaat qilishi hisobga olinsa, har bir fan o’qituvchisining o’z darslarida shu fanga oid atamalarning lug’aviy etimologik ma’nosidan tashqari, imlosi ustida ham ishlashi zarurligini ko’rsatadi. Demak, savodxonlikni shakllantirish ma’lum ma’noda maktabda o’qitiladigan barcha fanlarning vazifasi doirasiga kiradi. 3. Boshlang’ich sinflarda o’quvchilarning imloviy savodxonligini belgilaydigan so’z minimumi va so’z maksimumi aniqlab olinmaganligi.Ta’kidlash lozimki, ona tili ta’limida buni belgilash tamoyillari haligacha ishlab chiqilmagan. SHuning uchun ham boshlang’ich sinflarning ona tili dasturida bu muammo o’z echimini topmagan. 4-sinf o’quvchilari imlosini bilishlari kerak deb berilgan so’zlar 1- sinf dasturidan ham o’rin olganligi shu tufaylidir. 4. Imloga o’rgatishning “Imlo lug’ati” kabi qo’shimcha vositalari ham borki, bunday lug’atning 1973 yilda yaratilgani nazarda tutilsa, u til taraqqiyotining hozirgi talablariga javob bermasligi o’z o’zidan anglashilarlidir. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining yozma nutqidagi imlo xatolarining kelib chiqish sababini aniqlamasdan turib, imloviy savodxonlikni shakllantirish haqida gap bo’lishi mumkin emas. Kuzatishlarga qaraganda, asosida boshlang’ich ta’limda imlo xatolarining kelib chiqish sabablarini quyidagicha ikki guruhga ajratish mumkin: 1. Imlo xatolarga sabab bo’ladigan tashqi ta’sirlar: 22oshuvini ta’minlaydi. Shuning uchun ham o’qishga o’rgatish bilan yozuvga o’rgatish parallel olib boriladi va bu faoliyat muntazam ravishda mashq qildiriladi. Shunday ekan, savod o’rgatish jarayonida bola juda ko’p o’qishi va yozishi zarur. O’zbek tili yozuvi tovush yozuvi, ya’ni fonematik yozuvdir. Har bir tovush uchun, har bir fonema uchun maxsus grafik shakl (harf) olingan. O’qishda grafik shakllar tovushga aylantirilsa, yozuvda aksincha, tovushlar harflarga aylantiriladi. Ona tilidan olib boriladigan ishlarning hammasi, shu jumladan savod o’rgatish ham, o’quvchilar nutqi va tafakkurini o’stirish bilan bog’liq holda uyushtiriladi. Savod o’rgatish davridagi ishlarning miqyosi k е ng bo’lib, ekskursiyalar, bolalarning kuzatishlari, pr е dm е t darslar, rasm yuzasidan suhbat va boshqalar bilan bog’lanadi. Bu davrda o’quvchilar nutqini o’stirishning vazifalari: 1) bolalar nutqidagi kamchiliklarni to’g’rilash; 2) ularning tasavvur va tushuncha doirasini k е ngaytirish bilan bog’liq holda lug’atini boyitish; 3) o’quvchilar nutqidagi ayrim so’zlarning ma’nosiga aniqlik kiritish; 4) gap va uch—to’rt gapli kichik hikoyacha (bog’lanishli nutq)ni og’zaki turli tuzish ko’nikmasini o’stirishdan iborat. Bolalar bu davrda, birinchidan, kiyim-k е chak, ish qurollari, m е valar kabi pr е dm е tlar bilan tanishish yordamida so’zni ongli ishlatishga; ikkinchidan, turli tipdagi sodda yig’iq gap (Bolalar yuguryaptilar), sodda yoyiq gap (Lola magazinga bordi), uyushiq bo’lakli gap (Anvar oyisiga yordamlashadi, ukasiga qaraydi), qo’shma gap (o’g’il bolalar qushlarga in yasashyapti, qizlar don b е rishyapti) tuzadilar. Ular bu ko’nikmalarni amaliy—mashqlar yordamida egallaydilar. Bolalarning shaxsiy tajribalari, kishilar hayoti va tabiati, kuzatishlari nutq o’stirish uchun asosiy manba hisoblanadi. Pr е dm е tlar, uy— ro’zg’or asboblari, o’simliklar, hayvonlar qiziqarli suhbat uchun mavzu bo’lib 2218. Qosimova K., Matjonov S., G’ulomova X., Yo’ldosheva Sh., Sariyev Sh. Ona tili o’qitish metodikasi. –T.: Noshir, 2009. –163 b. 19. Qo’ldoshev R. К макиӯ педагог ӣ ба к дакони ӯ чапдаст дар соли якуми хониш . –GlobeEdit, 2020. 20. Qo’ldoshev R. A. Left-handed children and the learning process EPRA International Journal of Research and Development (IJRD) Volume. – Т . 5. – С . 277-281. 21. Avezmurodovich Q. R. Psychological aspects of left-handedness: Concept, causes, and peculiarities Academicia: an international multidisciplinary research journal. –2021. – Т . 11. –No. 1. – С . 623-631. 22. Azimov Y. Y., Qo’ldoshev R. A. Husnixatga o’rgatishning amaliy asoslari (metodik qollanma). GlobeEdit, 2020.-141bet. 23. Qo’ldoshev A. R. G’aforovna Habiba Jumayeva.(2021). Forming Writing Skills in Left-Handed Students. Middle European Scientific Bulletin, 10 (1). 24. Qo’ldoshev A. R. G’aforovna Habiba Jumayeva.(2021) //Forming Writing Skills in Left-Handed Students. Middle European Scientific Bulletin. – Т . 10. – No. 1. 25. QO’LDOSHEV. Chapaqay bolalarni maktabga qanday tayyorlash kerak. – С . 145-147. 26. Qo ’ ldoshev R . A . Cognitive activity of left - handed children .«НАЧАЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ: ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ» III -Международная научнопрактическая конференция. –2020. 27. Rustambek Q . O . L . Birinchi sinf chapaqay o ‘ quvchilarining maktabga moslashishi , maktabgamoslashishi davridagi pedagogik yordamning mazmuni ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ ( buxdu . uz ). –2020. –Т. 1. – No . 28. Qo ’ ldoshev R . CHAPAQAY O ’ QUVCHILARDA YOZUV KO ’ NIKMALARINI SHAKLLANTIRISH ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ ( buxdu . uz ). –2021. –Т. 7. – No . 22o’quvchilarning lug’atini so’zlar bilan bilan boyitishga xizmat qilishidan tashqari, ularning bog’lanishli nutqini o’stirishdaham muhim o’rin tutadi. Orfografik ko’nikmalar uzoq vaqtli mashqlar natijasida malakaga aylanadi. Orfografik malaka o’quvchining yozuv jarayonida orfografik qoidalarni eslamasdan yozishini anglatadi. Avtomatlashgan malaka ongli o’zlashtirilgan bilimlar asosida g’ayri shuuriy ravishda amalga oshiriladigan jarayondir. Ko’rinib turibdiki, onglilik va avtomatlashish bir-birini inkor qilmaydigan o’zaro bog’liq holatlardir. Orfografik bilimlarsiz, bilimga asoslanilmagan holatda so’zlarni mexanik ravishdato’g’ri yozish mumkin. Lekin bunday malaka bir necha yillar davomida ko’chirib yozish asosida shakllanadi. Umumiy o’rta ta’lim maktablarining boshlang’ich sinflarida olib borilgan pedagogik kuzatishlarimiz natijasida shunday xulosaga keldikki, o’quvchilar tomonidan savodli yozuvni egallash malakasini shakllantirishda grammatikaga asoslanilgan holda yozuvni amaliy mashq qilish talab etiladi. 22esa ularning mustaqil o’qish va yozishni o’rganish jarayonini tezlashtiradi.Tajriba va kuzatishlar natijasi: O’tkazilgan tajriba va kuzatishlar orqali tayyorlov darslari samaradorligini o’lchash imkoniyati yuzaga keladi. Natijalar shuni ko’rsatadiki, tayyorlov bosqichida o’quvchilar bilan muloqotga kirishish, ularning yosh va psixologik xususiyatlarini hisobga olish jarayonni yengillashtiradi va yaxshilaydi. Tavsiyalar: Savod o’rgatish tayyorlov darslarini tashkil etishda o’qituvchilar uchun samarali metod va usullarni tanlash tavsiya etiladi. Shuningdek, darslarni qiziqarli va o’yinli tarzda tashkil etish orqali o’quvchilarni faol ishtirok etishga jalb qilish lozim. Xulosa sifatida aytish mumkinki, savod o’rgatish tayyorlov darslarini tashkil etish, to’g’ri yondashuv va usullardan foydalangan holda amalga oshirilsa, bolalarda o’qish va yozish ko’nikmalari shakllanishi samarali kechadi. Shu bilan birga, o’quvchilarni tayyorlov bosqichidan muvaffaqiyatli o’tkazish uchun metodik materiallarni boyitish va interaktiv usullarni joriy etish zarur. Xulosa qilib aytganda boshlang’ich sinf o’quvchilarda ona tiliga oid kompetansiyalarni shakllantirish davr talabidir. O’quvchilar ona tili faniga oid savodxonlikni oshirish bilan birgalikda ularda fanga oid bilimlarni rivojlantirish, yurtimiz kelajagi bo’lgan yoshlarni yuksak salohiyatga ega bo’lishiga ko’maklashadi. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 29 apreldagi “O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to’g’risidagi PF – 5712- sonli Farmoni. QHMMB: 0619/5712/3034- con, 29 04.2019 y. 2. Mirziyoyev Sh.M “Qonun ustuvorligi-inson manfaatlarini ta’minlash taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi” “O’zbekiston”. 2017 3. Mirziyoyev Sh.M. Tanqid tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil 22ILOVA 22xizmat qiladi. Suhbat jarayonida bolalarda hosil qilingan tasavvur asosida aniq tushunchalar shakllanadi. Birinchi sinf o’quvchilari nutqini o’stirishda bolalarning o’yin va ertaklari, rasm ko’rish va Bu nima? Bu kim? Bu qanday pr е dm е t? Kim nima qilyapti? kabi savollar asosida suhbatdan ham foydalaniladi. Savod o’rgatish davrida nutq o’stirishga oid ish turlariga atrofdagi jonli pr е dm е tlarning nomini, ularning b е lgilarini aytish, pr е dm е tlarni ma’lum b е lgilari asosida gruppalash kabi mashqlar kiradi.Masalan, o’qituvchining topshirig’iga muvofiq, ma’lum bir t е mada (kuz, m е vali bor, sila, sinf, maktab haqida) ikki so’zdan iborat gap tuzadilar; k е yinroq esa shunday yirik gaplar tuzib, uni savollar yordamida yoyiq gapga aylantiradilar. Urgangan harflaridan so’zlar va kichik gaplar tuzib yozadilar. O’qish darslarida rasmga qarab kichik hikoyacha tuzadilar, o’qituvchi savoliga to’liq javob b е rishga o’rganadilar. Alifb е dagi rangli chiroyli rasmlar t е varak- atrofdagi pr е dm е t va hodisalar, hayvonlar va o’simliklarning nomini idrok etishga, bilib olishga yordam b е radi. Maktabda asosiy yozuv quroli sharikli ruchka bo’lib, xattaxtaga yozishda bo’rdan foydalaniladi. Savod o’rgatish davrida bolalarni yozuvga o’rgatish uchun turli vaqtlarda turli xil chiziqli daftarlardan foydalanilgan: dastlab chiziqsiz silliq qog’oz ishlatilgan bo’lsa, keyin quyuq yotiq chiziqlar bilan kesilgan uch chiziqli daftardan foydalanilgan: Bunday daftarda yozuvga o’rgatilgan boladan boshlang’ich sinflarni bitirguncha besh xil daftarga yozishni o’rganish talab etilar edi: 22bunda barcha so’z turkumlaridan foydalanishga o’rgatish, bolalarni gapirganda sonni otga, sifatni otga, sifatni fe’lga to’g’ri ishlatish malakalarini takomillashtirish, tovush va so’zlarni to’g’ri talaffuz etishga, ravon gapirishga, mustaqil hikoya qilishga e’tibor beriladi. O g’zaki nutqini o’stirishda mustaqil hikoya qilishga o’rgatish katta o’rin egallaydi: bolalalarni o’z hayotlarida uchragan voqealar, suratlarga qarab, tarbiyachining taklif qilgan mavzusi asosida hikoyalar tuzishga o’rgatiladi.Tayyorlov guruh bolalarining hikoyalari mazmunan bog’langan, ma’lum izchillikda, grammatik tomondan to’g’ri tuzilgan bo’lishi kerak. Kurs ishning maqsadi. Bolalarni savod o’rgatishga tayyorlashning maqsad, mazmuni va mohiyati to’g’risida bilimlarni hamda to’liq tasavvurni shakllantirish. Kurs ishning vazifalari: – Bolalarda o’qish va yozishga bo’lgan qiziqishini uyg’otish – Bolalarni yozish, o’qish ko’nikmalarini shakllantirishni ifodala sh . – Mashhulotlar jarayonida bolalarni savodga o’rgatish Kurs ishining ob’ekti: Boshlang’ich sinflarda 1-4-sinf ona tili darsliklari. Kurs ishning predmedi: Boshlang’ich sinf o’quvchilarida savod o’rgatish jarayonida tayyorlov darslarini tashkil qilish jarayoni. Kurs ishi tuzilishi : Kirish, ikkita bob, rejalar, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovadan iborat. 22faoliyatini tashkil etish to’g’risidagi Nizom”ning ishlab chiqilishi va Х alq ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlanishi mazkur sohaga tegishli boshqa me’yoriy-xuquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda mazkur tadqiqot ishi muayyan darajada xizmat qiladi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev bu haqda quyidagi fikrlarni bayon etganlar: ”Yoshlarimiz haqli ravishda Vatanimiz kelajagi uchun javobgarlikni zimmasiga olishga qodir bo’lgan, bugungi va ertangi kunimizning hal etuvchi kuchiga aylanib borayotgani g’urur va iftixor bag’ishlaydi”[1.12bet]. Bu g’ururni tarbiyalashda boshlang’ich ta’limning o’rni beqiyosdir. O’quvchilarni maktab ostonasiga kelishlari bilan bu faoliyat boshlanadi, deyishimiz mumkin, chunki savod o’rgatish davridan boshlab o’quvchilar ta’lim-tarbiya birligi asosida o’qitiladi. “ Boshlang’ich ta’lim- ta’lim oluvchilarda umumiy o’rta ta’limni davom ettirish uchun zarur bo’lgan savodxonlik, bilim, malaka va ko’nikmalar asoslarini shakllantirishga qaratilgan”ligi O’zbekiston Respublikasining Ta’lim to’g’risidagi Qonunining 9- moddasida belgilab qo’yilgan. Savod o’rgatish davridanoq bolalarni xat-savodga o’rgatish, lug’atini boyitish, nutqini rivojlantirish bilan bir qatorda orqali boshqa o’quv fanlarini o’zlashtirishga ham zamin yaratiladi. Ona tili ta’limi o’quvchilarning o’zbek adabiy tili me’yorlari darajasida og’zaki va yozma nutq malakalarini shakllatirish, imlo va uslubiy jihatdan savodxon qilish, ijodiy va mustaqil fikrlash ko’nikmalarini rivojlatirish kabi maqsadlarni amalga oshirishni nazarda tutadi. O’quvchilarda yozma nutq ko’nikmasini shakllantirish bir qadar murakkab jarayon bo’lib, maktab ta’limida muhim jihat hisoblanadi. Yozma nutq o’quvchilarda savodxonlik, ijodiylik, fikrni aniq ifoda eta olish, qisqalik va tushunarlilik kabi asosiy asosiy sifatlarni shakllantirishga qaratiladi. Savodxonlikda so’z va tinish belgisini to’g’ri yozish tushunilsa, yozma nutqda so’zni ko’rish va ko’chirish, uning talaffuzi va eshitilishi orasidagi o’zaro bog’liqlikni aniqlay olish nazarda tutiladi. Xat-savod o’rgatish ta’limning muhim bosqichi bo’lib, bu davrda o’quvchilarga to’g’ri o’qish, chiroyli yozish hamda o’qiganlarini so’zlab berish o’rgatiladi. Nutqni gaplarga, gapni so’zlarga, so’zni 22qilaman, siz eshiting. Siz uning yozilishini esingizda olib qolishga harakat qiling: chuqur, uchqur. [5]. O’qituvchi butun sinf o’quvchilarining diqqatini bir yo’la so’zni eshitib yozilishini doskada kuzatishga jalb qiladi. Doskaga xato yozishlari mumkin bo’lgan harflarning rangli bo’r bilan yozib ko’rsatilishi mazkur so’zlarning imlosi o’quvchilar yodida qolishiga yordam beradi. O’qituvchi “So’zni yozing” deyishdan oldin o’quvchilarning diqqatini so’zlarning talaffuzini eshitishga, yozilishini kuzatishga tortishi lozim. O’quvchilarning diqqatini so’zlarning yozilishiga qaratish boshqacha usulda ham amalga oshirilishi mumkin. SHunisi xarakterliki, dastlabki paytda o’quvchilarning eslab qolishi uchun 1-2 tadan ortiq so’z berilmaydi. O’qituvchi har bir orfografik mashq ustida olib boradigan tahliliy ishlarini ijodiy yondashgan holda tashkil qilishi lozim. Ayniqsa xotirasi sezilarli darajada bo’sh o’quvchilar tez unutuvchan bo’ladi. Ular uchun individual tarzda maxsus orfografik mashqlar ishlab chiqish talab etiladi. Boshlang’ich sinflarning imloviy savodxonligi yuzasidan olib borgan kuzatishlarimiz imlosi qiyin so’z va iboralarni doskadan ko’chirib yozishga, shunday so’zlarni sinfda tuzilgan “Imlo lug’ati”dan topib ko’chirib yozishga ruxsat berish hamda zaruriy hollarda yakka tarzda tushuntirish kabi yordamchi usullarni qo’llashamaliy mashqlarning samaradorligiga muayyan darajada yordam berishini ko’rsatdi. Ammo mazkur usullar savodxonlikni to’liq ta’minlamaydi. Imloviy savodxonlik o’quvchilarning o’qituvchi yordamida gap va matn mazmunini, uning mantiqiy izchilligini tushunishlarini ham talab etadi. Zarurat sezilganda gapni bosh va ikkinchi darajali bo’laklarga ajratib tahlil qilish o’quvchilarning savodxonlik bilan nazariy bilimlarini boyitadi. Bundan tashqari, gapni mantiqiy, uslubiy jihatdan to’g’ri tuzish qoidasini zarur so’zga tadbiq etishga yordamlashadi. Masalan, kelishik qo’shimchalaridan to’g’ri foydalanishga o’rgatishda maktabga bordi, tog’ga chiqdi, elakka ketdi, quloqqa eshitildi kabi birikmalarning talaffuzi va yozilishiga oid usullar o’quvchilarning grammatikadan olgan bilimlarini yozuvda qo’llashlariga yordam beradi. 22va katakchalarda ranglar bilan belgilanadi. Mazmunli rasm asosida gap chizmasiga mos gap tuziladi, keyin o’sha gapning tahlili ustida ish olib boriladi.Harflarning yozma shakli ularning bosma shakli bilan taqqoslash orqali tanishtiriladi. Yozuv daftarida turli belgilar qo’llangan. Ular shu belgi uchragan o’rinlarda tanishtirib boriladi. Yozuvga o’rgatishda o’quvchilarning ko’ruv, eshituv, qo’l harakati sezgilarini ishga solish lozim. Shunda yozuv quruq yozuv bo’lmay, ongli yozuvga aylanadi. Yozuv darslarida ham o’quvçhilar ,nutqini o’stirish, fikrlashga o’rgatish asosiy vazifalardan hisoblanadi. Yozuvga o’rgatishning dastlabki kunlaridanoq bolalarning o’z fikrini yozma ifodalashi muhim ekanligini, u insonlarning aloqaga kirishuvida muhim vositaligini tushunishlariga erishish lozim. Buning ııchun o’quvchilar yozadigan birinchi so’z ularning jonli nutqidan yoki o’z1ari tuzgan gapdan olinishi kerak. Bu jarayonda ko’chirib yozish va diktant ijodiy yozuvdan so’ng o’tkaziladi. Bu yozma mashq turlari- n’ıng ongli bajarilishini, o’quvchilarning bilish faolligini ta’minlaydi. Masal an, bolalar o’qish darsida „Alifbe“ da berilgan rasmga qarab gap yoki hikoya tuzadilar, yozuv darsida esa o’sha gap yoki hikoyadagi ma’lum bir so’zni yozadilar. Bu ular uchun ijodiy yozuv — inshodir. Keyinchalik o’quvchilar alohida so’z yozishdan kichik- kichik gaplarni yozishga o’tadilar. O’quvchilar gap yoki hikoyani og’zaki ravishda erkin tuza oladilar, lekin yozish uchun o’rganilmagan harf bo’lmagan so’zni tanlashda qi- ynaladilar. Bu jarayonda o’qituvchi yordam berishi va yozuvni kuzatib borishi lozim. Ijodiy yozuv mashqini doimo izchil ravishda o’tkazib, asta-sekin murakkablashtiri6 borish kerak. 8unday mashqlar o’quvchitarni insho va bayon yozishga tayyorlaydi, o’z fıkrlarini mustaqil ravishda yozma bayon qilishga o’rgatadi. Yozuv darslarida yuqoridagi kabi mashqlar o’quvchilarning yozma nutqini og’zaki nutqi bilan bog’liq holda o’stirishni ta’minlaydi. Dars ta’limning asosiy shakli hisoblanadi. Analitik-sintetik tovush metodi asosida olib boriladigan 22 “O’zbek tili izohli lug’ati”da ham “savodxonlik” so’ziga “o’qish va yozishni biladigan, xat-savodli odam“ tarzida izoh berilishi bejiz emas. SHu ma’noda “yozma nutq savodxonligi“ birikmasi ham keng qamrovli mazmunga ega bo’lib, fikr mazmunini ifodalovchi so’zlarni to’g’ri tanlash, ularni gap qurilishida o’rinli qo’llash, ortiqcha ko’p so’zlilikka yo’l qo’ymaslik, fikrni ixcham tarzda aniq ifodalay bilish, fikrning mantiqiy izchilligi va uzviyligiga erishish, mavzuni yoritish jarayonida nutqni to’g’ri boshlash, davom ettirish, yakunlash va xulosa chiqarish kabilarni nazarda tutadi. Ko’rinadiki, boshlang’ich sinflarda imloviy savodxonlikka erishish doimiy ravishda maqsadga yo’naltirilgan izchil metodik mashqlarni taqozo etadi. Imloviy savodxonlik masalasining dolzarbligi shundaki, maktab o’quvchilaridan tashqari, OTM talabalari va hatto amaliyotchi o’qituvchilar yozma nutqida ham turli darajadagi imloviy xatoliklarga yo’l qo’yilganini kuzatish mumkin. Vaholanki, imloviy savodxonlik fikrning to’g’ri va ravon ifodalanishi bilan birga kishining madaniyma’rifiy saviyasini belgilovchi omillardandir. Fikrni ixcham va to’g’ri, mantiqiy jihatdan asosli tarzda ifodalash uchun har bir madaniyatli xalq va uning har bir a’zosidan imloviy va punktuatsion savodxonlik talab etiladi. Umumiy o’rta ta’lim muassasalarida ona tili fanini o’qitishning asosiy vazifasi sifatida quyidagilar belgilab qo’yilgan: “o’quvchi shaxsini fikrlashga, o’zgalar fikrini anglashga, o’z fikrini og’zaki va yozma shaklda savodli bayon qila olishga qaratilgan nutqiy kompetensiyani rivojlantirish; o’quvchilarda grammatikaga oid bilimlarni (fonetika, leksikologiya, so’zning tarkibi, so’z yasalishi, morfologiya, sintaksis, yozuv va imlo, tinish belgilari, nutq uslublariga oid tushunchalarni) shakllantirish va rivojlantirish hamda ona tilining keng imkoniyatlaridan unumli foydalangan holda fikrni to’g’ri va ravon bayon eta olish ko’nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan lingvistik kompetensiyalarni shakllantirishdan iborat” belgilab qo’yilgan. [2]. Sir emas, ta’lim tizimida imloviy savodxonlikni shakllantirish borasida hal qilinishi kerak bo’lgan ko’pgina muammolar bor. Fikrimizcha, buning sababi quyidagilardan iborat: 22MUNDARIJA: KIRISH.....................................................................................................................3 I BOB. IMLOVIY SAVODXONLIKNI SHAKLLANTIRISHDA QO’LLANADIGAN METODLAR 1.1. O’quvchilarda imloviy savodxonlikning ilmiy, psixologik va lingvistik asoslari……………………………………………………………………………..5 1.2. O’quvchilarning imloviy savodxonligini baholash …………………….……10 II BOB. IMLOVIY SAVODXONLIKNI SHAKLLANTIRISHDA QO’LLANILADIGAN USULLAR VA TEXNOLOGIYALAR 2.1. Imloviy savodxonlikda matnli mashqlar va diktantlarning o’rni …….…….17 2.2. 2-sinf o’quvchilarida imloviy savodxonlik ko’nikmalarini shakllantirish…...22 XULOSA................................................................................................................ 32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR..............................................................33 ILOVALAR………………………………………………………………………36 22tasdig’ini topgandir. Darhaqiqat, orfografik ko’nikmalar ko’p martalik takrorlashlar natijasidagina shakllanib qolmay, ongli murakkab amaliy mashqlar asosidavujudga kelishi ko’pchilik tomonidan e’tirof etilgan. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining orfografikko’nikmalari 1-sinfdan boshlab bosqichma-bosqich shakllantirib boriladi. Orfografik ko’nikmalarning muvaffaqiyati o’qituvchi qo’llagan metodik usullarga bog’liqligi sir emas. O’quvchilar tomonidan orfografik ko’nikmalarning pishiq-puxta egallashi quyidagitalablarga rioya qilishni taqozo etadi: 1.O’quvchilarning nutqini doimiy tarzda kuzatib borish. O’quvchilarning noto’g’ri talaffuz qilgan biror so’zini yoki iborasini nazardan qochirmaslik va to’g’rilamay o’tib ketmaslik. 2.Har qanday yangi materialni, jumladan, imlosi o’rganilayotgan so’z va imlosi ilgari o’rganilgan so’zlarni ham matnga kiritish. 3.O’quvchilarning imloga doir bilimlarini aniq ifoda qilishini va qayta so’ralganda uni yangi misollar – so’zlar bilan isbotlashini talab qilish. 4.O’quvchilar bilan so’zni tarkibiga ko’ra ko’proq tahlil qilish: ongli ravishda so’zning asosini aniqlash, unga asosdosh so’z topish, iloji boricha asosdosh so’zlarning turli turkumlarga xos bo’lishiga harakat qilish. 5.Imloviy malakalarni so’zni ko’chirib yozish, xotirasida saqlash va yozish orqaliasta-sekinlik bilan shakllantirish. Buning uchun bir imlo qoidasidan ikkinchi imlo qoidasiga o’tadigan takroriy mashqlarni amalga oshirish. Masalan: maktabda, maktabdan, maktabga kabi so’zlar orqali b va d, b va g tovushlari yonma-yon kelganda p-t, p-k kabi talaffuzdan bd, bg talaffuzga o’rgatish kabi. 6.Tahliliy mashqlar materialiga imlosi qiyin so’zlarni kiritib borish. 7. O’quvchilarning diqqatini imlosi qiyin so’zlarning yozilishiga qaratish. Bunda o’qituvchi o’quvchilarning diqqatini so’zning talaffuziga, bo’g’in tuzilishiga, talaffuzi bilan yozilishi o’rtasida farqqa qaratadi. Berilgan so’zlarning talaffuzini oldin o’qituvchi, so’ngra o’quvchilar mashq qilib ko’rsatadi. So’ngra mazkur so’zlar doskada va daftarlarga yozdiriladi. Masalan: Men hozir so’zni talaffuz 22 Fikrni nutqiy shakllantirish uning aniq, tushunarli, sof, izchil, mantiqiy bo’lishini ta’minlaydi. Tilni egallash shu tilning fonetikasini, lug’at tarkibini, grammatik qurilishini bilib olish, fikrni takomillashtirish uchun, tafakkurni o’stirish uchun shart-sharoit hozirlaydi. Bilimlar, dalillar, har xil axborotlar tafakkurning ham, nutqning ham materialidir. Nutq tafakkur jarayonini o’rganishning muhim vositasi bo’lib xizmat qiladi. Nutqdan o’quvchi fikriy rivojining asosiy o’lchovlaridan biri sifatida foydalaniladi. O’quvchining barcha o’quv predmetlaridan materialni o’zlashtirishi va umumiy aqliy rivojlanish haqida fikr yuritganda, u yoki bu mavzuni o’quvchi o’z nutqida (yozgan inshosida, axborotida, qayta hikoyalashda, savollarga bergan javobida) qanday bayon eta olishiga qaraladi. Shunday qilib, nutqni tafakkurdan ajratib bo’lmaydi, nutq tafakkur asosida rivojlanadi, fikr nutq yordamida pishib yetiladi, yuzaga chiqadi. Ikkinchi tomondan, nutqning o’sishi fikrni shakllantirishga yordam beradi, takomillashtiradi. O’quvchilar nutqini o’stirish boshqa o’quv predmetlaridan o’tkaziladigan mashg’ulotlar bilan ham uzviy ravishda bog’lanadi. Ona tili darslarida o’quvchilar til yordamida tabiat va kishilar hayoti haqida bilim oladilar, ular kuzatishni, o’ylashni va ko’rganlari, eshitganlari, o’qiganlari haqida to’g’ri bayon qilishni o’rganadilar. Ona tili darslari bolalar lug’atini boyitishga samarali yordam beradi, nutqni to’g’ri tuzishni o’rgatadi. O’qish darsi va u bilan bog’liq holda olib boriladigan kuzatish, ekskursiya o’quvchilarga tabiat hodisalari, kishilar hayoti va mehnati haqida, axloq qoidalari, boshqa kishilar bilan muomala qilish haqida bilim beradi. Bu darslarda bolalar nutqiga, uni shakllantirish va o’stirishga keng imkoniyat mavjud. She’r, maqollarni o’qish, o’qilganlarni qayta hikoyalash, ekskursiyada bo’lish, predmet va tabiat hodisalarini kuzatish vaqtida ko’rganlarini hikoya qilish kabilar o’quvchilar og’zaki nutqini o’stirish vositalaridir. Ona tili darslarida esa yozma nutqni o’stirish uchun keng imkoniyatlar mavjud. Grammatikani o’rganish va o’qish darslarida o’quvchilar bajaradigan so’z 22yig indisi bo libgina qolmay, o quvchilarning egallagan bilimlarini aniqʻ ʻ ʻ vaziyatlarda amaliy ko nikmas sifatida qo llay olishi bilan ahamiyatlidir. ʻ ʻ 1.2. O’quvchilarning imloviy savodxonligini baholash. Maktablarda ona tili o’rgatishning mazmuni jamiyat rivojlanishining hozirgi bosqichida davlatimizning maktab oldiga qo’ygan vazifasiga moslangan. Bu vazifalar qo’p qirrali bo’lib, ularni bajarish o’quvchilar ongini o’stirishga, ularga g’oyaviy-siyosiy, axloqiy, estetik va mehnat tarbiyasini berishga yo’naltirilgan. Ona tilini o’rgatish natijasida o’quvchilarda o’z fikrini grammatik to’g’ri, uslubiy aniq, mazmunli, ohangga rioya qilib ifodalay olish va uni imloviy to’g’ri yoza olish ko’nikmalari shakllantiriladi. Bu vazifa o’quv predmeti sifatida o’zbek tilining o’ziga xos xususiyati bo’lib, o’quvchini shaxs sifatida shakllantirishga yo’naltirilgan umumta’lim vazifalari bilan bog’liq holda amalga oshiriladi. Ona tili kursida beriladigan bilimlar mazmunini o’zbek tilining tovush tuzilishi va yozma nutqda tovushlarni ifodalash usullari haqidagi (fonetik va grafik); so’zlarning o’zgarishi va gapda so’zlarning bog’lanishi haqidagi (grammatik, ya’ni morfologik va sintaktik); so’zning morfemik tarkibi va so’z yasalish usullari haqidagi (so’z yasalishiga doir); so’zlarning leksik-semantik guruhi haqidagi (leksikologik); o’zbek tilining to’g’ri yozuv tamoyillari va tinish belgilarining ishlatilishi haqidagi (orfografik va punktuatsion) bilimlar tashkil etadi. Bu bilimlar, birinchidan, grammatik, fonetik, so’z yasalishiga oid tushunchalarda, ikkinchidan, grafik, orfografik, punktuatsion qoidalarda namoyon bo’ladi. Bundan tashqari, o’zbek tili kursi fonetik, grafik, morfologik, sintaktik va boshqa ko’nikma va malakalarni ham o’z ichiga oladi. Tilni o’rganish jarayonida o’quvchilarda boshqa ko’pgina o’quv predmetlari uchun umumiy bo’lgan ko’nikmalar (predmetlararo ko’nikmalar)ni hosil qilish ustida ham ish olib boriladi. Pedagogikada bunday predmetlararo ko’nikmalarga analiz, sintez, abstraktlashtirish (til hodisalarini fikran tasavvur etish), umumlashtirish, guruhlash, taqqoslash kabilar kiradi. Ushbu ko’nikmalarni o’quvchilarda shakllantirish ustida maqsadga muvofiq ishlash ularning o’quv faoliyatini faollashtirishga, bilimlarini 22shaxsiy sifatlarining, dunyoqarashlarining shakllanishiga ta’sir ko’rsatadi. Keyingi yillarda maktab ona tili darsliklari va o’qituvchilar uchun nashr qilingan qo’llanmalar materiali mazmuniga qo’yilgan talablar anchagina ortdi. Boshlang’ich ta’lim oldiga qo’yilgan bu kabi talablarni amalga oshirish ta’lim mazmunini aniq belgilab olishni, o’qitishga yangicha yondashuvni taqozo etadi. Davlat ta’lim standartida ta’kidlanganidek,”Boshlang’ich ta’lim bosqichida davlat va jamiyat tomonidan qo’yiladigan talab”da ta’lim sohalari bo’yicha o’zaro muvofiqlik, mutanosiblik, uyg’unlik to’la ta’minlangan bo’lmog’i kerak. Shu jihatdan boshlang’ich ta’lim standartini belgilash ta’lim jarayonining tarkibini va xuddi shu tarkib komponentlarining mazmunini modernizatsiyalash, boshlang’ich ta’lim jarayonida yangi, zamonaviy pedagogik texnologiyani qo’llash imkonini beradi. Boshlang’ich sinflarda ona tili ta’limi mazmuni ta’lim mazkur bosqichiga qo’yilgan talablardan kelib chiqib belgilanadi. Nutq fikrni bayon etish vositasi bo’libgina qolmay, uni shakllantirish quroli hamdir. Fikr nutqning psixologik asosi vazifasini bajaradi, uni o’stirish sharti esa fikrni boyitish hisoblanadi. Aqliy faoliyat tizimini egallash asosidagina nutqni muvaffaqiyatli o’stirish mumkin. Shuning uchun o’quvchilar nutqini o’stirishda materialni tayyorlash, takomillashtirish, mavzuga tegishlisini tanlash, joylashtirish va mantiqiy fikrlashga yo’naltiradigan ish turlariga katta ahamiyat beriladi. Tafakkur til materiali yordamida nutqiy shakllantirilsa va bayon etilsagina, rivojlanadi. Tushuncha so’zlar yoki so’z birikmalari bilan ifodalanadi, shunday ekan, u til vositasi bo’lgan so’zda muhim aloqa materialiga aylanadi. Kishi tushuncha ifodalaydigan so’z (so’z birikmasi)ni bilsagina, shu tushunchaga asoslangan holda, tashqi nutqda fikrlash imkoniga ega bo’ladi. Nutqda fikr shakllantiriladi, shu bilan birga, fikr nutqni yaratadi. Nutq tafakkur bilan chambarchas bog’langandir. Nutq bo’lmasa, tafakkur ham bo’lmaydi, til materiali bo’lmasa, fikrni ifodalab berib bo’lmaydi. 22birikmasi, gap tuzish, bayon, inshoga doir turli xil mashqlar nutqiy malakalarni egallashda ularga yordam beradi. Grammatika va to’g’ri yozuv darslarida tilni maxsus o’rganish bilan bolalar alohida tovush, bo’g’in, so’z va gaplarni eshitishga va aytishga o’rganadilar. Ular narsa, harakat, belgi bildirgan ko’pgina so’zlarni, shuningdek, tovush, harf, bo’g’in, so’z, o’zak, qo’shimcha, so’z turkumlari (ot, sifat, fe’l, son, olmosh), bog’lovchi, gap, gap bo’lagi, darak gap, so’roq gap, undov gap singari juda ko’p yangi atamalarni bilib oladilar. Boshlang’ich sinflardagi boshqa darslarda ham o’quvchilar nutqi xilmaxil so’zlar bilan boyitiladi. Kuzatish va turli ko’rgazmali qurollar bu darslarda ham bilim olish, tushunchalarni shakllantirish vositasi hisoblanadi. Maktabda o’qitish elementar o’qish va yozishga o’rgatishdan boshlanadi. “Alifbe”ga asoslangan holda qisqa vaqt ichida o’quvchilar o’qish va yozishga o’rgatiladi, ya’ni o’qish va yozish ko’nikmasini egallaydilar. Savod o’rgatish davrida o’qish va yozish harakatini maqsadga muvofiq ravishda bajara olish o’qish va yozish ko’nikmasi deyiladi. Bu ko’nikma bilimni talab qiladi, chunki har qanday ko’nikma bilimsiz shakllanmaydi. Bilim ko’nikmaga aylanmagan bo’lishi mumkin. Masalan, bola v harfining elementlarini, yozuv chiziqlari orasiga qanday joylashtirilishini bilib, uni daftarda yoza olmasligi yoki o’quvchi harflarni tanib, ularni o’qiy olmasligi mumkin. Yozish ko’nikmasini hosil qilish uchun boshqa faoliyat turlari, ya’ni yozish jarayonida partada to’g’ri o’tirish, ruchkani barmoqlar orasida tutish, daftarni qiyalikda qo’yish kabilar ham o’rgatiladi. O’qish va yozish ko’nikmasi takomillashtirila borib, malakaga aylantiriladi. Malakaning shakllanishi uchun bir faoliyat bir necha bora takrorlanishi lozim. Yozish malakasida o’quvchi ruchkani qanday ushlash, qanday yurgizish haqida o’ylab o’tirmay, so’z va gaplarni yoza boshlaydi. Demak, o’qish va yozish malakasi harakatning o’ylab o’tirmay amalga oshirilish jarayonidir. Malaka, o’qitishning keyingi bosqichlarida mustahkamlanib, avtomatlashish darajasiga yetkaziladi. O’qish va yozish malakasi biri ikkinchisining muvaffaqiyatli amalga 221) imlo rejimiga to’liq amal qilinmaslik ( sinf va maktab jihozlarida imloga e’tiborsiz qarash); 2) tevarak-atrof ta’siri ( ko’cha-ko’ylardagi shiorlarga, bino peshtoqlaridagi yozuvlarga bolaning ko’zi tushadi, natijada ularning imlosi tasavvurida muhrlanib qoladi); 3) sinf jamoasinig tarkibi ( turli sheva vakillarining yoki tarbiyaviy jihatdan turli darajadagi oilalar farzandlariningbir sinfga jam bo’lishi va ularning bir-biriga ta’siri). 2. Ona tili ta’limi jarayonida imlo xatolariga sabab bo’ladigan holatlar: 1) imloga o’rgatishda izchillik va uzviylikka amal qilinmasligi; 2) imloga o’rgatishning metod va usullarini to’g’ri tanlay olmaslik; 3) izohlashning turli omillariga e’tibor bermaslik.( o’qituvchining mavzuni tushuntirishda, mustahkamlashda, o’quvchilar bilimini nazorat qilishda o’z nutqidagi muayyan so’zlarga asoslanib qolishi, misollar xilma-xilligiga e’tibor qaratmasligi; oqibat-natijada o’quvchilarning o’qituvchi aytgan misol – so’zlar bilangina cheklanib qolishi); 4) o’quvchilarda imlo qoidasini amaliyotda tadbiq etish ko’nikmasining shakllantirilmaganligi; 5) imloviy sezgirlikning rivojlantirib borilmaganligi. Imlo qoidalari bir so’znigina emas, balki umumiylik mavjud bo’lgan so’zlar guruhining yozilishini tartibga soladi. O’quvchida imloviy sezgirlik shakllanganda bir imlo qoidasini boshqa so’zlarga tadbiq eta oladi. Bu o’quvchini har bir so’zning imlosini yodda saqlashdan qutqaradi. Negaki barcha so’zlarni yodda saqlab ham bo’lmaydi. Imloviy sezgirlikni shakllantirishda “So’zlarning qaysi o’rinlarida xatoga yo’l qo’yishingiz mumkin?“ degan savoldan foydalanish; 6) o’quvchining shaxsiy nutqiy nuqsonlari ustida tegishli darajada tushuntirish ishlari olib borilmaganligi; 7) til ta’limida tayanch va fanga oid kompetensiyalarga qat’iy amal qilinmasligi. 22bo’g’inlarga ajratish, tovushlarni eshitib va talaffuz qilib bir-biridan farqlash, so’zda tovushlarning birin-ketinligiga e’tibor berishni ham bilib olishlari ta’minlanadi. O’quvchilarning og’zaki nutqini rivojlantirish ishlari ham savod o’rgatish darslarining asosiy vazifalaridan biridir. O’quvchilar o’qituvchisining savollariga to’liq va aniq javob bera olishi; rasmga qarab bog’lanishli nutq tarzida hikoya tuzishi; o’yin va turli voqealarni gapirib berishga o’rgatib boriladi. O’quvchilar lug’atini boyitishga, yangi o’rganilgan har bir so’zning ma’nosini puxta o’zlashtirishlariga e’tibor beriladi. Savodxonlikni tarkib toptirish ijodiy tafakkurni rivojlantirish bilan uyg’unlikda olib borilishi lozim. Maktab ona tili ta’limining bosh maqsadlarida biri ham o’quvchilarda mustaqil va ijodiy fikrlash ko’nikmalarini rivojlantirib borishdir. O’quvchi og’zaki va yozma nutqning rivojlanganlik darajasi uning boshqalar bilan muloqotlarda namoyon bo’ladi. Demak, ona tili ta’limi jarayonida og’zaki va yozma nutqni rivojlantirish zamirida o’zaro muloqot jarayonidagi madaniy nutqi tarkib toptirish maqsadi ham e’tibordan chetda qolib ketmasligi lozim. 2017-2021 yillarda O zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshtaʻ ustuvor yo nalishi bo yicha Harakatlar strategiyasida ijtimoiy sohani ʻ ʻ rivojlantirishning ustuvor yo nalishida umumiy o rta ta lim sifatini tubdan ʻ ʻ ʼ oshirish, talab yuqori bo lgan fanlarni chuqurlashtirilgan tarzda o rganish vazifalari ʻ ʻ belgilab berilgan. Bu ta lim jarayonini zarur axborotlar bilan ta minlash, ularni ʼ ʼ o zlashtirib borishning maqbul yechimlarini topish va joriy qilish imkoniyatlarini ʻ kengaytiradi. Ma’lumki, ona tili maktabda o’quvchining kamol topishida, fikrlash darajasining o’sishida, bilim va mehnatga havasini uyg’otishda, ilmiy tushunchalarini, nutqiy malakalarini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ona tilidan olib boriladigan barcha mashg’ulotlar tizimi shunday qurilishi lozimki, bu tizim o’quvchilarda ona tiliga muhabbat, o’z yurtiga, xalqiga mehr, Vataniga cheksiz hurmat va sadoqatni o’stirishi zarur. Respublikamiz ijtimoiy hayotidagi tub ijobiy o’zgarishlar boshlang’ich sinf ona tili ta’limi oldiga muhim jiddiy talablarni qo’ymoqda. 22b) o’qish darsida ham, yozuv darsida ham o’quvchilar nutqini o’stirishga, lug’atini boyitishga, gap tuzish va uni tahlil qilishga, og’zaki hikoyalash va shu kabi ish turlariga alohida ahamiyat qaratish kerak; d) maktab va sinf devorlariga osilgan, xattaxtaga yozilgan har qanday yozuv mazmtınan va imlo jihatdan savodli bo’lishi zarur; XULOSA Xulosa qilib aytganda, boshlang’ich sinf o’quvchilariga savod o’rgatishda o’qituvchi e'tiborli bo’lishi lozim. Chunki boshlang’ich sinflarda olingan bilimlari bilan o’quvchi shakllanadi. Tayyorlov darslari bolalarning o’quv jarayoniga moslashishiga, o’qish va yozishga oid boshlang’ich bilim va ko’nikmalarni shakllantirishga xizmat qiladi. Bu bosqichda to’g’ri metodlar va interaktiv usullar qo’llanilganda, o’quvchilarning qiziqishi ortadi va o’zlashtirish darajasi oshadi.O’qitishning uslub va metodlari: Savod o’rgatishda qo’llanilgan o’yinli mashg’ulotlar, vizual materiallar va zamonaviy texnologiyalardan foydalanish o’quvchilarda o’qish va yozishga nisbatan ijobiy munosabatni shakllantiradi. Bu 22muvaffaqiyatli egallashlariga imkoniyat yaratadi. Ona tili kursidan hosil qilinadigan maxsus ko’nikmalar bilan predmetlararo ko’nikmalar, bir-biridan ajratilmagan holda o’quv-tarbiyaviy jarayonda shakllantiriladi. Beriladigan bilim va o’quvchilarda hosil qilinadigan maxsus ko’nikmalar maktab dasturlari va davlat ta’lim standartida qayd etilgan. Boshlang’ich sinflarda o’rganish uchun tilni ongli egallashga va o’quvchilarda grafik va imloviy malakalarni shakllantirishga zamin bo’ladigan bilimlar tanlangan. Fonetika va grafika sohasida o’quvchilar so’zning tovush tarkibini, unli va undosh tovushlarning o’ziga xos xususiyatlarini, so’zda tovushning ma’noni farqlashdagi ahamiyatini to’g’ri tushunishga imkon beradigan bilimlarni o’zlashtiradilar, shuningdek, ularga so’zning tovush va grafik shakli o’rtasidagi nisbat (bog’lanish)ni ongli aniqlash, so’zni to’g’ri yozish imkoniyati yaratiladi. Morfologiya sohasidan ham so’zni ongli o’zlashtirish, uni to’g’ri ishlatish uchun katta amaliy ahamiyatga ega bo’lgan bilimlar tanlangan. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning “O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi PF – 5712- sonli Farmonida qayd qilinganidek, “ta’lim berishning zamonaviy nazariyalarini o’zlashtirishni, pedagogik psixologiyani tushunish, ta’lim berishga kompetentlik hamda shaxsga yo’naltirilgan yondashuvlar asoslarini egallashni ko’zda tutgan holda pedagoglarni tayyorlash va qayta tayyorlash markazlari faoliyatini qayta ko’rib chiqish” talabi ham savodxonlik bilan chambarchas bog’liqdir. [1]. O’qituvchilar malakasini oshirish tizimidagi ko’p yillik pedagogik faoliyatim davomida amaliyotchi o’qituvchilar bilan o’quvchilarning savodxonligi muammosi yuzasidan ko’p martalab suhbatlashishga to’g’ri keladi. Kuzatishlarga qaraganda, hamkasblarimizning aksariyati savodxonlikni til ta’limi bilan bog’lab asoslashga harakat qiladilar. Aslida-chi? “Savodxonlik” atamasi nafaqat imloviy xatolarsiz yozish, balki boshlang’ich sinflardan boshlab alifbeni o’qitish jarayonida tovush va harfni tanib-bilib olish orqali o’qish va yozishni egallash ma’nosida ham tushuniladi. 22 Bolalarning fikrlash darajasini muntazam ravishda o’stirib borish, o’quvchilarning nutqiy va imloviy savodxonligini to’la ta’minlash ana shu talablar jumlasiga kiradi. Davlat ta’lim standarti asosida tuzilgan maxsus o’quv dasturining asosiy talablaridan biri o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqini o’stirish, bilish faolligini oshirishdir. Bularni amalga oshirish uchun o’quvchilarni til hodisalari haqida o’ylashga, fikrlashga, mulohaza, muhokama yuritishga, xulosa chiqarishga o’rgatadigan samarali metod va usullardan foydalanish talab etiladi. Davlat ta’lim standartlarida Ona tili fani bo’yicha boshlang’ich ta’lim jarayonida o’quvchilar o’zlashtirishi zarur bo’lgan malaka talablari belgilab berilgan. Bular nutqiy va lingvistik kompetensiyalarga ajratilgan va A1 va A1+ bosqichlariga bo’lingan. Boshlang’ich sinf o’quvchilari ta’lim jarayonida quyidagi nutqiy kompetensiyalarga (tinglab tushunish, so’zlash, o’qish, yozish) ega bo’lishlari zarur: sodda matnlarni tinglab tushuna olish; og’zaki nutqda so’z va gaplar talaffuziga rioya qilish; 65-70 so’zdan iborat diktant yoza olish; tasvir asosida matn yarata olish, husnixatga amal qilish, imlo va tinish belgilariga rioya qilish; tabriknoma yoki xat yoza olish. 2020 – yilda qabul qilingan Umumiy o’rta ta’limning Milliy o’quv dasturida Boshlang’ich ta’lim jarayonida ona tili ta’limi oldiga o’zlashtirilishi kerak bo’lgan lingvistik kompetensiyalar ham belgilab berilgan: “Ona tili nafaqat leksik va grammatik meyorlarni o’rgatuvchi, balki o’quvchi nutqiy faoliyatida ixtiyoriy mavzu, fanlar kesimidagi matnlarni tinglab tushunish, to’g’ri o’qish, orfoepik va orfografik meyorlarni qo’llash salohiyatini rivojlantirishiga xizmat qiladigan fandir. O’quvchining mantiqiy, tanqidiy, ijodiy fikrlashi uchun ona tili darslarida o’qib tushunishga alohida e’tibor qaratiladi. Ona tilini puxta o’zlashtirgan o’quvchi boshqa fanlarni qoniqarli o’zlashtiradi” [5.118-bet] . Lingvistik kompetensiyalarni shakllantirish jarayonida o’quvchilarda nutq tovushlari farqlash, bo’g’in ko’chirish qoidalaringa amal qilish, yangi so’zlarni og’zaki va yozma nutqda qo’llash, yozma nutqda tinish belgilarini to’g’ri qo’llay olishga oid bilim, malaka va ko’nikmalar shakllantiriladi. 22yozuv darsida esa shu harfli so’zni yozadilar. Yozuvga o’rgatish, birinchi navbatda, grafik malaka hosil qilishdir. Har bir malaka ham ta’lim berish, ko’nikmani shakllantirish va shu asosda qator mashqlarni bajarish natijasida hosil qilinadi. Grafik malaka, birinchidan, qo’l-harakat malakasidir, bu harakat birinchi qarashda muskul kuchiga asoslanadi. Ikkinchidan, yozuv jarayonida nutqning o’zlashtirilgan birligi bo’lgan tovush grafik belgilarga, ya’ni harfga tarjima qilinadi. Bu yozuvga ongli faoliyat tusini beradi. Yozuvning ongliligi, birinchidan, tovush va harfning to’g’ri nisbatini, ikkinchidan, bir qancha grafik va imloviy qoidalarga rioya qilishni, uchinchidan, o’z fikrini, taassurotini, istaklarini ifodalashda yozuv malakasidan foydalanishni talab qiladi. Yozishdan birdan-bir maqsad fikrni ifodalashda yozuv malakalaridan foydalanish hisoblanadi. Bu maqsadni bolalar tez anglab yetsalar, ularda yozma nutq malakasi shunchalik muvaffaqiyatli va to’g’ri shakllanadi. Savod o’rgatish jarayonida bolalar juda sekin yozadilar. Yozuv malakasi o’qish malakasi bilan uzviy bog’liqdir. Bola yomon o’qisa, yozuvni egallashi ham qiyin bo’ladi, chunki bo’g’inlab o’qish malakasidan so’ng, bo’g’inlab yozish malakasi shakllanadi. Yozish va o’qish uchun bolaning umumiy nutqiy rivojlanishi katta ahamiyatga ega. Keyinroq, bolalarda o’z fikrini yozma ifodalash malakasi bir oz barqarorlashganda, bu malaka nutqqa, fikrni ifodalash jarayoniga ham ijobiy ta’sir qiladi. Yozuv daftarida o’quvchilar “Alifbe”da o’rganilgan harfni yozma shakllantiradilar. Suhbat uchun daftarning yuqori qismida predmet rasmi yoki biror mazmunli rasm keltirilishi, ayrim predmet nomlarini ifodalovchi so’z chizmasi katakchalarga ajratib berilishi, gap nusxalarining keltirilishi maqsadga muvofiqdir. Ba’zi o’rinlarda o’quvchilar berilgan gap yoki so’z chizmasini o’zlari mustaqil tasvirlaydilar. Predmet rasmi berilgan o’rinlarda shu predmet nomi so’z bo’g’in-tovush jihatdan tahlil qilinadi, so’zdagi tovushlar soni suhbat yo’li bilan aniqlanadi 22istiqbollariga bag’ishllangan majlisidagi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi. Xalq so’zi gazetasi.2017 yil yanvar; 11-son. 4. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag’ishlangan majlisidagi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi. // Xalq so’zi gazetasi, 2017.16 yanvar, №11 5. Mirziyoyev Sh.M.Buyuk kelajgimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz “O’zbekiston” 2017 6. O’zbekiston Respublikasi Davlat ta'lim standartlari. O’zbekiston Respublikasi uzluksiz ta'lim standartlarining davlat tizimi. Oliy ta'lim. 5141600 - Boshlang’ich ta'lim va sport-tarbiyaviy ish yunalishi. - Toshkent: 2006 7. Uzviylashtirilgan Davlat ta’lim standarti vao’quv dasturi –T.: Yangiyo’l poligraf service, 2017. –1-160. b. 8. Umumiy o`rta ta`limning davlat ta`lim standarti va o`quv dasturi.//Boshlang`ich ta`lim ona tili dasturi. –T.: 2017. 9. K.D.Ushinskiy. Sbor.soch. –M.: 1949. Tom – 7–Str. 321. 10. N.S. Rojdestvenskiy. Obuchenie orfografii v shkole. –M.: 1960. 11. K. Qosimova va b. Ona tili o`qitish metodikasi. –Toshkent: Noshir. 2009 12. "O'qish madaniyatini oshirish" ilmiy-amaliy seminari materiallari. 2018 13. Ona tili va o'qish savodxonligi. 1-qism [Matn]: darslik 2-sinf uchun /K. Mavlonova [va boshq.]. -Toshkent: Respublika ta'lim markazi, 2021. 14. Nodira Egamberdiyeva "Ijtimoiy pedagogika" F. Qodirova, Sh. Toshpo latova,ʻ M. A’zamova "Maktabgacha pedagogika" 15. .Azimov Y. Y., Qo’ldoshevR. A. Husnixatga o’rgatishning amaliy asos- lari (metodik qo’llanma). Buxoro, 2020.-130bet. 16. Safarova R.,Inoyatova M., Shokirova M., Shermamatova L. Alifbekitobi (1- sinf uchun darslik). –T.:O’qituvchi, 2024. –80 b. 17. .Sh., Sariyev Sh. Ona tili o’qitish metodikasi. –T.: Noshir, 2009. –163 b. 22 22Boshlang’ich ta’lim davlat ta’lim standarti va ona tili dasturida o’quvchilarning imloviy savodxonligiga qo’yilgan talablarni bajarishda imloga o’rgatishni quyidagicha ikki xil yo’l bilan amalga oshirish ko’zda tutiladi: 1) imloviysavodxonlikgrammatik mavzular asosida shakllantiriladi. O’quvchioldin grammatikaga oidnazariy bilimlarbilantanishtiriladi, so’ngra ma’lumotlarga asoslanibimlogao’rgatiladi. 2) Imloviy savodxonlik mashq matnlaridan kelib chiqqan holda tahlil-tarkib metodlari orqali amalga oshiriladi. Imlosi o’rgatiladigan so’z bo’g’in-tovush, tovushharf tomondan tahlil qilinadi va bir butun holda yozish mashq qildiriladi. Yozma nutq savodxonligiga erishish uchun yuqoridagi ilmiy-nazariy va metodik qarashlar asosida imloviy mashqlar, o’quv topshiriqlarini ishlab chiqish hamda ularni amalda qo’llash usullarini belgilab olish bu boradagi muammolar echimiga xizmat qiladi. Taniqli rus pedagogi K.D.Ushinskiy o’quvchilarning orfografikko’nikmalari ustida ishlashdan oldin ularning grammatik bilimlarni o’zlashtirgan bo’lishlari lozimligini alohida ta’kidlab ko’rsatgan. O’quvchilar grammatik tushunchalar va bilimlar bilan tanishgach, orfografik qoidalarni o’zlashtiradilar. SHundan so’ng orfografik mashqlar ustida tizimli tarzda tahliliy ishlar olib boriladi. K.D.Ushinskiy sistematik mashq tushunchasiga alohida diqqat qaratib shunday yozadi: ”Muvaffaqiyatning eng birinchi va bosh asosi sistematik mashq, muvaffaqiyatsizlikning bosh sababi sistematik mashqdagi nuqsonlardir. Bu uzoq vaqt ko’plab tashkil qilingan mashqlarning samarasiz natijasiga sabab bo’ladi”. [3]. Orfografik mashqlarni tizimli tarzda tashkil qilish lozimligi boshqa olimlarning ishlarida ham ta’kidlangan. Ular har qanday orfografikmashqning oldingi mashq bilan bog’liq bo’lishi ishning bir qadam oldinga siljishiga olib kelishiga alohida e’tibor qaratganlar. Orfografik mashqlardagi tizimlilik turli darajada bo’lishi mumkin. Bunda o’quvchilarning o’zlashtirish imkoniyatlariga qarab imlosi o’rganilayotgan so’zlar mashq tarkibiga kiritiladi. Mashq ustida ishlash davomida qancha ko’p so’zlar taqdim qilinsa, o’qituvchi o’quvchilarga shuncha kam yordam ko’rsatishi kerak bo’ladi. Orfografik mashqlar 22 Ona tili ta’limi jarayoning asosiy maqsadi o’quvchiga olingan bilimlardan muammoli vaziyatlarda o’rinli foydalana olish malakasi va ko’nikmasini singdirishdan iborat. Taniqli tilshunos olim A.Nurmonovning ta’kidlashicha, o’quvchilarda nutqiy kompetensiyani shakllantirish va rivojlantirishda ikki tamoyilga asoslanib ish ko’riladi: 1. Lingvistik tamoyil. O’quvchilar tilning sathlari – fonetik, leksik, morfologik, sintaktik sathlar haqidagi bilim va ko’nikmalarni to’la o’zlashtirishlari, tilning yaxlit bir sistemadan iborat bir butun ekanligini anglab yetishlari va nutqiy kompetensiya orqali buni yuzaga chiqara olishlari shart bo’ladi 2. Psixologik tamoyil. Har bir o’quvchi o’zining faoliyati davomida boshqalar bilan bo’lgan aloqa jarayonida nutqiy tajriba ma’lumotlarini to’plab boreadi va zarur hollarda undan unumli foydalanadi. Demak, Umumiy o’rta ta’limning Milliy o’quv dasturining asosiy maqsadi o’quvchilarda notanish matnni ifodali o’qiy olish, o’zgalar fikrini va va matn mazmunini anglash hamda uni og’zaki ravishda bayon qilib berish, uni yozma ravishdaizchil ifodalay bilish; til haqidagi bilim, malaka, ko’nikmalar, ulardan turli vaziyatlarda o’rinli foydalana olish mahoratiga ega bo’lishni ta’minlashdan iborat. Kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan ta limning asosiy mohiyati shundanʼ iboratki, o quvchilarning o zlashtirgan bilimlarini o quv jarayonida egallash hamda ʻ ʻ ʻ uni hayoti davomida amaliy qo llay olishini nazarda tutadi. Bunda o quvchilar ʻ ʻ maktab jarayonida o zlashtirilishi lozim bo lgan bilim, ko nikma va malakalar ʻ ʻ ʻ hayotga va ta limga tatbiq etilgan holda davlat tomonidan belgilab berilgan ʼ standartlarga asoslanadi. Bu standart maktab ta limini zamonaviy rivojlanish ʼ talablariga moslashtirish fanlardan elektron ta lim resurslarini takomillashtirish, ʼ o quvchilarning elektron manbalar bilan faol muloqotini ta minlash, mustaqil ʻ ʼ ta limini amalga oshirish va o z-o zini baholash, zaruriy ma lumotni operativ izlab ʼ ʻ ʻ ʼ topish va yuzaga kelayotgan muammolarni hal etishda undan foydalanish kompetensiyalarini shakllantirishni nazarda tutadi. Shu nuqtai nazardan ta lim sifati ʼ ko rsatkichlaridan biri kompetentlilik hisoblanadi. U faqatgina bilim va ko nikmalar ʻ ʻ 22bunday yondashish ta’lim jaryonini o’quvchilar nutqini o’stirish vazifasini hal etishga yo’naltirish imkonini beradi. Dasturning “Grammatika, imlo va nutq o’stirish” bo’limi har bir sinfda quyidagicha qismlarni o’z ichiga oladi: “Tovushlar va harflar”, “So’z”, “Gap”, “Bog’lanishli nutq”. Asosiy mavzular bosqichli izchillik tamoyiliga asoslanib, har to’rt sinfda o’rganiladi. Har bir sinfda yetakchi mavzular ajratiladi. 1-sinfda fonetika va grafikaga oid mavzularni o’rganishga katta o’rin beriladi, chunki o’quvchilar o’qish va yozish jarayonini egallaydilar. 3- sinfda so’zning morfemik tarkibi va gapni o’rganish muhim hisoblanadi. So’z yasalishiga doir bilimlar asosida o’quvchilarda so’zning leksik ma’nosiga, undan nutqda foydalanishga ongli munosabat o’sadi. 4-sinfda so’z turkumlarini o’rganish birinchi o’ringa qo’yiladi (morfologik bilim chuqurlashtiriladi, otlarning egalik va kelishik qo’shimchalarini, fe’llarning tuslovchi qo’shimchalarini to’g’ri yozish malakalari shakllantiriladi). Bog’lanishli nutq ustida to’rt yil davomida grammatik va orfografik materiallarni o’rganish bilan bog’liq holda reja asosida ish olib boriladi. Ona tili darslarida til hodisalari ma’nosi (semantikasi), qurilishi, vazifasi jihatidan o’rganiladi. O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgan kundan boshlab jamiyatni isloh qilish siyosatini kun tartibiga qo’ydi. Barcha sohalardagi kabi ta’lim sohasini isloh qilish siyosati ham izchillik bilan amalga oshirila boshlandi. Boshlang’ich ta’lim bo’yicha Yangi tahrirdagi Davlat ta’lim standarti ham mustaqillik davridagi tajribalar natijasi sifatida maydonga keldi. U boshlang’ich ta’lim darsliklari va metodik qo’llanmalarining yangi avlodini yaratishda dasturulamal vazifasini o’tamoqda. 22Xattaxta ham shunga mos bo’lishi talab qilinadi; 2-sinfdan, ba’zan birinchi sinfda o’quv yilining ikkinchi yarmidan boshlab bir chiziqli daftarga yozishga o’tiladi. Daftar tutishda bolalarni hoshiya qoldirishga, daftar chiziqlariga rioya qilishga, harflarni bir xil hajmda yozishga, sarlavhani aniq va to’g’ri ajratishga, xat boshidan yozishda joy qoldirishni unutmaslikka o’rgatib borish ularda saranjom-sarishtalikni tarbiyalaydi. Yozuv darsida o’quvchilar “Yozuv daftari” bilan ishlaydilar. Sinfda o’rganilgan harfni uyda mashq qilish uchun alohida daftar bo’lishi kerak. O’qituvchi yozish vaqtida 65˚ qiyalikda yozishni, buning uchun daftar parta ustiga 25˚ qiyalikda qo’yilishini ta’kidlab turadi. Hozirgi vaqtda yozuvga o’rgatish uchun ikki chiziqli daftar tavsiya etiladi.Yozuv daftari bilan ishlash. Savod o’rgatish jarayonida o’quvchilar o’qishga o’rganish bilan parallel ravishda yozuvdan ham elementar malaka hosil qiladilar. Dasturga muvofiq o’quvchilar yozuvdan quyidagi malakalarni egallashlari lozim: 1. Partada to’g’ri o’tirish, daftarni to’g’ri qo’yish, chiziqlarni chamalash, yozayotganda ruchkadan to’g’ri foydalanish, hoshiyaga rioya qilish (1-rasm). 2. Ish daftari yoki alifbe asosida o’zbek alifbosidagi barcha katta va kichik harflarni yozish, shuningdek, harflarni so’zda bir-biriga bog’lab yoza olish: bosma matnni yozma matnga aylantirib yozish. 3. Tahlil qilingan so’z va ikki-uch so’zli gaplarni o’qituvchi yordamida yozish. 4. Talaffuzi bilan yozilishida farq qilmaydigan so’zlarni ko’chirib yozish va eshitib yozish: yozganlarini matnga qarab, shuningdek, izohlab o’qish bilan tekshirish. 5. Og’zaki tuzilgan hikoyadan olingan gapni yozish. Analitik-sintetik tovush metodi (tovush-tarkib metodi) tamoyiliga muvofiq, o’qish va yozuv birligi saqlanadi. Harflarni yozishda o’qishga o’rgatishdagi tarkib asos qilib olinadi, ya’ni o’qish darsida o’quvchilar harfni o’zlashtiradilar, matnni o’qiydilar, 22O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI URGANCH INNOVATSION UNIVERSITETI Ijtimoiy-gumanitar fanlar fakulteti Ona tili o’qish savodxonligi va uni o’qitish metodikasi fanidan K URS ISHI 2-sinf o’quvchilarida imloviy savodxonlikni shakllantirish 22savod o’rgatish darslari xilma-xil bo’lishi, o’quvchilarni zeriktirmasligi va charchatib qo’ymas1igi kerak. Savod o’rgatish davridagi o’qish yoki yozuv darslari va ularning ayrim turlari uchun umumiy bo’lgan asosiy talablar mavjud: 1. Umumdidaktik talablar: il) har bir darsning tarbiyaviy maqsadi bo’lib, unda bironta axloqiy sifat o’stiri1ishi lozim b) darsning ta’limiy maqsadi, ya’ni o’quvchilar darsda qanday yangilikni bilishi, nimani o’rganishi, qanday ko’nikma va malakalar o’stirilishi, o’quvchilarning mustaqil fıkrlashi va faolligining qanday bo’lishi aniq belgilab olinishi kerak; d) darsning izchilligi va istiqboli, uning oldingi va keyingi darslar bilan bog’liqligi aniq belgilab olinishi zarur; e) o’tiladigan materialning xarakteri va ta’lim maqsadidan kelib chiqib dars uchun xilma-xil va qiziqarli metodik usullar va vositalar tanlanishi lozim; f) dars davomida o’quvchi1arga differensial va individual yon- dashish, ishni barcha o’quvchilarning imkoniyati, bilimi, ko’nikma va malakasi hamda fikrlash faoliyatini hisobga olgan holda uyushtirish kerak; g) o’qtıvchilarni aqliy mehnat (o’qish) tıstıllariga o’rgatish, ularda maktabda o’qish uchun kerakli ko’nikmalarni hosil qilish zarur; i) beriladigan material ilmiy, o’quvchilar yoshiga mos va muvofıq bo’lsin va hokazo. 2. Maxsus metodik talablar: a) o’qtıvchilar nutqi uchun qayg’tirish, darsda adabiy til nuqtai nazaridan to’g’ri, ifodali, obrazli, aniq nutqqa erishish lozim; 22KIRISH. Mavzuning dolzarbligi. Mustaqil O’zbekistonning kelajagi ko’p jihatdan barkamol, intellektual salohiyatli avlod va unga ta’lim-tarbiya berish sifatiga bog’liq. S h u bois Vatani, halqini sevadigan, istiqlol g’oyalariga sadoqatli, mustaqil fikrlaydigan ijodkor shaxsni etishtirish davlatning ta’lim sohasidagi siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biridir shuning bilan birga ta’lim tizimidagi tub islohotlar orqali shaxs ma’naviy kamolotini ta’minlash mazkur yo’nalishning dolzarb muammolaridan biri bo’lib, bu haqda O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida» gi Qonuni va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» da ta’lim tizimini tubdan isloh qilish, ma’naviy barkamol shaxsni tarbiyalash davlat ahamiyatiga molik muhim vazifalaridan biri ekanligi ko’rsatilgan. Maktabgacha ta’lim umuman olganda, uzliksiz ta’limning birinchi bosqichi hisoblanib, u maktabda o’qish uchun tayyor bo’lgan sog’lom va to’laqonli shaxs sifatida shakllangan bolani tarbiyalashni ko’zda tutadi. Bolani maktabda muvaffaqiyatli ta’lim olishga tayyorlash uchun unga ona tilining barcha boyliklarini egallab olish uchun tegishli shart-sharoitlarni yaratish zarur. Bola nutqining rivoji ko’p jihatdan uning ruhiyatiga, sog’lom, tetik o’sishiga. Ahloqiy sifatlariga o’quv dasturini o’zlattirishda me’yorli bajarilishini ta’minlashshiga, qo’ l lanmalarning monandligiga bog’likdir. Bu masalalar maktabgacha ta’limda o’z echimi ifodasini topishi va o’z ona tilida ravon gapira oladigan qilib tarbiyalashga qaratilishi zarur. Bolalarning aqliy jarayonini rivojlantirish uchun ularning nutqini o’stirish zarur: Bola har bir so’z manosini tushuna olishi uni o’z nutqida erkin ifodalashga muvofiq bo’lishi kerak. Tushunchalar tizimiga moslashgan bola o’z fikrini jamlab gapirishga va ifodalab berishga o’rganadi. O g’zaki nutqini o’stirish bo’yicha o’tkaziladigan mashg’ulotlarda asosan, bolalarning og’zaki nutqini o’stirishga, nutqni grammatik tomondan to’g’ri shakllantirishga: nutqning morfologik va sintaksis tomonlarini shakllantirishni davom ettirish: sodda va qo’shma gaplar tuzish, 22II BOB. IMLOVIY SAVODXONLIKNI SHAKLLANTIRISHDA QO’LLANILADIGAN USULLAR VA TEXNOLOGIYALAR 2.1. Imloviy savodxonlikda matnli mashqlar va diktantlarning o’rni. Imloga o’rgatish tarixida grammatikaga asoslanilmagan holda orfografik ko’nikmalarni shakllantirish mumkinligi haqidagi ta’limotlar ham mavjud bo’lib, ularda orfografiyani o’zlashtirish ko’ruv sezgisi orqali asta-sekin shakllanib boradigan jarayon deb izohlanadi. Masalan, XIX asrning 40 yillarida olmoniyalik olimlar ko’chirib yozuv usulini imloviy savodxonlikning asosi deb ko’rsatganlar. Rossiyalik V.P.SHeremetev, A.K.Solomonovlar esa orfografik ko’nikmani egallashda ko’ruv sezgisiga asoslanishga alohida diqqat qaratganlar. [4]. Ulardan tashqari, ayrim metodistlar orfografik ko’nikmalarning shakllanishida ko’ruv, eshituv va qo’l motorikasini asos qilib ko’rsatish orqali imloviy savodxonlikda grammatikaning o’rnini inkor qiladilar. Keyingi davrlarda rus metodist olimlari orfografik ko’nikmalar asosida grammatik bilimlar yotishini tan oldilar. Ularning qarashlarida orfografik ko’nikmalarni shakllantirishda ko’ruv, eshituv, nutqiy harakat, motorika va fikrlash asosiy omil hisoblanadi degan xulosa ilgari suriladi. Kichik yoshdagi o’quvchilarda orfografik ko’nikmalarni shakllantirishda orfografiyaning psixologik tabiatidan kelib chiqishi amaliyotda allaqachon o’z 22I BOB. IMLOVIY SAVODXONLIKNI SHAKLLANTIRISHDA QO’LLANADIGAN METODLAR 1.1. O’quvchilarda imloviy savodxonlikning ilmiy, psixologik va lingvistik asoslari Ma’lumki, ta’limning mazmuni o’quvchilarning har tamonlama kamol topishiga, chuqur bilimli, ma’naviyati yuksak, vatan ravnaqiga hissa qo’sha oladigan shaxs qilib tarbiyalashga qaratilgandir. Rivojlangan davlatlarning yetakchi ta’lim muassasalarida mustaqil fikrlaydigan, zamonaviy bilim va kasbhunarni egallagan, mustahkam hayotiy pozitsiyaga ega bo’lgan yoshlarni tarbiyalash bo’yicha keng ko’lamdagi ishlar amalga oshirilmoqda. tendensiyasining intensivlashuvi kuzatilmoqda. O’zbekiston Respublikasi o’z mustaqilligini jahon miqyosida yil sayin barqarorlashtirib borar ekan, uning istiqboli bugungi avlodning bilimdon, ma’naviy jihatdan barkamol insonlar bo’lib y е tishishiga bog’liqdir. Bu o’rinda inson ruhiyati uchun to’laqonli, faol, barkamol shaxs sifatida shakllantirish samaradorligini yanada oshirishda psixologik- pedagogika ilmi va uning amaliyotda to’g’ri bo’lishi juda muhimdir. Kelajagi, ertangi kuni yorug’, farovon va buyuk bo’lishini o’ylagan davlat, albatta barkamol avlod tarbiyasiga jiddiy e’tibor beradi va bu ezgu yo’lda barcha chora tadbirlarni ko’radi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev 2022 -yil 11 maydagi “2022-2026-yillarda xalq ta’limini rivojlantirish bo’yicha milliy dasturni tasdiqlash to’g’risida”gi PF- 134-son, 2022 yil 28 yanvardagi “2022- 2026-yillarga mo’ljallangan Yangi O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to’g’risida”gi PF-60-son, 2020-yil 6- noyabrdagi “Ta’lim-tarbiya tizimini yanada takomillashtirishga oid qo’shimcha chora-tadbirlarni to’g’risida” PQ-4884-sonli qarori, 2021-yil 26-martdagi “Ma’naviy-ma’rifiy ishlar tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-5040-sonli qarori, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O’quvchilarni psixologik-pedagogik qo’llab-quvvatlash ishlarini yanada takomillashtirish to’g’risidagi” 577-son qarorini amalga tadbiq qiluvchi “Umumiy o’rta va o’rta maxsus davlat ta’lim muassasalarida psixologik xizmat 222.2. 2-sinf o’quvchilarida imloviy savodxonlik ko’nikmalarini shakllantirish O’zbek xalqi juda qadim zamonlardayoq ilm-fanga katta e’tibor bilan qaragan va uni rivojlanishga harakat qilgan. Ibn Sino, Beruniy, Al-Xorazmiy, Amir Temur, Ulugbek va boshqa ko’plab allomalar ilm—fanni dunyoga tanitganlar. Ilm-ma’rifatga beqiyos hurmat bilan qaragan xalqimiz qanday qiyinchilik va to’siqlar bo’lmasin o’z farzanddarini savodli bo’lnshini orzu qilganlar. Farzandlarini yoshligidanoq maktabga o’qishga berganlar. Maktabdor domlalar o’z usullari va tajribalariga asoslanib bolalarga sabokq berganlar. Demak, O’zbekistonda o’qitishning o’ziga xos usullari mavjud bo’lgan va ular rivojlanib borgan. Bu jarayon silliq kechgani yo’q. Ba’zi xato va kamchiliklarga ham yo’l qo’yilgan. Ona tilini o’rganish jarayonida o’quvchilarda ilmiy dunyoqarash asoslarini shakllantirish masalasini hal qilishda maktabda ona tilini o’rgatishga asos bo’ladigan material alohida qimmatga ega. Materialning haqiqiy tomoni, uning g’oyaviy yo’nalishi va badiiy ifodaliligi o’quvchilarning fikrlash faoliyatiga, his-tuyg’ulariga ta’sir etadi, atrof-muhit haqidagi bilimlarini kengaytiradi, tilga va uni yaratgan xalqqa qiziqishini tarbiyalaydi, o’quvchilarning umumiy taraqqiyoti darajasini o’stiradi va ularning 2229. Qo ’ ldoshev R . BIRINCHI SINF CHAPAQAY O ’ QUVCHILARNI YOZISHGA O ‘ RGATISH ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ ( buxdu . uz ). –2021. –Т. 7. – No . 7. 30. Qo ’ ldoshev R . ЧАПАҚАЙ ЎҚУВЧИЛАРНИ ЁЗУВГА ЎРГАТИШНИНГ ИЛМИЙ АМАЛИЙ АСОСЛАРИ //ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ ( buxdu . uz ). –2021.–Т. 7. – No . 31. Qo ’ ldoshev R . ЎҚУВЧИЛАРНИНГ ЧАПАҚАЙЛИГИНИНГ ФИЗИОЛОГИК, ПСИХОЛОГИК ВА ПЕДАГОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ ( buxdu . uz ). – 2021. –Т. 7. – No . 32. ҚўлдошевР. А. БОШЛАНҒИЧ СИНФ Ч A П A Қ A Й ЎҚУВЧИЛ A РНИ ЁЗУВГ A ЎРГ A ТИШНИНГ ИЛМИЙ-Н A З A РИЙ A С O СЛ A РИ Scientific progress . –2021. –Т. 2. – No . 6. –С. 1120-1129. 33. Habiba G. BIRINCHI SINF O’QUVCHILARIDA YOZUV MALAKALARINI SHAKLLANTIRISH Scientific progress. –2021. – Т . 2. – No. 7. – С . 983-989. Internet saytlar www.ziyouz.com . www.tdpu.uz . 22Diktant, bayon va insho kabi yozma ishlar o’quvchilardan xotiraviy zo’riqish bilan butun diqqatini to’plab, matnni yozishni talab etadi. SHuning uchun diktant yozishdan asta-sekinlik bilan bayon va insho yozishga o’tilar ekan, o’qituvchi, birinchidan, ayni vaqtda o’quvchilarning ishini baholi qudrat amalga oshirish holatini belgilab olishi; ikkinchidan, o’quvchilarni bayon va insho yozishga tayyorlovchi butun jarayonni jiddiy o’ylab ko’rishi zarur. Demak, o’qituvchi darsning asosiy maqsadini aniq shakllantirishi, ish turlari va usullarini amalga oshirish rejasini tuzishi shart. Zero, “xalq ta’limi tizimida ta’lim sifatini baholash sohasidagi xalqaro tadqiqotlarni tashkil etish maqsadida o’quvchilarning o’qish, matematika va tabiiy yo’nalishdagi fanlardan savodxonlik darajasini baholashga yo’naltirilgan PLSA (The Rrogramme for International Student Assessment) umumta’lim maktablarida ta’lim sifatini baholashning milliy tizimini yaratish” da savodxonlikka erishish xalq ta’limini rivojlantirishning muhim omillaridan ekanligini ko’rsatadi. Boshlang’ich sinf o’quvchilari I sinfdan boshlab so’z turkumlari (ot, sifat, son, olmosh, fe’l)ni har xil saviyada o’rganadilar. Sintaksisdan dasturga nutq birligi sifatida gap haqidagi, gapda so’zlarning bog’lanishi, bosh va ikkinchi darajali bo’laklar haqidagi bilimlar kiritilgan. So’zning morfemik tarkibi yuzasidan har bir morfemaning muhim belgilarini, ularning ahamiyati va so’zda bir-biriga ta’sirini boshlang’ich sinf o’quvchilari tushunadigan va so’zlarni to’g’ri yozishda foydalanishlari uchun zarur bo’lgan hajmda ma’lumot berilgan. Dasturda “Leksika” bo’limi alohida berilmagan, ammo o’quvchilar so’zlarning leksik-semantik guruhlari (sinonimlar, antonimlar) haqida, ularning leksik ma’nolari haqida so’z turkumlari va so’z tarkibini o’rganish jarayonida ma’lumot oladilar. Boshlang’ich sinflar ona tili kursi 1-4-sinflarda tilning hamma tomonlari o’zaro bog’liq holda o’rganilishi hisobga olinib tuzilgan, har bir sinfda fonetika, leksika, grammatika va so’z yasalishi haqida elementar bilim beriladi. Kursning bunday qurilishi tilning barcha tomonlarini bir-biriga o’zaro ta’sir etadigan bir butun hodisa sifatida o’rganishni taqozo etadi. Tilni o’rganishga

2-sinf o’quvchilarida imloviy savodxonlikni shakllantirish

Купить