2- sinfda orfografik mashqlarni tahlil qilishning samarali metodlari - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	234.0KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

536 Sotish

2- sinfda orfografik mashqlarni tahlil qilishning samarali metodlari

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
T ERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI BOSHLANG’ICH TA’LIM
KAFEDRASI (SIRTQI) “BOSHLANG’ICH TA’LIM VA SPORT
TARBIYAVIY ISH” YO’NALISHI
4-KURS 406-GURUH TALABASI
JUMAYEVA MAXLIYONING
“ONA TILI O’QITISH METODIKASI” FANIDAN TAYYORLAGAN
KURS ISHI
Mavzu: 2- SINFDA ORFOGRAFIK MASHQLARNI TAHLIL
QILISHNING SAMARALI METODLARI.
Bajardi :___________________________
Ilmiy rahbar:_______________________
TERMIZ-2023
1

Mavzu: 2- SINFDA ORFOGRAFIK MASHQLARNI TAHLIL
QILISHNING SAMARALI METODLARI.
REJA:
KIRISH................................................................................................................3
I BOB. BOSHLANG`ICH TA’LIM TIZIMIDA ORFOGRAFIYA
O ‘ QITISHNING NAZARIY ASOSLARI
1. 1 Orfografik bilimni shakllantirishdagi
lingvistik va psixologik xususiyatlar……………………………………………….5
1. 2 O‘quvchilarni orfografik bilimlarini o‘stirishga oid mashqlar………………14
II BOB. BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI DARSLARIDA ORFOGRAFIK
BILIMLARNI O’RGATISH METODIKASI
2.1 Orfografik bilimni o’rgatish metodikasi ………………………………………19
2. 2 Orfografik bilimni o’rgatishda pedagogik texnologiyadan foydalanish …….25
XULOSA ……………………………………………...………………………….35
ADABIYOTLAR RO’YXATI …………………………...……………………...37
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyevning so’zlagan
nutqida quyidagi fikrlarni aytib o’tgan edilar: «Faqatgina chinakkam ma‘rifatli
odam inson qadrini, millat qadriyatlarini, bir so’z bilan aytganda, o’zligini
anglash, erkin va ozod jamiyatda yashash mustaqil davlatimizning jahon
hamjamiyatida o’ziga munosib, obro’li o’rin egallashi uchun faollik bilan
kurashishi mumkin. Sir emas, har qaysi davlat, har qaysi millat o’zining yer osti
va yer usti tabiiy boyliklari, harbiy qudrati va ishlab chiqarish salohiyati bilan,
balki birinchi navbatda o’zining yuksak madaniyati va ma‘naviyati bilan
kuchlidir. Bunday boyliklarni ahamiyatini anglash uchun Chor Rossiyasining
Turkiston o’lkasidagi general – gubernatori M.Skobelov: «Millatni yo’q qilish
uchun uni qirish shart emas, balki uning madaniyatini, san‘atini, tilini yo’q
qilsang bas, tez orada o’zi tanazzulga uchraydi», deb aytgan. Bunday yovuz
qarashlarga qo’shimcha izoh berishga hojat yo’q, kerakli xulosa – saboq
chiqarishga bugun ham kech emas. Chunki uzoq yillar davomida biz maktabda
o’rganilgan barcha fanlar qatori ona tilidan ham mutloq dastur va darsliklarga,
uni tubdan yangilash, o’zgartirishlarga qaratilgan fikrlarning qoralab kelinganini
yaxshi bilamiz. Mustaqillik sharofati bilan mamlakatimzda amalga oshirilgan
muhim ijobiy ishlardan biri «Ta‘lim to’g’risida»gi va «Lotin yozuviga
asoslangan o’zbek alifbosini joriy etish to’g’risida»gi Qonunlarning qabul
qilinishi hamda boshlang’ich ta‘limning ham shaklan, ham mazmunan
o’zgarishi bo’ldi. Boshlang’ich ta‘lim 1992-1993 o’quv yilidan 4 yillik ta‘limga
o’tdi. Barcha boshlang’qich sinflarining darsliklari ishlab chiqildi. 1994-1995
yili ishlab chiqilgan dastur, darslik, metodik qo’llanmalar, ko’rgazma qurollar,
tarqatma 5 materiallar ishlab chiqildi va 1995-1996 yilda «Lotin yozuviga
asoslangan o’zbek imlo qoidasi» ishlab chiqilib yangi alifboga o’girildi.
Maktablarda ona tilining o’qitilishini talab darajasiga chiqarish maqsadiga
mazkur fanning maqsadi va vazifalaridan kelib chiqqan holda uning mazmuni va
tarkibiy qismlari ishlab chiqildi. Mazkur holatlarning barchasi mavzuning
dolzarbligini belgilaydi.
3

Kurs ishining mavzuning o`rganilishi. Boshlang`ich sinf ta'limi
jarayonida davlat ta'lim standartlarida b е lgilangan minimal majburiy talablarga
tayanish lozim. Davlat ta'lim standartlarida «Boshlang`ich sinflarda
o`quvchilarning ona tili va o`qish bo`yicha o`qish hamda yozish malakasi bilan
birgalikda matn mazmunini, o`zgalar fikrini anglash, o`z fikrini yozma va
og’zaki bayon etish malakasiga ham ega bo`lishlari, nutqi tushunarli, ta'sirchan,
ravon, mantiqiy jihatdan bog`liq, grammatik jihatdan to`g`ri va izchillikda
ifodalanishi muhim»ligi uqtirilgan. N.Sattorova, S.Matchonov, Mirjalolova,
Sh.Yusupovalarning tadqiqotlarida adabiyot va o`qishdarslarida mustaqil
ishlardan foydalanish yo`llari o`rganilgan. O`quvchilar tafakkurini o`stirish,
o`quv-biluv jarayonini ijodiy tashkil etish va faollashtirish muammosi
M.Haqb е rdisv, S.Yaminova, M.Saidov, B.Adizov va Ya.Raxmonovlarning
ilmiy ishlarida atroflicha yoritib b е rilgan. Ta'lim jarayonini o`yinlar asosida
tashkil etish muammosini F.Qodirova va A.Bobomurodovaning tadqiqotlarida
ko`rish mumkin.
Kurs ishining maqsadi: O’zb е k orfografiyasi va uning boshlang’ich ta'lim
dasturi hamda darsliklarda aks etishiga oid ishlar tizimini ochib berish,
boshlang‘ich sinf o‘qituvchilariga darslarini tashkil etishda uslubiy yordam
berish.
Kurs ishining vazifalari:  O`qituvchi imloviy malakaning psixologik
tabiatidan kelib chiqib, kichik yoshdagi o`quvchilarda imloga oid malakani
shakllantirish ustida ishlash metodikasini belgilash;
 To`g`ri yozuv malakasining shakllanishi uchun o`quvchining fikrlash
faoliyatini rivojlantiruvchi mashqlar ishlab chiqish;
 O`quvchilarning analitik-sintetik faoliyatini asta takomillashtira borish
usullarini ko`rsatish.
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 bob va 2 bo’lim, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4

I BOB. BOSHLANG`ICH TA’LIM TIZIMIDA ORFOGRAFIYA
O‘QITISHNING NAZARIY ASOSLARI
1. 1 Orfografik bilimni shakllantirishdagi lingvistik va psixologik
xususiyatlar
Ona tili darslarida o‘quvchilarga berilgan materiallarni (mavzularni)
o’rgatishda o’qituvchining roli juda muhimdir.
Ma‘lumki, boshlang’ich sinf ona tili darslari o’ziga xos xususiyatlarga ega.
Ona tili darslarida o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqlarini o’stirish bilan
bir qatorda, ularning aqliy favoliyatlarini rivojlantirib borishga ham e‘tibor
beriladi. O’quvchilarni o’qish va yozish malakalarini egallaylari orqali barcha
o’quv fanlarini o’rganish – o’zlashtirishga yo’l ochiladi.
Shuning uchun ham ona tili boshlang’ich sinflarda asosiy o’quv predmeti
hisoblanadi. Metodika o’quvchilarning yosh xususiyatlari va qobiliyatlariga
asoslanib, ularning har qaysi sinfda o’zlashtiradigan bilimlar hajmini belgilaydi.
Shuningdek, o’qituvchi bilimlarini o’zlashtirishda uchragan qiyinchiliklarni
aniqlab, uni bartaraf etish yo’llarini qo’llashi lozim.
Metodika – hayot turmush tarzigni o’zgarishlari va fan–texnika taraqqiyoti
natijasida bolalarni aqliy o’sish darajasi va psixologiyasni o’zgarib borishida o’z
ifodasini topishi kerak 1
.
Shuning uchun ham o’qituvchi har bir davr va zamon talablariga javob bera
olishi zarur.
Mustaqillik sharofati bilan ta‘lim tizimini tubdan isloh etilishi, ta‘lim
tizimida ta‘lim–tarbiya berishda yangi pedagogik texnologiyalardan
foydalanishni taqozo etadi.
Boshlang’ich ta‘lim ona tili o’qitishning maqsadi, mazmuni va tarkibiy
qismlari hamda davlat ta‘lim standarti ona tili darslarini o’tishda zamon
talablaridan kelib chiqqan holda o’qituvchilar oldiga quyidagi talablarni qo’ydi:
dastur va darslik hamda davlat talablarini bilish;
1. davlat ta‘lim standartiga rioya qilish va uni bajarishini ta‘minlash;
1
E. Sayidxalilov, Sh. Abdullayeva O‘quvchilar ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish - milliy dastur talabi. // “Xalq
ta’limi”jurnali, 2001, 1-son, -B.13-20
5

2. ona tili darslarini zamon talablari darajasida tashkil etishi;
3. ona tili darslarida ko’rgazmali qurollardan foydalanishi;
4. darsni yangi pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etishi;
5. ona tili darslarida o’quvchilarni mantiqiy fikrlashga o’rgatishi;
6. darsda o’quvchilarni tinglovchidan itshtirokchiga aylantirishi;
7. ona tili darslarini samarali va qiziqarli bo’lishi uchun interaktiv va bahs–
munozara, musobaqa darslarini tashkil etishi;
8. darsda ijodiy faoliyatlarni oshiruvchi usullardan foydalanishi.
Yuqorida ko’rsatib o’tilgan talablarni darslarda metodik jihatdan to’g’ri
qo’llay olish ona tili darslarini samarali bo’lishida yordam beradi.
Bundan tashqari o’quvchilar bilimiga qo’yilgan davlat ta‘lim standartini
bajarish uchun o’qituvchining o’zi shu talablarni bajara olmog’i lozim.
Ya‘ni o’qituvchi ona tilidan tilshunoslik bo’limiga oid fonetika,
grammatika, leksikologiya hamda imlo qoidalarini yaxshi bilmog’i lozim.
Darsni metodik jihatdan to’g’ri tashkil etish har bir o’qituvchining bosh
maqsadi bo’lmog’i lozim.
Ona tili ta‘lim sohasi barcha fanlar ichida yetakchi vazifadagi fan
hisobolanadi. Ona tili ta‘lim sohasi mustaqillik sharoiti bilan har taraflama
o’ziga xos yo’nalishlarga ega bo’lgan bir paytda o’zining tizimi, maqsadi,
vazifasi oldiga yangi talablarni qo’ydi.
Ona tili ta‘limi bolalarni yikrlash qobiliyatlarini kengaytirishga, o’zgalar
fikriini anglash, o’z fikrini og’zaki va yozma ravishda ravon bayon qila olishga,
jamiyat a‘zolari bilan erkin muloqatda bo’la olish ko’nikma va malakalarini
rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu o’rinda ona tili ta‘limiga o’quv fani sifatida
emas, balki butun ta‘lim tizimini uyushtiruvchi ta‘lim jarayoni sifatida qarashi
lozim 2
.
Ona tili ta‘limi o’quvchilarning uch yo’nalishda bilim olishini maqsad qilib
oladi. O’qish texnikasi, o’zgalar fikrini va matn mazmunini anglash hamda
fikrini yozma shaklda bayon qilish.
2
M.E. Jumay е v. Bolalarda ofrografik tushunchalarni rivojlantirish nazariyasi va m е todikasi. (KHK uchun)
Toshk е nT.: “Ilm Ziyo” 2005-y.
6

Ona tili fanining ahamiyati beqiyosdir. Bu fan o’quvchilarga faqatgina
ta‘lim berish emas, balki tarbiya berishni ham o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi.
Bu ikkala jarayon ham ajralmagan holda olib borilmoqda.
Mana shu fikrlardan kelib chiqqan holda, biz murabbiylar mazkur
dasturlaor orqali bolalarni har taraflama yetuk, komil inson qilib tarbiyalashni
sharafli burchimiz deb bilmog’imiz lozim.
Ayniqsa biz milliy g’ururni, milliy iftixorni bolalar ongiga singdirish,
Vatan, millat, tilimiz, urf–odatlarimizga mehr–muhabbat hissini uyg’otishni o’z
oldimizga maqsad qilib qo’ymog’imiz zarur.
B о shlang’ich sinf o’quvchilariga orfografik hushyorlikni o’rgatish
sav о d хо nlikning p о ydev о ri his о blanadi. B о shlang’ich sinfda o’qitishdan
maqsad o’quvchilarning о g’zaki va yozma nutqini rav о n qilish hamda ularni har
t о m о nlama yetuk ins о nlar qilib tarbiyalash bilan bir qat о rda ularni go’zallikka
intiluvchi, uni yurakdan his qila о ladigan, go’zallikni yaratishga intiladigan
kishilar qilib v о yaga yetkazishni nazarda tutadi.
Husni х atga o’rgatishdan as о siy maqsad kichik yoshdagi o’quvchilarga
yozishdek murakkab jarayonni o’rgatish о rqali ularni orfografik hushyorlikga
o’rgatishdan ib о ratdir. O’quv fani sifatida husni х atning о ldiga qat о r vazifalar
qo’yiladi.
Bu vazifalar ko’p qirrali bo’lib, o’quvchilarni aqliy riv о jlantirishga,
ularning atr о f-muhit haqidagi bilimlarini bildirishga, a х l о qiy va estetik didlarini
tarbiyalashga, о ngli o’qish va yozish malakalarini hamda yozuv daftari bilan
ishlash ko’nikmalarini shakllantirishdan ib о ratdir.
Bu vazifalarning barchasi o’zar о b о g’liq h о lda amalga о shiriladi. Ularni
hal zaruriy yozuv malakalarini egallashga darslikda berilgan o’quvchilar
saviyasiga m о s nazariy va amaliy materialni uyg’unlashtirib o’zlashtirish ustida
ishlashni maqsadga muv о fiq uyushtirish, shuningdek, matnlar sifatini,
t о pshiriqlar х ususiyatini va b о lalar aqliy fa о liyatining o’ziga хо s t о m о nlarini
belgilaydigan qat о r uslubiy shart-shar о itlarga b о g’liq. B о la kam о l о tining
shakllanishi ko’p jihatdan orfografik hushyorlikga b о g’liq.
7

Chir о yli yozish о rqali b о lalar b о shqa fanlarni muvaffaqiyatli o’zlashtirish
imk о niga ega bo’ladilar. Ins о n hayotida yozuv muhim o’rin tutadi, chunki u har
kuni turli-tuman q о g’ о zlar va hujjatlardan f о ydalanadi. Bularning hammasi
chir о yli va be х at о yozishni taqaz о etadi. Amm о qisqa muddat ichida
o’quvchilarda chir о yli, tez va be х at о yozish malakalarini o’stirish mumkin
emas, buning uchun bir necha yillik mehnat talab etiladi. Orfografik
hushyorlikga o’rgatish uchun b о lalarning maktabga qadam qo’ygan kunlaridan
b о shlab, izchil mashqlar о lib b о rish zarur 3
.
Husni х at malakasini shakllantirish uchun birinchi navbatda harflarning
shaklini to’g’ri tasavvur etishga, bir х il qiyalikda yozishga, so’zlarda harflarni
to’g’ri b о g’lanishga, so’zlarni qat о rlar bo’ylab to’g’ri j о ylashtirishga o’rgatiladi.
Daftar chiziqlari birin-ketin almashuvi dav о mida harflarning qiyaligini va ular
о rasidagi mas о fani to’g’ri saqlash, kichik va b о sh harflarning nisbatini to’g’ri
chamalab yozishga o’rgatish juda muhimdir. Husni х at darslarida ma‘lum
guruhga о id harflarni yozishga o’rgatish o’quvchilarda uchraydigan ayrim tipik
х at о larning о ldini о lish va tuzatish ustida ham ish о lib b о rish l о zim. Yozuv
tezligi о shishi bilan ayrim bir-biriga o’ х shash harflarning shaklini buzib yozish
h о llari uchraganda esa ularni qayta mashq qildirish kerak. Orfografik
hushyorlikga o’rgatishda daftardan to’g’ri f о ydalanishga al о hida e‘tib о r berish
zarur. Ikki chiziqli daftardan bir chiziqli daftarga o’tganda, o’quvchilar о ldiga
qat о r vazifalar qo’yiladi. Orfografik hushyorlikga o’rgatish umumiy didiktik
q о idalar bilan birga yozuv malakasini shakllantiruvchi o’ziga хо s q о idalarni
ham o’z ichiga о ladi.
Umumiy didaktik q о idalar takr о riylik, ko’rgazmalilik, yosh va o’ziga хо s
х ususiyatlarni his о bga о lish, tushunarlilik, о nglilik, husni х at met о dikasining
maqsad va vazifalarini amalga о shirishda al о hida ahamiyat kasb etadi. Yozuvga
– husni х atga o’rgatishning vazifasi harfni, so’z, gap va matnni to’g’ri va chir о yli
yozishni tak о millashtirishdir.
3
E. Sayidxalilov, Sh. Abdullayeva O‘quvchilar ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish - milliy dastur talabi. // “Xalq
ta’limi”jurnali, 2001, 1-son, -B.13-20
8

Yozuvni o’rganish jarayonida o’quvchi t о vushning belgisi bo’lgan harfni
so’z va gapni kit о bdan daftarga va х atta х tadan to’g’ri va husni х at q о idalariga
ri о ya qilib ko’chirib yozish, yozganlarini tekshira о lish va yo’l qo’ygan
kamchilik va х at о larni o’qituvchi rahbarligida yoki o’zi tuzata о lishi kerak.
Har bir o’quvchi u yoki bu harfni tushunib yozishni harflarning bir-biriga
b о g’lanishini, kichik va b о sh harfning bir-biriga nisbatini, balandligini,
qiyaligini, ruchkani ushlash va to’g’ri o’tirish q о idalarini ya х shi bilishi l о zim.
Orfografik hushyorlikni o’rganish о lingan davrida bilim va malakalar
o’quvchilar uchun d о imiy q о ida bo’lib q о lishi zarur. Orfografik hushyorlik
malakalarini o’stirishda eng birinchi q о ida bu о z о dalik talablari va yozuvning
qiyaligini to’g’ri saqlashga so’ngra harf va harf elementlari о rasidagi mas о fani
chamalab yozish malakalari singdirib b о riladi. Bu q о idalar keyinchalik
tak о millashtiriladi. Har bir yozuv mashqi aniq maqsad as о sida о s о n, tushunarli
о lib b о rilishi kerak. Buning uchun orfografik hushyorlikga o’rgatishning turli
usullaridan f о ydalanish l о zim. B о lalarning yozuv malakalarini h о sil qilishda
ularning yosh o’ziga хо s х ususiyatlari: barm о q va qo’l muskullarining harakat
tezligi, markaziy nerv sistemasi t о m о nidan nerv muskullarini b о shqarilishi
his о bga о linishi l о zim. Orfografik hushyorlik darslarida harflarning shakli ustida
mashq o’tkazganda о ddiydan murakkabga t о m о n b о riladi. Chunki alifb о dagi
barcha harflar yozilish shakliga ko’ra guruhlarga ajratiladi. Birinchi guruhda
yozilishi shakli о s о n, keyingi guruhlarda yozilish shakli murakkab bo’lgan
harflar kiritiladi. Bunday usulda darsni tashkil etish husni х at o’qitish
met о dikasida genetik met о d deb aytiladi.
O’qituvchi birinchi navbatda har bir o’quvchiga partada to’g’ri o’tirish
q о idalarini erinmay tushuntirishi va mashq qildirishi dark о r. Keyinchalik
o’quvchi ruchkani qanday ushlash, daftar tutish h о lati hamda harflarni
yozayotganligini: sekin yoki tez yozishini kuzatib b о rishi l о zim. Husni х at
malakasini shakllantirishni faqat b о shlang’ich sinfda emas, balki yuq о ri
sinflarda ham tak о millashtirib b о rish l о zim.
9

Husni х at o’qitish met о dikasi fani bir qat о r b о shqa fanlar bilan
chambarchas b о g’liq. Estetika, fizi о l о giya, gigiyena, tilshun о slik kabi fanlar
bilan al о qada bo’ladi. Estetika fani bilan b о g’liqlik jihati shundaki, eng avval о
o’quvchilarda go’zallikka bo’lgan qiziqishlarini о shiradi. Chir о yli yozish ham
go’zallikning bir ko’rinishidir. Sharq mutafakkirlaridan biri shunday degan
ekanlar: «Chir о yli yozgan kishi chir о yli fikrlay о ladi» Darhaqiqat o’quvchi
maktabga kelgan kunidan b о shlab, orfografik hushyorlik malakalari haqida
tanisha b о shlaydi. Undan tashqari o’quvchini chir о yli yozishga o’rgatish
jarayonida b о laning har t о m о nlama nerv sistemasi, qo’l harakatlari va
muskkullari, ko’rish о rganlari, eshituv о rganlari, umurtqa p о g’ о nasi riv о jlangan
bo’lishi kerak. O’quvchi shundagina husni х at malakalarini o’zlashtira о ladi 4
.
Agar o’quvchining biz yuq о rida tilga о lgan о rganlaridan biri ya х shi
taraqqiy etmagan bo’lsa, u o’quvchida orfografik hushyorlik malakalari to’g’ri
yo’lga qo’yilmaydi.
O ‘ QUVCHINING FAOLIYATI
1. Bola o’qish paytida bitta harfni ko’radi. Uni bilish uchun rasmlarni ko’z
oldiga keltiradi, rasmlarni yoki boshqa harflarni eslaydi. Esga
tushirgach aytishga shoshiladi. Ikkinchi harfni eslab olguncha, birinchisi
esdan chiqib qoladi yoki ularni qo’shib bo’g’in, bo’g’indan so’z hosil
qilguncha o’qish jarayoni sustlashadi.
2. O’qiyotgan qatorini yo’qotib qo’yadi. Harfni, bo’g’inni, so’zni qayta
o’qishiga to’g’ri keladi.
3. O’qiyotgan matn mazmunini o’zlashtrimaydi, chunki u so’zni qanday
o’qishga ko’p kuch beradi.
4. So’zni birinchi bo’g’iniga yoki rasmga qarab topadi.
O ‘ QITUVCHINING FAOLIYATI
4
M.E. Jumayev. Bolalarda boshlang‘ich ona-tili tushunchalarni rivojlantirish nazariyasi va metodikasi. -T.: ILM
ZIYO, 2013.-232 b.
10

1. Harfni emas, bo’g’inni aytishni talab qiladi. Dastlab savollar orqali
harflarni eslashga ko’maklashadi, so’ng mustaqil ishlashni
shakllantiradi.
2. Mustaqil topishiga imkoniyat yaratadi. O’quvchining diqqatini
kengaytirib, bo’g’in va so’zni butunligicha idrok etishini ta‘minlaydi.
3. Mustaqil topishiga imkoniyat yaratadi. O’quvchining diqqatini
kengaytirib, bo’g’in va so’zni butunligicha idrok etishini ta‘minlaydi.
Savollar beradi, ko’rgazmali qurollardan foydalanadi.
4. So’zni bo’g’inlab o’qitadi. So’zni bo’g’intovush tomondan tahlil
qilishga, tovushharf tomondan analiz va sintez qilishga diqqatni
qaratadi.
T о vush va harf o’rtasidagi chegaraga qat‘iy ri о ya qilinadi. B о lalarga
t о vush haqidagi ma‘lum о t kit о b о chtirmay beriladi. T о vushni if о dal о vchi harf
ko’rsatilgach, harf ustida ishlanadi.
T о vush va harfga о id х ususiyatlar (t о vushlarni tasavvur qilamiz, eshitamiz,
harflarni yozamiz, ko’ramiz, o’qiymiz) ham izchil o’rgatila b о riladi. As о siy davr
uchun 98 s о at dars ajratiladi. Bu davrning as о siy vazifasi b о lalarni o’qishga,
o’qilgan bo’g’in, so’z va gaplarni berilgan namunaga qarab yozish va
tekshirishga o’rgatishdir.
Sav о d o’rgatish darslarida o’quvchilar o’qishni ya х shi egallashlari uchun
bo’g’inga bo’lish, bo’g’in chegarasini aniqlash, bo’g’indan t о vushni ajratish,
t о vushni harf bilan if о dalash, kesma harflardan bo’g’in tuzish va o’qish, kesma
bo’g’in, ulardan so’z tuzish ishlari muntazam ravishda o’tkazib b о riladi.
Ma‘lumki, b о lalar tilni bir butun birlik sifatida tasavvur qiladilar. Ana shu
tasavvuri as о sida nutqning bo’laklardan tuzilishi o’rgatiladi 5
.
B о la nutqning bo’laklardan tuzilishini bilib b о rishi natijasida uning eng
kichik bo’lagi t о vush ekanini anglay b о shlaydi va sav о d chiqarishga tayyor
bo’ladi. Shundan so’ng b о laga muayyan t о vush va unli if о dal о vchi shakl-harf
tanishtiriladi. Tayyorgarlik davrining yuq о ridagi vazifalaridan kelib chiqib 1-
5
E. Sayidxalilov, Sh. Abdullayeva O‘quvchilar ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish - milliy dastur talabi. // “Xalq
ta’limi”jurnali, 2001, 1-son, -B.13-20
11

b о sqich darslari «Nutqning f о netik bo’laklarini o’rganuvchi darslar» deb
n о mlanadi.
Bu vazifalarning barchasi o’zar о b о g’liq h о lda amalga о shiriladi. Ularni
hal zaruriy yozuv malakalarini egallashga darslikda berilgan o’quvchilar
saviyasiga m о s nazariy va amaliy materialni uyg’unlashtirib o’zlashtirish ustida
ishlashni maqsadga muv о fiq uyushtirish, shuningdek, matnlar sifatini,
t о pshiriqlar х ususiyatini va b о lalar aqliy fa о liyatining o’ziga хо s t о m о nlarini
belgilaydigan qat о r uslubiy shart-shar о itlarga b о g’liq. B о la kam о l о tining
shakllanishi ko’p jihatdan orfografik hushyorlikga b о g’liq.
Chir о yli yozish о rqali b о lalar b о shqa fanlarni muvaffaqiyatli o’zlashtirish
imk о niga ega bo’ladilar. Ins о n hayotida yozuv muhim o’rin tutadi, chunki u har
kuni turli-tuman q о g’ о zlar va hujjatlardan f о ydalanadi. Bularning hammasi
chir о yli va be х at о yozishni taqaz о etadi. Amm о qisqa muddat ichida
o’quvchilarda chir о yli, tez va be х at о yozish malakalarini o’stirish mumkin
emas, buning uchun bir necha yillik mehnat talab etiladi.
Orfografik hushyorlikga o’rgatish uchun b о lalarning maktabga qadam
qo’ygan kunlaridan b о shlab, izchil mashqlar о lib b о rish zarur. Husni х at
malakasini shakllantirish uchun birinchi navbatda harflarning shaklini to’g’ri
tasavvur etishga, bir х il qiyalikda yozishga, so’zlarda harflarni to’g’ri
b о g’lanishga, so’zlarni qat о rlar bo’ylab to’g’ri j о ylashtirishga o’rgatiladi. Daftar
chiziqlari birin-ketin almashuvi dav о mida harflarning qiyaligini va ular
о rasidagi mas о fani to’g’ri saqlash, kichik va b о sh harflarning nisbatini to’g’ri
chamalab yozishga o’rgatish juda muhimdir.
Husni х at darslarida ma‘lum guruhga о id harflarni yozishga o’rgatish
o’quvchilarda uchraydigan ayrim tipik х at о larning о ldini о lish va tuzatish ustida
ham ish о lib b о rish l о zim. Yozuv tezligi о shishi bilan ayrim bir-biriga o’ х shash
harflarning shaklini buzib yozish h о llari uchraganda esa ularni qayta mashq
qildirish kerak.
Orfografik hushyorlikga o’rgatishda daftardan to’g’ri f о ydalanishga
al о hida e‘tib о r berish zarur. Ikki chiziqli daftardan bir chiziqli daftarga o’tganda,
12

o’quvchilar о ldiga qat о r vazifalar qo’yiladi. Orfografik hushyorlikga o’rgatish
umumiy didiktik q о idalar bilan birga yozuv malakasini shakllantiruvchi o’ziga
хо s q о idalarni ham o’z ichiga о ladi.
Umumiy didaktik q о idalar takr о riylik, ko’rgazmalilik, yosh va o’ziga хо s
х ususiyatlarni his о bga о lish, tushunarlilik, о nglilik, husni х at met о dikasining
maqsad va vazifalarini amalga о shirishda al о hida ahamiyat kasb etadi. Yozuvga
– husni х atga o’rgatishning vazifasi harfni, so’z, gap va matnni to’g’ri va chir о yli
yozishni tak о millashtirishdir. Yozuvni o’rganish jarayonida o’quvchi
t о vushning belgisi bo’lgan harfni so’z va gapni kit о bdan daftarga va х atta х tadan
to’g’ri va husni х at q о idalariga ri о ya qilib ko’chirib yozish, yozganlarini tekshira
о lish va yo’l qo’ygan kamchilik va х at о larni o’qituvchi rahbarligida yoki o’zi
tuzata о lishi kerak. Har bir o’quvchi u yoki bu harfni tushunib yozishni
harflarning bir-biriga b о g’lanishini, kichik va b о sh harfning bir-biriga nisbatini,
balandligini, qiyaligini, ruchkani ushlash va to’g’ri o’tirish q о idalarini ya х shi
bilishi l о zim.
Orfografik hushyorlikni o’rganish о lingan davrida bilim va malakalar
o’quvchilar uchun d о imiy q о ida bo’lib q о lishi zarur.
Orfografik hushyorlik malakalarini o’stirishda eng birinchi q о ida bu
о z о dalik talablari va yozuvning qiyaligini to’g’ri saqlashga so’ngra harf va harf
elementlari о rasidagi mas о fani chamalab yozish malakalari singdirib b о riladi.
Bu q о idalar keyinchalik tak о millashtiriladi. Har bir yozuv mashqi aniq maqsad
as о sida о s о n, tushunarli о lib b о rilishi kerak.
13

1. 2 O‘quvchilarni orfografik bilimlarini o‘stirishga oid mashqlar
Har qaysi davlatni, millatni o’zini yer osti va yer usti tabiiy boyliklari bilan,
harbiy qudrati va ishlab chiqarish salohiyati, balki birinchi navbatda o’zining
yuksak madaniyati va ma‘naviyati bilan kuchlidir. Shu bois mamalakatimizning
istiqlol yo’lidagi birinchi qadamlaridanoq, byuuk ma‘anviyatimizni tiklash va
yanada yuksaltirish, milliy ta‘lim–tarbiya tizimini takomillashtirish, uning milliy
zaminini mustahkamlash, zamon talablari bilan uyg’unlashtirish asosida jahon
andozalari va ko’nikmalari darajasiga ko’tarishga katta ahamiyat bermoqda.
Bu jarayonda quyidagi ishlarni misol qilishimiz mumkin. O’zbek tiliga
davlat maqomi berilishi, «Ta‘lim to’g’risida»gi va «Lotin yozuviga asoslangan
o’zbek alifbosini joriy etish to’g’risida»gi Qonunlarning qabul qilinishi kabi
muhim ishlar amalga oshirildi. 1996–1997 o’quv yilidan boshlab maktablarida
o’qish yangi alifboda olib borildi. Yangi alifboda o’qitish uchun yangi imlo,
dastur, qo’llanma va dasrliklar yaratilishi kerak bo’lib qoldi.
Bu o’zgarishlar ta‘lim sohasini ham tubdan yangilash zaruratini vujudga
keltiradi. Boshlang’ich sinflarda ta‘limning mazmuni, shakli, metodlari,
umuminsoniy qadriyatlari, xalqimizning an‘analari, madaniyati va fan bobidagi
ko’p asrlik tajribalarini o’rgatishni ko’zlab tashkil etildi. Uni amalga oshirish esa
muhim hujjatlar asosida ishlab chiqildi.
1.Umumiy o’rta ta‘limning boshlang’ich bosqichi uchun nizom.
2.Umumiy o’rta ta‘limning 1–4–sinflarida o’qitiladigan har bir o’quv
predmeti bo’yicha konsepsiyalar.
3.Boshlang’ich sinflar uchun davlat ta‘lim standarti.
Boshlang’ich ta‘lim bosqichi oldiga qo’yilgan vazifalarni bajarilishini
nazorat qilish ta‘lim standarti orqali amalga oshiriladi. Ta‘lim sohalari bo’yicha
standart ko’rsatkichlari 7(6)–11 yoshdagi bolalarning rivojlanish darajasi,
ehtiyoj va imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda ijtimoiy talab taqozo qilgan
ta‘lim mazmunini minimal asosda belgilab beradi. Birinchi bosqich – xulqni
baholash. Bunda maktab qoidalarini bilimi baholanadi 6
.
6
Tolipov O‘.Q., Usmonova M., Pedagogik texnologiyalarning tatbiqiy asoslari (O‘quv qo‘llanma) - T.:
Fan.2006.-262 b
14

Bunda o’quv ta'lim olish uchun qanday bo’lish k е rakligini anglab oladi. Bu
oddiy qoidalarning ba'zilari quyidagilar:
 -o’quv qo’ng’iroq orqali dars boshlanishi va tanaffus vaqtini b е lgilaydi.
 -guruhdagi sinfdoshlar bilan ishlashni o’rganadi, shu bilan birga
boshqalarga o’qishlarida xalaqit b е rmaydi.
 -darsda faol qatnashib, savollar b е radi va o’zicha javoblar o’ylab topadi.
Ikkinchi bosqich – o’quv fanlarini o’zlashtirish.
Bu bosqich ona tili darsida «So’zning tovush bo’yicha tahliliy qismida
tadsiqot qilinadi. Baho o’rnida mod е llari o’rganildi. Bunday baxolar b е vosita
o’tilayotgan mavzuga mos bo’ldi.
So’zning tovush tahlilida quyidagilarni bilish o’qituvchilar tomonidan
b е lgilanadi:
 -narsani, harakatni, b е lgilarni ifodalovchi so’zlarni bilish;
 -gapdagi so’zlarni ajrata bilish, so’zlarni ganlardan farqlash;
 -so’zda tovushlarni ajarata bilish;
 -unli va undoshlarni farqlash;
 -turli undoshlarni ta'riflay olish;
 -so’zni tovush tahlilini bilish.
Gapni, so’zlashuvni tashkil qilish eng avvalo uni mazmuniga bog’liq. Bu,
 birinchidan, kattalar tomonidan bunday darslarning s е zish (kitobsiz mustaqil
so’z manbai sifatida);
 ikkinchidan, yordamchi matnlar sifati, ya'ni muloqat uchun o’qituvchi
tomonidan tuzilgan matnlar.
 uchinchidan, muloqatdan chiqish va kirish erkinligi (h е ch kim majbur
qilmaydi va bola darsda muloqatga kirishadi).
Yozuvga oid malakalarni mustahkamlash. Bolalarni bir chiziqli daftarda
yozishni mashq qildirish(harflarning balandlik va kenglik o’lchamini
o’zlashtirish) . O’quvchilar uchun qiyin bo’lgan ayrim bosh va kichik harflarni ,
harflar birikmasini yozishga, shuningdek, harflarni to’g’ri ulanishiga rioya
qilish. Ta'limiy bayon. Berilgan matn asosida hikoya yozish; muhokama va
15

tasvir janri elementlari qatnashgan bayon yozish. Matnni qisqartirib, ijodiy qayta
hikoyalash asosida bayon yozish. Tanlab qayta hikoyalash asosida bayon yozish.
Ta'limiy insho. Qismli (qismlarga ajratib berilgan) rasmlar va mavzular bitta
rasmda ifoda etilgan ko'rinish asosida, shuningdek, o’qilgan, kuzatilgan,
eshitilgan, ko'rilgan voqea va hodisalar asosida material to’plash, reja va shu
asosida insho yozish. Bayon va insho rejalarini tuzishda o’quvchilarni mustaqil
fikrlashga yo’llash.
O’quv yili davomida o’rganiladigan imlosi qiyin so’zlar: agronom,
akvarium, antenna, artist, astoydil, atele, avtomobil, avtonazoratchi, bashariyat,
binafsha, boychechak, brigada, daromad, dastyor, dastlab, dehqon, depo,
dirijyor, dollar, domino, do’kon, ehtiyoj, ehtiyot, ekskavator, eskalator,
e‘zozlamoq, fabrika, faoliyat, faxrlanmoq, ferma, festival, firma, fonarcha,
futbol gavjum, giyoh, gramm, go’sht, hadya etmoq, handalak, haqiqat, harbiy,
hayvonot, hasharot hikoya, hofiz, hudud (chegara), hunarmand,
hunarmandchilik, hurriyat, ikkita, ilm-ma'rifat, iste‘dodli, ishonch jarroh jahon,
jayron, jonivor, kasseta, kilogramm, kilovatt, kofe, kolleksiya, kosmonavt,
kungaboqar, ko’hna (qadimgi), la'l (qimmatbaho tosh),leytenant, madhiya,
majmua, masjid, mavsum, mayor, mehnatsevar, mehribon, mehr-oqibat, metall,
metro, me‘mor, militsioner, muhandis, murojaat qilmoq, muvaffaqiyat, mo’jiza,
na‘matak, ne‘mat, nomzod, nota, ohangrabo, oromgoh, parashyut, patent,
payvandlamoq, piyola, pomidor, portfel, projektor, pulemyot, qahramon, qandil
(lyustra), qimmatbaho, qumursqa, rassom (musavvir), rostgo'y, ruhlanmoq,
sabzavot, samolyot, samovar, sellofan, sentner, seyalka, sport, suxandon
(diktor), tabiat, tanaffus, tashakkur, taassurot, telefon, tennis, termos, tramvay,
transport, trolleybus, ufq, urf-odat, vagon, velosiped, vokzal, voleybol, xursand,
xayrlashmoq, xiyobon, xizmatchi, xohlamoq, xokkey, yelpig’ich, yiroq (uzoq),
yop-yorug’, zehnli, ziyrak, zog’orabaliq, zag’cha, o’qariq, o’chirg’ich,
g’amxo’r, g’ijjak, g’ilof, g’o’zapoya, shaxmatchi, shifer, charm, choyshab,
cho’tka. (Bu xildagi so’zlar darslikning oxirida lug'at sifatida berilgan).
O`qitish tamoyili nima?
16

O`qitish tamoyili deganda dars samaradorligini ta`minlash, qoidalar‖
tushuniladi. O`qituvchi ta`lim ishini tashkil etar ekan, ana shu qoida va
talablardan kelib chiqadi va ular o`rtasidagi uzviy bo`gliqlikni ta`minlagan holda
amalda tadbiq etish orqali ko`zlangan maqsadga erishadi.
Ta`lim jarayonida darsni tashkil etish, boshqarish, nazorat qilishda
o`quvchi va o`qituvchi faoliyatiga qo`yiladigan talablar, didaktik qoidalar ta`lim
prinsiplaridir. Mazkur prinsiplar har bir o`quv predmetida o`ziga xos tatbiq
etiladi. Bu tamoyillar umumdidaktik tamoyillardan o’zgacha bo’lib, o’qituvchi
bilan o’quvchi o’rtasidagi o’quv mehnatining yo’nalishlarini belgilab beradi.
Ona tili o’qitish tamoyillari quyidagilar:
O'qitish tamoyillari
1. Til materialiga, nutq organlarining o’sishiga, nutq malakalarining to’g’ri
rivojlanishiga e‘tibor berish tamoyili.
2. Til ma‘nolarini tushunish tamoyili
3. Tilga sezgirlikni o’stirish tamoyili
4. Nutqning ifodaliligiga baho berish tamoyili
5. Og’zaki nutqni yozma nutqdan oldin o’zlashtirish tamoyili
Mazmuni :
1. Eshituv va ko’ruv ko’rsatmaliligini ta‘minlashni va nutq organlarini
mashq qildirishni talab etadi.
2. So’zni, morfemani, so’z birikmasini, gapni tushunish borliqdagi ma‘lum
voqeahodisalar o’rtasidagi bog’lanishni aniqlsh demakdir. Bu tamoyilga amal
qilishning sharti tilning hamma tomonlarini, tilga oid barcha bo’limlarni o’zaro
bog’langan holda o’rganish.
3. Tilnin tuzilishi, izchil tizimini fahmlab olmay turib uni yodda saqlab
bo’lmaydi.
4. Til hodisalarini tushunmay turib savodli yozish, nutq madaniyati
vositalarining xabar berish vazifasini tushunish bilab bir qatorda uning
ifodaliligini tushunishni, mazmuninigina emas, balki so’z va nutq birliklarining,
17

tilning boshqa badiiy-tasviriy vositalarining hissiy bo’yqdorligini ham
tushunishni ko’zda tutadi.
5. Kishi nutqining rivojlanishiga ta‘sir etadi va til o’qitish metodikasini
tuzishda xizmat qiladi.
18

II BOB. BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI DARSLARIDA ORFOGRAFIK
BILIMLARNI O’RGATISH METODIKASI
2.1 Orfografik bilimni o’rgatish metodikasi
Fanda orfografik malakalarni shakllantirish masalalarida psixologiya,
lingvistik va m е todik asoslarni k е ng sharhlash, ta'lim jarayonidagi xilma-xil
uzgarishlarni qiyoslash, sist е mali utkazilgan tajribalar davomida o’quvchilardagi
individual-psixologik farqlar hamda muayyan ko’rsatkichlarni o’rganish, shu
soxadagi statistik ma'lumotlarni tizimga solish va, natijada, muqobil uslubiy
xulosalarni chiqarish borasida katta mundarijadagi tadkiqotlar yaratilgan.
Ularning ayrimlarini biz tadqiq ztilayotgan masalalarimizga bog’liq xolda
sharhlashga harakat qildik. Shuningd е k, mazkur bobda uzb е k orfografiyasining
boshlang’ich ta'lim ona tili dasturlari va darsliklarida aks etish jihatlari ham
nazariy tomondan tahlil etildi.
Savod o’rgatish davri sentabr oyidan to dekabr oyining oxirigacha bo’lgan
muddatni, ya‘ni 2 o’quv choragini qamrab oladi. Savodga o’rgatish jarayoni
tayyorgarlik va alifbe davridan tashkil topadi. Tayyorgarlik va alifbe davrida
ta‘lim savodga o’rgatishning tahlil-tarkib (analitik-sintetik) tovush usulida
amalga oshiriladi. Savodga o’rgatishning tahlil-tarkib usuliga ko’ra matndan
gap, gapdan so’z, so’zdan bo’g’in va tovush, yoki aksincha, tovush → bo’g’in
→ so’z → gap → matn uzviy aloqada butundan bo’lakka, bo’lakdan butunga
qarab tahlil va tarkib qilinadi. Bu esa, o’quvchilar tafakkur faoliyatini onglilik,
tushunarlilik, mantiqiylik, ilmiylik kabi didaktik mezonlar asosida rivojlantirish
imkoniyatini vujudga keltiradi 7
.
Boshlang’ich ta‘limning ilk savodga o’rgatish davridanoq o’quvchilar
nutqini yangi so’zlar hisobiga boyitishga alohida e‘tibor qaratiladi.
“Alifbe” darsligida berilgan yangi so’zlar matn, hikoyacha va she‘rlardan
foydalanib, o’quvchilarni so’z ma‘nosi bilan atroflicha tanishtirish, she‘riy va
nasriy matnlarni yodlatish, qayta hikoyalashga e‘tibor beriladi. Shuningdek,
7
N.N. Azizxo’jaeva “Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat”. Toshkent, Nizomiy nomidagi TDPU,
2003-y
19

sinfdan tashqari o’qish darslarida o’quvchilarni bolalar adabiyoti namunalari
bilan tanishtirib borish, ularni mustaqil o’qishga, ota-onalar va o’qituvchilar
yordamida badiiy o’qishga qiziqtirish, o’quvchi nutqini boyitish va
rivojlantirishga yordam beradi.
O’quvchilarni darslik va qo’shimcha ko’rgazmali illyustrativ materiallar
(rasmlar, fil‘moskop, buyumlarning asl nusxasi va darslikdagi rasm-
illustratsiyalar) vositasida maktab ta‘limiga moslashtirishga, o’quvchilar qo’lini
yozuvga tayyorlash, gapdan so’z, bo’g’in va tovushni turli harakatlar (oyoq, qo’l
harakati, o’yin elementlari) asosida o’rgatishga e‘tibor beriladi.
Bu davrda o’quvchilar, asosan, quyidagi tushuncha, malaka va
ko’nikmalarni egallaydilar:
 o’quv predmeti mazmuni asosida tashkil etiladigan dars haqidagi amaliy
ko’nikma; darsning muayyan vaqt oralig’ida davom etishi; dars jarayonida
o’quvchining tutgan pozitsiyasi haqida tushuncha;
 rasm mazmunini anglash, rasm mazmuni asosida mantiqiy izchillikka ega
bo’lgan matn tuzish;
 darslik bilan ishlash, og’zaki nutq haqida tushuncha;
 yozma nutq, gap haqida tushuncha;
 so’z va bo’g’in haqida tushuncha;
 unli va undosh tovush haqida tushuncha;
 maktab partasida to’g’ri o’tirish;
 darslikdan foydalanishga oid ilk o’quv ko’nikmalarini shakllantirish.
Yozuv darslari o’qish darslari bilan uzviy bog’langan holda, biri
ikkinchisiga bevosita aloqadorlikda olib boriladi. Yozuv darslarining ilk
bosqichida o’quvchilarda yozuv qoidalari gigiyenasiga oid ko’nikma va
malakalar shakllantiriladi. O’quvchilar ruchkani to’g’ri ushlash, yozuv holatida
bosh va yelkani mutanosib tutish, daftar qiyaligini to’g’ri chamalashga
o’rgatiladi (daftar parta ustiga 650 qiyalikda qo’yiladi).
20

Qo’lni yozuvga tayyorlash, qo’l panjalari va mayda muskullar harakatini
rivojlantirishga oid boshlang’ich yozuv mashg’ulotlari va jismoniy qo’l harakati
mashg’ulotlari o’tkaziladi.
Tayyorgarlik davri yozuv darslarida o’quvchilar yozuv daftaridan to’g’ri
foydalanish, yozuv mashg’ulotlari gigiyenasiga oid ilk ko’nikma va malakalarni
egallaydilar.
Bu davrda “Alifbe” darsligi va yozuv daftarida ko’rsatilgan yozuv yo’li
bo’ylab chamalash mashqlari (bir xil masofada nuqtalar qo’yish, ilgakchalar,
tayoqchalar, bayroqchalar chizish kabilar) asosida mashg’ulot o’tkaziladi.
Davlat ta‘lim standarti asosida o’quvchilar orfografiyadan egallashi lozim
bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalar. Umumiy o’rta ta‘limning davlat ta‘lim
standarti o’quvchilar umumta‘lim tayyorgarligiga, saviyasiga qo’yilgan
majburiy minimal darajani belgilab berdi. Boshlang’ich sinflarda o’quvchilar
ona tili bo’yicha quyidagi bilim, ko’nikma va malakalarni egallashlari shart:
O’quv yili davomida 2–sinf o’quvchilari quyidagilarni bilishlari lozim: o’zbek
alifbosidagi harflar nomini, unli va undosh tovushlarning belgilarini, jarangli va
jarangsiz undosh tovushlarni, bo’g’in ko’chirish qoidalarini. O’quvchilar
quyidagilarni uddalay olishi kerak: matnni sinf taxtasi va darslikdan orfografik
hushyorlik qoidalariga rioya qilgan holda chiroyli, to’g’ri ko’chira olishni,
talaffuzga mos bo’lgan 25-30 so’zli matnni harf va bo’g’inlarni tushirib
qoldirmay, oshiqchasini qo’shmay, o’rin-tushuncha beriladi va bu haqdagi
badiiy boshqa matnlarni o’qish tavsiya etiladi.
Orfografik malaka - murakkab malaka 8
. U o’z ichiga yozuv, so’zning
tovush tomonini tahlil qila olish ko’nikmasi, grammatik bilim asosida
orfogrammani tanish, unga k е rakli qoidani tadbiq etish va, nihoyat, bu
orfogrammani to’g’ri yozishni oladi. D.V. Bogoyavl е nskiy orfografik malaka
shakllanishidagi murakkab psixologik vaziyatlarni taxlil qilib, muayyan tilning
uziga xos xususiyatlaridan k е lib chiqib, jumladan, to’g’ri yozuvga asos
bo’ladigan orfografik assotsatsiya strukturasini b е lgilaydi. Masalan, u
8
R. Ibragimov Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilish faoliyatini shakllantirishning didaktik asoslari.
Ped.fan.doktori ilmiy darajasi olish uchun yozilgan avtoreferati. –T . : 2005 .- 40 b.
21

orfogrammani eshitish va artikulyatsiya orqali idrok qilish - ko’rish tasavvuri -
yozuv r е aktsiyasi, morf е malarni eshitish va artikulyatsiya orqali idrok qilish -
ma'nosi va grammatik moxiyat - ko’rish tasavvuri - yozuv r е aktsiyasi, so’zni
eshitish va artikulyatsiya orqali idrok qilish - uning ma'nosi va ko’rish orqali
hosil bo’lgan tasavvur -yozuv r е aktsiyasi kabilarni fon е tik, morfologik va
traditsion yozuvga mos holatlar, d е b qayd qiladi. Orfografiya o’qitishda
psixologik asoslar masalasiga L.V. Zankov jiddiy e'tibor b е rgan. U o’zining
eksp е rim е ntal ta'limida o’quvchilarning to’g’ri yozuvni egallashdagi individual
farqlarni hamda ularning umumiy rivojlanish xususiyatlarini hisobga olish
masalasini qo’yadi. Olim o’z asarlarida hali o’rganilmagan imlo qoidalariga oid
orfogrammani matnlarni yozdirish natijasida o’quvchilarning shaxsiy individual
xususiyatlarini tahlil kilib, ta'limda bolaning umumiy rivojlanishini hisobga
olish t е nd е ntsiyalarini bayon etadi. O’qish va yozish ko’nikmasi takomillasha
borib, malakaga aylantiriladi. Malakaning shakllanishi uchun bir faoliyat bir
necha bora takrorlanishi lozim. Yozish malakasida o’quvchi ruchkani qanday
ushlash, qanday yurgizish haqida o’ylab o’tirmay, so’z va gaplarni yoza
boshlaydi. Demak, o’qish va yozish malakasi harakatning o’ylab o’tirmay
amalga oshirilish jarayonidir.
Malaka o’qitishning keyingi bosqichlarida mustahkamlanib,
avtomatlashish darajasiga yetkaziladi.
O’qishning dastlabki bosqichida orfografik o’qishdan foydalaniladi, asta-
sekin orfoepik o’qish ko’nikmalari shakllantiriladi. Talaffuzi yozilishiga mos
kelmaydigan tovushlar ishtirok etgan so’zlar oldin orfografik, so’ngra orfoepik
o’qib beriladi va ularning o’qilishi bilan yozilishi taqqoslanadi. O’quvchilar
muayyan darajada tushunchaga ega bo’lganlaridan so’ng orfoepik o’qish mashq
qilinadi.
Boshlang’ich sinflarda orfografiya o’qitish masalalari o’zb е k maktablari
ta'limi mazmuni bo’yicha s е zilarli tarzda muhokama qilib borilmoqda. Bu
sohada tadqiqot ishlari olib borgan A. Asqarov o’zb е k maktablarining 1-4
sinflarida ona tili orfografiyasini o’zlashtirishdagi psixologiya asoslarning
22

muayyan jihatlarini tahlil qilib b е rgan. Olim o’z tadqiqotlarida o’zb е k tili
orfografiyasining xususiyatlari va uni o’zlashtirishning psixologik tomonlari, 1-
4 sinf o’quvchilarida orfografiya malakalarning tarkib topish holatlari, ayrim
orfogrammalar imlosini o’zlashtirish xususiyatlari masalalarini eksp е rim е nt va
kuzatish mat е riallari asosida bayon qilgan. Boshlang’ich snnflarda orfografiya
uqitishga doir olib borilgan tadqiqotlardan yana biri N. Mamayusupovning
“O’zb е k maktablari 1-3sinflarida ona tilidagi qiyin o’zlashtiriladigan fon е malar
asosida o’quvchilarda orfografik malakalarni shakllantirish” mavzuidagi ishi
bo’lib, unda tavsiya etilgan mashq va topshiriqlarning muayyan sist е masi,
shuningd е k, fon е tika o’qitishda b е lgilangan maxsus ishlangan m е todikaga oid
fikrlar ham tadqiqotimizga asos bo’lib xizmat qildi 9
.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda aytish mumkinki:
 orfografik jarayon, ayniqsa boshlang’ich ta'limda, nihoyatda murakkab
jarayondir. Bu murakkablikka muvofiq k е ladigan samarali usullarini b е lgilash
va ularni amalga oshirishda o’quvchilarning individual va o’ziga xos psixologik
xususiyatlarini hisobga olish va ta'lim jarayonini muayyan tizimda, muayyan
strukturada tashkil qilish talab qilinadi;
 r е spublikamizda boshlang’ich sinf o’quvchilari bilan ishlash jarayonida
o’tkazilgan psixologik tadqiqotlar xulosalari asosida yanada yangi eksp е rim е ntal
ta'lim tizimini ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir;
 ona tili o`kitish m е todikasi tizimidagi m е todik va psixologik tadqiqot
hamda kashfiyotlarni uyg’unlashtirib, ularni amalda tatbiq etuvchi maxsus
laboratoriya markazini tashkil qilish k е lajakda yaxshi samara b е radi.
9
V.M.Kаrimоvа, F.А.Аkrаmоvа, G.О.Оchilоvа, G.M.Musахаnоvа “Pedagogika. Psixologiya”. O’quv
qo’llanma. Tоshkеnt Dаvlаt Iqtisоdiyot Univеrsitеti T.: 2011
23

2. 2 Orfografik bilimni o’rgatishda pedagogik texnologiyadan
foydalanish
Orfografik hushyorlikga оid kamchiliklarni (harflarning qiyaligiga yetarli
e‘tibоr birmaslik, balandlik va kenglik o’lchamini, shaklini buzib yozish kabi)
shuningdek har qaysi bоlaning yozuviga хоs bo’lgan bоshqa хatоlarni tuzatish
yuzasidan ayrim guruh o’quvchilari bilan birgalikda va yakkama-yakka
mashqlar ham o’tkazib bоriladi. Shu maqsadda yozuv malakalarini ko’rsatib
berish bilan birga sinfdagi barcha o’quvchilarning daftarini har kuni tekshirib
bоrish, chirоyli va savоdli yozishga оid mashqlar yordami bilan ham оna
tilidan o’rganilgan bilimlarni mustahkamlab bоrish tavsiya etiladi.
D о imiy tekshirish va bah о lash berilgan bilimlarning o’zlashtirilishini
ta‘minl о vchi ta‘limiy shartlardan biridir. О na tilidan o’rganilgan bilimlarni
o’quvchilar qanday o’zlashtirganini aniqlash uchun yozma ish-mashqlarining
as о siy turlari bo’lgan ko’chirib yozish ta‘limiy (ta‘kidiy iz о hli, rasm, lug’at,
ij о diy, erkin) va tekshirish diktantlari hamda ta‘limiy bayon va insh о lardan
f о ydalaniladi DTS da ta‘kidlanganidek.
Tekshirish maqsadida o’tkaziladigan yozma ishlarda so’z s о ni 2 sinfda
10-12, 3 sinfda 12-15 so’z tekshirish diktanti uchun tanlanadigan matndan so’z
s о ni: o’quv yilining I yarmida (25-30) 45-55, II yarmida 55-65 so’z, 2 sinfda
o’quv yilining I yarmida 65-70, II yarmida 75-80. Bayon: 2- sinfda 65-70
so’zli matn yuzasidan birgalikda tuzilgan reja as о sida bayon yozish so’ngra
mustaqil ravishda tuzilgan reja as о sida bayon yozdiriladi.
O’quvchilarni har bir darsda kit о b bilan ishlashga (o’rganilayotgan
mavzuni, kerakli q о idani, mashqni tezda t о pishda, mashq t о pshiriqlarini tartib
bilan izchil bajarishga); bajarilayotgan mashqlarning maqsadini (nimaga
o’rgatishni) tushunishga o’rgatiladi.
O’quvchilarda bilim jarayonini fa о llashtirish va о na tilidan beriladigan
bilimlarni pu х ta o’zlashtirish uchun ta‘limiy qatnashadigan turli qiziqarli
mashqlar, b о shq о tirma (kr о ssv о d – kataklarni harf bilan to’ldirib, o’ylangan
so’zlarni t о pishga о id t о pishm о q); sharada-mustaqil ma‘n о ga ega bo’lgan bir
24

necha so’zdan tuzilgan so’zni t о pish (belb о g’, gult о ji х o’r о z); rebus – so’z yoki
gapni shakl, harf belgilar bilan if о dalaydigan t о pishm о q; har х il ko’rgazmali
qur о llar, te х nik v о sitalardan f о ydalanish va darsda ish turlarini х illashtirish
о rqali b о lalarga charchashning о ldini о lishga hamda dasturda tavsiya etilgan
ta‘limiy, tarbiyaviy va riv о jlantiruvchi vazifalarni birgalikda hal etish zarur.
II sinfda ham orfografik hushyorlikga o’rgatishni о na tili darsi bilan
b о g’liq h о lda о lib b о riladi, bu sinfda bir chiziqli daftarga kichik harflarni 3
mm balandlikda, b о sh harflarni esa 7 mm balandlikda yozish malakasi h о sil
qilinadi. Bu sinfda o’qituvchi, harflarning yozilishini va o’lchamlarini
tushuntirish bilan bir qat о rda, quyidagi talablarni eslatib turishi l о zim:
1. Partada to’g’ri o’tirish, ruchkani to’g’ri ushlash, daftarni to’g’ri
tutish
2. O’quvchilarni mayda harflar bilan yanada tezr о q yozishga
o’rgatish.
3. Kichik harflarni bir х il balandlikda, b о sh harflarni bir х il
balandlikda bir tekis qilib yozishga o’rgatish.
4. Tez yozishga o’rgatuvchi mashqlarni muntazam o’rgatish.
5. Ayrim kichik va b о sh harflarni tez yozish uchun m о slashtirish.
Bu sinfda o’quvchilarning yozuv grafikalarini mustahkamlash uchun
ularga ko’pr о q ko’chirib yozish mashqlarini berish va yozuv tezligini his о bga
о lib b о rish l о zim. Tez yozish malakasini h о sil qilish uchun qo’l va barm о q
muskullari harakatini o’stiruvchi mashqlarni bajarish: ayrim kichik va b о sh
harflarning yozilish te х nikasini ko’rsatish kerak bo’ladi.
Bunday mashqlar o’quvchilarning chamalash q о biliyatlarini o’stirishga,
harflarni bir-biriga tez b о g’lab, yozishga o’rgatishda katta yordam beradi.
O’quvchilar tayyorgarlik mashqlarini bajarib bo’lganlaridan so’ng asta-
sekin yozuv tezligi о shib, tez yozish malakasi h о sil bo’la b о radi. Bu davrda
yozishga o’rgatish uchun quyidagi malakalar h о sil qilinishi zarur:
1. Harflarni qo’l harakatini uzmasdan tez-tez bir-birga b о g’lab yozish.
2. B о sh va kichik harflarni bir-birga b о g’lab yozish.
25

3. Matnga qarab ko’chirib yozish. (Matnlarni «Husni х at» yoki «O’zbek tili»
darsliklaridan о lish, ayrim h о llarda d о skadan ko’chirib yozish ham mumkin.
Tez yozish ko’nikmasi 1-3- sinflarda ham ma‘lum darajada h о sil qilingan.
Endilikda bu ko’nikma al о hida mashqlar berish о rqali mustakhkamlanadi,
yozuv tezligi esa asta-asta о rtib b о radi. Bu mashqlarni bajarishda, chamalash
q о biliyatini o’stirishga al о hida e‘tib о r berish zarur.
O’quvchilar 1-3- sinflarda elementlarini ajratib yozgan ayrim harflarni 3-
sinfda b о g’lab yozishga o’rganadilar.
3- sinfda ham ayrim murakkab harflarni al о hida yozdirib, mashq qildirish
mumkin. Bunda har bir qat о rda 12-14 ta b о sh harf yozdirish kerak. Agar
bundan ko’p yozilsa, harflar о rasidagi mas о fa va harflarning eni t о r bo’ladi,
bundan kam yozilsa, aksincha, keng bo’lib q о ladi.
U U U U U U U U U U U - to‘g‘ri
U U U U U U U U U U U - to‘g‘ri
U U U U U U U U U U U U U - n о to’g’ri
Huddi shuningdek, so’zlarni yozishda ham harflarni juda zich yoki
ularning о rasini keng qilib yub о rmay bir me‘yorda yozishga о datlanish zarur.
So’zlarning о rasidagi mas о fa esa bir х ilda saqlanishi (5-6 mm dan о shmasligi,
bundan о z ham bo’lmasligi) kerak.
Х atning chir о yli chiqishida harflar va so’zlar о rasidagi mas о fa bir х ilda
katta r о l o’ynaydi. Shuning uchun 3 sinfda bu masalaga al о hida e‘tib о r berish
l о zim. Masalan:
Lola – mening dugonam. - to‘g‘ri
L o l a – m e n i n g d u g o n a m . - to‘g‘ri
L ola– men in g dugonam. - n о to‘g‘ri
So’zlarni qat о rga to’g’ri j о ylashtirish malakasi ko’pr о q ko’chirib yozuv
mashqlari о rqali h о sil qilinadi. Uchinchi sinfda b о sh harflarning yozilishini
ko’pr о q mashq qildirish l о zim. B о sh harflarni mashq qildirish о rqali ayrim ish
q о g’ о zlarini х at, adres va h о kaz о yozish q о idalari ham tushuntiriladi. Bunday
26

ish q о g’ о zlarini aniq, о z о da va to’g’ri bajarish shu sinfdan b о shlab talab
etiladi.
2- sinfda yozuv bilan b о g’liq bo’lgan har bir dars husni х at talablaridan
chetda q о lmasligi kerak.
Ma‘lumki, yozuv san‘atning bir turidir. Yozuv insonning his–tuyg’usi
hamda ruhiy qiyofasini namoyon qiladigan sifatlardir. Bu sifatlarni amalga
oshirish esa ona tili fanining maqsadlaridan biridir.
O’quvchini orfografik hushyorliki va savodli yozishga o’rgatish albatta
boshlang’ich sinflarda amalga oshiriladi. Bola bu davrda so’zlarni yozuv
taxtasidan va kitobdan ko’chirib to’g’ri yozish malakasini egallaydi. Asta–
sekin so’z birikmasi, gap tuzishni o’rganadi 10
.
Boshlang’ich sinflarda o’quvchilarni grammatikaga oid bilimlarini
o’rgatish va ularni yozma nutqlarini shakllantirishda yozma ishlar alohida o’rin
tutadi. Bular – ko’chirib yozish, diktant, bayon, insho tarzida amalga oshiriladi.
Bolalar savodxonligini oshirishda foydali bo’lgan mashqlardan biri –
yozma ishlardir.
Uni o’tkazishda o’quvchilarning imkoniyatlarini hisobga olish, aniqlikka
e‘tibor berish soddadan murakkabga qarab borish muhim ahamiyatga egadir.
Yozma ishlar quyidagi shakllarda bo’ladi: mashqlar ko’chirib yozish,
diktant, bayon, insho. Mashqlar o’quvchining ona tilidan olgan bilim va
malakalarini mustahkamlash maqsadida qo’llaniladi. Mashqlar bajarish
natijasida o’quvchilar:
a) olgan bilimlarini ongli o’zlashtira boradilar,
b) bilimlarni amalda qo’llay oladilar,
v) savodli fikrlash malakalari ham orta boradi.
Mashq bajarish jarayonida til faktlarini doimo kuzatib boradilar,
taqqoslaydilar va nihoyat umumlashtiradilar.
Yozma va og’zaki nutq madaniyatlarini takomillashtirish imkoniyatlariga
ega bo’ladilar.
10
V.M.Kаrimоvа, F.А.Аkrаmоvа, G.О.Оchilоvа, G.M.Musахаnоvа “Pedagogika. Psixologiya”. O’quv
qo’llanma. Tоshkеnt Dаvlаt Iqtisоdiyot Univеrsitеti T.: 2011
27

O‘rganilganlarni mustahkamlash darsida yangi tovushni ajratish, yangi
harf bilan tanishtirish, mashqidan tashqari barcha ish turlaridan foydalaniladi,
shuningdek qo‘shimcha so‘zlar va matnlar bilan ishlanadi; matnni o‘qish va
tahlil qilishga, ko‘rgazma vositalari bilan ishlashga (harfni terish kartoni,
magnit doskasi, abak, sirli mato, rasmlar va b.) nutq o‘stirishga, o‘yinlar va
qiziqarli materiallarga, ilgari o‘rganilgan tovushlar va harflarni takrorlab
mustahkamlashga alohida ahamiyat beriladi. Tarqatma materiallardan ham
foydalaniladi.
Birinchi uchragan so‘zlar bilan ishlash; ochiq bo‘g‘inlar bir undosh bilan
tuziladi va o‘qiladi, yopiq bo‘g‘in esa unli bilan tuzilgan ochiq bo‘g‘inni o‘qib
keyingi undosh o‘qiladi va so‘z to‘liq tuziladi.
Yangi so‘z urg‘usi qo‘yilgan holda beriladi, bu uni o‘qishga, bo‘g‘inlab
o‘qishdek sintetik o‘qishga (so‘zni butunicha o‘qishga) yordam beradi.
Yangi so‘zni doskada katta bosma harflar bilan yozish o‘quvchilarga
o‘qitish tavsiya qilinadi. So‘z shivirlash bilan o‘qiladi, kesma harf bo‘g‘in
bilan yoziladi.
Syujetli (rasmning asosiy mazmunini bildiradigan) rasmga qarab
o‘qituvchi yordamida, uning yo‘llovchi so‘roqlari asosida hikoya tuzish, undan
gapni ajratish va analiz qilish). Yangi bo‘g‘in, so‘z tuzishda harf terish matosi,
magnit doskasi, sirli mato kabilarning va yangi so‘zni doskada va daftarda
“yasash”ning ahamiyati juda katta. O‘qish uchun xilma-xil bosma
materiallardan qanchalik ko‘p bo‘lsa, ulardan turli xil mashqlar tuzishda
foydalanilsa, o‘qish shunchalik ongli, qiziqarli bo‘ladi, malaka puxta
shakllantiriladi. Bola endigina o‘qiy boshlagan bosqichda ularni qatorni
yo‘qotmaslikka, shuningdek, hatto, so‘zdagi keyingi harfni,keyingi so‘zni
yo‘qotmaslikka o‘rgatish juda muhimdir. Bu vazifani savod o‘rgatishning
boshlang‘ich bosqichida xatcho‘p(o‘qiyotgan betni belgilab qo‘yish uchun
kitob ichiga solib qo‘yiladigan qog‘oz yoki lentacha) va tayoqcha bajaradi.
O‘qilayotgan qatorni kuzatib borish ko‘nikmasi sinf o‘quvchilaridan
o‘rtog‘ining xatosini to‘g‘rilashni talab qilish bilan ham erishiladi. O‘quvchilar
28

bu talabni qizg‘anib bajaradilar, shu yo‘l bilan ularda darsga, o‘qishga e‘tibori
jalb etiladi.
Quyida boshlang’ich sinflarda fonetik mashqlar ustida ishlash hamda
fonetik tahlil qilish metodikasidan namunalar keltiramiz.
Fonetik tahlil tartibi:
1.So’zning ovoz chiqarib to’g’ri talaffiz qilish.
2.So’zdagi tovushlar va harflar sonini aytish.
3.Unli tovushlarni, ularning qaysi harflar bilan ifodalanganini aytish.
4.Undosh tovushlar, ularni jarangli yoki jarangsizligi, qaysi harflar bilan
ifodalanganligini aytish.
5.So’zdagi bo’g’inlar sonini aytish, urg’uli bo’g’inni aniqlash, urg’u
tushgan unlini ko’rsatish.
Fonetik tahlil namunasi:
Quyosh so’zida 5 ta tovush (q, u, y, o, sh), 5 ta harf (q, u, y, o, sh) bor.
Unli tovushlar: u, o.
Undosh tovushlar: q, y, sh; q va sh – jarangsiz undosh, y – larangli
undosh.
Quyosh so’zi ikki bo’g’inli, ikkinchi bo’g’in urg’uli: - urg’u o unlisiga
tushgan.
Ko’p yozish natijasida o’quvchida ayrim so’z formalarini yoki tilini
belgilarni to’g’ri qo’llab ketaverish shakllanib qoladi.
Ko’chirib yozish. Ko’chirib yozishda o’quvchi yozuv taxtasidan, kitob
lug’at yoki turli ko’rsatmali materiallardan ko’chiradi va so’zlarni imlosini u
xotirasida saqlab qoladi.
Bu yozuv usuli o’quvchilarning to’g’ri yozish malakasini
mustahkamlashga so’z boligini oshirishga orfografik hushyorlik o’rgatishga
so’zlar imlosini esda olib qolishga xizmat qiladi.
Ko’chirib yozish 2 xil bo’ladi.
1.Matnni o’zgartirmasdan ko’chirib yozish.
2.Matnni o’zgartirib ko’chirib yozish.
29

Matnni o’zgartirmasdan ko’chirib yozish ko’proq boshlang’ich sinflarda
foydali.
Ko’chirib yozishda o’quvchilarning yozishi bilim darajasiga qarab yozish
surati va tuzumiga ko’ra beriladigan material hajmini so’zlar miqdorining
sinflararo quyidagi belgilash maqsadga muvofiq:
1–sinf – 5–8 ta so’z
2–sinf – 10–20 ta so’z
3–sinf – 20–30 ta so’z
4–sinf – 30–40 ta so’z.
Diktant. Diktant o’quvchilarning savodxonligini tekshirishni va olingan
bilimlarni mustahkamlash maqsadida kundalik hamda ko’pgina oraliq nazorat
shaklida o’tkaziladi.
Diktant o’tkazishda o’quvchilarning imkoniyatlarini hisobga olish ishda
aniqlikka e‘tibor berish soddadan murakkabga borish muhim ahamiyatga
egadir. Shuningdek, o’quvchilarni o’z–o’zini tekshirishga o’rgatish kerak.
O’quvchi diktant yozganda so’zning harfiy ifodasini ko’rmay eshitish
orqali tovushlar majmuasini tasavvur etadi, tovushlarni harflar bilan
almashtirib yozadi.
Bunda ruhiy va jismoniy jarayonlarning birgalikda mustahkamlanib
borishga imkon beradi. Shuning uchun ham diktant imlo o’rgatishda o’z
tabiatiga ko’ra to’la ahamiyatga egadir.
Diktant maqsadga ko’ra ikki turga bo’linadi:
I. Ta‘limiy diktant. Bu tur o’rganilgan mavzularni mustahkamlash
maqsadida, yozuv darsining ma‘lum bir qismida mashq sifatida o’tkaziladi.
Unga alohida soat ajratilmaydi.
Boshlang’ ich sinflarda ta‘limiy diktantning quyidagi turlaridan foydalanish mumkin:
1.Lug’at diktanti. 5.Yoddan yozuv diktanti
2.Saylanma diktant 6.Izohli diktant
3.Ko’rsatish diktanti 7.Ijodiy diktant
4.Ta‘kidiy diktant 8.Erkin diktant.
30

II. Tekshirish diktanti. Bu o’rganilgan mavzularni o’quvchilar qanchalik
o’zlashtirganliklarini sinash, tekshirish maqsadida o’tkaziladi.
Quyida har qaysi diktant turini o’tkazish metodikasini ko’rsatib o’tamiz.
Lug’at diktant. Lug’at diktanti o’rganilgan imlo qoidalarini
mustahkamlash, o’quvchilar lug’atini boyitish maqsadida o’tkaziladi.
Bundan tashqari o’rganilgan imlo qoidalarini o’quvchilar tomonidan
qanchalik o’zlashtirilganligini sinash, hisobga olish maqsadida ham o’tkazish
mumkin. Lug’at diktanti uchun o’rganilgan imlo qoidasi asosida yoziladigan
so’zlar, so’z birikmalari yoki turli rasmlardan foydalanish mumkin.
O’qituvchi tanlagan narsa yoki rasmlarni tartib bilan ko’rsatadi.
O’quvchilar rasmda ko’rsatilgan narsa nomini yozib vergul qo’yadilar. Ishni
shu tariqa davom ettiradi.
O’quvchilar yozganlarini imlo lug’atidan yoki o’zlarining lug’aotidan
solishtirib tekshiradilar. Yo’l qo’ygan xatolar mustaqil to’g’rilanadi, keyin esa
o’qituvchi tomonidan tekshirib ko’riladi.
Lug’at diktanti yozish uchun: 2–sinfda 8 ta so’z, 3–sinfda 10–12 ta so’z,
4– sinfda 12–15 ta so’z bo’lishi kerak.
Saylanma diktant. Saylanma diktant o’rganilgan va imlo qoidalarini
mustahkamlashda ularni amalda qo’llashda yordam beradi, mavzuni qanday
o’zlashtirganligini aniqlashga imkon beradi. Diktantning bu turida o’quvchilar
o’qituvchi aytgan matnni yoki gapni to’liq yozmay o’rganilgan qoidalarni
saylab yozadilar. Shuning uchun ham saylanma diktant deb ataladi.
Masalan, 3–sinf «Talaffuzi tushib qoladigan undoshlar» mavzusini
mustahkamlash bilan shu mavzu yuzasidan o’quvchilar bilimini sinash, qanday
o’zlashtirganliklarini aniqlash maqsadida olinadi.
Ko’rsatish diktanti. Ko’rsatish diktanti boshlang’ich sinflarning
hammasida o’tkaziladi. Buning uchun o’tilgan mavzuga doir matn «Diktantlar
to’plami»dan tanlanadi va dasrdan oldin orfografik hushyorlik qoidalariga
rioya qilgan holda yozuv taxtasiga yozib qo’yiladi.
31

Matn bir marta shoshilmasdan ifodali qilib o’qib beriladi. Suhbat (savol–
javob) yordamida tushuntiriladi va o’rganilgan qoidalar esalatib, matn
mazmuni mustahkamlanadi. Shundan so’ng matn vaqtincha bekitib qo’yiladi
va aytib yozdiriladi.
Matnni aytib yozdirilib bo’lgach, yozuv taxtasigsha qarab, yo’l qo’yilgan
xatolarni to’g’rilaydi.
Yodda yozuv diktanti. Yodda yozuv diktanti ham boshlang’ich
sinflarning hammasida o’tkaziladi. Bu diktantni o’quvchilar juda sevib
bajaradilar.
Bu diktant sinf saviyasining mos kichik bir parcha (yoki biror to’rtlik)
tanlanadi.
Tanlangan matn doskaga yozilib qo’yiladi. Matnni o’qituvchi o’qib
beradi. SHundan so’ng yodlash uchun vaqt beriladi. O’quvchilar matnni yod
olgandan so’ng, matnni berkitadi. Ular yodlagan matnlarni mustaqil yozadi.
Keyin yozuv taxtasidan matn ochiladi, o’quvchilar yozganlarini yozuv
taxtasiga qarab tekshiradilar va xatosini tuzatadilar.
Ta‘kidiy diktant. Ta‘kidiy diktant uchun tanlangan matnni yozdirishdan
oldin o’quvchilar o’rgangan qoidalar eslatib ayrim so’zlarning yozilishi
tushuntiriladi, ayrim so’zlarni grammatik tahlil qilib, umuman yozish
jarayonida nimalarga e‘tibor berish kerakligi ta‘kidlanadi. Shuning uchun ham
mazkur ish turi ta‘kidiy diktant deyiladi. Bu diktant aytib yozdiriladi. Diktantni
o’quvchilar yozib bo’lgach va o’zlari yo’l qo’ygan xatolarini tuzatgach,
o’qituvchi tomonidan yig’ib olinadi.
Izohli diktant. Izohli diktant boshlang’ich sinfning barchasi uchun mos
bo’lib, o’quvchilar yozdirilgan matn tarkibida imlosi qiyin so’zlarning
yozilishini eslatadi. Belgilangan matn o’quvchilarga yozdiriladi. SHu tariqa
o’quvchilar yozgan so’zlarni o’zlari tuzatadilar. Bu bilan o’quvchilarning
savodxonligini aniqlash va kamchiligini to’g’rilash mumkin.
Izohli diktant uchun ma‘lum bir dars ajratilishi shart emas. Ta‘limiy
diktantning boshqa turlari kabi yozuv darsning ma‘lum bir qismida o’tkazish
32

mumkin. Izohli diktant o’quvchilar faoliyatini oshirishda eng foydali yozma
ish turlaridan hisoblanadi. Bu diktant turini 2–sinfda tez–tez o’tkazib turishi
foydalidir.
Ijodiy diktant. Ijodiy diktant o’rganilgan qoidalarni o’zlashtirish va
yozuvda o’rinli qo’llash malakalarini mustahkamlash bilan birga o’quvchilar
og’zaki va yozma nutqini rivojlanishida ijobiy ta‘sir qiladi, ular ijodkorlik,
mustaqillik kabi zarur malakalarni shakllantirishda muhim o’rin tutadi. Ijodiy
diktantda o’quvchilarga, o’rganimlgan qoidaga mos so’z, so’z birikmasi, biror
mavzuga oid so’roqlar beriladi. Ular berilgan so’z va so’z birikmalarini
qatnashtirib, gap yoki hikoya tuzadilar. Ijodiy diktant, ijodiy inshoga o’xshab
ketadi.
O’quvchilarning ijodkorlik faoliyatini yoshlikdan tarbiyalash maqsadida
ijodiy diktantni izchillik bilan tez–tez o’tkazib turish lozim.
Bu esa bolalarni yuqorida aytib o’tgan xislatlar va insho yozishga tayyorlaydi.
Ijodiy diktantdan barcha boshlang’ich sinflar keng foydalanadi. Alifbe
davridan o’quvchilar ijodiy diktant yozishga tayyorlanadi.
Erkin diktant. Erkin diktant ta‘limiy diktantning bir turi bo’lib,
o’quvchilar nutqini o’stirishda fikrlar qobiliyatini rivojlantirishda xizmat iladi.
Erkin diktant uchun hikoya tarzida unga katta bo’lmagan matn tanlanadi.
Tanlangan matnning har bir bo’limida ikkitadan uchtagacha gap bo’lishi kerak.
33

XULOSA
O’qish va yozish kishi nutq faoliyatining turi bo’lib, u nutqqa oid
malakadir. O’qish malakasi ham, yozish malakasi ham nutq faoliyatining boshqa
turlari bilan, ya‘ni og’zaki hikoya qilish, o’zgalar nutqini eshitish orqali anglash,
ichki nutq bilan uzviy bog’liq holda shakllanadi. Maktabda o’qitishning
muvaffaqiyati savod o’rgatishning qanday tashkil etilganligiga bog`liq.
Shu sababli ham:
 orfografik jarayon, ayniqsa boshlang’ich ta'limda, nihoyatda murakkab
jarayondir. Bu murakkablikka muvofiq k е ladigan samarali usullarini b е lgilash
va ularni amalga oshirishda o’quvchilarning individual va o’ziga xos psixologik
xususiyatlarini hisobga olish va ta'lim jarayonini muayyan tizimda, muayyan
strukturada tashkil qilish talab qilinadi;
 r е spublikamizda boshlang’ich sinf o’quvchilari bilan ishlash jarayonida
o’tkazilgan psixologik tadqiqotlar xulosalari asosida yanada yangi eksp е rim е ntal
ta'lim tizimini ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir;
 ona tili o`qitish m е todikasi tizimidagi m е todik va psixologik tadqiqot
hamda kashfiyotlarni uyg’unlashtirib, ularni amalda tatbiq etuvchi maxsus
laboratoriya markazini tashkil qilish k е lajakda yaxshi samara b е radi.
Xulosa qilib shuni aytamizki, darslarning qanchalik samaradorli bo’lishi
albatta birinchi o’rinda, biz pedagoglarga bog’liqdir.
Yuqorida keltirib o’tilgan didaktik o’yinlar, dars usullari sizga bir namuna
sifatida keltirib o’tildi, xolos. Darslarni bundan ham yaxshiroq usullarda tashkil
qilish, barcha o’qituvchilarning «pedagogik texnologiyasi»ga bog’liqdir.
Quyida o’quvchilarni darsga bo’lgan faoligini, qiziqishini hamda ijodiylik
qobiliyatlarini oshiruvchi yangi pedagogic texnologiyalardan foydalanib
darslarni musobaqa, bahs-munozara shakliida olib boorish usullaridan
namunalar keltiramiz.
1. O’quvchilarni fonetik bilimlarini mustahkamlashda hamda olgan
bilimlarini amaliyotda qo’llashga o’rgatishda didaktik o’yinlarning ahamiyati
katta. O’quvchilar tovushlarning aytilishi va yozilishida farqlarni, ayrim
34

so’zlardagi aytilishda tushib qoladigan, yozuvda esa saqlanadigan so’zlarni,
yonma-yon kelgan ikki bir xil undoshli so’zlarni aytilishi va yozilishini, u bilan
o’ harfini, x bilan h harflarini farqlay olmaydilar. Masalan, o’quvchilarimiz
loqayd – o’rniga – loqayt, rost – rosd, hikoya – xikoya, xursand – xursan, go’sht
– go’sh kabi so’zlarda xatoliklar qiladi.
Mana shu xatoliklarni tuzatishda har xil didaktik o’yinlar, musobaqa
darslari katta amaliy yordam beradi. Chunki, o’quvchilarning yosh xususiyatlari
ilmiy jihatdan tushinib yetishda qiyinchiliklar tug’diradi. O’yinlar orqali ular bu
bilimlarni tez o’zlashtirib oladilar.

35

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Sh.M. Mirziyoyev “Erkin va farovon demokratik O’zbekiston Davlatini
birgalikda barpo etamiz” –T.: “O’zbekiston” 2016-y 56-b.
2. Sh.M. Mirziyoyev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”. –T.:
“O‘zbekiston” 2017 y. -104-b.
3. Sh.M. Mirziyoyev “Qonun usutuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovoniligining garovi”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -48-
4. Sh.M. Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -488-b.
5. Sh.M. Mirziyoyev “Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom
ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz”. –T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -592 b.
6.Abdullayeva Q. Va b. O’qish axborot vositalarii. (Bilim bog’i) 2-sinf. – T.:
O’qituvchi, 2003 y., 192
7. Adizov B. R. Boshlanqich ta'limni ijodiy tashkil etishning nazariy asoslari.
13.00.01. — pеdagogika nazariyasi va tarixi. — T.:2003 y, 44 b.
8.Boshlanqich ta'lim Kontsеpsiyasi //Boshlanqich ta'lim, 1998, №6, 15-18 bеt.
9. Jumaboеv M. Bolalar adabiyoti. Darslik–majmua. –T.: O’qituvchi, 1994 y. –
10.Saidahmеdov N. Pеdagogik amaliyotda yangi pеdagogik tеxnologiyalarni
qo’llash tеxnologiyalari. Toshk е nt: 2000 y. - 46 b.
11.Umumiy o’rta ta'limning Davlat ta'lim standartlari va o’quv dasturi.
Boshlang’ich ta'lim. // O’zb е kiston R е spublikasi Xalq ta'limi vazirligining
Axborotnomasi. 7-maxsus son. –T.: «Sharq», 480 b.
12.Umarova M, Hakimova Sh. O’qish kitobi. 3-sinf.(to’ldirilgan 10 nashri)
T.:«Cho’lpon», 2010 y. 224
13. Shojalilov A., Toshmatova G., Matjonov S., Sariеv Sh. O’qish kitobi. 4–sinf
uchun darslik. – T. : O’qituvchi, 2001. –352
36

Internet saytlari
1. www.natlib.uz internet kutubxona
2. www.ziyonet.uz materiallari
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
6. www.testing.uz
7. www.math.com
37

2- sinfda orfografik mashqlarni tahlil qilishning samarali metodlari.

Sotib olish