2-sinfda jarangli va jarangsiz undoshlarni o'rganish uslubiyoti

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	247.0KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	08 Aprel 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

Joninek

Ro'yxatga olish sanasi 29 May 2024

22 Sotish

2-sinfda jarangli va jarangsiz undoshlarni o'rganish uslubiyoti

Sotib olish

O‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA О ‘ RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
CHIRCHIQ DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
«Himoyaga ru x sat etilsin»
“ B oshlang‘ich ta’lim” fakulteti
dekani ________I.U. Tadjibaev
«____» ________202 5 - y. « Himoyaga tavsiya etilsin»
“Boshlang‘ich ta’lim nazariyasi” kafedrasi
mudiri _________Sh.I.Botirova
«____» ________202 5- y.
“Boshlang‘ich ta’lim” fakulteti
5111700 – “Boshlang‘ich ta’lim va sport tarbiyaviy ishi ” yо‘nalishi
19 / 26 -guruh talabasi
Ziidinova Farangizning
“ Ona tili o‘qitish metodikasi ” fanidan
KURS ISHI
MAVZU: “ 2-SINFDA JARANGLI VA JARANGSIZ
UNDOSHLARNI O’RGANISH USLUBIYOTI ”

Ilmiy rahbar: _______ D.B.Toshpo‘latova
«____» ________2025 y.

CHIRCHIQ – 2025
1

MAVZU: 2-SINFDA JARANGLI VA JARANGSIZ UNDOSHLARNI
O’RGANISH USLUBIYATI.
REJA:
KIRISH.
Asosiy qisim
I.BOB. TOVUSHLAR VA HARFLAR, UNLI VA UNDOSH
TOVUSHLARNING XUSUSIYATLARI BILAN TANISHTIRISH
1.1. Tovushlar va harflarning o'ziga xos xususiyatlari
1.2. Talaffuzda tushib qoladigan undoshlar ustida ishlash
II.BOB. BOSHLANG'ICH SINFLARDA JARANGLI VA JARANGSIZ
UNDOSHLARNI O'RGATISH METODIKASI
2.1. 2-Sinfda jarangli va jarangsiz undoshlarni o'rgatish metodikasi
2.2. 2-sinf o'quvchilarida jarangli va jarangsiz undoshlarni o'z o'rnida qo'llay olish
2.3. Dars ishlanma namunasi va tahlili
XULOSA.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
2

MUNDAREJA:
KIRISH ……………………………………………………………………...……..6
Asosiy qisim ……………………………………………………………………….7
I.BOB. TOVUSHLAR VA HARFLAR, UNLI VA
UNDOSH TOVUSHLARNING XUSUSIYATLARI BILAN
TANISHTIRISH ……..…........................................................................................9
1.1. Tovushlar va harflarning o'ziga xos xususiyatlari……………………..…..10
1.2. Talaffuzda tushib qoladigan undoshlar ustida ishlash…………………….….16
II.BOB. BOSHLANG'ICH SINFLARDA JARANGLI VA JARANGSIZ
UNDOSHLARNI O'RGATISH METODIKASI …………………………….21
2.1. 2-Sinfda jarangli va jarangsiz undoshlarni o'rgatish metodikasi…………….22
2.2. 2-sinf o'quvchilarida jarangli va jarangsiz undoshlarni o'z o'rnida qo'llay
olish……………………………………..............................................................30
2.3. Dars ishlanma namunasi va tahlili…………………………………………..33
XULOSA… ………………………………………………………………………39
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI …………………...……41
KIRISH
3

Mavzuning dolzarbligi . O‘quvchilarga jarangli va jarangsiz undosh
tovushlar talaffuzini kuzatishga asoslanib tanishtiriladi. Bunda jufti bor jarangli
va jarangsiz undoshlar ajratiladi. Kuzatishda o'quvchilar faol qatnashishi va
ularga jufti bor jarangli undosh bilan jarangsiz undoshlarni ajratish qanchalik
muhim ekanini yaqqol ko'rsatish uchun faqat bitta undosh tovush bilan
farqlanadigan baqir — paqir, gid - kul, dil — til, zina — sina,jo y — choy
kabi so'zlardagi tovushlami taqqoslash maqsadga muvofiq.
Bunda o'qituvchi o'quvchilar diqqatini b~p, v—f, g—k, d~t, z~ s,j~ ch ,j
—sh tovushlari biri jarangli, ikkinchisi jarangsiz undoshdan iborat tovush
juftlarini hosil qilishiga qaratadi, ularning talaffuzidagi farqni amaliy
tushuntiradi (jarangli undosh tovushlarda shovqin va qisman ovoz qatnashadi,
jarangsiz undoshlarda esa faqat shovqin eshitiladi).
K.D.Ushinskiy boshlang’ich maktab o’quv fanlari tizimida ona tiliga katta
ahamiyat berib, uni markaziy va etakchi fan hisoblaydi. “Ajoyib o’qituvchi bo’lgan
ona tili bolaga ko’p narsani o’rgatadi... Bola ikki-uch yil ichida shuncha ko’p narsa
o’rganadiki, ko’p narsa bilib oladiki, yigirma yil qunt bilan metodik jihatdan juda
to’g’ri o’qiganda ham uning yarmicha o’rgana olmaydi. Ona tilini ulug’
pedagogligi ham ana shundadir”, – deydi. Shuning uchun ham boshlang’ich
sinflarda ona tilini o’rganishga katta ahamiyat beriladi.
Ona tili – nutq, o’qish va yozish sohasidagi ko’nikma va malakalar
o’quvchilar o’quv mehnatining zaruriy sharti va vositasi hisoblanadi. Bola o’qish
ko’nikmalarini egallash bilan birinchi navbatda, o’z ona tilini o’rganishi zarur.
CHunki ona tili bilimdonlikning, aql-idrokning kalitidir. Ona tili boshqa fanlarni
o’qitish vositasi hamdir, jamiyat tarixi ham, tabiiy fanlar ham ona tili yordamida
o’rganiladi. Demak, ona tili bolaning umumiy kamol topishida ham, bilim va
mehnatga havasini uyg’otishda ham alohida rol o’ynaydi.
Til muhim tarbiya vositasidir. Badiiy adabiyotlarni, gazeta, jurnallarni
o’qigan bola o’zida eng yaxshi xislatlarni tarbiyalab boradi. Muomala
madaniyatini egallaydi.
4

Ona tili boshlang’ich sinfda asosiy o’rinni egallar ekan, har bir o’quvchida
ona tiliga qiziqish va muhabbatni tarbiyalash zarur.
Boshlang’ich sinflarda ona tili mashg’ulotlari turi va mazmuni quyidagilarni
o’z ichiga oladi:
1. O’qish, yozuv, grammatik materialni o’rganish, kuzatishlar hamda
o’quvchilarning ijtimoiy faoliyatlari bilan bog’liq holda ularning og’zaki va yozma
nutqini o’stirish.
2. Birinchi sinfga kelgan bolalarga savod o’rgatish, ya’ni ularni elementar
o’qish va yozishga o’rgatish, bu kamchiliklarni malakaga aylantirish.
3. Adabiy til normalarini, ya’ni imloviy va punktuasiyasi savodli yozuvni,
orfoepik to’g’ri talaffuzni o’rganish nutq va uslubiy elementlarni egallash.
4. Grammatika, fonetika, leksikadan nazariy materiallarni o’rganish, tildan
ilmiy tushunchalarni shakllantirish.
5. O’quvchilarni o’qish va grammatika darslari orqali badiiy, ilmiy-ommabop
va boshqa adabiyotlar namunasi bilan tanishtirish, ularda adabiy asarni idrok etish
ko’nikmasini hosil qilish.
Bu vazifalarning hammasini boshlang’ich sinflarda ona tili fani hal etadi va
boshlang’ich sinflar ona tili dasturida aks etadi.
Dastur davlat hujjati bo’lib, unda o’quv fanining mazmuni va hajmini
shuningdek, shu fandan bilim, ko’nikma va malakalar darajasiga qo’yilgan asosiy
talablarni belgilaydigan bo’ladi. Dastur talablarini o’qituvchi va o’quvchilar
bajarishlari shart, uni kengaytirish va qisqartirishga yo’l qo’yilmaydi.

Kurs ishining maqsadi — boshlang’ich sinf ona tili darslarida jarangli va
jarangsiz mavzusini o'rgatish metodikasini o’rganish ,uni amaliyotda qo’llashning
5

mohiyatini ochib berish. Matnlar yordamida o’quvchilarni so’z turkumlari
bo’yicha tahlilga o’rgatish.
Kurs ishining vazifalari :
1. Boshlag’ich sinf o’quvchilariga ona tili darslarida jarangli va jarangsiz undosh
o’rgatish malakalarini shakllantirish – pedagogik muammo ekanligini nazariy
jihatdan asoslash;
2. O’quvchilarning og’zaki va yozma savodxonligini oshirish uchun zarur bo’lgan
pedagogik shart – sharoitlarni aniqlash;
3. O’quvchilarga dars jarayonlarida jarangli va jarangsiz mavzusini o’rgatishni
ta’minlaydigan shakl va metodlarni ishlab chiqish, ilmiy asoslash va tajribada
tekshirish.
Kurs ishining ob’ekti: Boshlang’ich sinf ona tili darslarida o’rgatiladigan
jarangli va jarangsiz mavzusiga oid dars jarayoni
Kurs ishining predmeti: — boshlang’ich sinf ona tili darslarida jarangli va
jarangsiz mavzusini zamonaviy pedagogik texnologiyalar yordamida o’rgatish,
shuning barobarida o’quvchilarni ona tili darslariga bo’lgan qiziqishlarini
oshirishdan iborat.
Kurs ishining amaliy ahamiyati: Boshlang’ich ta’lim bo’yicha tavsiyalar,
boshlang’ich sinf o’quvchilariga jarangli va jarangsiz undoshlarni o’rgatish
usullariga oid ilmiy-nazariy ma’ruzalar tayyorlashda, ish tajribalarida
ommalashtirishda xizmat qiladi.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, ikki asosiy bob, umumiy xulosa va metodik
tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I.BOB.TOVUSHLAR VA HARFLAR, UNLI VA UNDOSH
TOVUSHLARNING XUSUSIYATLARI BILAN TANISHTIRISH
Tovushlar va harflarning o'ziga xos xususiyatlari
6

Kichik yoshdagi o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqni egallashlarida
fonetikadan olgan bilimlarining ahamiyati katta:a)fonetik bilimga asoslangan holda
boshlang’ich sinf o’quvchilari savod o’rganish davrida o’qishni va yozishni bi
lib oladilar; b) fonetik bilim so’zni to’g’ri talaffuz qilish (tovushlarni to’g’ri talaffu
z qilish, urg’uli bo’g’inni ajratish, orfoepik me’yorga rioya qilish) asosini tash
kil etadi; v) fonetik bilim morfologik va so’z yasalishiga oid bilimlar bilan bi
rga O’quvchilarda qator imloviy malakalar (jarangsiz va jarangli undoshlarnin
g Yozilishi) shakllantirish uchun zamin bo’ladi; g) fonetik bilim gapni ohangiga
ko’ra To’g’ri aytish, logik urg’u va gap qurilishidagi to’xtamlarga rioya qilish uchu
n zarur; D) so’zning tovush tomonini bilish uning ma’nosini tushunish va nut
qda ongli Qo’llash uchun muhimdir; hózir va hozúr, átlas va atlás so’zlari ma ь nosi
dagi farq Faqat urg’u orqali ajratiladi. So’zning tovush tomonini tasavvur qilis
h so’zlarni Talaffuzda farqlash, ayrim so’zlarni to’g’ri talaffuz qilish va qo’llash
uchun zarur. O’qituvchi boshlang’ich sinflarda o’qitiladigan barcha fanlarga oid da
rslarda So’zni aniq va to’g’ri talaffuz qilish ustida doimiy ishlab boradi, shu
maqsadda Ko’pincha so’zni tovush tomondan tahlil qilishdan
foydalanadi. Maktab dasturiga muvofiq, boshlang’ich sinf o’quvchilari fonetik-
grafik Ko’nikmalar tizimini hosil qiladilar: tovushlar va harflar, unli va undosh tov
ushlar, Jufti bor jarangli va jarangsiz undoshlar, jufti yo’q jarangli va jufti yo’q jar
angsiz Undoshlar; so’zni bo’g’inlarga bo’lish, urg’uli bo’g’inni ajratish ko’nikmal
ariga ega Bo’ladilar. Bolalar maktabga kelgunga qadar ham nutqning tovush q
urilishini amaliy O’zlashtiradilar, ammo ular maxsus o’qigunlariga qadar so’z
ni bo’g’inlarga Bo’lishni,so’zdagi tovushlarni izchil talaffuz qilishni bilmaydilar.B
oshlang’ich sinf O’quvchilarida so’zni to’g’ri talaffuz qilish, bo’g’inlarga bo’li
sh, undagi har bir Tovushni tartibi bilan aniq aytish ko’nikmasini shakllantiri
sh ustida maqsadga
Muvofiq ishlash, o’z navbatida, analiz, sintez, taqqoslash, guruhlash kabi a
qliyMashqlarni bilib olishga, shuningdek, tovushlarning tabiati, so’z tarkibida bir-
biriga Ta’siri kabi ayrim elementar bilimlarni o’zlashtirishga imkon ber Tovush
7

murakkab tushuncha bo’lgani uchun boshlang’ich sinflarda unga ta’rif
Berilmaydi. Shunga qaramay, bolalarda tovush haqida to’g’ri ilmiy tasavvur amali
y Mashqlar yordamida hosil qilinadi. Bunda yetakchi usul so’zdagi tovushlarn
iig Talaffuzi hamda so’zning leksik ma’nosi so’zdagi tovushlarning tarkibiga bog’l
iqligi Ustida kuzatish hisoblanadi. Masalan, aka, uka, opa, ona, ota, kul, gul, qora,
qara Kabi bir unli yoki bir undosh bilan farqlanadigan so’zlar har xil lug’aviy ma’
noni Ifodalaydi. So’zning tovush tarkibi ustida ishlash savod o’rgatish davridanoq
boshlanadi. Bolalar bu davrda talaffuz qilingan yoki eshitilgan so’z tovushlardan tu
zilishini bilib Oladilar. Ular so’zni tovush tomonidan tahlil qilishga o’rganadil
ar, ya’ni so’zni Bo’g’inlarga bo’ladilar, so’zdagi tovushlarni tartibi bilan aytad
ilar. Bunda tovush Tomondan tahlilni harf tomondan tahlil bilan aralashtirmas
likka alohida ahamiyat Beriladi. So’zning tovush tarkibini to’g’ri tasavvur etis
h undagi harflarni tushirib Qoldirmay yoki o’rnini almashtirmay yozish malakasi
ni shakllantirish uchun ham, So’zni to’g’ri talaffuz qilish uchun ham katta ahamiya
tga ega. Shuning uchun savod O’rgatishdan so’ng ham so’zni tovush tomondan tah
lil qilish mashqlari yordamida So’zdagi tovushlar tarkibini aniqlash ko’nikmasin
i takomillashtirish ustida ishlab Borish
zarur. Ma’lumki, nutq tovushlari ikki katta guruhga bo’linadi: unli tovushlar
va undosh tovushlar. Buni o’quvchilarga tushuntirishda ularning quyidagi bel
gilari Hisobga
olinadi 1) talaffuz qilinish usuli (unli tovush talaffuz qilinganda havo oqimi
og’iz
Bo’shlig’idan erkin ravishda o’tadi, undosh tovush talaffuz qilinganda, havo og’iz
Bo’shlig’ida to’siqqa uchraydi);
2) ovoz va shovqinning ishtiroki (unli tovushlar faqat ovozdan iborat, undosh
Tovushlar talaffuz qilinganda shovqin eshitiladi, ba’zan shovqin va qisman
3) bo’g’in hosil qilish xususiyati (unli tovushlar bo’g’in hosil qiladi, undoTovushlar
8

bo’g’in hosil qilmaydi).
O’quvchilar bu belgilarni yodlab olishlariga yo’l qo’ymaslik, aksincha, 1-
Sinfdanoq bolalarda tovushni talaffuz qilganda, ovoz yoki shovqin eshitilganda nut
q A’zolarining vaziyatini kuzatish ko’nikmasini o’stirib borish lozim. Bunday
Kuzatishlar IV sinfda davom ettiriladi va umumlashtiriladi. TovushlarniO’zlas
htirishga bunday yondashish, unli va undosh tovushlarni puxta o’zlashtirishga Imk
on berishi bilan birga, o’quvchilarning aqliy qobiliyatini o’stirish vazifasini ham B
ajaradi; xususan, bolalar kuzatilgan hodisaning bir necha belgilarini taqqoslashga,
Umumlashtirishga
o’rganadilar. O’zbek tili yozuvi tovush yozuvi hisoblanadi, chunki tovush yozuvda
harflar Bilan ifodalanadi. 1-sinf o’quvchilari quyidagilarni bilib olishlari lozim:
A) tovushni talaffuz qilamiz va eshitamiz;
B) harfni ko’ramiz, o’qiymiz va yozamiz;
V) harf – tovushning yozuvda ifodalanadigan belgisi.
O’quvchilar ko’pincha tovush bilan harfni aralashtirib, xatoga yul qo’yadilar.
Ularda grafik malakani shakllantirish uchun quyidagilarni o’rgatish zarur:
1) bir undosh harf yozuvda ikki undosh tovushni ifodalashi mumkin (masalan,
maktab so’zidagi b harfi p tovushini, maktabim so’zidagi b harfi b tovushini
Ifodalaydi);
2) jo’ja, jajji so’zlaridagi j tovushi (jarangli, portlovchi) ham, jurnal, vijdon
So’zlaridagi j tovushi (jarangli, sirg’aluvchi) ham bitta j harfi bilan ifodalanadi;
3) tong, keng so’zlaridagi uchinchi jarangli undosh tovush (ng) ikki harf
Birikmasi (ng) bilan ifodalanadi;
4) sh, ch harf birikmalari ham bir tovushni ifodalaydi (shamol, choy).
A a harfi. Badan, vazifa, gap, dasht, jabr, zarb, kalla, lab, mana, nam, past, rasm,
9

talaba,faraz, xabar, shabada, g’azab, harf so’zlarida old qator keng unlini ifodalas
h Uchun yoziladi. Bahor,vaqt, davom, zavq, nahor, savob, tavfiq, xaloyiq, Qahhor
kabi So’zlarda o eshitilsa ham, a yoziladi. Muomalo, muhokama kabi so’zlarda i es
hitilsa Ham, a yoziladi.
O o harfi. Obod, ovoz, odob, ojiz, ozod, oy, olomon, ona, opa, oson, ota, oxur,och,
oq, og’ir, oh kabi so’zlardaorqa qator keng unlini ifodalash uchun qo’llanadi.
Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosida boks, gol, domna, azot, kod, lom,
Morfema,nota, pochta, rota, sotka, tonna, fosfor, xor,shon kabi so’zlarda o’zbekcha
o’ harfi o’rniga ishlatiladi.
I i harfi . Ish, tiyin, jiyron, ziyrak, kiyim, muhim kabi so’zlarda old qator tor unlini
Ifodalash uchun yoziladi. Bir, sira, bilan kabi so’zlarda qisqa eshitilsa
ham i yoziladi. U u harfi. Bur, quv, tuz kabi so’zlarda orqa qator tor unlini ifodalash
uchun ishlatiladi.
Tovush,
qovun
So’zlarida v dan
Keyin i ishlatilsa
Ham, u yoziladi.
O’o’ harfi.Lekin , kel, tejamoq kabi so’zlarda old qator o’rta keng unlini ifodalash
Uchun qo’llanadi.
Diqqat! A, i, u, o harflariso’z ortasida, a harfi so’z oxirida qo’shaloq kelish
Mumkin :manfaat, tassurot,
tabiiy, shuur, mudoffa.
Undoshlar imlosi.
Bb harfi.Odob, kitob so’zlarida pkabi, qibla, tobla so’zlaridavtarzida eshitilsa
Hamfyoziladi. Vv harfi chetdan kirgan avtobus, avtomat kabi so’zlardaftarzida
Eshitilsa ham,v kabi yoziladi. Dd harfi. Obod, ozod kabi so’zlardat kabi eshitil
sa Hamdyoziladi. J j harfi. Jo’ja, jo’ra kabi so’zlardatil oldi qorishiq portlovchi
ni Ifodalasa,chetdan kirgan jurnal, gijja,ajdar kabi so’zlarda til oldi sirg’aluvch
i Tovushni ifodalash uchun qo’llanadi. Zz harfi. Izsiz, yuz ko’rmas kabi so’zlarda
10

seshitilsa hamzyoziladi. N n harfi. Manba, tanbur kabi so’zlardameshilsa
hamnyoziladi. F f harfi. Fayz,Fotima kabi so’zlarda ba’zan ptarzida aytilsa
hamfyoziladi. Q q harfi. To’qson, maqsad, maqtov kabi so’zlarda x eshitilsa ha
m qyoziladi.Tutuq belgisi ( ‘ ). Quyidagi vazifalarni bajaradi.
1. Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosida ayirish belgisi o’rnida
ishlatiladi.Unlilardan keyin ularning cho’ziqroq talaffuz qilinishi ifodalasa,
undoshlardan keyin kelganda ularning oldingi tovushlardan ajratib aytilishini
ko’rsatadi: a’lo,me’yor, qat’iy, tal’at.
S , h harflari yonma-yon kelganda, ularni shharfi birikmasidanfarqlash uchunham
qo’llanadi: as’hob, is’hoq.Mo’tabar, mo’jiza kabi so’zlarda o’ unlisi cho’zib aytilsa
ham tutuq
belgisi qo’yilmaydi. Undoshlar talaffuzida faol ishtirok etgan a’zolar ham turli
cha harakat qilishi mumkin. Masalan : t,d undoshlari talaffuzida
tilning oldingi qismi faol ishtirok etsa
b, p tovushlari hosil bo’lishida lablar ishtirok etadi.Undosh tovushlarning talaffuzi
da faol ishtirok etgan a’zolar shu tovushning hosil bo’lish o’rni hisoblanadi.S
hunga ko’ra, t,d undoshlari til undoshlariga, b,p undoshlari esa lab undoshlariga
kiradi. Undosh tovushlar nutq a’zolarining biror yerida to’siqqa uchrab o’tishlari bi
lan o’ziga xos xususiyatga ega. Undosh tovushlar tovush paychalarining harak
ati va holatiga, hovo oqimi og’iz bo’shlig’ining qayerida to’siqqa uchrashiga,
faqat shovqindan iboratligiga, talaffuz usullariga ko’ra bir-biridanfarqlanadi:
1.Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko’ra;
2.Hosil bo’lish o’rniga ko’ra;
3.Hosil bo’lish usuliga ko’ra;
I . Undoshlar ovoz va shovqinning ishtirokiga ko’ra ikkiga bo’linadi:
a)shovqinlilar; b) sonorlar.
Shovqinlilar tarkibida shovqinning miqdori ovozga nisbatan ko’proq bo’lgan
yoki ovoz qatnashmagan tovushlar b, v, g, d, j, z, k, p, r, s, t, f, x, ch, sh, q, g’, h
kabi undoshlardir.
11

II. Hosil bo’lish usuliga ko’ra undoshlar uch turga bo’linadi.
1. Portlovchi undoshlar ikki nutq a’zosining o’zaro jipslashuvi va o’pkadan
chiqayotgan havo oqimining ana shu a’zolariga zarb bilan urilib, portlab o’tishidan
hosil bo’ladi: b,g,d,j,k,p,t,ch,q. portlovchilar ham o’z xususiyatiga
ko’ra ikki turga bo’linadi: sof portlovchilar : b,g,d,k,p,t,q. Qorishiq portlovchila
r: ch,j. 2. Sirg’aluvchi undoshlar ikki nutq a’zosi o’zaro yaqinlashuvi va havo oqi
mining ana shu ikki a’zo orasida ishqalanib-sirg’alib chiqishi bilan hosil bo’ladi v
a unga
v, j,z,y,s,f,x,h,sh,g’ undoshlari kiradi.
Masalan, havo oqimining ikki lab o’rtasidagi yoki pastki lab bilan yuqori tish
lar orasidagi tor oraliqdan sirg’alib o’tishi v, f undoshlarini;Til bilan yuqori
milk o’rtasidagi tor oraliqdan sirg’alib o’tishi j,z,s,sh undoshlarini; Tilning o’r
ta qismi bilan qattiq tanglay o’rta qismi orasidagi tor oraliqdan sirg’alib
o’tishi y undoshini;Tilning o’rta qismi bilan tanglayning orqa qismi o’rtasidagit
or oraliqdan sirg’alib o’tishi g’,x undoshlarini;Bo’g’izdagi un paychalari orasidagi t
or oraliqdan sirg’alib o’tishihundoshini hosil qiladi.
3. Portlovchi-sirg’aluvchi undoshlar portlash va sirg’alish jarayoning bir vaqtda yu
z berishi natijasida vujudga keladi. Bularga m,n,ng,r undoshlari kiradi.
Tarkibida yonma-yon bir xil undoshlar kelgan so’zlar qo’sh undoshli so’zlardir. Ik
ki,chaqqon kabi so’zlarda undosh qismlari aniq talaffuz qilinadi va shunday yo
ziladi.
Million,artillereya kabi so’zlarda kelgan qo’sh undoshlar bir undoshdek
Talaffuz etiladi, lekin qo’sh undosh bilan
yoziladi. Gramm,metal kabi so’zlar oxirida kelgan qo’sh undoshlardan biri tala
ffuzda tushirilib qoldirilsa ham yozuvda hamisha ifodalanadi. Bunday undosh
12

bilan tugagan so’zlarga qoshimchalar qo’shilganda qo’sh undoshning
biri yozilmaydi. Qatorundoshlarning talaffuzi va imlosi.Bir bo’g’inida yonma-
yon ikki xil undosh kelgan so’zlar qator undoshli so’zlardir.So’z boshidagi qa
tor undoshlar
o’rtasiga yoki oldiga bir qisqa unli qo’shib talaffuz qilinsa ham bu qisqa unl
i yozilmaydi. Go’sht,do’st, bargkabi so’z oxirida kelgan qator undoshlardan biri
talaffuzda tushib qolsa ham yozuvda ifodalanadi. Paxta nimcha o’simlik so’zlarida
ham yonma-yon kelgan ikki undosh bor, lekin bu undoshlar bir bo’g’inda
bo’lmaganligi uchun qator kelgan undoshlar hisoblanmaydi.
Quyidagi so’zlarning ichidan ng harfi bitta tovushni ifodalaydiganlarini ajratib
oling va ular ishtirokida gaplar tuzing:bunga, tongga, so’nggi, arqonga, ko’nglim,
bongi, jarangi, ingliz, arang senga, o’shanga.Tovushlar va harflar. Tovushlar va
harflarga oid asosiy bilimlar o‘quvchilarning savod o‘rgatish jarayonida
o‘rgangan amaliy bilimlariga asoslangan holda, 1-, 2-sinflarda b е riladi, ularg
a
oid ko‘nikma va malakalar hosil qilinadi. Tovushlar va harflar, unli
va undoshlar, ularning harfiy ifodasi; bo‘g‘in, jarangli va jarangsiz
undosh
tovushlar haqida tushuncha b е riladi. Bolalar shu bilimlar asosida aytilishi va
yozilishida farq qiladigan so‘zlar; a va o, u va i tovushli so‘zlarning atilishi
va yozilishi; so‘z oxirida k е lgan jarangli b va
d undoshlarining jarangsiz jufti p
va t eshitilsa ham, b va d harfining yozilishi; ayrim so‘zlar oxirida k е lgan
d va t undoshlarining talaffuzda tushib qolishi, ammo yozuvda saqlanishi;
yonma-yon
2-sinfda “Aytilishda tushib qoladigan undoshlar” mavzusu ustida ishlash
O‘quvchilarga jarangli va jarangsiz undosh tovushlar talaffuzini kuzatishga
asoslanib tanishtiriladi. Bundajufti bor jarangli va jarangsiz undoshlar ajratila
13

di. Kuzatishda o‘quvchilar faol qatnashishi va ularga jufti bor jarangli undosh
bilan jarangsiz undoshlarni ajratish qanchalik muhim ekanini yaqqol ko'rsatis
h uchun faqat bitta undosh tovush bilan farqlanadigan baqir — paqir, gul - kul, di
l — til, zina — sina, joy — choy kabi so'zlardagi tovushlarni taqqoslash maqsadga
muvofiq. Bunda o‘qituvchi o'quvchUar diqqatini b~p, v—f, g~k, d~t, z~s,j—
ch, j—sh
tovushlari bid jarangli, ikkinchisi jarangsiz undoshdan iborat tovush juftlarini hosil
qilishiga
qaratadi, ularning talaffuzidagi farqni amaliy tushuntiradi (jarangli undosh
tovushlarda shovqin va qisman ovoz qatnashadi, jarangsiz undoshlarda e
sa faqat
shovqin eshitiladi).
O‘zbek tilida ikki har xil undosh yonma-yon keladigan so‘zlar mavjud.
Oxirida yonma-yon kelgan ikki undoshli rost, do’st, xursand, payvand, xo’roz
qand
kabi so‘zlardagi d, t undosh tovushlar ba‘zan aytilmaydi (talaffuz qilin
maydi),
ammo yoziladi.
Dasturga ko‘ra, o‘quvchilar nutqida ko‘p qo‘llanadigan, ularning faol
lug‘atiga aylangan ayrim so‘zlar misolida bunday so‘zlarning ayt
ilishi va
yozilishi haqida o‘quvchilarda ko‘nikma hosil qilish ko‘zda tutiladi.
1.2 Talaffuzda tushib qoladigan undoshlar ustida ishlash
O‘quvchilarga jarangli va jarangsiz undosh tovushlar talaffuzini
kuzatishgaasoslanib tanishtiriladi. Bundajufti bor jarangli va jarangsiz undoshlar
ajratiladi. Kuzatishda o‘quvchilar faol qatnashishi va ularga jufti bor jarangli
undosh bilan jarangsiz undoshlarni ajratish qanchalik muhim ekanini yaqqol
ko'rsatish uchun faqat bitta undosh tovush bilan farqlanadigan baqir — paqir, gul -
kul,
dil — til, zina — sina, joy — choy kabi so'zlardagi tovushlarni taqqoslash
maqsadga muvofiq. Bunda o‘qituvchi o'quvchUar diqqatini b~p,
v—f, g~k, d~t,
14

z~s,j—ch, j—sh tovushlari bid jarangli, ikkinchisi jarangsiz undoshdan iborat
tovush juftlarini hosil qilishiga qaratadi, ularning talaffuzidagi farqni amaliy
tushuntiradi (jarangli undosh tovushlarda shovqin va qisman ovoz qatnashadi,
jarangsiz undoshlarda esa faqat shovqin eshitiladi).
O‘zbek tilida ikki har xil undosh yonma-yon keladigan so‘zlar mavjud.
Oxirida yonma-yon kelgan ikki undoshli rost, do’st, xursand, payvand,
xo’rozqand kabi so‘zlardagi d, t undosh tovushlar ba‘zan aytilmaydi (talaffuz
qilinmaydi), ammo yoziladi.
Dasturga ko‘ra, o‘quvchilar nutqida ko‘p qo‘llanadigan, ularning faol
lug‘atiga aylangan ayrim so‘zlar misolida bunday so‘zlarning aytilishi va
yozilishi haqida o‘quvchilarda ko‘nikma hosil qilish ko‘zda tutiladi.
1-dars
Mavzu: Talaffuzda tushib qoladigan undoshlar
Ta‘limiy maqsad : So‘z oxirida aytilishida tushib qoladigan d va t
undoshli so‘zlarning to‘g‘ri aytilishi va imlosi haqida ko‘nikma hosil qilish.
Ta‘rbiyaviy maqsad: o‘quvchilarni so‘zlarni orfoepik me‘yorlarga amal
qilgan holda talaffuz qilishga o‘rgatish, ularda nutq madaniyatini
shakllantirish.
Darsning borishi:
Oxirida yonma-yon kelgan ikki undoshli so‘zlarning to‘g‘ri
aytilishi va yozilishini kuzatish.
I. Lug‘at ustida ishlash.
Lug‘at ustida ishlashda so‘zlarning izohi o‘qituvchi tomonidan aytiladi,
o‘quvchilar izohga mos so‘zni topib aytadilar. Bi mashq Bir so‘z bilan
ayting deb nomlanishi mumkin.
O’zbekistonning markaziy shahrining nomi. (Toshkent)
Biror o’simlikni boshqa o’simlik tanasiga ulab o’tkazish usuli.
(Payvand) Ota-onaning o’g’il va qizi. (Farzand)
15

Tana qo’yib, shoxlar chiqarib o’sadigan o’simlik. (Daraxt)
Oziq-ovqat mahsuloti. (Go’sht)
Insonning yaqin kishilaridan biri. (Do’st)
Biror harakatni bajarish uchun astoydil bel bog’lash. (Qasd)
Odamning shod bo’lgandagi holati. (Xursand)
Amir Temur poytaxt qilgan shahar nomi. (Samarqand)
Bolalarning sevimli shirinligi nomi. (Xo’rozqand)
O‘quvchilar aytgan so‘zlarni o‘qituvchi doskaga
yozib boradi.
Shu so‘zlarning oxirida nechta undosh harf yozilgan?
O‘qituvchi muammo mohiyatini qisqacha tushuntiradi: o‘zbek tilida mana
shu kabi oxirida ikkita undosh yonma-yon kelgan so‘zlarni aytganimizda,
ba‘zan so‘z oxiridagi d, t tovushlari tushib qoladi, ammo bu so‘zlarni
yozganda, asliga muvofiq, ya‘ni oxiridagi undosh harfni tushirib qoldirmay,
xursand, Samarqand, do’st, g’isht kabi yozamiz.
I. Aytilishda tushib qoladigan undoshlarni kuzatish.
1. So‘z oxirida d, t harflari tushirib qoldirilgan so‘zlarni
yozdirish, aytilishi va yozilishni qiyoslash.
131-mashq. Nuqtalar o‘rniga d, t harflaridan mosini qo‘yib ko‘chiring.
Xursan… , balan… , darax… , pas… , farzan… , payvan… , ros… ,
do‘s… .
1. O‘quvchilarga qoidani darslikdan o‘qitish.
O‘quvchilarga qoidani tushuntirishda Samarqand, farzand, do’st, daraxt
so‘zlari bilan obod, ozod, hayot, iqtisod, ma’naviyat kabi so‘zlar qiyoslanadi,
ya‘ni qoida ketma-ket kelgan undoshli so‘zlar uchun yozilganligi eslatib
16

o‘tiladiAytilishda tushib qoladigan undoshlarning aytilishi va yozilishi haqidagi
ko‘nikmani shakllantirish. Buning uchun darslikdagi 132-mashqdan
foydalaniladi.
Mashq sharti quyidagicha: O‘qing. Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarning
aytilishi va yozilishidagi farqni ayting.
Ona shahrim – azim Toshkent,
Go’zallikda tengsiz poytaxt.
Kelajagi buyuk shahar,
Quchog’ida yuz ochar
baxt. Ko’chalari ravon,
nurli, Binolari ko’rkam,
baland.
Bo’lsam deyman bir
koriga Yaraydigan
komil farzand.
Abdurahmon Akbar
1. O‘qituvchi o‘quvchilarga ―Men she‘rni o‘qib beraman, sizlar aytilishida
tushib qoladigan d va t undoshli so‘zlarni aniqlab aytasiz topshirig‘ini berib,‖
yuqoridagi she‘rni ifodali o‘qiydi. O‘quvchilar Toshkent, poytaxt, payvand,
baland so‘zlarini aniqlaydilar (zarur bo‘lsa, o‘qituvchi yordam beradi).
O‘quvchilar 133-mashqni mustqil bajaradilar. O‘qituvchi o‘quvchilar javobini
umumlashtiradi, mavzu haqidagi fikrlarni xulosalaydi.
Darsni yakunlash.
Savol: Darsda nimalarni bilib oldingiz?
II. Uyga vazifa. 134-mashq. O‘rganilgan mavzuga mos to‘rtta
so‘z yozish.
2- dars
Mavzu: Aytilishda tushib qoladigan undoshlar
17

Maqsad: So‘z oxirida aytilishida tushib qoladigan d va t undoshliso‘zlarning
to‘g‘ri aytilishi va imlosi haqidagi ko‘nikmani o‘stirish.
Darsning borishi.
I. Uy vazifasini tekshirish.
Mashq parta oralab ko‘rib chiqilgach, bir necha o‘quvchi yozib kelgan
so‘zlarni o‘qiydi, qanday yozganini tushuntiradi.
I. So‘zlarning aytilishi va yozilishini taqqoslash bilan aytilishda
tushib qoladigan undoshlarning imlosi haqidagi ko‘nikmani
mustahkamlash.
1. Izohli yozuv: o‘qituvchi quyidagi so‘zlarni to‘g‘ri qilib aytadi: payvand,
farzand, baland, xursand, Samarqand, do’st, mashinist, juft, g’isht, go’sht.
O‘quvchilar navbat bilan so‘zlarni izohlab doskaga yozadilar, qolgan
o‘quvchilar daftarlariga ko‘chirib yozadilar. Masalan, payvand so‘zida ikki
bo‘g‘in bor: pay-vand, so‘z oxiridagi d undoshi aytilishda ba‘zan eshitilmaydi,
ammo so‘z oxirida d harfi yoziladi.
1. 135-mashqni birgalikda
bajarish. 135-mashq.
Maqollarni o‘qing.
Mehnatdan do‘st ortar. Boshingga qilich kelsa ham rost gapir. Rejasiz ish – olipsiz
g‘isht. Baland tog‘da qor bo‘lar, mard kishida or bo‘lar.
Ikkita maqolni ko‘chiring. Aytilishi va yozilishida farq qiladigan so‘zlarning
tagiga chizing.
2. 136-mashqni mustaqil bajarish.
3. O‘z diktant yoki yoddan yozuv.
II.BOB.BOSHLANG'ICH SINFLARDA JARANGLI VA JARANGSIZ
UNDOSHLARNI O'RGATISH METODIKASI
2.1 2-Sinfda jarangli va jarangsiz undoshlarni o'rgatish metodikasi
Kichik yoshdagi o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqni egallashlarida
fonetikadan olgan bilimlarining ahamiyati katta: a) fonetik bilimga asoslangan
18

holda I sinf o’quvchilari savod o’rganish davrida o’qishni va yozishni bilib
oladilar; b) fonetik bilim so’zni to’g’ri talaffuz qilish (tovushlarni to’g’ri talaffuz
qilish, urg’uli bo’g’inni ajratish, orfoepik me’yorga rioya qilish) asosini tashkil
etadi; v) fonetik bilim morfologik va so’z yasalishiga oid bilimlar bilan birga
o’quvchilarda qator imloviy malakalar (jarangsiz va jarangli undoshlarning
yozilishi) shakllantirish uchun zamin bo’ladi; g) fonetik bilim gapni ohangiga
ko’ra to’g’ri aytish, logik urg’u va gap qurilishidagi to’xtamlarga rioya qilish
uchun zarur; d) so’zning tovush tomonini bilish uning ma’nosini tushunish va
nutqda ongli qo’llash uchun muhimdir; h ozir va h oz i r, atlas va atlas so’zlari
ma ’ nosidagi farq faqat urg’u orqali ajratiladi. So’zning tovush tomonini tasavvur
qilish so’zlarni talaffuzda farqlash, ayrim so’zlarni to’g’ri talaffuz qilish va
qo’llash uchun zarur.
O’qituvchi boshlang’ich sinflarda o’qitiladigan barcha fanlarga oid darslarda
so’zni aniq va to’g’ri talaffuz qilish ustida doimiy ishlab boradi, shu maqsadda
ko’pincha so’zni tovush tomondan tahlil qilishdan foydalanadi.
tizimini hosil qiladilar: tovushlar va harflar, unli va undosh tovushlar, jufti
bor jarangli va jarangsiz undoshlar, jufti yo’q jarangli va jufti yo’q ja rangsiz
undoshlar; so’zni bo’g’inlarga bo’lish, urg’uli bo’g’inni aj ratish ko’nikmalariga
ega bo’ladilar.
Tovush murakkab tushuncha bo’lgani uchun boshlang’ich sinflarda unga
ta’rif berilmaydi. SHunga qaramay, bolalarda tovush haqida to’g’ri ilmiy tasavvur
amaliy mashqlar yordamida hosil qilinadi. Bunda yetakchi usul so’zdagi
tovushlarniig talaffuzi hamda so’zning lek sik ma’nosi so’zdagi tovushlarning
tarkibiga bog’liqligi ustida kuzatish hisoblanadi. Masalan, aka, uka, opa, ona, ota,
kul,
gul, qora, qara kabi bir unli yoki bir undosh bilan farqlanadigan so’zlar har xil
lug’aviy ma’noni ifodalaydi.
So’zning tovush tarkibi ustida ishlash savod o’rgatish davridanoq boshlanadi.
Bolalar bu davrda talaffuz qilingan yoki eshitilgan so’z tovushlardan tuzilishini
bilib oladilar. Ular so’zni tovush tomonidan tahlil qilishga o’rganadilar, ya’ni
so’zni bo’g’inlarga bo’ladilar, so’zdagi tovushlarni tartibi bilan aytadilar. Bunda
19

tovush tomondan tahlilni harf tomondan tahlil bilan aralashtirmaslikka alohida
ahamiyat beriladi.
So’zning tovush tarkibini to’g’ri tasavvur etish undagi harflarni tushirib
qoldirmay yoki o’rnini almashtirmay yozish malakasini shakllantirish uchun ham,
so’zni to’g’ri talaffuz qilish uchun ham katta ahamiyatga ega. SHuning uchun
savod o’rgatishdan so’ng ham so’zni tovush tomondan tahlil qilish mashqlari
yordamida so’zdagi tovushlar tarkibini aniqlash ko’nikmasini takomillashtirish
ustida ishlab borish zarur.
Ma’lumki, nutq tovushlari ikki katta guruhga bo’linadi: unli tovushlar va undosh
tovushlar. Buni o’quvchilarga tushuntirishda ularning quyidagi belgilari hisobga
olinadi:
1) talaffuz qilinish usuli (unli tovush talaffuz qilinganda havo oqimi og’iz
bo’shlig’idan erkin ravishda o’tadi, undosh tovush talaffuz qilinganda, havo og’iz
bo’shlig’ida to’siqqa uchraydi);
2) ovoz va shovqinning ishtiroki (unli tovushlar faqat ovozdan iborat, undosh
tovushlar talaffuz qilinganda shovqin eshitiladi, ba’zan shovqin va qisman ovoz
eshitiladi);
3) bo’g’in hosil qilish xususiyati (unli tovushlar bo’g’in hosil qiladi, undosh
tovushlar bo’g’in hosil qilmaydi).
O’quvchilar bu belgilarni yodlab olishlariga yo’l qo’ymaslik, aksincha, 1-
sinfdanoq bolalarda tovushni talaffuz qilganda, ovoz yoki shovqin eshitilganda
nutq a’zolarining vaziyatini kuzatish ko’nikmasini o’stirib borish lozim. Bunday
kuzatishlar IV sinfda davom ettiriladi va umumlashtiriladi. Tovushlarni
o’zlashtirishga bunday yondashish , unli va undosh tovushlarni puxta
o’zlashtirishga imkon berishi bilan birga, o’quvchilarning aqliy qobiliyatini
o’stirish vazifasini ham bajaradi; xususan, bolalar kuzatilgan hodisaning bir necha
belgilarini taqqoslashga, umumlashtirishga o’rganadilar.
O’zbek tili yozuvi tovush yozuvi hisoblanadi, chunki tovush yozuvda harflar
bilan ifodalanadi. 1-sinf o’quvchilari quyidagilarni bilib olishlari lozim:
a) tovushni talaffuz qilamiz va eshitamiz;
20

b) harfni ko’ramiz, o’qiymiz va yozamiz;
v) harf – tovushning yozuvda ifodalanadigan belgisi.
O’quvchilar ko’pincha tovush bilan harfni aralashtirib, xatoga yul
qo’yadilar. Ularda grafik malakani shakllantirish uchun quyidagilarni o’rgatish
zarur:
1) bir undosh harf yozuvda ikki undosh tovushni ifodalashi mumkin
(masalan, maktab so’zidagi b harfi p tovushini, maktabim so’zidagi b harfi b tovus
hini ifodalaydi);
2) jo’ja, jajji so’zlaridagi j tovushi (jarang li, portlovchi) ham, jurnal,
vijdon so’zlaridagi j tovushi (jarangli, sirg’aluvchi) ham bitta j harfi bilan
ifodalanadi;
3) tong,
keng so’zlaridagi uchinchi jarangli undosh tovush (ng) ikki harf
birikmasi (ng) bilan ifodalanadi;
4) sh, ch harf birikmalari ham bir tovushni ifodalaydi (shamol, choy).
Jarangli va jarangsiz undosh tovushlar, ularning yozuvda ifodalanishi
O’quvchilarga jarangli va jarangsiz undosh undoshlar ham tovushlar talaffuzini
kuzatishga asoslanib tanishtiriladi. Bunda jufti bor jarangli va jarangsiz undosh lar
ajratiladi. Kuzatishda o’quvchilar faol qatnashishi va ularga jufti bor jarangli
undosh bilan jarangsiz undoshlarni ajratish qanchalik muhim ekanini yaqqol
ko’rsatish uchun faqat bitta undosh tovush bilan farqlanadigan baqir
– paqir,
gul – kul,
dil – til, zina – sina, joy – choy kabi so’zlardagi tovushlarni taqqoslash
maqsadga muvofiq. Bunda o’qituvchi o’quvchilar diqqatini b-p,
v-f, g-k, d-t, z-s, j-
ch tovushlari biri jarangli , ikkinchisi jarangsiz undoshdan iborat tovush juftlarini
hosil qilishiga qaratadi, ularning talaffuzidagi farqni amaliy tushuntiradi (jarangli
undosh tovushlarda shovqin va qisman ovoz qatnashadi, jarangsiz undoshlarda esa
faqat shovqin eshitiladi).
Bolalar maktabga kelgunga qadar ham nutqning tovush qurilishini amaliy
o’zlashtiradilar, ammo ular maxsus o’qigunlariga qadar so’zni bo’g’inlarga
bo’lishni, so’zdagi tovushlarni izchil ta laffuz qilishni bilmaydilar. I sinf
o’quvchilarida so’zni to’g’ri talaffuz qilish, bo’g’inlarga bo’lish, undagi har bir
21

tovushni tartibi bilan aniq aytish ko’nikmasini shakllantirish ustida maqsadga
muvofiq ishlash, o’z navbatida, analiz, sintez, taqqoslash, guruhlash kabi aqliy
mashqlarni bilib olishga, shuningdek, tovushlarning tabiati, so’z tarkibida bir-
biriga ta’siri kabi ayrim elementar bilimlarni o’zlashtirishga imkon beradi.
I sinfda fonetika va grafikani o’rganishga katta o’rin beriladi, chunki
o’quvchilar o’qish va yozish jarayonini shu sinfda egallaydilar. Bu bilimlar keyingi
sinflarda mustahkamlanadi, takomillashtiriladi.
Tovushlar va harflar, unli va undosh tovushlarning xususiyatlari bilan
tanisht irish .
Tovush murakkab tushuncha bo’lgani uchun boshlang’ich sinflarda unga
ta’rif berilmaydi. SHunga qaramay, bolalarda tovush haqida to’g’ri ilmiy tasavvur
amaliy mashqlar yordamida hosil qilinadi. Bunda yetakchi usul so’zdagi
tovushlarniig talaffuzi hamda so’zning lek sik ma’nosi so’zdagi tovushlarning
tarkibiga bog’liqligi ustida kuzatish hisoblanadi. Masalan, aka, uka, opa, ona, ota,
kul,
gul, qora, qara kabi bir unli yoki bir undosh bilan farqlanadigan so’zlar har xil
lug’aviy ma’noni ifodalaydi.
So’zning tovush tarkibi ustida ishlash savod o’rgatish davridanoq boshlanadi.
Bolalar bu davrda talaffuz qilingan yoki eshitilgan so’z tovushlardan tuzilishini
bilib oladilar. Ular so’zni tovush tomonidan tahlil qilishga o’rganadilar, ya’ni
so’zni bo’g’inlarga bo’ladilar, so’zdagi tovushlarni tartibi bilan aytadilar. Bunda
tovush tomondan tahlilni harf tomondan tahlil bilan aralashtirmaslikka alohida
ahamiyat beriladi.
So’zning tovush tarkibini to’g’ri tasavvur etish undagi harflarni tushirib
qoldirmay yoki o’rnini almashtirmay yozish malakasini shakllantirish uchun ham,
so’zni to’g’ri talaffuz qilish uchun ham katta ahamiyatga ega. SHuning uchun
savod o’rgatishdan so’ng ham so’zni tovush tomondan tahlil qilish mashqlari
yordamida so’zdagi tovushlar tarkibini aniqlash ko’nikmasini takomillashtirish
ustida ishlab borish zarur.
22

Ma’lumki, nutq tovushlari ikki katta guruhga bo’linadi: unli tovushlar va
undosh
tovushlar. Buni o’quvchilarga tushuntirishda ularning quyidagi belgilari
hisobga olinadi:
1) talaffuz qilinish usuli (unli tovush talaffuz qilinganda havo oqimi og’iz
bo’shlig’idan erkin ravishda o’tadi, undosh tovush talaffuz qilinganda, havo og’iz
bo’shlig’ida to’siqqa uchraydi);
2) ovoz va shovqinning ishtiroki (unli tovushlar faqat ovozdan iborat, undosh
tovushlar talaffuz qilinganda shovqin eshitiladi, ba’zan shovqin va qisman ovoz
eshitiladi);
3) bo’g’in hosil qilish xususiyati (unli tovushlar bo’g’in hosil qiladi, undosh
tovushlar bo’g’in hosil qilmaydi).
O’quvchilar bu belgilarni yodlab olishlariga yo’l qo’ymaslik, aksincha, 1-
sinfdanoq bolalarda tovushni talaffuz qilganda, ovoz yoki shovqin eshitilganda
nutq a’zolarining vaziyatini kuzatish ko’nikmasini o’stirib borish lozim. Bunday
kuzatishlar IV sinfda davom ettiriladi va umumlashtiriladi. Tovushlarni
o’zlashtirishga bunday yondashish, unli va undosh tovushlarni puxta
o’zlashtirishga imkon berishi bilan birga, o’quvchilarning aqliy qobiliyatini
o’stirish vazifasini ham bajaradi; xususan, bolalar kuzatilgan hodisaning bir necha
belgilarini taqqoslashga, umumlashtirishga o’rganadilar.
O’zbek tili yozuvi tovush yozuvi hisoblanadi, chunki tovush yozuvda harflar
bilan ifodalanadi. 1-sinf o’quvchilari quyidagilarni bilib olishlari lozim:
a) tovushni talaffuz qilamiz va eshitamiz;
b) harfni ko’ramiz, o’qiymiz va yozamiz;
v) harf – tovushning yozuvda ifodalanadigan belgisi.
O’quvchilar ko’pincha tovush bilan harfni aralashtirib, xatoga yul qo’yadilar.
Ularda grafik malakani shakllantirish uchun quyidagilarni o’rgatish zarur:
1) bir undosh harf yozuvda ikki undosh tovushni ifodalashi mumkin
(masalan, maktab
so’zidagi b h arfi p tovushini, maktabim so’zidagi b h arfi b
tovushini ifodalaydi);
23

2) jo’ja, jajji so’zlaridagi j tovushi (jarang li, portlovchi) ham, jurnal, vijdon
so’zlaridagi j
tovushi (jarangli, sirg’aluvchi) ham bitta j h arfi bilan ifodalanadi;
3) tong,
keng so’zlaridagi uchinchi jarangli undosh tovush (ng) ikki harf
birikmasi (ng) bilan ifodalanadi;
4) sh, ch harf birikmalari ham bir tovushni ifodalaydi (shamol, choy).
Jarangli va jarangsiz undosh tovushlar, ularning yozuvda ifodalanishi
O’quvchilarga jarangli va jarangsiz undosh undoshlar ham tovushlar
talaffuzini kuzatishga asoslanib tanishtiriladi. Bunda jufti bor jarangli va jarangsiz
undosh lar ajratiladi. Kuzatishda o’quvchilar faol qatnashishi va ularga jufti bor
jarangli undosh bilan jarangsiz undoshlarni ajratish qanchalik muhim ekanini
yaqqol ko’rsatish uchun faqat bitta undosh tovush bilan farqlanadigan baqir
–
paqir,
gul – kul, dil – til, zina – sina, joy – choy kabi so’zlardagi tovushlarni
taqqoslash maqsadga muvofiq. Bunda o’qituvchi o’quvchilar diqqatini b-p,
v-f, g-
k,
d-t, z-s, j-ch tovushlari biri jarangli, ikkinchisi jarangsiz undoshdan iborat tovush
juftlarini hosil qilishiga qaratadi, ularning talaffuzidagi farqni amaliy tushuntiradi
(jarangli undosh tovushlarda shovqin va qisman ovoz qatnashadi, jarangsiz
undoshlarda esa faqat shovqin eshitiladi). Xattaxtaga quyidagicha yozib
qo’yiladi:
Jufti bor jarangli undoshlar: b,
v, g, d, z, j, җ, g’
Jufti bor jarangsiz undoshlar: p,
f, k, t, s, ch, sh, x.
Jufti yo’q jarangli va jufti yo’q jarangsiz undoshlar bilan ham o’quvchilar har
xil fonetik sharoitda tovushlarni talaffuz qilishni kuzatish jarayonida tanishtiriladi.
Buning uchun o’quvchilar so’z oxirida yoki unli tovushdan oldin kelgan ko’l,
bilim,
otam, olmos; quyon, bino; shifoner, fabrika; tong, singil; qo’y, kiyik kabi
so’zlardagi jarangli undoshning talaffuzini taqqoslaydilar va l,
m, n, r, ng, y
jarangli undosh tovushlar talaffuz qilinganda, ovoz va shovqin eshitilishini, ya’ni
jarangli undosh tovush ekanini, bularning jarangsiz jufti yo’qligini (jufti yo’q
jarangli undosh tovush ekanini) bilib oladilar. Xuddi shunga o’xshash usulda
o’quvchilar q ,
h undoshlari talaffuz qilinganda, faqat shovqin eshitilishini,
jarangsiz undosh tovush ekanini, jarangli jufti yo’qligini (jufti yo’q jarangsiz
24

undosh tovush ekanini) bilib oladilar. Kuzatish natijasi xattaxtaga quyidagi
ko’rinishda yoziladi (yoki kartonda tayyorlangan ko’rgazma ko’rsatiladi):
Jufti yo’q, jarangli undoshlar: l, m, n, r, ng, y
Jufti yo’q jarangsiz undoshlar: q ,
h
Bolalar jufti yo’q jarangli undosh tovush so’zning oxirida kelganda ham
alifbodagi xuddi shu harf yozilishini, ya’ni talaffuzi doim yozilishiga mos kelishini
bilib olishlari yetarli. Jufti bor jarangli undosh tovushlar so’z oxirida kelganda,
bun day moslik bo’lmaydi, ya’ni ko’pincha uning jarangsiz jufti talaffuz qilinadi
(maktap,
ozot kabi). Bunday so’zlar o’zbek tilida ko’p bo’lgani uchun I sinfdanoq
o’quvchilarni ularning ayrimlari bilan tanishtirish zaruriyati tug’iladi. Dasturga
ko’ra, I sinf o’quvchilari b va d
jarangli undoshi so’z oxirida kelganda, uning
jarangsiz jufti p
va t talaffuz qilinishi bilan va bunday so’zlarning yozilishini
qanday tekshirish bilan tanishtiriladi. Ularning talaffuzi va yozilishini tekshirishda
fonetikaga asoslaniladi. O’quvchilar fonetik bilimlariga asoslangan holda, jufti bor
jarangli undoshlarning yozilishini quyidagicha tushuntiradilar:
– Kitob
so’zi oxirida jufti bor un dosh tovushni eshityapman, shuning uchun
so’zni tekshirish kerak. SHu undoshdan keyin unli tovush eshitiladigan so’z
tanlayman: kitobi.
Kitobi so’zida b tovushi eshitilyapti, shuning uchun kitob
so’zida b harfini yozaman.
Bunday muhokama yuritish uchun o’quvchilar quyidagi bilim va
ko’nikmalarni egallashlari kerak:
1. Jufti bor jarangli va jarangsiz undosh tovushlarni ajratish.
2. So’z oxirida kelgan jufti bor jarangli undosh tovushning jarangsiz jufti
eshitilishi, shuning uchun bunday so’zlarni tekshirish kerakligini bilish.
3. Undosh tovush unli tovushdan oldin kelganda, boshqa tovush bilan
almashmasligini bilish. Undosh tovushdan so’ng unli tovush kelgan so’z
tekshiruvchi so’z bo’la olishini bilish.
4. Tekshiruvchi va tekshiriluvchi so’zdagi undosh harfni taqqoslash (kitobi
–
kitob,
maqsadi – maqsad, maqsadga).
25

Shunday qilib, o’quvchilar qanday so’zlar tekshirishni talab qilishi va uning
sababini, qanday so’zlar tekshiruvchi so’z hisoblanadi va nima uchunligini
bilishlari zarur.
O’qituvchi qanday so’zlar tekshirishni talab qilishini tushuntirish uchun jufti
bor jarangli va jarangsiz undosh tovushi bo’lgan so’zlar ustida kuzatish o’tkazadi:
maktabim – maktab, tuzi – tuz kabi.
O’quvchilar yozilishi talaffuzidan farq qiladigan so’zlarni va so’zdagi
jarangsiz undosh tovush o’ziga mos harf bilan ifodalanishini taqqoslash bilan
so’zning oxirida jufti bor undosh tovush kelsa, u so’z tekshirishni talab qilishiga
ishonadilar. Tekshirishga tayangan holda, yozishga imkoniyat yaratish uchun
o’quvchilar tekshiruvchi so’zni tekshiriladigan so’zdan doim oldin yozadilar:
avlodi
– avlod, kitobi – kit ob.
Bo’g’in ustida ishlash. Bo’g’in murakkab tushuncha bo’lgani uchun
boshlang’ich sinflarda uning qoidasi berilmaydi. Dasturga ko’ra, o’quvchilarda
so’zni bo’g’inlarga bo’lish ko’nikmasini shakllantirish vazifasi talab etiladi.
O’quvchilar so’zni bo’g’inlarga bo’lishda so’zda nechta unli bo’lsa, shuncha
bo’g’in bo’ladi, degan tushunchaga asoslanadilar. Bu tushunchani ular savod
o’rgatish davridayoq hosil qiladilar. Bolalar yozilgan so’zdan dastlab unli harfni
topadilar, keyin so’zda nechta unli bo’lsa, uni shuncha qism (bo’g’in)ga bo’ladilar.
I sinfda o’quv yilining birinchi yarmida og’zaki va yozma tarzda bo’g’inlarga
bo’lish, shuningdek, o’qituvchi topshirig’iga ko’ra, muayyan bo’g’inli so’z tanlash
mashqlari har kuni o’tkaziladi. So’zni bo’g’inlarga to’g’ri va tez bo’lish
ko’nikmasini hosil qilish 1-sinfda o’tkaziladigan muhim mashqlar qatoriga kiradi.
O’quvchilar o’qish va yozish jarayonini egallashda mana shu ko’nikmaga
tayanadilar. O’zbek grafikasida bo’g’in tamoyili yetakchi tamoyil hisoblanadi.
O’quvchi so’zni to’g’ri yozish uchun uni avval bo’g’inlarga bo’ladi.
Bo’g’inlardagi tovushlarning o’zaro bir-biriga ta’sirini aniqlaydi, undosh va unli
tovushlarni ifodalash uchun zarur harflardan foydalanadi. O’quvchi quyidagicha
muhokama yuritadi:
26

Dasturga ko’ra, tutuq belgili ( ma’no, sun’iy kabi) so’zlarni bo’g’inga bo’lish
va ko’chirishda tutuq belgisi har doim birinchi bo’g’inda bo’lishi, katta,
ikki kabi
ikkita bir xil undoshli so’zlarni bo’g’inga bo’lganda ikkita bir xil undoshning biri
oldingi bo’g’inda qolishi, ikkinchisi keyingi bo’g’inga o’tishi ( kat-ta,
ik-ki kabi)
o’quvchilarga 2-sinfdayoq o’rgatiladi.
2.2 2-sinf o'quvchilarida jarangli va jarangsiz undoshlarni o'z o'rnida
qo'llay olish
O‘quvchilarga jarangli va jarangsiz undosh tovushlar talaffuzini kuzatishga
asoslanib tanishtiriladi. Bunda jufti bor jarangli va jarangsiz undoshlar ajratiladi.
27

$Kuzatishda o'quvchilar faol qatnashishi va ularga jufti bor jarangli undosh bilan jarangsiz undoshlarni ajratish qanchalik muhim ekanini yaqqol ko'rsatish uchun faqat bitta undosh tovush bilan farqlanadigan baqir — paqir, gid - kul, dil — til, zina — sina,jo y — choy kabi so'zlardagi tovushlami taqqoslash maqsadga muvofiq. Bunda o'qituvchi o'quvchilar diqqatini b~p, v—f, g—k, d~t, z~ s,j~ ch ,j — sh tovushlari biri jarangli, ikkinchisi jarangsiz undoshdan iborat tovush juftlarini hosil qilishiga qaratadi, ularning talaffuzidagi farqni amaliy tushuntiradi (jarangli undosh tovushlarda shovqin va qisman ovoz qatnashadi, jarangsiz undoshlarda esa faqat shovqin eshitiladi). Xattaxtaga quyidagicha yozib qo'yiladi: Jufti bor jarangli undoshlar: b, i\ g, d, z,j,j, g ‘-Jufti bor jarangsiz undoshlar: p, f, k, t, s, ch, sh, x. Jufti yo'q jarangli va jufti yo'q jarangsiz undoshlar bilan ham o'quvchilar har xil fonetik sharoitda tovushlami talaffuz qilishni kuzatish jarayonida tanishtiriladi. Buning uchun o'quvchilar so'z oxirida yoki unli tovushdan oldin kelgan ko'l, bilim, otam, olmos; quyon,bino; shifoner, fabrika; tong, singil; qo‘y, kiyik kabi so'zlardagi jarangli undoshning talaffuzini taqqoslaydilar va I, m, n, r, ng, у jarangli undosh tovushlar talaffuz qilinganda, ovoz va shovqin eshitilishini, ya’ni jarangli undosh tovush ekanini, bularning jarangsiz jufti yo'qligini (jufti y o 'q jarangli undosh tovush ekanini) bilib oladilar. Xuddi shunga o'xshash usulda o'quvchilar q, h undoshlari talaffuz qilinganda, faqat shovqin eshitilishini, jarangsiz undosh tovush ekanini, jarangli jufti yo‘qligini (jufti yo‘q jarangsiz undosh tovush ekanini) bilib oladilar. Kuzatish natijasi xattaxtaga quyidagi ko‘rinishda yoziladi (yoki kartonda tayyorlangan ko'rgazma ko'rsatiladi): Jufti yo‘q jarangli undoshlar: I, m, n, r, ng, у Jufti yo‘q jarangsiz undoshlar: q, h Bolalar jufti yo‘q jarangli undosh tovush so'zning oxirida kelganda ham alifbodagi xuddi shu harf yozilishini, ya’ni talaffuzi doim yozilishiga mos 28$

kelishini bilib olishlari yetarli. Jufti bor jarangli undosh tovushlar so 'z
oxirida kelganda, bunday moslik bo'lm aydi, ya’ni ko'pincha uning jarangsiz
jufti talaffuz qilinadi (maktap, ozot kabi). Bunday so 'zlar o'zbek tilida k o 'p
bo'lgani uchun I sinfdanoq o'quvchilarni ularning ayrimlari bilan tanishtirish
zaruriyati tug'iladi.
Dasturga ko'ra, 1 -sinf o'quvchilari b va d jarangli undoshi so 'z oxirida
kelganda, uning jarangsiz jufti p va 1 talaffuz qilinishi bilan va bunday
so'zlam ing yozilishini qanday tekshirish bilan tanishtiriladi. U lam ing
talaffuzi va yozilishini tekshirishda fonetikaga asoslaniladi. O 'quvchilar fonetik
bilimlariga asoslangan holda, jufti bor jarangli undoshlarning yozilishini
quyidagicha tushuntiradilar:
— Kitob so'zi oxirida jufti bor undosh tovushni eshityapman, shuning uchun
so'zni tekshirish kerak. Shu undoshdan keyin unli tovush eshitiladigan so 'z
tanlayman: kitobi. Kitobi so'zida b tovushi eshitilyapti, shuning uchun kitob
so'zida b harfini yozaman.
Bunday muhokam a yuritish uchun o'quvchilar quyidagi bilim va
ko'nikmalarni egallashlari kerak:
1. Jufti bor jarangli va jarangsiz undosh tovushlami ajratish.
2. So'z oxirida kelgan jufti bor jarangli undosh tovushning jarangsiz
jufti eshitilishi, shuning uchun bunday so'zlarni tekshirish kerakligini
bilish.
3. Undosh tovush unli tovushdan oldin kelganda, boshqa tovush
bilan almashmasligini bilish. Undosh tovushdan so'ng unli tovush
kelgan so'z tekshiruvchi so'z bo'la olishini bilish.
4. Tekshiruvchi va tekshiriluvchi so'zdagi undosh harfni taqqoslash
(kitobi — kitob, maqsadi — maqsad, maqsadga).
Shunday qilib, o'quvchilar qanday so‘zlar tekshirishni talab qilishi va
uning sababini, qanday so'zlar tekshiruvchi so 'z hisoblanadi va nima
uchunligini bilishlari zarur.
29

O'qituvchi qanday so'zlar tekshirishni talab qilishini tushuntirish uchun
jufti bor jarangli va jarangsiz undosh tovushi bo'lgan so'zlar ustida kuzatish
o'tkazadi: maktabim — maktab, tuzi — tuzkabi.
O 'quvchilar yozilishi talaffuzidan farq qiladigan so'zlarni va so'zdagi jarangsiz
undosh tovush o'ziga mos h arf biian ifodalanishini taqqoslash bilan so'zning
oxirida jufti bor undosh tovush kelsa, u so'z tekshirishni talab qilishiga
ishonadilar. Tekshirishga tayangan holda, yozishga imkoniyat yaratish uchun
o'quvchilar tekshiruvchi so'zni tekshiriladigan so'zdan doim oldin yozadilar:
avlodi — avlod, kitobi —kitob.
Mavzu: Jarangli va jarangsiz undosh tovushlar.Ularning harf bilan
ifodalanishi.
Darsning maqsadi.
30

1. O’quvchilarga jarangli va jarangsiz undosh tovushlar haqida tushuncha
berish.
FK1 :o‘qilgan matn mazmunini va o‘zgalar fikrini anglab, ifodalay olish, og‘zaki
nutqda so‘z va gaplar ohangiga rioya qila olish, jarangli va jarangsiz undosh
tovushlarni farqlaydi, gapning ohangiga ko‘ra tinish belgilarini (nuqta, so‘roq,
undov belgilari)ishlata olish;
1. Tabiatga muhabbat uyg’otish, vatan boyliklarini qadrlash rihida tarbiyalash.
TK2: axborot manbalaridan va darslik materiallaridan tashqari (kitob, lug‘at)
manbalardan ma’lumotlarni izlab topa olish va foydalanish;
TK3: o‘zining xato va kamchiliklarini to‘g‘ri tushunib, o‘zini nazorat qila olish va
xatolarini tuzatishga harakat qilish, kattalarga, kichiklarga va o‘rtoqlariga yordam
berish; TK4: o‘zidan kattalarga, o‘rtoqlariga va o‘zidan kichiklarga yordam berish;
1. O’quvchining og’zaki va yozma nutqini,lug’atni boyitish.
FK2: talaffuz me’yorlariga, bo‘g‘in ko‘chirish qoidasiga rioya qila olish, mavzuga
oid so‘zlarni og‘zaki va yozma nutqda, o‘zlashtirilgan leksik birliklarni matnda
qo‘llay olish.
Dars turi: Yangi bilim beruvchi.
Dasr shakli: “Noan’anaviy”
Dars usullari : suhbat, tezkor savollar, izlanish amaliy
Dars jihozi: Jarangli va jarangsiz undoshlar jadvali, darslik, tarqatma materiallar,
test didaktik ko’rgazmalar.
Darsning borishi
Salom she’ri bilan boshlanadi.
O’zbek eliga odat
Avvalo deymiz salom
Shuning uchun ustozlar
Deymiz sizga salom assalom
Tashlikiy qism : darsga tayyorgarlikni aniqlash
31

O’qituvchi:
 Qani ayting bolalar
Kim navbatchi bo’ladi?
Ushbu kunning hisobin
Menga aytib beradi.
1-o’quvchi:
Menman bu kun navbatchi
Doskani ham artuvchi
Sanani ham aytuvchi
Gullarga suv beruvchi
2-o’quvchi:
Bugun hafta kunining
4 chisi bo’libdi
Olloh ushbu kunga katta nazar solibdi
Ezgu niyat orzular
Ushbu kunning o’zida
Ijobat ham bo’libdi.
O’qituvchi: Darsimiz nima o’quvchilar?
O’quvchilar: Darsimiz davlat tili,
Sevib o’rganamiz biz uni.
Ya’ni darsimiz ona tili.
Shiorimiz: “Biz O’zbekistonning kelajagimiz”
32

Maqsadimiz: 5 baho
Mehnat jonu dilimiz
Ne buyursa Vatanimiz
Biz doimo tayyormiz
O’zbek tili to’g’risidagi qonun so’raldi. Til to’g’risidagi she’r va maqollar
o’quvchilar aytishadi.
O’qituvchi: Bugungi darsimizni qiziqarli bo’lishi uchun sizlarni 4 guruhga ajratib
nom beramiz.
1-guruh – “Ot” soz turkumi 2-guruh – “Sifat” soz turkumi
3-guruh – “Fe’l” soz turkumi 4-guruh – “Son” soz turkumi
Har bir guruh o’zining guruhiga izoh beradi
Shaxs va narsaning nomini bildiradi. Abdulaziz – kim?, anor- nima?
Shaxs va narsaning belgisini bildiradi. Qizil-qanday?
Shaxs va narsaning harakatini bildiradi. Kitob o’qiyapti-nima qilyapti?
Shaxs va narsaning sanog’ini bildiradi. Uchta dugona-nechta?
 guruh:Kuz fasli haqida
Kuz faslida qanday bayramlar nishonlanadi?
O’quvchilar yaqinda qanday muhim sanani nishonladik?
-O’zbekiston Respublikasi Davlat Bayrog’i qabul qilingan kunni.
Bayrog’imiz qachon qabul qilingan ekan?
-1991-yil 18-noyabrda.
Bayroq haqida suhbat o’tkaziladi va ranglar tilga olinadi.
33

O’quvchilar bugun sizlarni o’z-o’zini baholash metodidan foydalanib
baholayman.Buning uchun hammaning oldida bayroq uchun kerakli ranglar va oy-
yulduzlar tayyorlab qo’yilgan.Kimda-kim savolimga javob bersa,
Bayroqni ketma-ketlikda hosil qiladi.Dars oxirida kimning bayrog’I tayyor bo’lsa-
5 baho bilan,oy va yulduzlar yopishtirilmagan bo’lsa-4 baho bilan,qizil chiziqlar
qolgan bo’lsa-3 baho bilan,biror rangi qolgan bo’lsa-2 baho bilan,1ta rangdan
boshqa hech narsa bo’lmasa 1 baho bilan,bayroq umuman tayyorlanmagan bo’lsa 0
baho bilanbaholanadi.
 guruh:2017-yil haqida
 guruh:Odob-axloq qoidalari
 guruh:DTS talablari
O’tilgan mavzuni so’rash.
Harf birikmali so’zlarni bo’g’inga ajratish
“Yelpig’ich”metodi
Yangi mavzu bayoni
Daftar almashtiriladi.
Chiroyli yoz yozsang xat
Chunki u ham bir san’at deb daftar ochiladi.
O’quvchilarga “Jahon banki” ko’rgazmalari asosida jarangli va jarangsiz undosh
tovushlar haqida tushuncha berish.
Hurmatli o’quvchilar , bugun siz bilan tanishayotgan mavzumiz jarangli va
jarangsiz undosh tovushlari va ularning imlosi bilan tanishish ekan, avvalam
bor siz bilan ularning hosil bo’lish usulini yodga olib o’tamiz. Undosh
tovushlar o’pkadan chiqayotgan havoning bo’g’iz bo’shlig’iga keiganda turli
xil to’siqlarga uchrab hosil bo’lishi haqidagi ma’lumot bilan siz avvaldan
tanishsiz. Endi shu undosh tovushlarni jarangli yoki jarangsiz undoshlarga
ajratib olishimiz lozim.
Shovqin hamda undan hosil bo’lgan tovushlarga jarangli undoshlar deyiladi.
Ularga: b,v,z,g,d,j,g’,dj,y,l,m,n,ng,r-kiradi .
Faqat undan hosil bo’luvchi tovushlar jarangsiz undoshlar deyiladi. Ularga:
p,f,s,k,ch,q,sh,h,x-tovushlari kiradi.
34

So’z oxirida b-p, d-t, z- s singari jarangli va jarangsiz undoshlar o’rtasidagi
farq uo’qolib, bir xil jarangsiz undoshlar holida talaffuz etiladi, lekin
yozuvda b, d, z yoziladi.
Xo’sh o’quvchilar mavzu bilan ham tanishib oldik, endi manashu
tovushlardan boshlanuvchi o’zingiz o’qigan qanday badiiy asarlar nomini
keltirishimiz mumkin?
Oquvchilar misollar keltirishadi: “ Boburnoma”, “ Zaynab va Omon”, “
Gulliverning sayohatlari”, “ G’irvonlik mallavoy ”,” Mening o’g’rigina bolam”
va hokazo.
Judayam yaxshi, endi siz bilan yangi mavzu bo’yicha olgan bilim,
ko’nikmangizni quyidagi mashqlar orqali aniqlab, tushunchalaringni
mustahkamlab olamiz.
Sinf ishi.
96-mashq.
Ekdi-egdi,mard-mart so’zlar ma’nosi farqlanadi.
97-mashq.
Dil-til,gul-kul,joy-choy,jala-chala,zina-sina,vaza-fazo.
Dam olish daqiqasi multimedia ilova yoki qo‘l harakatlari yordamida
bajariladi:
Hoy olma, olma, olma,
Meni ovora qilma.
Biroz egil, bo‘y cho‘zay,
Olmalaringdan uzay.
98-mashq
Gul-kul,barg-park,vahm-fahm,jim-chim.
35

Bir vaqtning o’zida testlar va sardorlar bellashuvi va tezkor savolga tezkor javob
o’yini o’tkaziladi. Har guruhga testlar beriladi.
 Alifboda nechta tovush bor.
 Unli harflar nechta
 Tutuq belgili so’z ayting.
 Farf birikmalari nechta
 Maqol ayting.
Mustahkamlash:Test
1. Qaysi tovushni aytganda faqat shovqin eshitiladi?
A)jarangli B) unli D)jarangsiz
2. Bo’g’in qanday tovushlardan hosil qilinadi?
3. A) unli tovushlardan B) Undosh tovushlardan
4. D) unli va undosh tovushlardan
5. So’zlar bir satrdan ikkinchi sartga qanday ko’chiriladi?
6. A) harflab B) ko’chirilmaydi D) bo’ginlab
7. Bir bo’g’inli so’zlar qatori qaysi variantda to’g’ri ko’rsatilgan?
8. A) Singil, opa, qalam B) ona, opa, aka D) un, it, ko’k
9. Qaysi tovushni aytganda shovqin va ovoz eshitiladi?
10. A) jarangli B) jarangsiz D) unli
O’tilgan mavzu asosida savol – javob o’tkaziladi.
Aziz o’quvchilar bugungi mavzumiz sizlarga tushunarli bo’lsa, endi turli xil
gramatik o’yinlar o’tkazamiz. Bunda guruhlar jamoa a’zolari bilan ishtirok
etishadi.
1. “ Tilsim” o’yini. Bunda biror so’z tanlanib, undagi harflar o’rnini
almashtirish orqali yangi so’z hosil qolinadi .
Masalan, “ Mustaqillik” –mustaqil, aql, qil, silliq, qiliq, sil, usta, asil, laqqi,
taqsim, muqim, qalliq, tilla, iliq, tus, sut, masalliq, mast, atlas, salqin, sim, mis,
sila, las, salla, ilas, qista, taslim, is, qis, kista, taksi, istak, tilak,kul, ilk, kalit, lak,
kal, ilik…
2. “ Zanjir” o’yini. Bunda biror harf tanlanib, shu harf asosida so’zlar zanjiri
hosil qilinadi. Masalan, “H” harfi: Hilola – ahil – loyiha – aholi – Ilhom –
madhiya – ahamiyat – tahlil – lahm – mehnat – tahsil – lahza – alohida –
Ahmad – dahshat…
XULOSA:
36

Xulosa qilib shuni aytamankiy O‘quvchilarga jarangli va jarangsiz undosh
tovushlar talaffuzini kuzatishga asoslanib tanishtiriladi. Bunda jufti bor jarangli
va jarangsiz undoshlar ajratiladi. Kuzatishda o'quvchilar faol qatnashishi va
ularga jufti bor jarangli undosh bilan jarangsiz undoshlarni ajratish qanchalik
muhim ekanini yaqqol ko'rsatish uchun faqat bitta undosh tovush bilan
farqlanadigan baqir — paqir, gid - kul, dil — til, zina — sina,jo y — choy
kabi so'zlardagi tovushlami taqqoslash maqsadga muvofiq.
Bunda o'qituvchi o'quvchilar diqqatini b~p, v—f, g—k, d~t, z~ s,j~ ch ,j
—sh tovushlari biri jarangli, ikkinchisi jarangsiz undoshdan iborat tovush
juftlarini hosil qilishiga qaratadi, ularning talaffuzidagi farqni amaliy
tushuntiradi (jarangli undosh tovushlarda shovqin va qisman ovoz qatnashadi,
jarangsiz undoshlarda esa faqat shovqin eshitiladi).
K.D.Ushinskiy boshlang’ich maktab o’quv fanlari tizimida ona tiliga katta
ahamiyat berib, uni markaziy va etakchi fan hisoblaydi. “Ajoyib o’qituvchi bo’lgan
ona tili bolaga ko’p narsani o’rgatadi... Bola ikki-uch yil ichida shuncha ko’p narsa
o’rganadiki, ko’p narsa bilib oladiki, yigirma yil qunt bilan metodik jihatdan juda
to’g’ri o’qiganda ham uning yarmicha o’rgana olmaydi. Ona tilini ulug’
pedagogligi ham ana shundadir”, – deydi. Shuning uchun ham boshlang’ich
sinflarda ona tilini o’rganishga katta ahamiyat beriladi.
Ona tili – nutq, o’qish va yozish sohasidagi ko’nikma va malakalar
o’quvchilar o’quv mehnatining zaruriy sharti va vositasi hisoblanadi. Bola o’qish
ko’nikmalarini egallash bilan birinchi navbatda, o’z ona tilini o’rganishi zarur.
CHunki ona tili bilimdonlikning, aql-idrokning kalitidir. Ona tili boshqa fanlarni
o’qitish vositasi hamdir, jamiyat tarixi ham, tabiiy fanlar ham ona tili yordamida
o’rganiladi. Demak, ona tili bolaning umumiy kamol topishida ham, bilim va
mehnatga havasini uyg’otishda ham alohida rol o’ynaydi.
37

$FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Karimov I.A. Yuksak ma‘naviyat –yengilmas kuch. –T.: Ma‘naviyat, 2008. –B. 89-90. 2. Karimov I.A. Til elni birlashtirishi lozim. O‘zbekiston mustaqillikka erish ish ostonasida. Toshkent: O‘zbekiston. 2012., 439 b, 66-bet. 3. «Ta'lim to‘g‘risida» gi Qonun // Barkamol avlod – O‘zb е kist on taraqqiyotining poyd е vori.-T., 1997.-B. 27. 4. Abuzalova M. Gapning eng kichik qurilish qoliplari haqida\\ O`TA. 2003. N . 5.A. Rafiyev. Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosi va imlosi. — T.: 2003. 6.Ikromova R, Muhamedova D., Shodmonqulova D., Maqsudova M., G‘ulomova X. Hozirgi o‘zbek adabiy tilidan ma'ruza matnlari (Morfemika. S yasalishi. Morfologiya.). Toshkent. 2001-yil. 7. Yunusov R. O`zb е k tilidan praktikum. 1-qism, TDPU, 2006. 8. Karimova Q., Matchonov S va .b. Ona tili o‘qitish metodikasi. Darslik. – Toshkent: Noshir. 2009. -351. 9. Mirzayev M., Usmonov S. , Rasulov I. O`zbek tili. T., «O`qituvchi» 2006 yil 10. Nigmatov X.G. Funktsionalnaya morfologiya tyurkoyazichnix pamyatnikov XI-XII vv. st.71-72. 11. Nurmonov A. Gap haqidagi sintaktik nazariyalar. T. 2013. Sayfulla е va R., 12. Nurmonov A.,Shahobiddinova Sh. Grammatik kat е goriya muammosiga doir ayrim mulohazalar \\ O`TA. 2014. N 6 22-26 b. 13. Otamirza е va Z., Yusupova M. O`zb е k tili. - Toshk е nt:, O`AJBNT markazi 2004. 14.Ona tili. 4-sinf maktab darsligi. Ikromov R., G‘ulomova X., Yo‘ldosheva 38$

Sh., Shodmonova D. Toshkent: O‘qituvchi., 2007.190 b.
15. Raxmatulla е v Sh. Hozirgi adabiy o`zb е k tili. Univ е rsit е t nashriyoti, 2006.
16.R. Safarova va boshq. Savod o'rgatish darslari (Alifbeni o‘qitish bo‘yicha
metodik qoMlanma). - T.: „Ma’naviyat“, 2003.
17. Sayfulla е va R.R. va.b. Hozirgi o`zb е k adabiy tili. T., «Fan va t е xnologiya»,
2009, -416.
18. Tursunov U., Muxtorov J., Raxmatulla е v S. Hozirgi o`zb е k adabiy tili.
Toshk е nt:, O`zb е kiston, 2003.
19. Hamro е v M, Muham е dova D., Shodmonqulova D. Ona tili. - Toshk е nt:,
Moliya, 2008.
20. Hozirgi o`zbek adabiy tili. 1-qism. T., «O`qituvchi» 1980 yil
21. O`zb е k tili grammatikasi. T. 2007.144 b.;
22.Shoabdurahmonov Sh, Asqarova M., Xojiev A, Rasulov I , Doniyorov X.
Internet saytlari
39

2-sinfda jarangli va jarangsiz undoshlarni o'rganish uslubiyoti

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

2-sinfda jarangli va jarangsiz undoshlarni o'rganish uslubiyoti

O'xshash dokumentlar