Dokument ma'lumotlari

Narxi 12000UZS
Hajmi 91.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 14 Fevral 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

537 Sotish

2–sinf o’quvchilarida insoniylik fazilatlarini shakllantirishda xalq ogzaki ijodi janrlaridan foydalanish metodikasi.

Sotib olish
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI T ERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI BOSHLANG’ICH TA’LIM KAFEDRASI (SIRTQI) “BOSHLANG’ICH TA’LIM VA SPORT TARBIYAVIY ISH” YO’NALISHI 4-KURS 406-GURUH TALABASI ABLAYEVA LAYLONING “ONA TILI O’QITISH METODIKASI” FANIDAN TAYYORLAGAN KURS ISHI MAVZU: 2–sinf o’quvchilarida insoniylik fazilatlarini shakllantirishda xalq ogzaki ijodi janrlaridan foydalanish metodikasi. Bajardi :___________________________ Ilmiy rahbar:_______________________ TERMIZ-2023 1 Mavzu: 2–sinf o’quvchilarida insoniylik fazilatlarini shakllantirishda xalq ogzaki ijodi janrlaridan foydalanish metodikasi. Reja: Kirish ............................................................................................................3 I.Bob. Xalq og`zaki ijodi va uning o`ziga xos xususiyatlari 1.1.Boshlang’ich sinflarda xalq og’zaki ijodidan foydalanish mazmuni ....................................................................................4 1.2 Xalq og`zaki ijodi janrlari ......................................................................13 II.Bob. 2–sinf o’quvchilarida insoniylik fazilatlarini shakllantirishda xalq ogzaki ijodi janrlaridan foydalanish metodikasi. 2.1 Boshlang`ich sinf o`qish kitoblarida vatan, vatanparvarlik mavzusidagi maqollar va ularning variantlari ..................................................................21 2.2 Mehnat, odob-axloq to`g`risidagi xalq og’zaki ijodi ............................27 Xulosa .........................................................................................................31 Foydalanilgan adabiyotlar ........................................................................33 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda barkamol shaxs tarbiyasi davlat siyosati darajasiga ko`tarilganligi sababli har tomonlama yetuk erkin fikrlovchi,go`zal xulqli , barcha axloqiy fazilatlarga ega barkamol shaxsni kamol toptirish ta`lim-tarbiya jarayoninig asosiy maqsadi etib belgilandi. Bu o`rinda milliy qadriyatlarimizning ajralmas qismi sanaladigan xalq og`zaki ijodi namunalarini o`quvchilarga tanishtirish, ularga boy tariximiz, ota- bobolarimizning hayotiy tajribalari, o`lmas ijodiy asarlari orqali bolalar kamolotiga hissa qo`shish dolzarb vazifalardan biriga aylandi. Boshlang`ich sinf darsliklaridagi maqollarni o`rganish va ularning variantlarini topish, ularni o`quvchilarga o`rgatish usullarini tadqiq etish ushbu ishning dolzarbligini belgilaydi. Mavzuning obyekti: Ishning tadqiq obyektini boshlang`ich sinf O`qish darsliklari Mavzuning predmeti: Boshlang`ich sinflarda maqollarni o`rganishning asosiy usul va vositalari, ularni qo`llashda versiyalilik va milliy koloridning aks ettirilishi. Mavzuning maqsadi. Ushbu kurs ishning asosiy maqsadi boshlang`ich sinf o`quvchilari ongida maqol, metal, doston, tex aytish tushunchasini shakllantirish, maqollarning kelib chiqishi, mazmun mohiyati va qo`llanilishini hayotiy misollar va maqollarning mavjud versiyalari yordamida tushuntirishdan iborat. Mavzuning vazifalari. 1) boshlang`ich sinf o`qish darsliklaridagi maqol va matallarni mohiyatini o`rganish; 2) boshlang`ich sinf darsliklarida uchraydigan maqollarning variantlarini topish; 3) boshlang`ich sinf o`quvchilariga notanish maqollarning mazmunini anglashga yo`naltirish malakasini shakllantirish; Kurs ishining tarkibiy tuzulishi. Kurs ishi kirish, asosiy qism, 2 bob, 4 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yixatidan iborat. 3 I.Bob. Xalq og`zaki ijodi va uning o`ziga xos xususiyatlari 1.1.Boshlang’ich sinflarda xalq og’zaki ijodidan foydalanish mazmuni Yurtimiz mustaqil respublika sifatida shakllanib rivoj topayotganiga 25 yil bo`lib qoldi. O`tgan vaqt mobaynida xalq xo`jaligining hamma sohalarida keskin sifat o`zgarishlari ro`y berdi. Madaniyat, san`at, adabiyot, xalq ijodiga bo`lgan munosabat davlat maqomi darajasiga ko`tarildi. O`zbekiston radio va televideniyasi, gazeta, jurnallarda millatimiz og`zaki ijodi namunalari va ular haqidagi ma`lumotlar muntazam ravishda yoritilmoqda. 1 O`zining dastlabki yaratilish davridanoq xalq og`zaki ijodi xalqning yozilmagan tarixiga aylandi. “Og`zaki ijod”, “xalq og`zaki ijodi”, “og`zaki adabiyot” kabi nomlar bilan atalgan badiiy adabiyotning ilk namunalari ikkinchi tomondan turmush, hayot darsligi sifatida yosh avlodni tarbiyalashdek muhim vazifani bajarib keldi. Keyinchalik , yozuv madaniyati paydo bo`lgach, o`zida so`z san`ati asarlarini yaratish iqtidorini his qilgan, xalq orasidan chiqqan odamlar bevosita xalq og`zaki adabiyotiga suyangan holda individual – yakka shaxs ijodini yaratdilar. Badiiy adabiyotning bu yo`nalishi shakllanib rivojlangach, yozma adabiyot tushunchasi paydo bo`ldi. Yaratilish uslubiga ko`ra farq qiluvchi og`zaki va yozma adabiyot bir-birini inkor qilmadi, balki ijodiy hamkorlikni davom ettiraverdi. Ammo shu bilan birga har bir adabiyot o`ziga xos xususiyatlarini ham yo`qotmadi. Bu jihatdan xalq og`zaki ijodi jahon folklorshunosligi fani tan olgan beshta xususiyatga ega. Ayni paytda yillar davomida xalq og`zaki ijodi asarlari bilan yaqindan munosabatda bo`lish yana bir xususiyatni namoyon bo`lishini tasdiqlamoqda. Bu xususiyatni shartlilik deb atash mumkin. An`anaviylik xalq og`zaki ijodining xos xususiyatlari qatorida asosiy belgi sifatida ularning har biriga bildirishi mumkin bo`lgan munosib bahoni inkor etmagan holda, avvalgidek jamoaviylikni emas, an`anaviylikni ko`rsatish maqsadga muvofiqdir. Chunki butun dunyo xalqlari ijodida bo`lganidek, 1 Umumiy o’rta ta'limning Davlat ta'lim standartlari va o’quv dasturi. Boshlang’ich ta'lim. // O’zb е kiston R е spublikasi Xalq ta'limi vazirligining Axborotnomasi. 7-maxsus son. –T.: «Sharq», 480 b. 4 o`zbeklarda ham og`zaki ijod asarlarining yaratilishi va ijrosi asrlar davomida shakllangan va bugungi kungacha davom etib kelayotgan an`analarga suyanadi. Xalq og`zaki ijodidagi an`anaviylikni uch yo`nalishda tahlil qilish lozim. Birinchidan, ming yillardan beri maqol va topishmoqqacha, qo`shiqdan dostonlargacha bo`lgan asarlar og`zaki an`anada yaratilmoqda, og`zaki tarzda yashab kelmoqda. Ikkinchidan, folklor asarlarining ijrosi va ijro qilinish vaziyati va ijro usuli jihatidan an`anaga ega. Uchinchidan, an`anaviylik og`zaki asarlarning matnida namoyon bo`ladi. Og`zakilik. Xalq og`zaki ijodining ikkinchi muhim jihati uning og`zaki yaratilishidadir. Jahon folklorshunosligi ilmida oddiy haqiqat sifatida 5X a lq o g `z a k i ijo d i x u s u s iy a t la r i An`anaviylik Og`zakilik va badihago`ylik Jamoaviylik va ommaviylik Variantlilik va versiyalilik Anonimlik (asarni yaratgan insoning noma`lumligi) takrorlanadigan eng muhim fikrlardan biri folklorning og`zaki yaratilishi va og`zaki yashashi hisoblanadi. Chunki butun xalqlarning og`zaki ijodi shu yo`singa bo`ysunadi shu qonuniyat asosida yaratiladi, yashaydi. Haqiqatdan ham, o`zbek xalq og`zaki ijodidagi hamma janrlarning inson ruhiga, ongiga, tabiatiga ta`siri, ko`pincha, uning og`zaki ijrosi bilan belgilanadi. Xatto, shunday asarlar borki, ularning yozma, qolaversa, nashr qilingan matnini o`qish mazkur asar haqida haqiqiy tasavvur hosil qilmaydi. Xususan, askiya, latifa, tez aytish, topishmoq kabi janrlarni ma`lum bir muhitdagi asar ijrosi ta`siri, ulari jonli vaziyatda eshitish, shu holat ishtirokchisis sifatida his etish bilan uning matnini yakka holda o`qish o`rtasida o`qish o`rtasida yer bilan osmoncha farq bor. Og`zaki ijro folklor asarining yaratilishida ikki oqibatni taqozo qiladi. Xalq og`zaki ijodi asarlarini og`zaki ijroda eshitish mazkur asarning matnini o`qishdan afzal hisoblanadi. Og`zaki ijro folklor asarining yaratilishi, yashashida ikki oqibatni taqozo etadi. Birinchidan, og`zaki ijro yozma adabiyotda kuzatilganidek, jiddiy mas`uliyatdan xoli bo`ladi: yozma adabiyot vakili ijod qilayotgan asariga to`liq mas`ul hisoblanadi. Og`zaki ijroda esa bunday munosabat aynan og`zaki asar og`zaki ijro etilayotgani uchun nisbatan zaiflashadi. Xalq latifalarida muayyan ijtimoiy hayotda ro`y bergan va berayotgan hodisalar keskin satirik tarzda tanqid qilinishi mumkin. Ammo yaratuvchi shaxsining mavhumligi – anonimligi eng ashaddiy tanqidiy latifalarda ham “emish” shiori ostida asarning yashashini taminlayveradi. Og`zaki ijro ayni paytda asarning ommalashuvida ham ijobiy ahamiyat kasb etadi. Chunki har bir ertak, doston, maqol, topishmoq, latifa ijro etilgani zahoti tinglovchilar orasidagi ma`lum iqtidorga ega shaxs tomonidan qayta hikoya qilinishi mumkin. Qayta hikoya qilayotgan ijrochi esa asarni og`zaki eshitgani va og`zaki ijro etayotgani uchun har bir so`z, jumlani o`zgarishsiz takrorlash lozimligidan o`zini xoli hisoblaydi. Natijada, asarning mazmuni, g`oyasi, qahramonlari tavsifi asosan saqlangani bilan yangi ijrochi o`z asarida shaxsiy hayotiy kuzatishlarini, tajribalar xulosasini ifodalash imkoniga ega bo`ladi. “Alpomish” dostonini Fozil Yo`ldosh qahramonli aytgan, Ergash shoir muhabbatli 6 aytgan kabi mashhur mulohazalar bevosita og`zakilik fazilatlaridan hisoblanishi mumkin. Ammo, ikkinchidan, og`zaki ijro asari yozib olinmagani taqdirda oxir pirovard o`limga mahkum etilish ehtimoli bor. Uzoq o`tmishda millatimiz baxtiga yozib qo`yilgan o`nlab asarlar taqdiri fikrimizni tasdiqlaydi. Oqilona fikr yuritib faraz qilaylik, Gerodot, Polien kabi mashhur tarixchilar To`maris, Shiroq haqida ma`lumot bermaganlarida, bu rivoyat bizgacha yetib kelarmidi?! Mahmud Koshg`ariy hazratlari tomonidan meros qilib qoldirilgan “Devonu lug`otit-turk” asarida 300 ga yaqin go`zal maqollar yozib qoldirilgan. Ular orasida “Osh totug`i tuz”, “Kishi alasi ichtin, yilqi alasi tashtin” kabi bugungi kunda hali foydalanilayotgan va “Tulki o`z uyasiga qarab hursa, qo`tir bo`ladi”, “Yayov oti – choriq, kuchi - oziq” 2 kabi unutilgan maqollar ham bor. Devondagi ko`pgina maqollarning ma`nosi saqlangan, ammo ular tarkibidagi so`zlar o`zgargan. Xullas, zamonlar o`tishi bilan millat tilida ro`y bergan o`zgarishlar, ijtimoiy, maishiy hayotdagi yangiliklar, ayniqsa, og`zaki ijod namunalarini yoddan biladigan insonlarning vafot etishlari oqibatida ko`p ajoyib asarlar yashashdan to`xtashi tabiiy bir holdir. Ayniqsa, XX asrimizning o`rtalarida xalq og`zaki ijodiga bo`lgan munosabat sovugani oqibatida bir qator ajoyib asarlar yo`qolib ketdi va ularni qayta tiklash mumkin bo`lmay qoldi. Albatta, og`zakilik haqida fikr yuritganda, xalq asarlariga jon ato etib turuvchi improvizatsiya – badihago`ylikni unutish mumkin emas. Improvizatsiya hamisha ijroga shukuh, fayz bag`ishlagan. Qirq yildan ortiq vaqt mobaynida xalq og`zaki ijodi fanidan ma`ruza qilish davomidagi tajriba shuni ko`rsatadiki, oliy o`quv yurtida dars beruvchi ustoz, o`rta ta`limda mashg`ulot o`tkazuvchi o`qituvchi nutqiga tinglovchilar kayfiyati doimiy ta`sirini o`tkazar ekan. Ilhom kelgan paytda oddiy mavzuni o`quvchilarga tushuntirish jarayonida qiziq-qiziq fikrlar bostirib keladi, keyinchalik esa bu fikrlar maqolalarga aylanadi. G`ulom Karimov, Subutoy Dolimov, Muhammadnodir Saidov, Ozod Sharafiddinov tajribasida bu holatning muttasil davom etganiga sanoqsiz ravishda guvoh bo`lganmiz. Aynan shunday 2 M.Koshg`ariy “Devonu lug`otit-turk”. Indeks-lug`at. Toshkent 1967-yil. 534-536-betlar 7 vaziyat iste`dodli qo`shiqchilar, laparchilar, askiyabozlar, lofchilar, topishmoq aytuvchilar, ertakchilar va baxshilar hayotida ham ro`y beradi. Improvizatsiya ijrochining ilhomiga bog`liq. Mashhur Sulton kampirning qozoq oqiniga tog`ning yoshini bilmoqchi bo`lsang, og`zini ochib, tishini ko`r qabilidagi javoblari, baxshilarning tanish tinglovchilar fazilatlari, yoki kamchiliklari haqida doston ijrosi davomida hikoya qilib ketishlari ijro fayziga fayz qo`shgan. Tinglovchilarning hayqiriqlari ostida ijro etilayotgan doston o`chmas taassurotlar qoldirgan. Ustoz Hodi Zarif bo`lajak Chori baxshi bilan tasodifan birinchi uchrashgan paytlarida undan mashina to`xtagan joyning nomini so`raganlar. Baxshi “Qora buloq” qishlog`ining ta`rifini qiyomiga yetkazib aytib bergan ekan. Hodi og`a shu zahoti notanish Choriga: “Sen baxshimisan?” – deb savol bergan ekanlar. Bu tanishuv keyinchalik bir necha yillik ijodiy hamkorlikka aylangani sir emas. Xalqimiz og`zaki ijodining bebaho go`zal janri askiyani-ku improvizatsiyasiz tasavvur qilib bo`lmaydi. Mashhur askiyabozlar Yusuf qiziq, Erka qori, G`anijon Toshmatov, Qayum askiyaboz, Ubaydulla Abdullaev, Ma`ruf Rahimov kabilarning ijodi to`liq improvizatsiya hisobiga gullagan. Xullas, xalq og`zaki ijodidagi og`zakilik xususiyati asrlar davomida millatimiz tajribasidan o`tgan va muhim ahamiyatga ega belgi sifatida baholanishi mumkin. Jamoaviylik. Jamoavilik deganda, muayyan ish jarayonining bir guruh odamlar ishtirokida birgalikda bajarilishi nazarda tutiladi. Xalqimizda hashar uyushtirish an`anasi bor. Bu an`anaga binoan bir-ikki kunda xo`jalik imoratlarining asosi jamoa bo`lib qurib bitkazilgan. Bugungi kunda yurtimiz aholisi turli bayramlar munosabati bilan hasharga chiqadi va mahalla jamg`armalariga qilingan ish hisobidan mablag` o`tkazadilar. Xullas, jamoa bo`lib imorat qurish, hashar o`tkazib joylarni tartibga solish, ekin ekish, hosil yig`ish mumkin. Ammo san`at asarini hashar yo`li bilan yaratib bo`lmaydi. To`g`ri, tarixda ikki, ba`zan uch kishi uyushib san`at asari yaratilgan holatlar kuzatilgan. Lekin buning uchun hammuallif shaxslar bir-birlariga ruhan, ma`nan, dunyoqarash jihatdan o`ta yaqin bo`lishlari shart edi. Xo`sh, u holda xalq dostonlari, ertaklari, qo`shiq va boshqa janr 8 asarlarini qanday qilib jamoa ijodi mahsuli deyishimiz mumkin. Gap shundaki, xalq og`zaki ijodi asarlari, u asar qaysi janrda ekanidan qat`i nazar, bitta shaxs tomonidan yaratiladi. U shaxs, shubhasiz, badiiy ijod qilish, so`z san`atiga oid asar yaratish iqtidoriga ega bo`lgan. Ammo vaziyat taqozosi bilan bu odamning asar yaratgani hujjatlashtirilmagan. Yana ham aniqroq aytsak, hujjatlashtirishning hojati ham bo`lmagan. Asar muallifining o`zi buni xohlamagan. Qolaversa, og`zaki asarni qanday qilib rasmiylashtirish masalasi o`ylab ham ko`rilmagan. Natijada, doston, ertak, qo`shiqlar yaratilavergan, bironta odam bu asarni men yaratdim, deb da`vo qilmagan. Ustiga ustak asar og`zaki bo`lgani uchun tinglovchilar orasidagi iqtidorli yurtdoshlar uni zudlik bilan qayta ijro etganlar. Bu ijro ikkinchi, uchinchi shaxslar iqtidoriga ko`ra qator o`zgarishlarga duch kelgan va badiiy jihatdan yo mukammallashgan, yo zaiflashgan. Ayni paytda, mazkur namunaning xalq ijodi qatoridan o`rin olishi uchun xizmat qilgan. Birinchi muallif esa o`zi yaratgan namunani yurtdoshlari tomonidan ijro etilganini bilib faxrlangan. Shunday qilib, bugungi kunda milliy qadriyatlarimizning munosib tarkibiy qismi hisoblangan xalq og`zaki ijodi xazinasi vujudga kelgan. Og`zaki ijod asarining badiiy jihatdan mukammallashib borishida, hatto yangi-yangi asarlarning paydo bo`lishida oddiy tinglovchi ommasining bevosita ishtirok etishini ham nazarda tutish kerak. Mirzo Ulug`bek nomidagi O`zbekiston Milliy universitetida 2009 yilda O`zbekiston xalq baxshisi Qahhor baxshi bilan Jurnalistika va O`zbek filologiyasi fakultetlari talabalarining uchrashuvi o`tdi. Dostondan parcha aytayotgan baxshi to`satdan voqea tizimiga tinglovchilarni qo`shib yubordi. Muhimi, bu yangilikni hamma tabiiy hol deb qabul qildi. Aslida tinglovchi baxshiga hurmatini izhor etishi oqibatida yangi-yangi misralarning tug`ilishiga sabab bo`lgan edi. Matn an`anasida doimiy ravishda qolip shaklida qo`llanadigan parchalar, tasvir vositalari bor. Ertakchi, dostonchi, qo`shiqchi ijro davomida ulardan foydalanadi. Yaratilgan asar yangi bo`lsa-da, unda ana shu an`anaviy o`rinlar saqlanib qoladi. Natijada, o`z-o`zidan yangi doston to`qigan baxshi birinchi marta aytgan dostonini to`liq ravishda o`ziniki deb ayta olmaydi. Chunki u yaratgan asar 9 an`anaviylik belgisi bilan avvalgi namunalardan jiddiy ozuqlangan bo`ladi. Demak, jamoaviylik xalq og`zaki ijodining yaratilishi nuqtai nazaridan qadimiyligi asosida vujudga kelgan xususiyat ekan. Eng muhimi, jamoaviylik deganda, o`tmishda ijod qilish iqtidoriga ega yakka shaxs – ajdodlarimiz xizmatini unutmasligimiz lozim. Variantlilik va versiyalilik. Bir asarning syujet va kompozitsiyasida muhim o`zgarishlar bilan bir necha nusxalarga ega bo`lishi varinatlilik xususiyatini hosil qiladi. Og`zaki ijodda esa variantlilik asarni og`zaki ijro etish usulidan vujudga keladi. Doston va ertakni aytayotgan ijrochi ziyraklik bilan tinglovchilarni kuzatib boradi. Yuqorida ham qayd etganimizdek, tinglovchi auditoriyasining asarni eshitishga bo`lgan munosabatiga qarab yo`l-yo`lakay qo`shimchalar bilan boyitish yoki qisqartirib yuborish mumkin. Bu o`rinda ijrochining kayfiyati, sog`lig`i ham muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, hayotiy muammosi yechilgan baxshi o`z ehtirosini do`mbirani chertish, dostonni qayta aytish orqali ifodalaydi. Natijada, tinglovchi alohida mehr qo`shib ijro etilgan doston bilan tanishadi. Qolaversa, odatda, har bir baxshi o`zini el orasidagi hurmatini biladi. Ijro etayotgan dostonini boshqa baxshilardan farqli qilib aytishga harakat qiladi. Iqtidori, hayot tajribasi, baxshilik mahoratini uyg`un qilib, imkoniyati darajasida asarni boshqacha lavhalar bilan boyitish yo`llarini izlaydi. Masalan, Fozil Yo`ldosh o`g`li aytgan “Alpomish” dostonida zakot muammosi Hakimbekning taklifidan kelib chiqadi. Professor Muhammadnodir Saidov bu vaziyatni dostondagi otalar va bolalar tamoyili bilan bog`lagan. Boysarining zakot to`lashdan bosh tortib, qalmoq yurtiga ko`chishiga Barchin qarshi chiqadi. Muhammadnodir Saidov Barchinning harakatini dostondagi yoshlar vakili sifatida Hakimbekni qo`llash bilan bog`laydi. “Alpomish”ning Xushboq Mardonaqul o`g`li variantida Boybo`rining xotini Kuntug`mishni cho`rilar xizmatini ko`rish uchun Boysarinikiga jo`natadi. Boysarining xotini cho`rilarga ovsinini urishni buyuradi. Aka-uka o`rtasidagi bosh kelishmovchilik shu lavhadan boshlanadi. Saidmurod Panoh o`g`li variantida esa zakotni to`g`ridan-to`g`ri Boybo`rining o`zi o`ylab topadi. Bir qarashda bu 10 farqlarning alohida muhim ahamiyati yo`qdek tuyiladi. Aslini olganda, Fozil Yo`ldosh o`g`li ijrosidagi “Alpomish” dostonida aks etgan davlatchilik jarayoni asosli ravishda o`z ifodasini topgan. Hakimbek bo`lg`usi davlatning paydo bo`lishida yetakchi vazifani bajardi, Boysun-Qo`ng`irotda zakotni joriy qildi, bu qarorga qarshi chiqqan Boysarini keyinchalik qalmoqdan qaytarib keldi va yurtini birlashtirishga erishdi. Oxir oqibatda o`zining davlat boshlig`i sifatidagi hurmatiga sazovor bo`ldi. Fozil shoir “Alpomish”ni qahramonli, Ergash shoir muhabbatli aytgan, deyishda ham variant tushunchasini qayd etish mumkin. Variantlilik maqollarda ham uchrab turadi. “Yaqindagi qo`shnidan uzoqdagi qarindosh yaxshi” yoki “Uzoqdagi qarindoshdan yaqindagi qo`shni yaxshi” 3 maqoli vaziyatga ko`ra aytilaveradi. Yozma adabiyotda ham variant tushunchasi bor. Lekin bu tushuncha juda tor ma`noda qo`llanadi. Chunki biror romanning varianti haqida gap aytish uchun bir yozuvchining o`zi asarni boshqa-boshqa nusxalarda yozib chiqishi kerak. Xususan, badiiy adabiyotda Said Ahmadning “Ufq” romani “Sharq yulduzi” jurnali variantida va alohida kitob ko`rinishida nashr ettirilgani ma`lum. Shuningdek, Yoqub Yakvalxo`jaevning “Qaytar dunyo” romanining “Yoshlik” jurnali va kitob varianti borligi ma`lum. Versiya ham variantlilikning bir ko`rinishidir. Faqat variantlilik tor ma`noda, versiyalilik keng mahnoda tushuniladi. Asar nomi bir xil bo`lsa, undagi voqealar tizimi bir-biriga yaqin bo`lsa, qahramonlar xatti-harakatida muayyan o`xshashlik saqlansa, variantlilik; asarning umumiy mazmunida qandaydir umumiylikka ishora sezilsa, versiya vujudga keladi. Masalan, “Alpomish” dostonining o`zbek xalqi doirasida 30 ga yaqin varianti bor. Ammo bu dostonning Qo`ng`irot, Oltoy, Qipchoq, O`g`uz versiyalari mavjudki, u versiyalar bilan tanishganimizda ayrim lavha va voqealarda umumiylikdan boshqa o`xshashlikka duch kelmaymiz. “Tohir va Zuhra” dostonining qozoqlarda “Qo`zi Ko`rpesh va Bayan Suluv” versiyasi bor. 3 Sh.Shomaqsudov, Sh.Shorahmedov “Hikmatnoma”. Toshkent 1990-yil. 408-bet. 11 Xullas, variant deganda, asar syujeti va kompozitsiyasidagi qisman farqlar borligi, versiya deganda, bir asarning katta o`zgarishlar bilan bir necha xalqlar og`zaki ijodidagi alohida-alohida nusxalari tushuniladi. Anonimlik. Anonimlik asar muallifi nomining ma`lum emasligi demakdir. Xalqimiz og`zaki ijodidagi yuzlab ertak va dostonlarni birinchi bo`lib aytgan ijodkor nomi anonimdir. Xalq qo`shiqlari, maqollari, topishmoqlari ham bizga ma`lum bo`lmagan bobo-momolarimiz tomonidan yaratilgan. Ammo ular, biz avval aytganimizdek, o`z ismlarining saqlanib qolishini xohlamaganlar. Keyinchalik esa asarni birinchi yaratgan va aytgan shaxs nomining yoddan ko`tarilishi ham an`anaga aylangan. Ammo xalq og`zaki ijodidagi anonimlik bilan yozma adabiyotdagi asar muallifi nomining ma`lum emasligi mutlaqo boshqa- boshqa tushunchalardir. Og`zaki ijodda anonimlik oddiy holat bo`lsa, yozma adabiyotda adib nomining yo`qligi tasodif hisoblanadi. Masalan, “Yusuf va Zulayxo”, “Gul va Navro`z” dostonlarini yozgan shoirlar nomi ma`lum bo`lmagan taqdirda ham, bu asarlar og`zaki ijod namunasi hisoblanmaydi. Chunki ularning matni og`zaki adabiyot an`anasiga mos kelmaydi. Shunday qilib, og`zaki ijoddagi anonimlikni xalq farzandlarining o`z millatiga xolis va beminnat xizmat qilishi namunasi sifatida qadrlash maqsadga muvofiqdir. Xalq og`zaki ijodining yana bir xususiyatini shartlilik deb belgilash mumkin. Bu xususiyat foklorshunoslar tomonidan yetarli tadqiq etilmagan. Shartlilik xalq og`zaki ijodi asarlarida ijrochilar tomonidan aytilgan fikrni muhokamasiz qabul qilish bilan bog`lanadi. Bunday tasvirlarda tinglovchi “Nega?” degan savolni bermagan, yoki xayoliga ham keltirmagan. Tinglovchi baxshidan dostonni mahorat bilan ijro etishni kutgan, talab qilgan, ammo shu bilan birga baxshining ham inson ekanligini, uni ba`zan kechirish lozimligini ham unutmagan. Bunday paytlarda tinglovchi baxshini ortiqcha savollar bilan qiynamagan. Masalan, Muhammadqul Jonmurod o`g`li Po`lkan aytgan dostonning nomi “Temirxon Poshsho” deb ataladi. Dostondagi voqealar davomida esa Temirxon poshsho deyarli ishtirok etmaydi. Yoki Jo`ra Eshmirza o`g`li ijro etgan “Malla savdogar” dostonida ham Malla savdogar voqealar tizimida yetakchi qahramon sifatida namoyon bo`lmaydi. 12 Ammo baxshiga “Nega dostonning nomini shunday atadingiz?” – deb savol berish odobdan hisoblanmagan va doston shartli ravishda shunday atalavergan. Go`ro`g`li turkumi dostonlarida, ko`pincha, G`irot, G`irko`k nomlari chalkash keladi. Lekin buning sababi ham aniqlanmaydi. “Alpomish” dostonida Hakimbek Qalmoq yurtida yetti yil zindonda yotadi. Oxirgi muddatdagina Kayqubod unga qo`y tashlab turadi. Ammo yetti yil zindonda inson ovqatsiz, suvsiz qanday yashashi mumkin degan savolni hech kim bermaydi. Bu o`rinda ham voqea baxshi tomonidan qanday bayon etilsa, shundayligicha qabul qilinaveradi. Natijada, xalq og`zaki ijodi asarlarining ijrosidan tinglovchi ma`naviy lazzat olgan, qahramonlarning xatti-harakatlarini baholagan, muhokama qilgan, o`ziga namuna deb bilgan, ammo ayrim masalalarga ortiqcha sinchkovlik bilan ahamiyat bermagan. Ehtimol, shartlilik belgisi xalq og`zaki ijodi asarlarini e`zozlashda o`ziga xos o`lchov bo`lib xizmat qilgan bo`lishi ham mumkin. 1.2 Xalq og`zaki ijodi janrlari Har bir fan, sohaning muhim nazariy masalalari bo`ladi. Badiiy adabiyotni o`rganuvchi fan adabiyotshunoslik deb ataladi. Xalq og`zaki poetik ijodini o`rganish sohasini folklorshunoslik deymiz. Folklorshunoslik adabiyotshunoslik tarkibidagi mustaqil fan hisoblansa-da, o`rganish obyekti badiiy adabiyot bo`lgani sabab bir qator umumiy va mushtarak jihatlari bor. Xususan, janrlar masalasi adabiyotshunoslik uchun ham, folklorshunoslik uchun ham muhim hisoblanadi. Faqat adabiyotshunoslikda yozma adabiyot vakillari qalamiga mansub g`azal, ruboiy, doston, noma kabi (mumtoz adabiyot); she`r, hikoya, roman, drama kabilar (zamonaviy adabiyot) ning janr xususiyalari o`rganiladi. Folklorshunoslikda esa xalq og`zaki adabiyotidagi maqol, qo`shiq, ertak, doston kabi janrlarning o`ziga xoslik tomonlari tadqiq etiladi. Ammo qaysi shaklda yaratilgan adabiyot ekanidan qat`i nazar har bir yo`nalishdagi yutuqlar va kashfiyotlar adabiyotshunoslik ilmi taraqqiyotiga qo`shilgan hissa sifatida baholanaveradi. Avvalo, badiiy asarlar yaratilish jinsi yoki turiga ko`ra uch xil bo`lishini esga olaylik. Jahon adabiyotida uchta jinsning mavjudligi (epos, lirika, drama) qayd etilgan, tan olingan. Janr deganda, ana shu uchta jinsdagi asarlar tarkibini tashkil qiluvchi kichik turlar 13 tushuniladi. Masalan, yozma adabiyotda epik asarlar turini roman, qissa, hikoya janrlari, og`zaki adabiyotda ertak, doston, latifalar tashkil etadi. Ya`ni jins nomi saqlanishi, tarkibi esa asar yaratilish usuliga ko`ra (og`zaki yoki yozma) boshqa- boshqa janrlardan iborat bo`lishi mumkin. Epos – yunoncha “epos” – rivoya, hikoya, qo`shiq so`zidan iborat bo`lib, badiiy adabiyotda voqea, hodisani bayon qilish, hayotiy lavhaning tafsilotlarini ifodalash ma`nosini anglatadi. Ta`rifdagi “qo`shiq” so`ziga ajablanish kerak emas, chunki qadimgi yunonlar nazarda tutgan qo`shiqlar so`zning hozirgi paytda tushunilishidan farqli ravishda voqea-hodisani bayon qilish xususiyatiga ega edi. Badiiy adabiyotdagi epik jinsda biron voqea badiiy so`z vositasida hikoya qilinadi. Xalq og`zaki ijodida bunday jinsga mansub janrlar afsona, naql, rivoyat, ertak, doston, ayrim termalar, latifa, loflardan iboratdir. Mazkur nazariy masalani ilmiy asosda o`rgangan olim Bahodir Sarimsoqov avval qayd etilgan uch jins qatoriga to`rtinchisini ham qo`shgan va “maxsus tur” deb atagan. Bu tur tarkibini: “oddiy o`tirish olqishlari, qarg`ish, so`kish, maqol, matal, topishmoq va boshqa xildagi yumuq iboralar”, - deb belgilagan. Haqiqatan ham, qayd etilgan janrlarda bir tomondan muayyan vaziyat, voqea-hodisa haqida tasavvur hosil qilish uchun aniq ma`lumot, axborot mavjud bo`lishiga qarmay, aytilgan matnning hajm jihatdan o`ta ixchamligi alohida ko`zga tashlanadi. Taniqli folklorshunos olimlardan V.M.Jirmunskiy va H.T.Zarifov o`zbek xalq og`zaki ijodidagi dostonlarni “Qahramonlik eposi” deb ataganlar. 1947- yilda Moskvada e`lon qilingan katta hajmdagi kitobni “O`zbek xalq qahramonlik eposi” deb ataganlar va unda “Alpomish”, Go`ro`g`li turkumiga oid dostonlar, “Kuntug`mish” kabi ishqiy-romanik dostonlar tahlil etilgan. Lirika – lira deb atalgan qadimgi yunon musiqa asbobining nomidan olingan bo`lib, badiiy adabiyotda inson his-tuyg`usini, ichki kechinmalarini ifodalovchi asarlar nazarda tutiladi. Ma`lumki, hayotda turli voqea-hodisalar ro`y beradi. Lirik asarlarda ana shu turmush lahzalari ta`sirida shaxs qalbida paydo bo`lgan kechinmalar ifodalanadi. Ana shu xususiyati bilan lirika eposdan farqlanadi. Chunki bunday asarlarda bosh maqsad sodir bo`lgan hayotiy voqeani emas, balki 14 ana shu voqeaga nisbatan ichki munosabat tarzida ifodalanuvchi ruhiy taassurotlarning namoyon bo`lishini izohlaydi. Shuning uchun lirik asarlarda aks etgan voqea bayonini aynan emas, nisbiy tushunish lozim. Masalan, “Alpomish” dostoni “Burungi o`tgan zamonda, o`n olti urug` Qo`ng`irot elida Dobonbiy degan o`tdi. Dobonbiydan Alpinbiy degan o`g`il farzand paydo bo`ldi. Alpinbiydan tag`in ikki o`g`il paydo bo`ldi: kattakonining otini Boybo`ri qo`ydi. Kichkinasining otini Boysari qo`ydi”, - deb boshlanadi. O`z-o`zidan ma`lumki, Fozil Yo`ldosh o`g`li dostonni tinglovchiga aytilajak asardagi voqealar qanday boshlangani yuzasidan ma`lumot bermoqchi. Matnda baxshi Qo`ng`irot, Dobonbiy, Alpinbiylar bilan tinglovchini tanishtirmoqda. Aslini olganda, dostonning to`liq mazmuni ana shunday xabarlar tizimidan iborat. Endi lirik qo`shiqdan bir namuna keltiraylik: “Tolga chiqib tol bo`ldim, Tusholmay behol bo`ldim. O`z tengimning ichida Muncha betole bo`ldim”. 4 Qo`shiq aytayotgan qizmi, yigitmi tolga chiqqani, tushgani haqida xabar berayotgandek tuyiladi. Vaholanki, uning maqsadi bizga qilgan harakatini aytish emas. Balki o`z tengini topa olmay qalban iztirob chekayotganini izhor qilishdir. Tol esa shunchaki bir vosita, xolos. Odatda, qo`shiqlarning dastlabki misralari, ko`pincha, tinglovchini chalg`itish yoki nimanidir ifodalash maqsadida to`qiladi. Asosiy maqsad oxirgi misrada, ba`zan 3-4-misralarda ifodalanadi.Inson qaysi vosita bilan bo`lmasin, o`zining his-tug`usini, ichki kechinmalarini, ruhiy holatini izhor qilar ekan, lirik asar namunasi vujudga keladi. Shuning uchun ham ayrim iqtidorsiz shaxslarning ma`nosiz qofiyalar yig`indisidan iborat she`riy asarlarini lirika namunasi deb bo`lmaydi. Haqiqiy ma`nodagi lirik asar insonni loqayd qoldirmaydi, unga ma`naviy huzur bag`ishlaydi, estetik rohat beradi. Xalq og`zaki ijodidagi har bir lirik qo`shiq qachonlardir dil so`zlarini aytish bilan ruhiy olamidagi o`zgarishlarni bildirmoqchi bo`lgan yigit-qizlarning qalb daftaridagi muhrlangan misralardan iborat. Hatto bolalar folkloriga mansub 4 D.Yusupova “Adabiyot”. Toshkent 2014-yil. 111-112-betlar. 15 allalarni olasizmi, “Boychechak”, “Oftob chiqdi olamga” qo`shiqlarini olasizmi, lirik asarlar talabiga javob berishi shart deb hisoblash kerak. Xullas, lirik qo`shiqlar asrlar davomida xalq og`zaki ijodidagi qalb izhorini ifodalovchi asosiy janr sifatida yashab kelgan so`z durdonalaridir. Drama. Yunoncha “drama” so`zidan olingan bo`lib, harakat, tanglik, mushkullik ma`nolarini bildiradi. Badiiy adabiyotda “drama” so`zidagi harakat ma`nosi asos qilib olingan va muayyan voqea-hodisani sahnada harakat orqali ifodalash tushunchasi nazarda tutiladi. Shubhasiz, mazkur harakat orqali so`z vositasining yetakchiligini inkor qilish mumkin emas. Dramatik asarlarda vaqt, makon cheklangan bo`ladi. Voqeaning mohiyati drama ishtirokchilarining nutqlari bilan ochiladi. Xalq og`zaki ijodida dramatik janrlarni, Bahodir Sarimsoqov fikricha, og`zaki drama, kulki – hikoya, qo`g`irchoqbozlik, askiya janrlari tashkil etadi. Bu asarlarni ijro qiluvchilar faqat og`zaki nutqlari bilangina emas, tovush tovlanishi – intonatsiya, yuz, ko`z, bosh, qo`l harakatlarini ishga solib ham obraz yaratadilar. Oqibatda, tomoshabin tinglovchilarni o`ziga jalb qiladigan teatrlashgan tomosha ko`rinishi vujudga keladi. Misol uchun Yo`ldosh A`zamov rejissyorlik qilgan “O`tkan kunlar” badiiy filmidagi Xudoyorxon va Musulmonqul qiyofalari bilan o`ynalgan qo`g`irchoqbozlikni eslashingiz mumkin. Xalq dramasi haqida yaxshiroq tushunchaga ega bo`lishni istasangiz, Abdulla Qodiriyning “Mehrobdan chayon” romanidagi “Xon ko`ngil ochmoqchi” va “Qiziqlar” bobini o`qib chiqishingizni maslahat beramiz. Xalq dramasi qatnashchilari asar mazmunini o`zlari o`ylab topadilar. Tomoshaga yig`ilgan odamlar o`rtasida qallob qozi, jinoyatchi, jabrlanuvchi, sho`rpeshona ona yoki xotin, baxtsiz ota, landovur farzand kabi rollarni bajaradilar. Uzoq o`tmishdan tortib o`tgan asrning o`rtalarigacha bozorlarda, guzarlarda qiziqchilarning sahna ko`rinishlarini uyushtirishlari oddiy odat edi. Askiya esa maxsus so`z o`yini musobaqasi tarzida to`ylarda, sayillarda, yig`inlarda o`tkazilgan. Askiyabozlar ikki, ba`zan uch-to`rt guruhga bo`linib tanlangan mavzu doirasida so`z asos bo`lgan bellashuvlarda kuch sinashganlar. 16 Bunday anjumanlarda askiya ishtirokchilarining turgan joylari o`z-o`zidan sahnaga aylanib qolar edi. Tinglovchilar esa askiya jozibasiga mast bo`lib, qayerda o`tirganlarini ham bilmay qolar edilar. Shuning uchun yuqorida qayd etilgan janrlar dramatik tur tarkibini tashkil etgan. Shunday qilib, xalq og`zaki ijodidagi asarlarning jins va turlari, ulardagi janrlar tarkibi haqida umumiy fikrga ega bo`ldik. Endi mazkur janrlarning o`zaro munosabati yuzasidan eng muhim tushunchalar haqida to`xtab o`tamiz. Avvalroq qayd etganimizdek, badiiy adabiyot yaratilish usuliga ko`ra og`zaki va yozma ijoddan iborat. Og`zaki ijod yozuv madaniyati shakllanishidan ancha oldin vujudga kelgan. Ammo og`zaki ijodning o`zi paydo bo`lishida qadimgi miflarning o`rni va ahamiyati beqiyosdir. Filologiya fanlari doktori, professor B.Sarimsoqovning chuqur ilmiy tadqiqotida mif xalq og`zaki ijodi asosini tashkil etashi aytiladi . Mif badiiy ijod turiga kirmaydi. Chunki unda badiiylik darajasi nihoyatda past bosqichda namoyon bo`ladi. Binobarin, mif xalq og`zaki ijodi tarkibidan o`rin ololmaydi. Lekin og`zaki ijod asarlarining shakllanishida diffuzion jarayon amalga oshgan. Diffuziya – lotincha “diffusion” – so`zidan olingan bo`lib, singish, tarqalish ma`nolarini beradi. Molekulalar, atomlar, ionlar va kolloid zarralarining tartibsiz issiqlik harakati natijasida bir moddaning ikkinchi moddaga o`z-o`zidan o`tishi, birining ikkinchisiga “singib ketishi”. Qarangki, aniq fanlardagi diffuzion jarayon mifdan xalq og`zaki ijodi janrlarining paydo bo`lishida bosh omil bo`lgan ekan. Xususan, B.Sarimsoqov shunday yozadi: “Folkloristikada diffuziya termini biror janr, motiv yoki obrazning ikkinchi bir janr, motiv yoki obrazga kirib borishi, singishi natijasida ularning tabiatida sodir bo`ladigan struktural, semantik hamda funksional o`zgarishlarga nisbatan qo`llaniladi” . Soddaroq qilib aytganda, mifdan voqea tasviri, yaxshilik va yovuzlik o`rtasidagi murosasiz kurash, obrazning dastlabki elementlari tarkibida asta-sekin afsona; afsona tarkibida ertak; ertak rivoji natijasida doston janrlarining shakllanishi va alohida janr sifatida mustaqil taraqqiy etishini og`zaki ijoddagi diffuziya jarayoni bilan izohlash mumkin bo`ladi. Taniqli folklorshunos olimlar V.Ya.Propp, Ye.M.Meletinskiy, Z.P.Sokolova xalq ertaklari bevosita mifdan vujudga kelganligini to`liq tasdiqlaganlar. 17 Taxmin qilish mumkinki, diffuziya tizimi asosida xalq og`zaki ijodidagi yirik hajmdagi epik asarlar shakllangan. Lirik janr qo`shiq, maqol, matal, topishmoq va boshqa kichik janrlar og`zaki ijodning badiiy ijod sifatida shakllanishi jarayonida asta-sekinlik bilan paydo bo`lgan. Maqol va topishmoqlar janri yuzasidan ma`lumot berganimizda ertak va dostonlardan parcha keltirish bejiz emas. Bugungi kunda har bir asar mustaqil janr namunasi sifatiga ega bo`lsa ham, umuman, og`zaki ijodimiz asarlari matni bilan tanishganimiz sari janrlar o`rtasidagi aloqalar qanchalar uzviy ekaniga ishonch hosil qilib boramiz. Z.Husainova maqol va topishmoq o`rtasidagi yaqinlik haqida to`xtab shunday deydi: “Topishmoq ma`no va aytilishi jihatdan maqol bo`lib kelishi mumkin. Bunday maqollar dastlab topishmoq tarzida vujudga kelib, keyinchalik maqolga aylangan. Til haqidagi “Birovni suydirar, birovni kuydirar”; “Asaldan shirin, zahardan achchiq” topishmoqlari, “Suydirgan ham til, kuydirgan ham til”, “Shirin so`z – shakar, achchiq so`z – zahar” shaklida maqol sifatida qo`laniladi” . Olima bolalar qo`shig`i topishmoq bo`lib kelishi mumkinligini aytib misol keltiradi: Yomg`ir yog`aloq, Tarvuz yumaloq, Jaladan qo`rqmas, Laqqa baqaloq . Janrlar o`rtasidagi yaqin aloqani bir asarning doston va ertak varianti borligidan bilsa ham bo`ladi. Jumladan, “Tohir va Zuhra”ning doston va ertak variantlari mashhur. Qizig`i shundaki, ertakdan Tohir va Zuhraning qo`shiq tarzidagi aytishuvi ham o`rin olgan: Tohir: Suv kelar axta-axta, Sandig`im temir taxta, Sendan boshqa yor qilsam, Qon yutay laxta-laxta. Zuhra: Suv kelar tosh ustida, 18 Ro`molim qosh ustida. Tohir esimga tushsa, Yig`layman osh ustida . Dostonlarning xalq qo`shiqlari bilan uzviy aloqasini “Alpomish” dostonida aniq ko`rish mumkin. Hakimbek Barchin bilan Ultontoz to`yi kuni yurtiga qaytib keladi va to`yda Qultoy qiyofasida qatnashadi. Shunda u avval Bodombekach bilan, keyin Barchin bilan yor-yor aytishadi: Qultoy: Oy Barchinim yor-yor, Gul Barchinim yor-yor, Aqling bo`lsa, o`yla-da, Bil Barchinim yor-yor. Ultontozga tekkancha, O`l, Barchinim yor-yor. Barchin: Uy demayin qaynag`a, Buy deysana, yor-yor, Bulbul qo`nar to`qayning Jiydasina yor-yor. Ultontozga tekkancha, Qora yerga teg deysana yor-yor . Doston va ertaklardagi tasviriy mushtaraklik ham alohida tadqiqot yuritishga arziydigan mavzudir. Qahramonlarning tashqi qiyofasi, qiz – malikalarning go`zalligi tavsifi shu qadar o`xshash tasvirlanadiki, ba`zan matnni o`qiyotganimizda asar doston yoki ertak ekanini unutib qo`yamiz. Masalan, “Malika ayyor” dostonida Shozargar vaziyat taqozosi bilan sichqonga, uzukka, tishi olmos kalamushga, boshi olmos o`q ilonga, va nihoyat, kal qiyofasidagi qimorbozga aylanadi. Dostonning bu sahifalari ko`proq ertaklardagi transfiguratsiya (bir qiyofadan boshqa qiyofaga o`tish) usulini eslatadi. 19 Bundan tashqari afsona, rivoyat, ertak, doston matnlarida o`nlab maqollarning qo`llanilishiga guvoh bo`lamiz. “Alpomish” dostonining o`zida: “Sulton suyagini xo`rlamas”; “G`amli qulning o`ylaydigan o`yi bor”; “Kuchuk bosmas yo`lbars, sherning izini, esi bor biladi gapning tuzini”; “O`zingdan chiqqan baloga, qayga borasan davoga”; “Do`stga zor aylama, dushmanlarga xor”; “Elakka borgan xotinning ellik og`iz gapi bor” 5 kabi bir qator maqol, matal, hikmatli so`zlar asar matnini bezab turibdi. Xalq og`zaki ijodi janrlari, ularning tarkibi, avvalo, ularning jins, tur, janrlarga bo`linishidan tashqari bir butun meros ekanini tasdiqlaydi. Janrlararo yaqinlik og`zaki ijodning asrlar davomida dunyoqarashi jihatidan yaqin ijodkorlarning iqtidori mahsuli natijasi sifatida baholanishi mumkin. Og`zaki asar qaysi janrga taalluqli ekanidan qat`i nazar yosh avlodning barkamol farzand bo`lib yetishishini ta`minlash maqsadini amalga oshirishda xalq xizmatida bo`lgan. 5 Sh.Shomaqsudov, Sh.Shorahmedov “Ma`nolar mahzani”. “O`zbekiston” 2001-yil. 80, 173, 380-betlar 20 II.Bob. 2–sinf o’quvchilarida insoniylik fazilatlarini shakllantirishda xalq ogzaki ijodi janrlaridan foydalanish metodikasi. 2.1 Boshlang`ich sinf o`qish kitoblarida vatan, vatanparvarlik mavzusidagi maqollar va ularning variantlari Kishiga necha kelsa mushkul hol Hikmatu aql anga erur hallol. Kimniki bilay desang maqolin angla, Aslin desang anglayin fiolin angla Dunyoda hikmat durdonalarini yaratmagan, ularni asrlar osha ko`z qorachig`idek asrab-avaylab, sayqal berib, dilida, tilida saqlab, avlodlardan avlodlarga meros qilib qoldirmaydigan xalq bo`lmasa kerak. Yo`l yurib ketayotgan insofli odam behosdan chuqurlikka toyib ketsa, o`rnidan turib, etak qoqib ketavermaydi. Men yiqildim, boshqalar yiqilmasin, deb chuqurni tekislab qo`yadi, yo bo`lmasa, birorta tayoqni suqib belgi qo`yib ketadi. Bu, ey yo`lovchi ehtiyot bo`l, bu yerda chuqur bor, degan ishora bo`ladi. Bobolar hikmati ana o`sha tayoqdir. Hikmatli so`zlar, maqollar biz uchun asrlarning sadosi, uzoq o`tmish bilan hamnafaslik hissini uyg`otuvchi mangu chaqiriq, zamonlararo ko`prikdir. Maqollar – noma`lum shoirlarning yurak satrlari, xalq iste`dodining masofa bilmas shu`lalari, zulm, adovat, haqsizlik ko`ksiga sanchiluvchi adolat tig`idir. Hikmatli so`zlar, maqollar – hech bir podsho e`lon qilmagan farmon, hech qayerda muhrlanmagan qonun, hech bir davlat tomonidan bitilmagan konstitutsiyadir. Maqol so`z ko`rkigina emas, dilning ham umrning ham ko`rkidir. O`z qadrini bilgan odam so`zni pala-partish ishlatmaydi, uning asl ma`nosini qidiradi, bilib o`rniga qo`yib gapiradi. Maqol — xalq og zaki ijodi janri; qisqa va lo nda, obrazli, grammatik vaʻ ʻ mantiqiy tugal ma noli hikmatli ibora, chuqur mazmunli janr. ʼ 6 Muayyan ritmik shaklga ega. Maqollarda avlod-ajdodlarning hayotiy tajribalari, jamiyatga munosabati, tarixi, ruhiy holati, etik va estetik tuyg ulari, ijobiy fazilatlari ʻ 6 D.Yusupova “Adabiyot”. Toshkent 2014-yil. 10-bet 21 mujassamlashgan. Asrlar mobaynida xalq orasida sayqallanib, ixcham va sodda poetik shaklga kelgan. Yuqorida ta`kidlaganimizdek, maqollar mavzu jihatdan nihoyatda boy va xilma-xil. Vatan, mehnat, ilm-hunar, do stlik, ahillik, donolik, hushyorlik, til vaʻ nutq madaniyati, sevgi va muhabbat kabi mavzularda, shuningdek, salbiy hislatlar xususida rangbarang maqollar yaratilgan. Maqollar uchun mazmun va shaklning dialektik birligi, ko p hollarda qofiyadoshlik, ba zan ko p ma nolilik, majoziy ʻ ʼ ʻ ʼ ma nolarga boylik kabi xususiyatlar harakterli. Maqollarda antiteza hodisasi ko p ʼ ʻ uchraydi (masalan, "Kattaga hurmatda bo l, kichikka izzatda bo l" va boshqalar). ʻ ʻ Turkiy xalqlarning maqollaridan namunalar dastlab M. Koshg ariyning ʻ "Devonu lug otit turk" asarida keltirilgan. Bu maqollarning bir qanchasi hozir ham ʻ o zbek xalqi orasida turli variantlarda ishlatiladi. Masalan, M. Koshg ariy asarida ʻ ʻ "Kishi olasi ichtin, yilqi olasi tashtin"; "Odam olasi ichida, mol olasi tashida" kabi. Maqollar ba zan maye al, zarbulmasal, naql, hikmat, hikmatli so z, tanbeh, ʼ ʻ mashoyixlar so zi, hikmatli maqol, donishmandlar so zi, otalar so zi kabi nomlar ʻ ʻ ʻ bilan ham yuritiladi. Maqollarning ijtimoiy-siyosiy va tarbiyaviy ahami-yati g oyat ʻ katta. Matallarda narsa tasviri, uning harakteristikasi beriladi, maqollarda esa to la ʻ tugallangan fikr-xulosa ifodalanadi. Ana shu ota-bobolarimizning hayotiy faoliyatlari davomida chiqargan xulosalarini avlodlarga o`rgatish har bir pedagogning burchidir. Shu maqsadda boshlang`ich sinf darsliklarining 1-sinfidan boshlaboq xalq maqollari o`quvchilarga berib boriladi. Bu maqollar sinfdan sinfga ortib boradi. Masalan, 1- sinf O`qish darsligida 27 ta xalq maqollari berilgan. 2- sinf O`qish darsligida esa 36 ta, 3-sinf O`qish darsligida 48 ta maqol berilgan. Ular Vatan, ilm, yaxshilik, hunar, mehnat, do`stlik mavzularidadir. Ularning asosiy qismini vatanparvarlik, vatan mavzusidagi maqollar tashkil etadi. Maqollarimizda o`zbek xalqining ona vataniga bo`lgan cheksiz muhabbati, sadoqati, hurmati o`z ifodasini topgan. Ularda Vatan – el-yurt ulug`lanadi, har kim o`z elida nafas olishi, izzat-hurmatda yashashi ko`rsatilib, vatanni sevish, unga hamisha sodiq bo`lish kerakligi uqtiriladi: 22 “Bulbul chamanini sevar, odam - Vatanini” 7 . Mazkur maqolda inson ruhiy olamida Vatan tushunchasining ahamiyati qayd etilgan. Maqoldagi Vatan so`zida faqat muayyan hudud, manzil, o`rin-joy, tabiat aks etgan, desak yanglish bo`ladi. Bu so`z ma`no jihatdan ajdodlar ruhi, ma`naviy meros obidalari, qadriyatlar, millat birligi, mentalitet xususiyatlari bilan uyg`unlashadi. Bulbul chamanda qanchalar yayrasa, inson o`z vatanida shunchalar erkin his qiladi. Bulbulni bog`larsiz, gulzorsiz, chamansiz tasavvur etib bo`lmaganidek, odamni o`z ona diyorisiz tasavvur qilib bo`lmaydi. Bu maqolni aytganimiz zahoti Furqatning chet ellardagi azobini ta`riflab o`z vatanini sog`ingani yodga tushadi: “G`amingda kecha – tong otquncha yig`lar, Tong otg`och, dag`i kun botquncha yig`lar”. Ma`lum bo`ladiki, bu maqol avvalgi namunadagi mazmunni chuqurlashtiradi. Moddiy ta`minotdan ko`ra ma`naviy ehtiyoj muhimroq ekani ifodalanadi. Tajribasiz odam hayotdagi hamma muammoni iqtisod bilan o`lchaydi. Uning uchun turmush to`kinligi har qanday tushunchadan afzaldek tuyiladi. Lekin Boburdek shoh o`z diyorini eslab azoblanganidan xulosa chiqarsak, maqoldagi fikrning qanchalar aniq va ibratli tarzda berilgani ma`lum bo`ladi. Endi boshqa bir maqolga murojaat qilaylik: Ona yurting omon bo`lsa, Rangi-ro`ying somon bo`lmas. Bu maqolda shaxsning ona yurtida yashashi va istiqomat qilishi undan ma`lum burchni ham talab qilishi ifodalangan. Inson o`z yurtida bemalol yashashi mumkin. Ammo bu yurt omon bo`lsa, ya`ni tinch bo`lsa, erkin-ozod bo`lsa. Yurt tinchligi, erkinligi, ozodligi esa xalqning o`z yurtiga bo`lgan iymonli munosabati oqibatida vujudga keladi. Agar xalq og`zaki ijodi asarlarini tahlil qilsak, Vatan mavzuiga alohida e`tibor berilganiga guvoh bo`lamiz. Tarixiy ma`lumot va hujjatlar bevosita xalq farzandlarining ajdodlar vasiyatiga sodiq ekanliklarini tasdiqlamoqda. Qayta-qayta ko`p namunalarda vatan ozodligi, erkinligi haqidagi ta`kidning kuchayishi bejiz emas. Ko`pincha, bu maqollarda vatan va el 7 Q.Abdullayev, M.Yusupov, S.Rahmonbekova 2-sinf “O`qish kitobi”. Toshkent 2010. 3-bet 23 tushunchasi uyg`unlashadi: “Eling omon bo`lsa – sen omon”; “Eling, yurting bo`lmasa,Oying kuning bo`lmasin” Vatanparvarlik ruhidagi maqollarning bir qancha variantlari va versiyalari ham mavjud: “Onaga bo`lgan muhabbat – Vatanga bo`lgan muhabbatning kurtagi”; “Har kimning o`z elati o`ziga shirin”; “Ona yurting omon bo`lsa, rangi- ro`ying somon bo`lmas”; “Ona yerning tuprog`i ona sutidek aziz”; “Vatani borning – baxti bor, mehnati borning - taxti”; “Har kimning yurti – o`ziga Misr” (o`tmishda sharq yozma, og`zaki adabiyotida Misr kishilar bir borib ko`rishni orzu qiladigan, taraqqiy etgan, gullab-yashnagan, boy mamlakat sifatida tasavvur etilgan. Mazkur maqolda ham Misr so`zi shu ma`noda keltirilib, “har kimning o`z tug`ilgan yurti, yeri, Vatani, u qayerda qanday bo`lishidan qat`iy nazar, o`zi uchun nihoyatda qadrli, go`zal va ardoqlidir” deyilmoqchi); “Yurtim – ko`ksim, elim - iligim”; “Tog` gulining tog`da o`sgani yaxshi”; “Tuqqan yerdan oyoq uzulsa ham, ko`ngil uzulmas”; “Oydan yorug` narsa yo`q, qora bulut bosmasa, odamdan g`arib narsa yo`q qaytib yurtin topmasa”; “Vatan gadosi – kafan gadosi”; “Vafosizga Vatan yo`q” (Bu kabi maqollarda unib-o`sgan yurtini noshukurchilik qilib tashlab ketish juda yomon va xunuk oqibatlarga olib borishi ta`kidlanadi); “O`lsang o`l, Vataningda bo`l!”; “Vataning tinch – sen tinch”; “Eling omon bo`lsa – sen omon”; “Vatanga falokat – o`zingga halokat”; “Vatanning vayronasi –umrning g`amxonasi”. Bu kabi bir turkum maqollarda Vatanning tinchligini saqlash, uning daxlsizligini, ozodligi va mustaqilligini ta`minlash, ona tuproqni dushman oyog`i ostida toptatmaslik, vayron bo`lishiga yo`l qo`ymaslik – oliy burch ekanligi uqtiriladi. Vatan haqidagi maqollarda qiyoslash, taqqos yetakchidir: “Kishi yurtida shoh bo`lguncha, O`z yurtingda gado bo`l”; “Ona yurting – oltin beshiging”; “Vatan gadosi – kafan gadosi”; “Ona yerning tuprog`i ona sutidek aziz”; “Vatani borning – baxti bor, mehnati borning - taxti” kabi vatanparvarlik mavzusidagi maqollar shular jumlasidandir. Xullas, xalq maqollarida qaysi mavzu, hayotning qaysi sohasi haqida fikr yuritilmasin, tanlangan muammo har tomonlama, atroflicha yoritiladi. Bularning 24 hammasi o`zbek xalqining asrlar davomida naqadar dono va aqlli ijodkor farzandlarga ega ekanini dalillaydi. Yuqorida boshlang`ich sinf O`qish dasliklarida berilgan Vatan, vatanparvarlik to`g`risida maqollarning variantlari ham keltirib o`tildi. O`quvchilarga bir maqolni berganda uning variantlarini ham berib o`tish bolalarda bu maqolni yaxshiroq eslab qolishiga yordam beradi. Bundan tashqari bolalar bir yo`la bir necha bir turkumdagi maqollarni o`rganadilar. Birgina “Kishi yurtida shox bo`lguncha, o`z yurtingda gado bo`l” maqolining bir qancha variantlarini ko`rish mumkin. Bu maqol bilan vatanni sevish, unga sodiq bo`lish zarurligi uqtiriladi, ona yurtning o`zga yurtlardan har tomonlama afzalligi ko`rsatiladi. Variantlari: “Kishi yurtida poshsho bo`lguncha, o`z yurtingda podachi bo`l”; “O`zga elning sultoni bo`lguncha, o`z elingning cho`poni bo`l”; “O`zga yurtning boshi bo`lguncha, o`z elingning toshi bo`l”; “badavlat elning begi bo`lguncha, bedavlat elingning quli bo`l ”; “Uzoqning qozisi bo`lguncha,yaqinning tozisi bo`l”; “Yot yurtning donosi bo`lguncha, o`z yurtingning nodoni bo`l”; “Chet yurtning gulidan o`z yurtingning tikoni yaxshi”; “O`zganing toqu ravoqidan o`zingning ayvoning yaxshi”; “O`z elim o`zimga – guliston, o`zga eli ko`zimga – go`riston”; “O`zga yurtning yuz bahori – o`z yurtingning bitta qori”. “Vataning tinch – sen tinch” maqolining variantlari esa u darajada ko`p emas: “Vatanga falokat – o`zingga halokat”; “Vatanning vayronasi – umrning g`amxonasi”; “Eling omon bo`lsa – sen omon”; “Ona yurting omon bo`lsa, rangi ro`ying somon bo`lmas”. “Vatan gadosi – kafan gadosi” maqoli esa “Vatansiz inson – kuysiz bulbul” variantiga ega. Bundan ko`rinib turibiki, ba`zi maqollar bir nechta variantga ega bo`lsa, ba`zilari sanoqli variantga ega yoki ularning variantlari umuman uchramaydi. Boshlang`ich sinf O`qish darsliklarida maqollar bo`lim va biror bir mavzuga oid matn, she`r yoki hikoyadan so`ng keltirilgan. Bu bejizga emas albatta. Qadimdan maqollar biror bir voqea , hodisadan so`ng xulosalovchi fikr vazifasini ham o`tagan. O`z navbatida darslikda berilgan hikoya, she`rdan keyin keltirilgan 25 maqollar bolalarda maqolni qanday holatlarda, vaziyatlarda aytilishini, ishlatilish ko`nikmalarini shakllantiradi. Bolalarga Vatan, vatanparvarlik mavzusidagi maqollarni tanishtirayotganda darslikdagi materiallar bilan cheklanib qolmay, dunyoda bo`layotgan voqea hodisalardan ham hayotiy misollar keltirish maqsadga muvofiqdir. Bu ularning dunyoqarashini o`stirish bilan birga, ularda vatanga bo`lgan muhabbat, vatanparvarlik tuyg`ularini ham shakllantiradi. Masalan: “Vataning tinch – sen tinch”; “Eling omon bo`lsa – sen omon”; “Vatanga falokat – o`zingga halokat”; “Vatanning vayronasi –umrning g`amxonasi”; “Kishi yurtida shoh bo`lguncha, O`z yurtingda gado bo`l” kabi maqollarga bugungi kunda Afg`oniston, Suriya kabi mamlakatlarda bo`layotgan urushlar natijasida minglab begunoh odamlar halok bo`layotgani, norasida bolalar ota- onasidan ayrilayotgani, o`z yurtidagi urushlar tufayli ko`chmanchilarday hayot kechirishayotgani, oziq- ovqat, toza suvga zor ekanliklari, ularga O`zbekiston bolalariga o`xshab tinch, osuda mamlakatda, ota-ona bag`rida yashab ilm olish muhimi tinch yashash orzu ekanligini qisqacha hikoya qilib berish bolada shu Vatanda yashayotganiga, Vatanimizning tinch ekaniga shukronalik xissini ham uyg`otadi. Bundan tashqari vatanparvarlik mavzusidagi maqollar bilan bolalarni tanishtirishda ajdodlarimizning Vatan oldidagi buyuk xizmatlari, ularning ko`rsatgan jasoratlarini, qahramonliklarini ham ta`kidlab o`tish maqsadga muvofiqdir. Maqollarni o`rganishni o`yin tarzida tashkillashtirish ham yaxshi samara beradi. Masalan: bolalar guruhlarga ajratilib ularga uyga vazifa tarzida kattalardan vatan, vatanparvarlik mavzusidagi maqollarni so`rab, yod olib kelish topshiriladi. Qaysi guruh a`zolari ko`proq maqol aytsalar o`sha guruh a`zolari rag`batlantiriladi. Natijada bolalar bu mavzudagi maqollarni yod olish bilan birgalikda, yangidan- yangi darslikda berilmagan maqollarni ham o`rganib oladilar. 26 2.2 Mehnat, odob-axloq to`g`risidagi xalq og’zaki ijodi Xalqimiz azal-azaldan mehnatsevar xalq bo`lgan. Asrlar osha xalq orasida mehnatsevarlik hislatlari qadrlanib bizgacha mehnat, mehnatsevarlik tushunchalari, maqollar, hikmatli so`zlar, masallar tariqasida yetib kelgan. Boshlang`ich sinf O`qish darsliklarida mehnat, mehnatsevarlik mavzusidagi maqollar ham talaygina. “Ish ishtaha ochar, dangasa ishdan qochar”; “Halol mehnat – yaxshi odat, berar senga saodat”; “Kuzda qilingan harakat, hosilga berar barakat”; “Yer hadasang, kuz hayda, kuz haydamasang, yuz hayda”; “Mehnat, mehnatning tagi rohat”; “Odam mehnatda, oltin o`tda bilinar”; “Daryo suvini bahor toshirar, odam qadrini mehnat oshirar”; “Gapni kam so`zla, ishni ko`p ko`zla”; “Tekinning – minnati ko`p, mehnatning – ziynati ko`p”; “Daraxt yaprog`i bilan ko`rkam, odam mehnati bilan; “Inson qo`li – gul”; “Mehnat baxt keltirar”; “Erinchoq ikki ishlar, oxiri barmog`in tishlar”; “Elga xizmat – oliy himmat”; “Qimirlagan qir oshar”; “Yosh kelsa ishga, qari kelsa – oshga”; “Erinchoqlik boshga balo keltirar”; “Hunar bo`lsa qo`lingda, non topilar yo`lingda” kabi maqollar shular jumlasidandir. Insoniyat bosib otgan uzundan-uzoq yo`l mehnat jarayonidan iborat. Inson o`zining jamiki boyliklarini mehnat, faqat mehnat tufayli yaratadi. Shu boisdan kishilar mehnatni qadrlaydilar, ulug`laydilar, yosh avlodni mehnatsevarlik ruhida tarbiyalashga harakat qiladilar. Shu boisdan jahondagi barcha xalqlarning maqollarida bo`lgani kabi o`zbek maqollarida ham mehnat va mehnatsevarlik g`oyasi yetakchi o`rinlardan birini egallaydi. Quyida boshlang`ich sinf darsliklarida berilgan maqollarning biz izlangan variantlari keltiriladi: “Yetmish go`zallikning biri – mehnat”; “Go`zallik husnda emas, mehnatda”; “Mehnat – rohatning poydevori”; “Obro`ning onasi – mehnat, otasi – sa`yi harakat”; “Odamni ish tanitadi”; “Yuk ko`targan – yuzaga chiqar”; “Intilgan elga yoqar”; “Mehnatdan do`st ortar, g`iybatdan – dushman”; “Halol mehnat – huzur-halovat”; “Halol mehnat – mo`l daromad”; “Halol mehnat – yaxshi odat, berur senga saodat”; “Suvsiz hayot bo`lmas, mehnatsiz – rohat”; “Mehnat qilmay rohat ko`rmas, urug` sepmay ekin o`rmas”; “Hurmating – savlating, mehnating – davlating”; “Hazina g`oyibdan emas, mehnatdan”; “Mehnati ozning – rohati oz”; “mehnatiga yarasha - 27 rohati”; “Tekinning bir kun minnati bor, mehnatning bir kun ziynati bor”; “Mehnatdan qo`rqma, minnatdan qo`rq”; “Mehnatsiz topilgan molning qadri bo`lmas”; “Mehnatsiz umr – chirigan ko`mir”; “Odamzotni ish ovutadi”; “Ko`p ishlagan – ko`p yashar”; “Mehnatga sabr qilgan – rohatning taxtiga minar”; “Yoshlikdagi mehnat qarilikda davlat keltirar”; “mehnat bilan qarisang, rohat bilan yasharsan”. O`qish darsliklarida berilgan bu kabi maqollarning ayrimlari pedagogdan tushuntirishni talab qiladi. Masalan: “Ish ishtaxa ochar, dangasa ishdan qochar” 8 maqolini olaylik. Mehnat qilgan odam organizmi ishlash jarayonida energiya yo`qotadi va toliqadi. Natijada energiya o`rnini to`ldirishi uchun ovqat yeyishga majbur bo`ladi ya`ni qorni och qoladi. Qorni och odam esa o`z-o`zidan ishtaxa bilan ovqatlanadi. Xalqimiz o`zining bir qancha maqollarida ishyoqmaslik va dangasalikni eng yomon illat sifatida qattiq qoralaydi, ishyoqmaslikning oqibati yomon bo`lishini ko`rsatadi. “Eringan ikki ishlar, oxiri barmog`in tishlar”; “Dangasaning kosasi oqarmas”; “Ishyoqmas – rohat topmas”; “ Ishchanlik to`rga tortar, yalqovlik go`rga tortar”; “Dangasaga rahm qilsang, dangasa ko`payar”; “Ishyoqmasni qoldirma, obro`yingni oldirma” kabi maqollarda ham dangasalik qoralanadi. Boshlang`ich sinf o`qish darsliklarida odob-axloq mavzusidagi maqollar alohida o`ringa ega. Ular bolalar ongida odob- axloq qoidalarini shakllantirishga, bolalani milliy qadriyatlarimiz, mentalitetimizga mos tarzda tarbiyalashga xizmat qiladi. Birgina 1-sinf O`qish kitobida berilgan “Yaxshi so`z boldan shirin” maqolini olaylik. Bizning ota-bobolarimiz so`zlash odobiga qat`iy rioya qilish zarurligini uqtirib, ko`pdan - ko`p maqollar yaratishgan. Quyida keltiriladigan bir turkum maqollarda yuqoridagi maqol kabi yaxshi so`z bilan yomon so`z orasida “osmon bilan yercha farq bor”ligi, yaxshi so`zning kishiga tegadigan sharofati, yomon so`zning kasofati turli xil misollarda ko`rsatiladi: “Yaxshi so`z - jon ozig`I, yomon so`z – bosh qozig`i”, “Yaxshi so`z – ko`ngil podshosi”; “Shirin so`z shakardan 8 T.G`afforova, E.Shodmonov, G.Eshturdiyeva 1-sinf “O`qish kitobi”. Toshkent 2011-yil. 86-bet 28 shirin”; “Shirin so`z o`likni ham tiriltiradi”; “Issiq so`z – shakar, sovuq so`z - zahar”; “Tilingda bo`lsa boling, kulib turar iqboling ”; “Yaxshi og`izga osh kelar, yomon og`izga - tosh”; “Yaxshi so`z tosh eritar, yomon so`z bosh chiritar”; “Yaxshi so`zga quloq sol, yomon so`zga uloq sol!”(Yaxshi so`zdan qochma, jon qulog`ing bilan eshit, ammo yomon, dilga ozor beruvchi, asabni buzuvchi, g`iybat, ig`vo qo`zg`ovchi so`zlarni aytadigan odamga also rahm – shavqat qilma, darxol uning “og`ziga qoqib” , javobini ber yoxud ovozini o`chirishga harakat qil deyilmoqchi ) . 2-sinf O`qish darsligidagi “Bola aziz, odobi undan aziz ” maqolida esa odob odamni bezagi, odobli bola ota-onani xursand qilishi, hammaga manzur bo`lib suyukli bo`lishi uqtiriladi.Variantlari: “Bolaning o`zi aziz, o`zidan odobi aziz”; “Odobli bola – orli bola, odobsiz bola - sho`rli bola”; “Bola bezori – kishi ozori”; “Odobli bola elga manzur”; “Odobli o`g`il – ko`kdagi yulduz, odobli qiz – yoqadagi qunduz”. “Maqtanma g`oz – hunaring oz” maqolida esa O`z – o`zini maqtash yomon narsa ekanligi uqtiriladi. Xalqimiz azaldan maqtanchoqlikni qoralab kelgan, maqtanchoqlar ustidan istehzo ila kulgan, maqtanishning oqibati xunuk bo`lishini tushuntirgan. Bu narsa xalqning bir qancha maqollarida o`z izini qoldirgan: “Maqtanchoqda aql bo`lmas, aql bo`lsa ham, naql bo`lmas”; “Xaddidan oshgan kishi, maqtanish bo`lar ishi”; “Maqtanchoqning moti chiqar, jom qozonning toti chiqar”; “Maqtanchoq gapning tagi chirik”; “Ozingni o`zing maqtama, o`zga seni maqtasin”. 3-sinf o`qish darsligidagi “Avval o`yla, keyin so`yla” maqoli ham so`zlashuv odobidagi qoida sifatida qabul qilingan. Ya`ni odam jamiyatdagi odamlar bilan muloqotga kirishar ekan, so`zlashish odobiga qat`iy rioya qilishlari kerakligi ta`kidlanadi. Kishi aytadigan har bir so`zini, gapini avval o`ylab olishi, so`ng so`zlashi lozim. O`ylamay aytilgan so`z kishini ko`pchilik orasida uyalib qolishiga, yoki boshqa odam ko`nglini og`rishiga, xafa bo`lishiga, xatto fojeaviy axvolga tushishiga sabab bo`lishi mumkin. Bu haqda Navoiy bobomizning “So`zni ko`ngilda pishqarmaguncha tilga kelturma, Ba har nekim ko`ngulda bor – tilga 29 surma” degan purma`no baytlari bor. Variantlari: “O`ylamaguncha so`ylama”; “Ko`p o`yla, oz so`yla”; “O`ynab gapirsang ham, o`ylab gapir”; “Tez so`zlagan, tez pushmon bo`lar ”; “Anglamay aytgan tinglamay o`lar, chaynamay yutgan kavshamay o`lar”. “Saxiy topsa, bo`lib yer, baxil topsa, bosib yer” maqolida esa saxiylik naqadar oliyjanob fazilat bo`lsa, buning aksi baxillik, ziqnalik, qizg`anchiqlik esa shu qadar tuban, yaramas, yomon illatligi turli timsollar vositasida ifoda etib, saxiylikni ulug`laydi, baxillikni qoralaydi, har ikkisining yaxshi va yomon oqibatlarini ko`rsatadi: “Baxilda bor bo`lsa ham – yo`q, saxiyda yo`q bo`lsa ham – to`q”; “Saxiy bulut bog`ga yomg`ir quyadi”; “Saxiy berganin aytmas, er aytganidan qaytmas”; “Saxiy bilan baxil bir buloqdan suv ichmas”; “Toshni toshga ursa, o`t chiqadi, baxilni saxiyga qo`shilsa o`ti chiqadi”(“o`ti chiqadi” iborasi bu yerda “yuragi yoriladi” ma`nosida); “Saxiyning hayriga, baxilning boshi og`rir”; “Saxiy bo`lmasa, baxil xarom o`lar”. Bundan tashqari darsliklarda “Yaxshidan bog` qolar, yomondan dog`”; “Yaxshi bilan yursang yetarsan murodga, yomon bilan yursang qolarsan uyatga ”; “Yaxshiga yondosh, yomondan qoch”; “Rahmat olgan omondir, La`nat olgan yomondir”, “Maqtangan pand yeydi, kamtarin qand yeydi”; “Sabrning tagi – sariq oltin”; “Kamtarga – kamol, manmanga - zavol”; “Chaqqon chora topar, beparvo - bahona”; “Odobmni beodobdan o`rgan”; “Osmon - oftobi bilan, inson - odobi bilan go`zal” ; “Odob - kishining zebu ziynati” kabi bir qancha odob – axloqqa doir maqollar ham keltirib o`tilgan. 30 Xulosa Davlatimiz mustaqillikka erishganidan so`ng o`z milliy qadriyatlarimiz, tariximiz, madaniyatimizga bo`lgan e`tibor yanada kuchaydi. Lekin shu bilan birga zamon bilan hamnafas bo`lish, rivojlangan davlatlar darajasiga ko`tarilishni ham unutganimiz yo`q. Zero, “Xalqning boy intelektual merosi va umumbashariy qadriyatlar asosida, zamonaviy madaniyat, iqtisodiyot, fan, texnika va texnologiyalarning asosida kadrlar tayyorlashning mukammal tizimini shakllantirish O`zbekiston taraqqiyotining eng muhim shartidir”. Ma`lumki, maqollar til fondining qimmatli materiali hisoblanadi. Ular xalq ijodiyotining bebaho namunasi bo`lib, o`sha xalqning milliy-madaniy xususiyatlarini, dunyoqarashi va millatning ruhiyatini ifodalaydi. Mashhur tilshunos Dal aytganidek, “maqollar to`plami – bu xalq tilidan, tajribadan olingan hikmatlar majmuasi, sog`lom aql sarasi, xalqning hayotda orttirgan haqiqati”. Demak, xalq maqollari xalqning mentalitetidan kelib chiqib yaratilgan, desak mubolag`a bo`lmaydi. “Mentalitet” tushunchasi tilshunoslik paradigmasiga kiritilganiga hali ko`p bo`lmagan bo`lsada, hozirda juda keng doirada qo`llanilmoqda. Tor ma`noda mentalitet “fikrlash doirasi, dunyoqarash” mazmunida foydalanilsa, keng ma`noda esa “xalqning axloqi, tarbiyasi va tasavvuri” tushuniladi. Tilshunos olimlardan biri V.V.Kolesov “mentalitet” va “dunyo tasviri” tushunchalari orasiga tenglik belgisi qo`yadi va uni “intelektual, ma`naviy va irodaviy xususiyatlarni o`zida mujassamlashtirgan ona tili doirasida olamni anglash”, deb aytib o`tadi. Mentalitet tushunchasini tilshunos V. fon Gumbolt qarashlarida ham ko`rishimiz mumkin. Uning fikricha, mentalitet – bu “xalqning nafaqat tilida, balki adabiyoti, dini va boshqa ma`naviy jabhalarida ham o`z aksini topgan xarakteridir”. Shunday ekan, yuqorida aytib o`tilganidek, bu “milliy xarakter xalqning dini, siyosati, urf-odatlari, ijtimoiy qatlami, turmush tarsi, tarixi va xatto geografik o`rni bilan ham chambarchas bog`liq”. 31 Xalqimizda hatto shunday qadimiy odat bor: qo`shnilar biror tansiq taom pishirsalar, shuni ozgina bo`lsa ham emizikli ayol bo`lgan xonadonga uzatadilar.); “Onaning ko`ngli bolada, bolaning ko`ngli dalada”; “Bolali uy – bozor, bolasiz uy – mozor” (farzand – oilaning boyligi, quvonchi, ota-onaning tayanchi. Farzandning dunyoga kelishi birgina ota-ona uchun emas, balki atrofdagi kishilar, qarindosh- urug`, yor-birodar, qo`ni-qo`shni, tanish-bilishlar uchun ham olam-olam quvonch bag`sh etadi. Ko`pgina o`zbek xalq maqollarida shu narsa o`z aksini topgan. Bolali uyda bolani gapga solib, shirin-shirin gaplari va qiliqlaridan zavqlanib, u bilan ovunib g`iybatga ehtiyoj qolmaydi). Xalqimiz o`rtasida shunday bir olqish so`z ham borki, birovga: Rizq-nasibangiz kamimasin, bola-chaqangiz ko`paysin degan ma`noda yaxshi tilaklarni tilaganlarida: “Qozon to`la osh bolsin, yostiq to`la bosh bo`lsin” deydilar. Uyat, andisha, hayo kabi mavzular ham faqat o`zbek xalq maqollarida uchraydi desak yanglishmaymiz. Isbot uchun: “Andishaning oti qo`rqoq”; “Sharmsizlik sharmandalik nishoni”. O`zbek xalqi nonni e`zozlaydi va buni maqollarda ham kuzatamiz: “Non mo`lligi – el to`qligi”; “Nonga hurmat – elga hurmat”; “Non – asli don”. Maqollardagi milliy koloritni ta`minlaydigan yana bir obraz bu o`sha xalq taomlaridir. Isbot uchun: “Har kuni yema palovni, har kuni yoqqil olovni”; “Kuningdan bir kuning qolsa ham osh ye” 9 . Rus tilida: “ Щ i da kasha – pi щ a nasha” (shi va kasha – bizning ovqatimiz). Xulosa qilib aytganda, maqollar bu xalqning madaniy me`rosidir. Ularda o`sha xalqning barcha o`y-fikrlari, dunyoqarashi, turmush tarzi, fe`l-atvori va e`tiqodi aks etadi. Har bir millat o`ziga xos tavsiflarga ega ekan, bu ularning maqollariga ham ta`sir etmay qolmaydi. Xatto maqollardagi mavzular o`xshash bo`lsada, ulardagi obrazlar takrorlanmasligi bilan ajralib turadi. Aynan o`sha tasvirlar maqollardagi milliy bo`yoqdorlikning ta`minlaydi. 9 Sh.Shomaqsudov, Sh.Shorahmedov “Ma`nolar mahzani”. “O`zbekiston” 2001-yil. 189-bet 32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Sh.M. Mirziyoyev “Erkin va farovon demokratik O’zbekiston Davlatini birgalikda barpo etamiz” –T.: “O’zbekiston” 2016-y 56-b. 2. Sh.M. Mirziyoyev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”. –T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -104-b. 3. Sh.M. Mirziyoyev “Qonun usutuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovoniligining garovi”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -48- 4. Sh.M. Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -488-b. 5. Sh.M. Mirziyoyev “Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz”. –T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -592 b. 6.Abdullayeva Q. Va b. O’qish axborot vositalarii. (Bilim bog’i) 2-sinf. – T.: O’qituvchi, 2003 y., 192 7. Adizov B. R. Boshlanqich ta'limni ijodiy tashkil etishning nazariy asoslari. 13.00.01. — pеdagogika nazariyasi va tarixi. — T.:2003 y, 44 b. 11.Umumiy o’rta ta'limning Davlat ta'lim standartlari va o’quv dasturi. Boshlang’ich ta'lim. // O’zbеkiston Rеspublikasi Xalq ta'limi vazirligining Axborotnomasi. 7-maxsus son. –T.: «Sharq», 480 b. Internet saytlari 1. www.natlib.uz internet kutubxona 2. www.ziyonet.uz materiallari 3. www.kitob.uz 4. www.tdpu.uz 5. www.referat.arxiv.uz 6. www.testing.uz 7. www.math.com 33

2–sinf o’quvchilarida insoniylik fazilatlarini shakllantirishda xalq ogzaki ijodi janrlaridan foydalanish metodikasi.

Sotib olish