2-sinfda sonlarni nomerlashni o'rganish metodikasi - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	53.8KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	29 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Umida

Ro'yxatga olish sanasi 20 Yanvar 2025

4 Sotish

2-sinfda sonlarni nomerlashni o'rganish metodikasi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT GUMANITAR FANLAR UNIVERSITETI
AMALIY VA GUMANITAR FANLARI KAFEDRASI
3-KURS BOSHLANG’ICH TA’LIM YO’NALISHI
05-22-guruh talabasi Bakibayeva U
“MATEMATIKA VA UNI O’QITISH METODIKASI” FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: “ 2-sinfda sonlarni nomerlashni o'rganish
metodikasi ”

KURS ISHI ILMIY RAHBARI
KURS ISHI BAJARUVCHI Bakibayeva U

Mavzu: 2-sinfda sonlarni nomerlashni o'rganish
metodikasi
Reja
1. Kirish
2. Sonlarni nomerlashni o‘rgatish metodikasi
3. Sonlarni nomerlashni o‘rgatishda qo‘llaniladigan
metodlar
4. Darsni tashkil etish va bosqichlari
5. O‘quvchilarning bilimini baholash
6. Xulosa

Kirish

1-10 sonlarni o`qish, yozish, taqqoslash, ikkita sondan iborat tarkibi; natural qatorning
hosil bo`lish prinsipi, matematik simvolika qo`llanilishi, (>, <, =, +, - belgilari) geometrik
shakllar bilan ishlash, nol (0) soni va raqami, narsalarni ongli va mexanik sanash,
guruhlab sanash, didaktik o`yinlar tuzish, hafta kunlari, avval, keyin, sm, kg, litr.
100 ichida
«O`nlik» xonasi, xona, xona birligi, 2 xonali sonlarni o`qish va yozish qoidalari, son bilan
raqamning farqi, sonlarni biriktirish orqali qo`shish va ayirish usullari, ditsemetr, metr,
soat, minut, 20 tiyin, 90 tiyin, 1 so`mni maydalash va hosil qilish, taqqoslash, x,:
belgilari, og`zaki va yozma nomerlash, abak, geometrik shakllarni chizish, yasash.
1000 ichida
«Yuzlik», III xona birligi, 3 xonali sonlarni o`qish va yozish, raqamlarning o`rin qiymati
prinsipi, 3 xonali sonlarni biriktirish orqali qo`shish va ayirish, taqqoslash, 3 xonali sonni
yuzlik, o`nlik, birliklar yig`inidisi ko`rinishida yozish. Mm, km, kun, oy, yil, sekund, asr,
vaqt, diametr, dm kub, m kub, narx, ularni boshqa birlikda ifodalash, geometrik
shakllarni o`lchash, qismlarga bo`lish, taqqoslash.
Ko`p xonali sonlar ichida
«Minglik», «sinf» tushunchasi, sonlarning o`nli tarkibi, 4-6 xonali sonlarni o`qish va
yozish, taqqoslash, sonlarni 10, 100, 1000 marta orttirish va kamaytirish. O`nli sanoq
sistemasi, pozitsion va nopozitsion sanoq sistemalari, miqdorlar orasidagi
munosabatlarni mustahkamlash, sonni tahlil qilish.
1. Nomerlashni o`rganish metodikasining umumiy masalalari.
Natural son
va nolni nomerlash va ular ustida arifmetik amallar bajarish boshlangich
matematika kursini asosini tashkil qiladi. Unga qo'shib algebra va geometriya
elementlari o'qitiladi. Dasturda natural sonlar va nol haqidagi ma'lumotlarni asta-sekin
o'nlik, yuzlik, minglik va ko'p xonali sonlar konsentrlari (takroriy) kiritish nazarda
tutiladi. Bu o'nlik sanoq sistemasining xususiyalari bilan, og'zaki va yozma nomerlashni
takror-takror qo'llash orqali beriladi.
Birinchi o'nlikni nomerlashda 1-10 sonlarini sanash, nomerlarni aytish, ketma-
ketligini, katta-kichikligini o'z lashtirish nazarda tutiladi. 1-o'nlik bilan nol' soni ham
birga o'rgatiladi. Uni bo'sh to'plamning harkteristikasi sifatida berilgan. Nomerlash
davomida 11-20, keyin 21-100 ichida sonlarni nomerlash qaraladi. 1-,2-, ....o'nliklarni
hosil qilish, birgalikda o'nliklarni, ya'ni o'nli sanoq sistemasi ning mohiyati
tushuntiriladi. Keyingi sinflarda 100 ichida, 1000 ichida va ko'p xonali sonlar og'zaki va
yozma nomerlash, arifmetik amallar bajarish, komponentlarning nomlarini o'rgatishlar
amalga oshiriladi.
Butun nomanfiy sonlarni nomerlash va ular ustida amallar bajarish boshlang`ich
matematika kursida asosiy mavzulardan hisoblanadi. Algebra va geometriya
elementlari arifmetik bilimlar tizimiga imkoni boricha kiritiladi, natijada son, arifmetik

amallar va musbatlar haqidagi tushunchalarni yuqoriroq darajada o`zlashtirish
ta'minlanadi.
Natural son va nol ustida ishlash boshlang`ich sinflarda 4 yil o`qish davomida olib
boriladi. Matematika dasturi natural son va nol haqidagi ma'lumotlarni asta-sekin 10,
100, 1000, ko`p xonali sonlar konsentrlari bo`yicha kiritishni nazarda tutib tuzilgan.
Kontsentlarga ajratish o`nli sanoq sistemasining xususiyatlari bilan, sonlarni
og`zaki, yozma nomerlash bilan bog`liq bo`lgan asosiy masalalarni takror-takror
qarashga imkon beradi.
Talabalarda ushbu mavzu bo'yicha bilim ko'nikmalariga qo'yiladigan talablar:
I. Har bir talaba:
1. Konsentirlar bo'yicha «nomerlash» mavzusini maz- muni va vazifalarini bilishi;
2. O'quvchilarni o'zlashtirishni takomillashtiradigan mashqlar tizimini ishlash
jarayoni:
a) fanlar aro aloqadorlik va sonlarni xonalar bo'yicha o'zaro uzviyligiga bog'liq
metodlar:
b) natural sonlar qatorining hosil qilish prinsiplari:
d) Sonning o'nli tarkibi to'g'risida:
e) konsetrlar bo'yicha sonlarning o'qilishi va joy- lashuvi:
g)yangi sanoq birligining hosil qilinishi:
h)konsentrlar bo'yicha sonlarning joylashuv tarkibi:
i) xona birliklari bo'yicha munosabat:
j) sonlar tarkibining o'qilishi va yozilishini bilishi kerak.
Mavzuni o'rganish jarayonida ko'rgazmalilikdan foy dalanish.
II. Bilish kerak:
- mavzu bo'yicha dastur talablari asosida sonlarni xona qo'shiluvchilari yig'indisi
shaklida tasvirlash;
- darslik bo'yicha ko'rgazmalar asosida suhbatlar olib borish:
- o'quv materialini o'zlashtirishini mustahkamlashga va kuchaytirishga oid didaktik
o'yinlar tanlash:
- bilim, malaka va ko'nikmalarni hosil bo'lishi bo'yicha turli metodlar va mashqlar,
mustaqil ishlar tuza olish:
- turli xil ko'rinishdagi ko'rgazmali vositalar asosida yangi materialni va o'tilgan
materiallarni mustahkamlash va bayon qila olish. Nomerlash metodikasi bosqichda
o'qituvchining vazifasi bolalarda sanash malakalarini shakllantirish va 1-10, 100 ichida,
1000 ichida va ko'p xonali sonlarni sanay olishini, didaktik prinsiplar asosida natural
qatorning tuzilishini ochib berish va bu asosda sonni natural ketma-ketlikning hadi
sifatida ta'riflashdan iborat.
Buning uchun o'quvchilarning quyidagilarga erishishlarini ta'minlash zarur:
1) o'quvchilarning miqdor va raqamlar tartibi haqidagi tushunchalari aniqlashadi:
2) Predmetlarni sanashni shakllantirish:
3) 1 dan 10 gacha sonlar ketma-ketligini yaxshi o'zlash- tirib olishlari kerak;

4) Narsalarni sanashni va sanash tartibi ko'rsatilganda har bir narsaning berilgan
guruhdagi tartib nomerini aytib bera olishlari kerak;
5) Sonlarning 1 dan 10 gacha qatoridagi har bir son qanday hosil bo'lishini ongli
o'zlashtirishlari kerak;
6) Raqamlarni o'qib olishlari va har bir raqamni narsa larning mos soni bilan mos
qo'ya olishlari kerak;
7) Sonlarni taqqoslashni bilishlari kerak;
8) 2,3,4,5 sonlarning ikkita qo'shiluvchilardan iborat sonlar tarkibini barcha hollarini
mustahkamlab, o'zlashtirib olishlari kerak;
9) 2+1, 4-1, 1+3, va hokazo ko'rinishdagi matematik yozuvlarni o'qiy olishlari va
bunday yozuvlarni aniq rasmlar bilan mos qo'yishlarini bilishlari kerak.
10) miqdorlar yordamida predmetlarni o'zaro taqqos lash, «Ko'p», «Kam», «Ortiq»,
«Baland», «Past» kabi tushunchalarni taqqoslay olishi:
- Doira, kvadrat, uchburchakni bir-biridan farq qila bilishlari va nomini ayta olishlari
kerak.
Nomerlash metodikasi natural sonlar va nol haqidagi ma'lumotlarni o'nlik, yuzlik,
minglik, ko'p xonali sonlar konsentirlari bo'yicha kiritishni nazarda tutadi.
Birinchi prezidentimiz I.Karimov 2004-2008 yillarda halq ta'limini isloh qilish
to'g'risidagi ko'rsatmasida, ayniqsa, bosh lang'ich ta'limga e'tibor berish, uni malakali
o'qituvchilar bilan ta'minlash zarurligini eslatib, boshlangich ta'lim halq ta'limining
poydevori, ya'ni asosi, deb aytgan edi.
Shuning uchun boshlangich ta'limning dasturini, darsliklarini va ish tartiblarini qayta
ko'rib chiqish zarurligi kelib chiqadi. Ayniqsa, boshlangich ta'lim predmetlari ichida
matematikani o'qitish asosiy o'rin tutadi. Matematika dasturi o'z ichiga avvalo natural
sonlar bilan to'rt arifmetik amal bajarishni oladi. Bu matematikaning yadrosini tashkil
qiladi. Shu bilan birga algebra va geometriyaning asosiy tushunchalari, asosiy
miqdorlar va kasr sonlar metodikasi kiritilgan, ular arifmetik amallar bilan zaruriy
o'rinda qo'shib o'qitiladi.
2 . 10 ICHIDA NOMERLASH METODIKASI
"O'nlik" mavzusida sonlarni nomerlash, tayyorgarlik davri.
Birinchi sinfga kelgan bolalar turli joylardan va turlicha matematik tayyorgarlikka ega
bo'ladi. Bolalar bog'chasi yoki ba'zi oilalarda tayyorgarligi bor bolalar 1-10 gacha
sonlarni o'qish, sanash, teskari sanash, yozish malakalariga ega bo'ladilar. Ammo,
mutlaqo tayyorgarlikka ega bo'l magan bolalar ham keladilar. Shuning uchun dastlab
o'qituvchining vazifasi 1-sinfga kelgan bolalarning tayyorgarligini individual aniqlashdir.
Bu ish o'qish boshlanguncha yoki birinchi haftadayoq amalga oshirilishi kerak.
Aniqlashda quyidagi taxminiy savollar bo'lishi mumkin:
1. Sanashni bilasizmi? Sanang-chi?
2. Doiracha, cho'p,bayroqchalarni sanang-chi?
3. Stolda qancha qalam bo'lsa, shuncha bayroqcha oling?
4. Qaysi doirachalar ko'p? Qizillarimi, ko'klarimi?
5. Tartib bilan qo'yilgan narsalarni tartib bilan sanang.

6. 5-1, 8-2, 4-3 kabi savollar.
Tayyorgarlik davrining (6-7 mashg'ulot) asosiy vazifasi nomerlashni o'rganishga
o'tish uchun zarur bo'ladigan bilimlar, malakalar va ko'nikmalarni aniqlash.
1-sinfning 1- mavzusi 1-o'nlik sonlarini nomerlashdan iborat. Bunda bolalar sanoq
malakasini hosil qilish, 1-10 ta son haqida tasavvur shakllantirish, sonlar qatorini hosil
qilish kabi ishlarni bajarish kerak. 10 ichida nomerlashda o'qituvchining vazifasi
bolalarda sanash malakalarini shakllantirish va 1-10 sonlar kesmasida natural
qatorning tuzilishini ochib berishi va bu asosda natural ketma-ketlikning hadi sifatida
ta'riflashdan iborat.
Nomerlashni bilish natijasida o'quvchilar quyidagilarga erishadilar:
1. 1 dan 10 gacha sonlar ketma-ketligini yaxshi o'zlash tirish.
2. Narsalarni sanashni va sanash tartibi ko'rsatilganda har bir narsaning tartib
nomerini aytib bera olishi.
3. Sonlarning 1 dan 10 gacha har bir son qanday hosil bo'lishi (1 ni qo'shish yoki 1 ni
ayirish bilan).
4. Raqamlarni o'qiy olishlari va har bir raqamga mos keladigan narsalar to'plamini
mos keltirishi.
5. Sonlarning katta, kichik, tengliklarini bilish.
6. 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 sonlarini bir necha qo'shiluvchilardan iborat qilib yoza
olishni.
7. Doira, kvadrat, uchburchakni bir-biridan farq qila bilishlari va nomini ayta olishlari
kerak.
O'quvchilarni nol raqami bilan tanishtirish.
Bu vazifalardan kelib chiqib mavzuni o'rganish rejasi tuzuladi. Natural raqamlar
tartibi o'quvchilarda bu qatorning hosil bo'lish tushunchalarini ongli o'zlashtirishiga
imkon beradi. Shunga e'tibor qilish kerakki har gal avvalgi o'tilgan raqamlar qatori
qayta ko'rib chiqiladi va o'rganilayotgan yangi raqam lar ilgarigi tartibni davomi
ekanligiga diqqat qaratiladi.
Natural qatordagi o'rganilayotgan har bir yangi raqam ko'rgazmali material bilan
tushuntiriladi, so'ngra, yig'indi va ayirma belgilari bilan yozib ko'rsatiladi. Bu bilan
qo'shish va ayirish amallarini o'rganishga zamin hozirlanadi.
Birinchi o'nlik ustida ishlashda uch bosqich ajratib turiladi:
1) Tayyorgarlik davri,
2) Nomerlashni o'rganish,
3) Arifmetik amallar (qo'shish va ayirish)
Tayyorgarlik davrining asosiy vazifasi – bolalarning bilim, o'quv malakalarini
sistemalashtirish va to'ldirish, nomerlashni o'rganishga o'tishda zarur bo'ladigan bilim -
larni egallashlariga sharoitlar yaratish, birinchi sinfga kelgan bolalarning matematik
tayyorgarligini o'rganish.
10 ICHIDA MASHG'ULOTLAR O'TKAZISH METODIKASINING UMUMIY MASALALARI
I. 1-sinfda matematika bilan shug'ullanishning asosiy o'quv-tarbiyaviy vazifalari

1 - sinf programmasi bundan keyingi ta'lim asoslanadigan muhim bilimlar, malakalar
va ko'nikmalarni tarkib toptirishni nazarda tutadi. 1-sinfda son, sanoq, qo'shish va
ayirish amallari haqidagi tasavvurlar tarkib topishi, sonlar qatori ongli o'zlashtirilishi
kerak (bolalar qatordagi har bir son qanday hosil bo'lishini o'zlashtirishlari, sonlarni
taq- qoslashni o'rganib olishlari kerak). qo'shish va ayirish usullarini ongli
o'zlashtirishga alohida e'tibor berilishi kerak.
Nihoyat, 1-sinfda o'qitishning natijasi 10 ichida son larni qo'shish jadvalini, shu sonlar
tarkibining tegishli hollarini ayirishni ongli va puxta o'zlashtirishni hamda bu
o'zlashtirishni avtomatizmgacha etkazishdan iborat bo'lishi kerak. Bolalar 3+6=9
ekanini, 9 bu 4 va 5 ekanini, 9-6=3, chunki 9 bu 3 va 6 ekanini og'zaki bilishlari kerak.
Bundan tashqari, bolalar 20 ichida predmetlarni sanay oladigan, 0 dan 20 gacha
bo'lgan sonlarni o'qiy oladigan va yoza oladigan, ularning o'nliklar va birliklardan iborat
tarkiblarini bilishlari (12- bu 1 o'nlik va 2 birlikdan iborat ekanini, 1 o'nlik va 7 birlik bu
17 ekanini bilishlari) kerak, 20 ichida qo'shish va ayirishga doir misollarni (10 + 6, 13 - 3,
16 - 10) yecha oladigan bo'lishlari kerak.
Bundan tashqari, bolalar yig'indini, qoldiqni topishga doir, berilgan sonni bir necha
birlik orttirish yoki kamayti- rishga doir masalalarni yechishni o'rganib olishlari kerak.
Butun yil davomida bolalarning fazoviy tasavvurlarini aniqlash va kengaytirishga doir,
ularning «ortiq», «kam», «o'shancha» munosabatlarini tushunishlarini aniqlash va
kengaytirishga doir, predmetlar uzunliklarini (oldin istal- gan uzunlikdagi o'lchov
poloskasi, so'ngra uzunligi 1 san- timetr bo'lgan poloska yordamida) o'lchash bilan
bog'liq bo'lgan, kesma uzunligini (butun santimetrlarda) chizg'ich bilan o'lchash va
berilgan uzunlikdagi kesmani chizish bilan bog'liq bo'lgan amaliy malakalarni
shakllantirish bo'yicha sistematik ish olib boriladi. O'qituvchi har doim shuni esda
tutishi kerakki, bolalarning hayotiy tajribalariga doimo asoslanilgandagina, sistemali
ravishda uni boyitil- gandagina o'quv vazifalari hal qilinishi mumkin, shu sababli
bolalarda nutq, xotira va tafakkurning rivojlanishi haqida g'amxo'rlik qilish kerak.
Bolalarning umumiy rivojlanishi uchun har bir darsda, imkoniyatga qarab, predmetlar
grup- pasini, ayrim predmetlarni kuzatish, ularning klassifikat- siyasi, bolalar
xotiralarining mashqi bilan bog'liq bo'lgan ish o'tkazilishi kerak. Bunda bolalarga eslab
qolishni osonlashtiruvchi usullarni o'rgatish muhimdir. Masalan, qo'shish jadvalini
o'rganishda bir xil sonlarni qo'shish (4 + 4, 5 + 5 va hokazo), natijalarini eslab qolish
4+5, 5+6 va boshqa qo'shish hollarini eslab qolishga yordam beradi.
Shu vaqtning o'zida programmaning ko'pgina masala- larini o'zlashtirish bolaning u
yoki bu amalni ongli bajari- shini talab qiladi. Masalan, bir gruppadagi predmetlarni
bolalar oldin bir tartibda, keyin boshqa tartibda sanab, sanoq natijasi sanashning
qanday tartibda bajarilishiga bog'liq emas ekan, degan xulosaga keladilar. Shuningdek,
amaliy kuzatishlar natijasida bolalar predmetning tartib nomeri har doim sanashning
qanday tartibda bajarilishiga bog'liq ekaniga ishonch hosil qiladilar va hokazo.
Ko'pgina kuzatishlar natijasida hisoblashlarni oson- lashtirishga yordam beradigan
materialdan o'qituvchi o'quvchilarning kuchlari yetadigan umumlashtirishlar qi- lishda
foydalanishi kerak. Masalan, bolalar 4 + 5, 5 + 4 ko'rinishdagi misollar juftlarini kuzatib
va taqqoslab, yig'indi sonlarning qo'shilish tartibiga bog'liq emas, degan xulosa

chiqaradilar va yig'indining bu xossasidan kichik songa katta sonni qo'shish hollarida
foydalanadilar (2 + 7, 1+9 va hokazo).
Olti yoshli bolalar bilan ishlovchi o'qituvchi har doim o'z oldida turgan umumiy
tarbiyaviy maqsadlarni unutmasligi kerak. Bolalarning bilish qobiliyatlarini (birinchi
navbatda ularning tafakkur va nutqini) rivojlantirish muhim masala bo'lib, bolalar bilan
bajariladigan o'quv va tarbiya ish- larining mazmuni ham, metodlari ham bu masalaga
bo'ysundirilgan bo'lsagina muvaffaqiyatli hal qilinadi. Matematika mashg'ulotlari
uchun bunday topshiriqlarni tanlash katta ahamiyatga ega. Bu mashg'ulotlar
bolalardan mustaqil kuzatishlar o'tkazishni, qaralayotgan hodisalarni, predmetlarni, o'z
harakatlarini va shu singarilarni taq qoslash, tavsiflashlarni talab qiladi. Bolalarning
nutqi o'qituvchining savollariga javob berishdangina iborat bo'lmasdan, unda kerakli
so'z va ifodalarni o'z ichiga olgan hikoyani ravon tasvirlashi muhimdir (masalan,
predmetlarning xossalarini o'rganishda, xususan, ularning ranglarini farq qilishga
o'rgatishda, rangning nomini, atrof tevarakdagi predmetlarning ranglarini aytishdan
tashqari o'quvchilarga o'zlari biladigan mevalar va sabzavotlar haqida gapirib berishni,
bunda ularning ranglarini aytishni taklif qilish mumkin va hokazo). Matematika
darslarida beriladigan topshiriq va mashqlarning mazmunida bolalarga tanish kitob,
ertak va multfilmlarning qahramonlari qat- nashsa maqsadga muvofiq bo'ladi. Butun
mashg'ulotni ona tili va boshqa predmetlar mashg'ulotlarida olingan bilimlar,
malakalarni hisobga olgan va ularga asoslangan holda olib borish kerak.
Muhim tarbiyaviy masalalardan biri bolalarda kol- lektivda yashash va o'qish uchun
zarur elementar bilimlar, malakalar va ko'nikmalarni tarkib toptirishdan iboratdir. Bu
jihatdan har xil tashkil qilinadigan o'quv va o'yin faoliyatlari orqali tajriba katta
ahamiyatga ega.
Shunday qilib, ta'lim, tarbiya va rivojlantirish vazifalari bir butun kompleks tarzda hal
qilinadi. Bunda har xil ta'lim metodlaridan va darsda ish tashkil qilishning mos
formalaridan foydalanish katta ahamiyatga ega.
II. Mashg'ulotlar metodikasi va mashg'ulotlarni tashkil qilish
Olti yoshliklar bilan ishlashda asosiy talab darsda bolalarning faoliyatlarini, eng
avvalo, aqliy faoliyatlari- ni maksimal darajada rivojlantirishdan iborat. Darsda bunday
bolalarga etti yoshli bolalarga qaraganda ko'proq erkinlik berishga yo'l qo'yiladi. Undan
tashqari bolalar ning darsga bo'lgan qiziqishlarini orttirish uchun darsdagi ishni shunday
tashkil qilish kerakki, unda har bir o'quvchi aktiv ishtirok etsin, darsda ko'proq o'quvchi
chaqirilsin. Masalan, o'qituvchi sanoqni o'rgatishda Qodir, Sattor, Anvar, Oydin,
Nodirani doskaga chaqiradi va o'tirgan bolalardan so'raydi: «Men nechta o'quvchini
chaqirdim? tekshiramiz: Qodir, mening oldimga kel.. Sen birinchi bo'lasan, undan keyin
Sattor turadi. Sen sanoqda nechan- chi bo'lasan?... hammamiz burilamiz. Kim birinchi
bo'lib qoldi? Kim ikkinchi? va hokazo. Oxirgisi beshinchi bo'ldi, hammasi qancha bo'ldi?
Beshinchi Qodir, O'tkir. Qancha qoldiq? Endi kim baland ekanini qaraymiz: Valimi yoki
Sattormi, Ilhommi yoki Vohidmi, Nigorami yoki Lolami» va hokazo.
Darsda matematika mashg'ulotlariga qiziqish uyg'otu- vchi musobaqa elementlarini
o'z ichiga olgan didaktik o'yinlarga ko'proq o'rin berish kerak. Bular boshlang'ich
maktabda matematika o'qitish tajribasidan ma'lum bo'lgan didaktik o'yinlar («Jim»,

«Zinapoya», «Estafeta») bo'lishi mumkin, bu o'yinlarni o'ynashda sinfjamoasi odatda
ikkita guruhga bo'linadi yoki ikki o'quvchi tomonidan o'ynala- di. Bunday o'yinlarni
shunday tashkil qilish muhimki, bolalar ba'zan «o'qituvchi» rolida bo'lib qolishsin, ya'ni
to'g'ri bajarilganlikni tekshiradigan bo'lishsin yoki o'zlari topshiriqlar berishsin (bolalar
o'yin paytida rollari bilan almashinib tursin).
O'yinlarda «yutib chiqish» usulidan foydalanish muhimdir. Masalan, «Javobida 8
chiqadigan ikki sonni qo'shishga doir misol tuzing» ifodasi o'rniga bolalar topshiriqni
qiziqish bilan qabul qilishlari uchun «D + P yozuvda qaysi kartochkalar aylantirib
qo'yilganini toping» deyish mumkin. O'quvchilarni ko'proq faollashtirishga, butun
e'tiborni safarbar qilishga ko'pchilik o'qituvchilar foydalanadigan usul - o'quvchilar
sevadigan ertak qahramonlarini «jalb qilish» usuli katta ahamiyatga egadir. Masalan: «
Yunoncha misollar yechayotgan edi, u bitta misolni yecha olmadi... U sizlardan yordam
so'rab keldi. Unga yordam bering... Bilmasvoy har doimgidek hamma narsani
chalkashtirib yubordi. U uchga ikkini qo'shib, 4 chiqardi. Uning xatosini tuzating» va
shu singarilar.
Bolalar o'z mohiyatiga ko'ra qiziqarli bo'lgan maxsus tanlangan mantiqiy mashqlarni
katta qiziqish bilan tahlil qila oladilar. Darslik (kursning har xil temalariga
bag'ishlangan) sahifalarida ham shu mashqlarga bag'ishlangan maxsus ikki tutash ichki
betlarda (razvorotlarda) bu xildagi bir qator mashqlar berilgan.
Mantiqiy mashqlar, o'yinlar, didaktik material bilan amaliy ishlar, bosma asosli
daftar bilan amaliy ishlar darsda nisbatan katta o'rin olishi kerak, ammo bular bilan bir
qatorda o'qitishning oddiy metodlaridan ham foydalaniladi, bu metodlar ham
qaralayotgan holda ma'lum xususiyatga ega. Masalan, 6 yoshliklar bilan ishlashda uzoq
tushuntirishlar bo'lmasligi kerak. Tushuntirish ko'pincha tayyorlovchi suhbat formasida
olib boriladi. Kitob bilan ishlash, odatda, o'qituvchi rahbarligida o'tadi, ammo yil
oxirigacha bolalarni kitob bo'yicha ba'zi topshiriqlarni mustaqil bajarishga o'rgatish
kerak (misollarni uncha qiyin bo'lmagan kichik matnli masalalarni yechish).
Olti yoshli bolalar bilan mashg'ulotlarni tashkil qilishning muhim talablaridan biri
shunday sharoit yaratishdan iboratki, bu sharoitda bolalar faoliyatlarining turi o'z
vaqtida almashtirilishi va bajarilayotgan topshiriqlarning xilma-xil bo'lishi ta'minlanishi
kerak (kuzatishlar, didaktik materiallar bilan amaliy ishlar, rasm solish, suhbatda
qatnashish, daftarda mustaqil ish bajarish, kitob bilan ishlash, sinfning og'zaki frontal
ishida qatnashish, darsning borishida o'yinli dam olish va shu singarilar).
Yangi materialni kiritishda darsni shunday tashkil qilish kerakki, unda ish doska
oldida o'qituvchi yoki chaqirilgan o'quvchi tomonidan bajariladigan har xil
namoyishlardan, har xil predmetlar bilan amaliy ishlar bajarishdan bosh- lanadi
(masalan, bolalar navbat bilan doska oldiga chiqishadi, tokchada turgan
o'yinchoqlardan olib juftlar hosil qilishadi), shundan keyin partada individual sanoq
materiallari bilan ish bajariladi, bunda o'yinning borishida o'qituvchi yordamga muhtoj
o'quvchilarga yordam beradi.
Bunday ish odatda kollektiv ravishda natijani tekshirish bilan tugaydi (masalan, kerak
bo'lib qolganda topshiriqni bajarish usulini tushuntirish bilan).

Shundan keyin kitob bilan ishlash o'qituvchi rahbar- ligida boshlanadi, undan keyin
esa boshqa sanoq ma teriallari bilan yana amaliy ishlar bajarishga o'tiladi (masalan,
masalalar tuzish uchun ko'rsatmali rasmlardan foydalaniladi). Bundan keyin esa
o'qituvchi doskada tushuntirgani bo'yicha daftarda mustaqil ish bajariladi.
Darsning borishida, o'qituvchining xohishiga qarab, bolalarda charchash alomatlari
sezishi bilanoq, jismoniy tarbiya o'tkazish foydalidir, darsga bolalarning kayfiyatini
ko'taruvchi, masalan, hazil masalalar, qiziqarli, yorqin, g'alati rasmlar, j advallar va shu
singari qiziqarli elementlarni kiritish foydalidir. Shu xildagi ba'zi materiallar darslik
sahifalarida berilgan.
Ta'limning o'quv, tarbiyaviy rivojlantirish vazifalari ni hal qilishga mashg'ulotlarning
butun sistemasi bilan, ya'ni kuzatishlar, har xil didaktik materiallardan foydalanib
amaliy ishlar o'tkazish, darslik, bosma asosli daftar bilan ishlash va shu singarilar bilan
erishiladi. Bunda asosiy qo'llanma darslik hisoblanadi. Darslik bilan ishlash dars da
ozgina vaqtni olsada, ammo aynan shu kurs sistemasi- ning izchilligini aniqlaydi,
programma talablarini ochadi va aniqlashtiradi, kursning har bir masalasi qaysi
darajada qaralayotganini ular qanday ketma-ketlikda o'rganilishini ko'rsatadi.
Darslikni yaxshi bilish o'qituvchiga kursni rivojlantirish mantiqini (mazmunni, ishni
rejalashtirishni, ba'zan esa uni tashkil qilishni, shu bosqichda foydalanilishi maqsadga
muvofiq bo'lgan ko'rsatmalilik turlarini) tasavvur qila olishga yordam beradi.
Shu sababli darslik xususiyatlarini chuqur bilib olish kerak.
III. Darslikning asosiy xususiyatlari
1. Darslik dastur bo'yicha tuzilgan (har bir sahifa bir dars). Har bir sahifada yangi
darsda qaralishi kerak bo'lgan yangi materialgina berilgan bo'lmay, balki ilgari o'tilgan-
larga asoslangan material ham berilgandir. Bunda dars- lik mualliflari o'z oldilariga har
bir yangi masalani qarash uchun oldindan tayyorgarlik ko'rishni va sistemali ravishda
ilgari berilgan biletlarni rivojlantirish, chuqurlashtirish va mustahkamlashni,
shakllantirilayotgan bilim va malaka larni takomillashtirish hamda puxtalashni maqsad
qilib qo'yishgan. Lekin darslikda har qaysi darsga mo'ljallangan umumiy o'quv vazifasi
aniqlanmaydi, chunki darsda asosiy o'rinni namoyishlar, kuzatishlar, didaktik
materiallar bilan birga bosma asosli daftarlarda o'tkaziladigan amaliy ishlar egallashi
kerak. Bu ishlarning mazmuni darslikda aytiladi, ammo ularning soni va turini har bir
darsga tayyorgarlik ko'rishda bolalarning tayyorgarliklari, sinfning ish sur'ati va shu
singarilarni hisobga olgan holda o'qituvchi aniqlaydi.
Bunda «har bir sahifa bir dars» degan umumiy qoidadan chetga chiqishlar ham
bo'ladi. Masalan, qo'sh sahifalar (kitob «razvorotlari») deyarli hamma vaqt rasm
syujetlari bilan birlashtirilgan bo'ladi (masalan, «maktab», «o'yin xonasi», «o'yin
maydonchasi», «uy», «ko'cha», va shu singarilar), ko'pincha bu sahifalardagi rasmlar
berilgan o'quv materiali temasi bilan ham birlashtirilgan bo'ladi. O'qituvchi darslik
tuzilishining bu xususiyatidan foydalanar ekan, sinfda u yoki bu materialni o'rganishga
ikkita dars ajratish zarur emasligini, o'quvchilar bu masala bo'yicha yetarlicha orientir
ola bilishlarini ko'ra olsa, ikki sahifa materialidan bir darsda foydalanishi mumkin. Yoki
agar o'qituvchi kitobning biror-bir razvoroti bo'yicha (masalan, 6-7, 8-9, 16-17 betlar va
hokazo) 2 ta dars o'tganidan keyin qaralayotgan materialda yana to'xtalish zaruratini

ko'rsa, u osongina darslikning shu sahifalari materiallaridan foydalanib, yana 1 ta
mustahkamlash darsini o'tkazishi mumkin. O'zaro bog'liq masalalar, savollar,
topshiriqlarning darslik ilovasi sahifalariga joylashtirilishi ularni taqqoslashni
osonlashtiradi.
2. Kitobning yangi material bilan tanishtirish va mustahkamlash sistemasini
aniqlovchi ilovalardan tashqari, darslikka o'z matematik mazmuniga ko'ra qiziqarli yoki
musobaqa, ba'zida esa didaktik o'yinlar o'tkazish imkonini beruvchi asosiy materialni
o'z ichiga olgan 18 ta (36 sahifa) ilova - qo'sh sahifa kiritilgan.
Kitobga kiritilgan ilovalarning asosiy vazifasi o'til ganlarni mustahkamlashdan iborat.
Ulardan har xil foyda lanish mumkin: ba'zan mavzu (qism mavzu) bo'yicha
mustahkamlash darslarida foydalanadi, ba'zan esa bu ilo valarning ayrim mashqlari
o'tilayotgan istalgan darsga kiritilishi mumkin. Qaralayotgan muammolarning
ba'zilarida berilgan qiziqarli mashqlar va o'yinlarning mazmunidan o'qituvchi namuna
sifatida foydalanishi mum kin, ulardan foydalanib, o'qituvchi yil davomidagi darslarga
mo'ljallangan shunday topshiriqlar va mashqlarni osongina tuzishi mumkin. Kitobning
tarbiyalovchi ahamiyatini kuchaytiruvchi bu sahifalarining muhim xususiyati shun-
daki, ularning ko'pchiligi umumxalq bayramlari-21- mart, Yangi yil, 8 Mart va shu
singarilarga bag'ishlangan. Buni unutmaslik kerak va tegishli materialni o'z vaqtida,
tegishli sanalarga bog'lab o'rganish kerak.
Qarab chiqilgan muammoli topshiriq o'quvchilarning yosh xususiyatlariga mos
kelibgina qolmay, balki ular bilan ishlashni har xillashtirish bilan birga matematika
mashg'ulotlariga qiziqish uyg'otadi. Shu bilan birga har qanday holda ham bu
razvorotlarga ermak deb qaramaslik kerak, ular darslikning boshqa sahifalari kabi
matematik mazmun bilan boyitilgan, o'quv vazifalariga moslashtirilgan.
Darslikning ilovalarida berilgan topshiriqlar, savollar, mantiqiy harakterdagi
mashqlar materialidan bolalar bilan o'tkaziladigan darsdan tashqari ishlarda ham,
ertaliklar tayyorlashda va hokazolarda ham foydalanish mumkin.
3. Kitobda butun o'quv materialini berish xususiyatlari olti yoshli bolalarning yosh
xususiyatlari va ularning o'qitishga tayyorgarlik darajalarini hisobga olish zarurati
kitobda butun o'quv materialini berish bilan tushuntiriladi. Uning sahifalariga matnli
material ancha keyin kiritilgan, shu sababli kitobning deyarli butun mazmuni unda har
xil rasmlar va matematik yozuvlar yordamida beriladi, bu yozuvlar bolalarning sonlar
va amallar, tegishli raqamlar va ishoralar (belgilar) bilan tanishtirilishiga qarab sekin-
asta kiritiladi va qiyinlashtirib boriladi.
Darslikda har xil rasmlar berilgan: o'yin xonasi, uy, maktab, oila, ko'cha, ko'cha
harakati qoidalari va shu singarilar. Mazmunli rasmlar bo'yicha qisqa suhbatlar
o'tkazish kerak, bunda matematikaga doir savollar harakterini o'ylab ko'rish maqsadga
muvofiqdir. Bunday savollar darsni jonlantiradi, bolalarga o'z fikrlarini aytish, nimaning
rasmi ishlanganini ko'rish imkonini beradi.
Ba'zan amaliy ish tashkil qilish uchun didaktik material tayyorlash zarur bo'ladi. Agar
darslik rasmida biror ko'r- satma-qo'llanma (masalan, raqamli kartochkalar, chizg'ich
va hokazo) tasvirlangan bo'lsa, darsga tayyorlanishda o'qituvchi shunday
qo'llanmalardan foydalanishni nazarda tutishi kerak; agar katakli qog'ozda yozuv yoki

rasm namu- nalari berilgan bo'lsa, daftarda shunga mos ish bajarishni o'ylab ko'rish
zarur. Qo'sh rasmlar predmetlarni, rasmlarni taqqoslashga doir ishlar o'tkazish
kerakligini bildiradi.
Har doim rasmni shu rasm bilan birga keladigan mate matik yozuvga mos keltirish
kerak, chunki bu yozuv rasmning vazifasini ochib ko'rsatadi. Buni darslikning bir
sahifasi namunasida ko'rsatamiz. Bolalarni 7 soni 7 raqami bilan tanishtirishga
bag'ishlangan 40- betda yuqoridagi mazmunli rasm ostida ikkita 6+1=7, 7-1=6 yozuvi
turibdi. Bu rasm oldingi songa 1 ni qo'shish bilan 7 sonini hosil qilishni (oldingi son 6 ni
7 dan 1 ni ayirish bilan hosil qilishni) qarashga mo'ljallanganligini bildiradi. Sonlar hosil
bo'lishini syujetli rasmlar bilan tushuntirishdan maqsad matematikaning hayot bilan
bog'liqligini, mate matik jarayonlarning turmushda sodir bo'lishini ko'rsatish- dan
iboratdir. Bu holda rasm bo'yicha masala tuzish talab qilinmaydi.
Darslikda o'lchash bilan bog'liq bo'lgan amaliy ish tashkil qilishni talab qiladigan
rasmlar ham bor (masalan, 41 va boshqa betlarga qarang). Bolaning o'zi o'lchash
poloskalari, keyinroq esa chizg'ich bilan ishlamasa, unga o'lchash g'oyasi tushunarli
bo'lmaydi.
Darslik ishda ma'lum metodik bosqichlarni belgilaydi. Masalan, darslik masalalar
ustida ishlashda sekin-asta to'la ko'rsatmalilikdan (bolalar hamma predmetlarni sanay
oladigan bo'lganda) noto'la (masalada berilganlardan biri son shaklida, boshqasi esa
rasm shaklida berilganda, ikkala berilganlar son shaklida ifodalanganda)
ko'rsatmalilikka o'tishni rejalashtiradi. Bu masalalar yechishda predmetlarni qayta
sanashdan qo'shib sanashga o'tishni bildiradi (bola 3 raqami yozilgan bir quti konfetni
va 2 ta alohida konfetni ko'radi, u 3 deydi va hisobni davom ettiradi «to'rt», «besh»,
«hammasi 5 ta konfet»).
Qayta sanashdan qo'shib sanashga o'tish masalalar yechishdagina emas, shu bilan
birga misollar yechishda ham sodir bo'ladi. Bolalar qo'shish va ayirishni sonlar qatoriga
asoslanib bajarishadi.
Oldin maxsus o'rganish namunasi bo'lgan raqamlar va belgilar endi sekin-asta
ko'rsatma materiali bo'lib qoladi. Yozuv amal bajarish uchun tayanch bo'lib qoladi.
Masalan, qo'shishda sonlarning o'rinlarini almashtirish usuli o'rganilgandan keyin
darslikda ushbu ko'rinishdagi yozuv taklif qilinadi:
4 + 6 = 10, 6 + 4 = 10
Ishlanayotgan misolning tagiga chiziq chizib qo'yilgan, uning ostida esa «yordamchi»
misol berilgan bo'lib, bolalar bu misoldan foydalanib va o'rganilgan usulni qo'llab,
birinchi misolni yechishlari mumkin.
4. Boshlang'ich maktab uchun mo'ljallangan hamma matematika darsliklari kabi olti
yoshli bolalarning 1-sinfiga mo'ljallangan darslik kursini maqsadga muvofiq tanlangan
masalalar va savollar ochib beradi. O'qituvchi mashqlar sistemasining hammasini
butunicha tasavvur qila olishi, ularning kursdagi va har bir darsdagi o'rnini ko'ra olishi
muhimdir. Bu mashqlar ichida hisoblash ko'nikmalarini puxtalashga yo'naltirilgan
mashqlar katta o'rin oladi.

Shu bilan birga hisoblashga oid mashqlarni tanlash taqqoslashlar, kuzatishlar
o'tkazish, umumlashtirishlar qilish imkonini ochadi. Masalan, 46 - betda misollar
berilgan:
9 + 1, 8-1, 3 + 2, 10-1, 8+1, 5-3.
Ulardan ba'zilari (II ustun) sonlar qatori xossalarini qarashga material beradi, boshqa
ba'zilari esa qo'shish bilan ayirish orasidagi o'zaro bog'lanishlarni tushunishga
tayyorlaydi. O'qituvchi darsda og'zaki ishlash uchun shunga o'xshash mashqlar tuzishi
mumkin.
Darslik bolalar oladigan bilimlarni sistemaga solish va umumlashtirishni nazarda
tutadi. Masalan, 2 ni qanday hosil qilish (2 - bu 1 va 1), 3 ni qanday hosil qilish (3 - bu 2
va 1) ni bolalar birinchi darsdan boshlaboq ko'rsatma materialda qaraydilar.
9 + 1, 10 - 1 ko'rinishdagi qo'shish va ayirish hollarini qarashda bolalar bilimlari
sistemaga solinadi va umumlashtiriladi, bunda ko'rsatmalilik formasi ularni
sistemalashtirish imkonini beradi: ish oldin syujetli rasmga tayanib bajariladi, keyin esa
sekin-asta abstrakt materialga (kubchalarga, doirachalarga) o'tish amalga oshiriladi
yoki bir necha dars davomida bolalar 3 sonini qo'shish (ayirish) usulini o'rganishadi,
shundan keyin esa umumlashtiruvchi ish bajariladi, 3 sonini qo'shish va ayirishga doir
jadval tuziladi va o'rganiladi; jadvaldagi qo'shish va ayirishga doir misollar qatorasiga
yechiladi, oralatib yechiladi, ikkitalab yechiladi va hokazo.
Darslikning ko'pgina mashqlariga bir marta emas, ko'p martalab murojaat qilish
mumkin. Masalan, qo'shish va sonlar tarkibiga oid jadvallardan tegishli hollarni
(natijani topish mumkin) eslab qolish bosqichida ham, jadvalni bilganlikni tekshirish
uchun ham (agar o'qituvchi chap ustun yoki yuqori satrni berkitsa: 7 - bu 4 va necha? 6
- bu 5 va necha? yoki 3 va 5, 3 va 4 nimaga teng? va hokazo) foydalaniladi.
5. Darslikda bolalarni matnli arifmetik masalalarni yechishga o'rgatishga
yo'naltirilgan tobora qiyinlashib boruvchi har xil mashqlar sistemasi katta o'rin oladi.
Ammo bu «matnli» masalalar darslikda oldin matn bilan emas (hali bolalar o'qishni
bilmaganliklari tufayli), balki rasmlar bilan ifodalangan. O'qitish muvaffaqiyatli bo'lishi
uchun bu rasmlarning vazifalari va ularning xususiyatlarini yaxshi tasavvur qilish
muhimdir. Shu munosabat bilan eng oldin shuni ta'kidlash lozimki, har qanday holda
ham birinchi vaqtlarda rasmlardan matnini o'qituvchining o'zi aytadigan masalalarga
oid rasmlar tariqasida foydalanish kerak. Bu holda rasm bolalarga masala mazmunini
o'z- lashtirishga yordam beradi va uni yechishda ko'rsatmali tayanch bo'ladi. Bolalarni
rasmlarga qarab mustaqil masalalar tuzishga jalb qilish o'qitishning navbatdagi
bosqichlarida, bunga ular yyetarlicha tayyor bo'lganlaridan keyingina mumkin bo'ladi.
Darslikdagi rasmlar masalalar ustida ishlashning ma'lum metodikasini aks ettiradi, bu
ishning asosiy bosqichlarini belgilab beradi: to'la predmet ko'rsatmalilikdan (berilganlar
predmetlarning mos grup- palari ko'rinishida tasvirlangan va masala savoliga pred -
metlarni sanash bilan javob olinadigan bo'lganda) noto'la predmet ko'rsatmalilikka
(predmetlar gruppasi ko'rinishida faqat bir ma'lumot tasvirlanganda, ikkinchisi esa son
bilan berilganda darslikning boshqa rasmlariga qarang) sekin- asta o'tiladi. Bu holda
javob oddiy sanash bilan olinmaydi, balki yechishda berilgan sondan foydalanish
malakasi talab qilinadi. Nihoyat, ko'rsatmalilik masala mazmunini, uning formulasini

tushunishga yordam beruvchi illyustrasiya bo'lib qoladi, masalani yechish uchun esa
sonlar bilan amallar bajarishga to'g'ri keladi (darslikning boshqa bet- lariga qarang).
Darslikdagi rasmlarning bu va boshqa xususiyatlarini bolalar ishlarini tashkil qilib va
boshqarib, hisobga olish zarur.
Quyida darslarga oid tavsiyalarda masalalar ustida ishlash metodikasi haqida
to'laroq fikr yuritiladi.
IV. Daftar bilan ishlash
Sinfda ishlashda darslik bilan bir qatorda bosma asosli daftar asosiy qo'llanma
hisoblanadi. Daftarda berilgan mashqlar darslik materialini tarkiban to'ldiradi.
Mazmuniga ko'ra u darslik bilan uzviy bog'langan, har bir darsning konkret vazifalariga
erishishga yordam beradi va shu bilan bir vaqtda o'quvchi faoliyatiga xilma-xillik
kiritadi, bunda u o'quvchiga rasm solish, chala ishlangan rasmni chizib tugatish,
bo'yash, chiziqlar bilan birlashtirish, o'rash va shu singari imkoniyatlarni beradi. Bu bola
qo'lini raqamlarni yozishga yaxshi tayyorgarlik bo'lib xizmat qiladi.
Shuni qayd qilamizki, 6 yoshli bolalar qo'llarining mayda mushaklari 7 yoshli
bolalarnikiga qaraganda bo'shroq rivojlangan, harakat koordinatsiyalari darajasi
pastroq. Bu xususiyatlarni bolalarni raqamlar yozishga o'rgatish va boshqa matematik
yozuvlarni bajarishga o'rgatishda hisobga olmasdan bo'lmaydi. Mana shularni hisobga
olib, bosma asosli daftarlarda kataklar kattaroq qilib chizilgan, bu daftarlar kataklari
odatdagi o'quvchilar daftaridagiga qaraganda 1,5 marta katta (7 x 7mm). Daftarda
raqamlarni yozishga uzoq vaqt tayyorgarlik ko'rish ishi nazarda tutilgan, bolalar oldin
rasmlarni bo'yab, belgilangan kontur bilan o'rab chiqishni mashq qiladilar. Shundan
keyin katakli qog'ozda ishlashga tayyorgarlik boshlanadi, satrni, ustunni ajratishga
yordam beruvchi mashqlar beriladi nihoyat, punktir bilan belgilash chiziqlarini,
jiyaklarni, yozuv namunalarini o'rab chiqishga oid ko'p sondagi, mashqlar berilgan.
Shunday tayyorgarliklardan keyingina raqamlarni mustaqil yozish kiritiladi, so'ngra
misollar va masalalar yechimlarining yozuvlari ham kiritiladi.
Har gal daftarda navbatdagi topshiriqni bajarishdan oldin bolalar uni qanday
bajarishlari kerakligini albatta ko'rsatish kerak (nimadan boshlash kerak, qaysi yo'na-
lishda harakat qilish lozim, u yoki bu figura yoki raqamni o'rashda qalamni uzish kerak
yoki kerakmasligi va shu singarilar). Bularning hammasini doskada ko'rsatish kerak,
shundan keyin o'quvchilar o'qituvchi tushun- tirishlarini takrorlashadi, qo'llariga qalam
(ruchka) olib, o'z daftarlarida bajarishlari kerak bo'ladigan harakat yo'nalishlarini
«havoda» ko'rsatadilar, shundan keyingina mustaqil ishga kirishadilar.
Daftarning bir sahifasida asosan 3 ta darsga material berilgan, ya'ni darslikning uch
sahifasi bo'yicha ishlashga mos keladi (nomerlari daftar sahifasining o'ng yuqori
burchagida keltirilgan).
Daftarda joylashtirilgan va aniq darsga mo'ljallangan materialni o'quvchilar bilan
to'la bajarish kerak.
Daftarda mustaqil ishlar bilan bir qatorda odatda, har bir mashg'ulotda har xil
didaktik materiallar bilan bajariladigan amaliy ishlar o'z o'rnini topishi kerak.
Predmetlar plastmassadan qilingan kichkina o'yinchoqlar: sabzichalar, bodringchalar,
olmalar va shu singarilar yig'masi, har xil o'lchamli va rangli geometrik shakllar

(doirachalar, uchburchaklar, kvadratlar) sanoq cho'plari va boshqa didaktik materiallar
bo'lishi mumkin. Bu didaktik materiallardan foydalanish metodikasi haqida kursning
asosiy masalalarini qarashda mufassal gapiriladi. Darsga tayyorlanishda o'qituvchi
bunday mashqlar sonini aniqlashda matematika darsi birinchi sinfda vaqt bo'yicha 3 ta
taxminan teng bosqichga bo'linishini hisobga olishi kerak: har xil didaktik materiallar
bilan amalni ish taxminan 10 minut, darslik bo'yicha ishlash taxminan 10 minut va
nihoyat, daftar bo'yicha ishlash - bu ham taxminan 10 minut. Zaruratiga qarab darsda
bir yoki ikki fizminutlar o'tkaziladi.
V. Yo'l davomida ishni rejalashtirish haqida
Yo'l davomida ish istiqbolini yorqin tasavvur qilish uchun oldindan o'quv
materialining choraklar bo'yicha taxminiy taqsimlanishi bilan tanishish muhimdir.
Birinchi o`nlikni o`rganishda narsalarni sanash, 1-10 sonlarining nomlarini,
ketma-ketligi, belgilanishini, sonlarni taqqoslashning turli usullarini (predmetlarning
mos to’plamlari ustida amallar bajarish asosida va taqqoslanayotgan sonlarning
qatorida egallangan o`rni bo`yicha sonlarning tarkiblarini) o`zlashtirib olish nazarda
tutiladi.
O`quvchilarda o`qitishning dastlabki vaqtlaridayoq ba'zi muhim
umumlashtirishlar shakllanadi, masalan natural qatoridagi har bir navbatdagi son
qanday hosil bo`lishi aniqlanadi, qatorning ixtiyoriy soni bilan undan oldin keladigan va
keyin keladigan sonlar orasidagi munosabatlar o`rnatiladi va h k.
O`nlik ichida sonlarni o`rganishda nol soni bilan ham tanishiladi. Bunda nol
bo`sh to`plam xarakteristikasi sifatida kiritiladi. Amaldagi dasturga asosan ikkinchi
o`nlik alohida konsentrga ajratilmaydi. Ammo, 100 lik ichida nomerlashni o`rganishda 1
sinf matematika darsligida oldin 11-20, so`ngra 21-100 ichida nomerlash qaraladi.
Sonlarni nomerlashni o`rganishda 2-o`nlikni o`rganish sonlarning o`nli tarkibini va
raqamlarning o`rin-qiymati prinsipini yaxshi o`zlashtirishga yordam beradi, o`quvchilar
uchun yangi bilimni shakllantiradi, ya'ni sanoq birligi sifatida o`nlik tushunchasini
shakllantiradi.
Shu bilan birga sonlarni og`zaki va yozma nomerlash, shu sonlarning o`nli tarkibi
o`rganiladi. Sonlarning natural ketma-ketligi va o`nli tarkibini bilganlik asosida 13-1, 17-
1, 10-3, 16-6, 19-10 ko`rinishdagi qo`shish va ayrish hollari qaraladi.
Sonlarni 1000 va ko`p xonali sonlar ichida nomerlashni o`rganishda yuzlik, minglik
tushunchalari bilan tanishadilar, yangi sanoq birliklari hosil bo`lish prinsipini, sinf
tushunchalarini o`zlashtiriladi.
Uncha katta bo`lmagan sonlar o`quvchilarda matematik tushunchalarni o`zlashtirish
uchun yaxshi sharoitlar yaratadi. Bolalar bog`chalari va tayyorlov sinflarida sonlarni va
arifmetik amallarni o`rganish bilan bog`liq bo`lgan bir qator masalalarni qaraladi:
- 10 ichida sanash ko`nikmalarini o`zlashtirish;
- tartib va sanoq sonlar birliklari tarkibi;
- sonning ikkita kichik sondan iborat tarkibi;
- qo`shni sonlar orasidagi munosabatlar;
- to`g`ri va teskari sanoq;…

10 ichida sanash sanashni egallash asosi chunki boshqa xona birliklari ham xuddi oddiy
birlar kabi sanaladi. Birinchi o`nlik sonlarning nomlari va belgilanishi boshqa istalgan
ko`p xonali sonni o`qish va belgilash uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Shu sababli
o`qituvchining birinchi navbatdagi vazifasi 1-sinfga kelgan bolalarning matematik
tayyorgarligi darajalarini aniqlashdan iborat. Bunday tekshirishni bolalarni maktabga
qabul qilish vaqtida, yoki dastlabki mashg`ulotlar davomida amalga oshirish mumkin.
Bilimlarni tekshirishda atmosfera samimiy bo`lishi kerak.
Bolalarning bilimlarini va malakalarini aniqlash uchun quyidagicha ish olib borish
lozim.
1. Sen sanay olasanmi? Sanachi.
2. Bu doirachalarni sana. Doirachalar qancha (7-9ta).
3. Stolda nechta qalam bo`lsa, chap qo`lingga shuncha qalam ol. (4-7 dona).
4. Qaysi doirachalar ko`p: qizillarmi yoki ko`klarmi (6 ta qizil, 7 ta kichik ko`k doiracha).
5. Rasmga qara («Sholg`om» ertagi) va kuchukcha oldida mushukdan keyin, nevara
bilan mushuk orasida nimalar (kimlar) turibdi?
Tekshirishning borishida bolalar geometrik figuralarni taniy olishlari va farq qila
olishlarini, sodda misol va masalalarni yecha olishlarini aniqlash maqsadga muvofiq.
Birinchi o`nlik sonlarni o`rganishda tayyorgarlik davri va raqamlari haqida sonlar bilan
tanishtirish davri ajratiladi.
Tayyorgarlik davrining asosiy vazifasi o`nlik ichida nomerlashda zarur bo`ladigan
bilimlar, malakalar va ko`nikmalarni aniqlash, ularni to`ldirish va sistemalashtirishdan
iborat.
Tayyorgarlik davri mashqlari quyidagicha ko`rinishda bo`lishi mumkin.
1. Predmetlar, tovush va harakatlarni sanash.
Birinchi mashqlar sinfda mavjud bo`lgan predmetlar, eshik, deraza, parta, stol, stul, bir
qatordagi bolalar… kabilarni sanashga doir bo`ladi. Shundan keyin qo`lga olib, surib
sanash uchun mayda predmetlardan foydalanish zarur. Har bir o`quvchida 20 tadan
sanoq cho`pi bo`lsa, sanashni tashkil qilish oson bo`ladi.
Bundan tashqari sanash uchun predmet rasmlardan, darslik boshidagi
sahifalarda berilgan rasmlardan foydalanish foydali. Shu bilan birga bolalarni
tovushlarni sanash bo`yicha va harakatlarni (qadam) sanash bo`yicha ham mashq
qildirish kerak.
Sanash jarayonida bolalarni «qancha» so`zi bilan savollar ho`yishga mashq
qildirish muhimdir, bunda sanoqda oxirgi aytilgan son sanalayotgan predmetlar
«qancha» deb qo`yilgan savolga javob bo`lishini tushuntirish kerak. Shuningdek,
predmetlarni o`ngdan chapga yoki chapdan o`ngga, pastdan yuhoriga, yuhoridan
pastga qarab sanaganda sanoq natijasi o`zgarmasligi, asosan ulardan birortasini ikki
marta qoldirmasdan sanamaslik va qoldirmasdan sanash kerakligini o`rgatish lozim.
Predmetlarni sanashga bag`ishlangan darslarda ikkitalab, uchtalab, beshtalab …
sanashga ham o`rgatish kerak.
2. Ikkita to`plamni ularni hosil qilingan elementlarining soni bo`yicha taqqoslash va
tenglashtirish.

Mashqlar bajarishda katta, ortiq, ko`p, kichik, kam, oz, shuncha, teng
munosabatlarining ma'nosi bo`lishi kerak. Bunda narsalar guruhlarini taqqoslashga doir
amaliy mashqlarga ko`proq e'tibor berish kerak.
M: a) Stol ustiga bir nechta doiracha qo`ying. Doirachalarni sanamasdan turib,
shuncha kvadrat qo`ying. Buni qanday bajarish mumkin?
b) Paketda yong`oqlar va konfetlar bor. Undagi yong`oq yoki konfetlar ko`pligini
qanday bilish mumkin?
Predmetlarning rasmda tasvirlangan ikki to`plamini taqqoslashda juftlar hosil
bo`lishi imkoniyatini ko`rsatish yaxshi natija beradi. Bunda ustiga qo`yib juftlar hosil
qilib bo`lmaydi. Shuning uchun taqqoslanayotgan to`plamlarning elementlari orasida
ularni bog`lovchi chiziqlardan foydalanib, moslik o`rnatish usulini o`rgatish foydali.
Savol: 1) Sanoqdan foydalanmasdan, 1 yoki 2 rasmda predmetlar ko’pligini qanday
bilsa bo’ladi?
2) Qaysi rasmda uchburchaklar ko’p?
Predmetlarning ikki to`plamini taqqoslash malakasini hosil qilishda o`quvchilarni
to`plamlarning biridan predmetlar ikkinchisiga qaraganda qancha ortiq yoki kam
ekanini aniqlashga va shu asosida ikki to`plamdagi predmetlar sonini tenglab (kamini
qo`shish yoki ortiqchasini olish bilan) masalani ikki usul bilan yechishga o`rgatish kerak.
-Qaysi geometrik figuralar ko`p va qancha ko`p?
-Figuralar teng bo`lishi uchun nima qilish kerak?
Bunday mashqlar qo`shish va ayrish amallari mazmunini yechishga tayyorgarlik
bo`lib xizmat qiladi, tenglik, tengsizlik, sonlarni taqqoslash tushunchalarini tarkib
toptirish imkonini beradi, o`quvchilarning matematik nutqlarini rivojlantiradi.
3. Tartib munosabatlari va sonlarning tartib qiymatlari.
O`nlik ichida sonlarni o`rganishda «oldida», «keyin», «orasida» kabi tartib
munosabatlarini ham o`rganish zarur. M: sinfda bolalarni saf qilib: Sodiqdan oldin,
keyin kim turibdi? Sodiq bilan Lola orasida kim turibdi? kabi mashqlar bajariladi.
Sonlarning tartib qiymatlarini qarashda, uning predmetlarni nomerlashda, ya'ni
shu predmet qaralayotgan predmetlar qatorida tartib bo`yicha nechanchi o`rinni
egalab turganini aniqlashga asosiy e'tibor qaratiladi. M: qizil doira sanoq bo`yicha
nechanchi? yoki predmetlar bir, ikki, uch…deb nomerlashni taklif qilish mumkin.
4.Qo`shish va ayrish amallarini o`rganishga tayyorlash.
Qo`shish va ayrish amallarini o`rganishga tayyorlash maqsadida ikki to`plamni
birlashtirish va qismini ajratishga doir mashqlar bajarish kerak.
M: 1) Partaga 3 ta uchburchak va 2 ta kvadrat qo`ying. Ularni yaqinlashtiring,
hammasi qancha bo`lganini aniqlang.
2) Daftardan 5 ta katakni o`rang, oxirgi katakni bo`yang. Nechta bo`yalmagan
katak qoldi?
5. Raqamlarni yozishga tayyorlash.
O`rganilayotgan sonlar dastlab bosma raqamlar bilan o`rgatiladi. (belgilanadi),
ular katakni taxtachada narsalarning tegishli to`plami ro`parasiga qo`yiladi. Dasturda 1
sinf uchun matematikadan dastlabki mavzu birinchi o`nlik sonlarni nomerlashdan
iborat. Bu mavzuni o`rganishdan maqsad bolalarda sanoq malakasini hosil qilish, ularda

birinchi 10 ta son haqida tasavvur shakllantirish, son va uning nomi raqamlar
yordamida bosma va yozma belgilanishi orasida moslik o`rnatish malakasini tarkib
toptirishdan, o`quvchilarni sonlar qatorining ba'zi xossalari, sonlarning tarkibi bilan
tanishtirishdan iborat.
M: 3 soni: 3 ta kvadrat. 3 ta olma, 3 ta stul… deb aytish mumkin. Buni, 3 sonini raqam
bilan 3 deb belgilash mumkin.
Yozma raqamlarni tanishtirishda, raqamlarni yozish namunasini doskada ko`rsatish
kerak.
O`quvchilar raqamlarni havoda chizib, yoki namuna bo`yicha chizib, ko`l harakati
yo`nalishini o`zlashtiradilar. So`ngra sonlarning hosil qilinishi o`rganiladi. Birinchi
o`nlikning har bir soni o`zidan oldingi songa birni qo`shish va o`zidan keyingi sondan
birni ayrish bilan hosil qilinadi. Sonlarning ikki qo`shiluvchidan tashkil topishi
o`rganiladi. (3=1+2, 3=2+1).
Sonlarning natural qatordagi o`rnini o`rganishda bunda mashqlar bajarish kerak.
- Sanoqda 3 (5)… sonidan keyin keladigan sonni ayting.
- 4 va 6 sonlari orasida keladigan sonni ayting…
Natural qatorning ketma-ket sonlarini taqqoslash yoki qo`shni sonlar orasidagi
munosabatlarni o`rganish, dastlab to`plamlarni taqqoslashga tayangan holda
bajariladi. Predmetlar soni raqami bilan, sonlar orasidagi munosabat «>», «<», «=»
bilan belgilanadi.
O`quvchilar, qaralayotgan son o`zidan oldin keladigan sonlardan katta, keyin keladigan
sonlardan kichik ekanini o`zlashtirib olishi kerak. 2>1 –ikki birdan katta. 1<2-bir ikkidan
kichik. O`quvchilar diqatini belgilarning uchi kichik songa qaratilgan bo`lishiga, va «>»,
< belgili yozuv chapdan o`ngga qarab o`qishiga qaratish kerak.
Misollar: - 3g’4, 6g’5, 7g’7, sonlarni taqqoslang.
<3; 6> ; 5= ; 5+1> tushirib qo`yilgan sonni toping.
5<6; 8<7…. noto`g`ri yozuvni toping.
Qarab chiqilgan asosiy masalalar har bir son bilan tanishishda o`rganiladi. Ammo, 1-5
sonlarini o`rganish 6-10 sonlarni o`rganish metodikasidan farq qiladigan xususiyatlari
mavjud.
1. 1-5 sonlarini o`rganishda tanish sonlar qatorida har gal bittadan son qo`shila boradi,
ikkinchi beshlik sonlarni o`rganishda esa sonlarning qatoriga birdaniga sonlar jufti
qo`shiladi;
(1,2,3,4,5,6,7; 1,2,3,4,5,6,7,8,9; 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10;)
2. 1-5 sonlari narsalar va tasvirlar bilan o`rganiladi. Shundan keyin kattaroq sonlar
(6-10) bilan tanishtirishda predmet ko`rsatmaslikdan asta-sekin abstrakt shaklga
o`tishni amalga oshirish kerak. Jumladan «sonli zinapoyacha» dan va Santimetrli shkala
tushirilgan chizg`ichdan foydalanish mumkin.
Bunda sonlar o`z kattaliklari bo`yicha tartiblangan ekanligicha o`quvchilar
ishonch hosil qiladilar.
3. 2-5 sonlarining tarkibini ikki qo`shiluvchidan iboratligi eslab qolish talab qilinadi.
6-10 sonlariga nisbatan esa bu sonlarning tarkibini yoddan bilish talab qilinmaydi.
Sababi, bunga juda oz soat ajratilgan. Lekin «qo`shish va ayirish» ni o`rganishda davom

ettiriladi. 1-10 sonlari bilan tanishgandan keyin 0 (nol) raqami bilan tanishadilar. Nol
to`g`risidagi tushunchani predmetlarni bittalab kamaytirib, bitta ham narsa
qolmaguncha sanashga doir mashqlarni bajarish orqali hosil qiladilar. So`ngra nol
sonini raqam bilan belgilash qaratiladi. Shundan keyin 0 va 1 taqqoslashdan va 0<1
ekani o`rganiladi. O`quvchilarni 0 (nol) soni 1 dan oldinda turadi, degan xulosaga
olib kelinadi. Shu yerda chizg`ichdagi belgilangan birinchi raqam Nega 1 emas, balki 0
nol ekanini tushuntirish maqsadga muvofiq.
Shunday qilib o`ng ichida sonlarni nomerlashni o`rganish natijasida o`quvchilar
quyidagi bilimlar, malakalar va ko`nikmalarni egallab olishlari kerak.
1. 1-10 sonlari va ketma-ketligini puxta o`zlashtirish, ularni o`qish, yozish.
2. Har qaysi sonning sonlar qatoridagi «o`rni» ni bilish.
3. Sonlarni taqqoslashni va «>, <, =» belgilardan foydalanib, tegishli yozuvlarni ishonch
bilan amalga oshirish.
4. Sonlar tarkibini eslab qolish. (bilish).
3. 100 ICHIDA NOMERLASH METODIKASI
Mavzuni o'rganish masalalari:
1. O'quvchilarni yangi sanoq birligi o'nliklar bilan tanishtirish.
2. Xonalar bo'yicha tushuncha, ikki xonali sonlar ikkita raqamdan, birlik va o'nlikdan
iboratligini, bitta o'nlik esa o'nta birlikdan iboratligini o'rgatish.
3. 46 sonidagi ikkita raqam bir sonni bildirishini tushuntirish
4. Raqamlar xonasini bilganlikka asoslangan holda qo'shish va ayirish ko'nikmalarini
shakllantirish.
5. Ikki xonali sonlarni bilganlikka asoslanib yangi o'lchov birliklari uzunlik ( ds.m. )
haqida tushuncha berish.
6. 100 ichida sonlarni nomerlashni o'rgatishda pred metlarni bittalab va huruhlab
sanashga o'rgatish:
7. 100 ichida sonlarni o'qish va yozishga o'rgatish xona birliklari bilan tanishtirish.
Nomerlashni o'rgatish ikki bosqichga ajratiladi:
11-20 sonlarni nomerlash va 21-100 sonlarni nomerlash.
10 dan katta sonlarni yozma nomerlash sanoqda birliklarni o'nli guruhlashga va
raqamlarning o'rin qiy- matlari prinsipini qo'llanishga asoslangan: o'ngdan chapga
qarab sanalganda birliklar birinchi o'ringa, o'nliklar ikkinchi o'ringa yoziladi. 20 ichida
sonlarni nomerlashga doir bilim va malakalarni mustahkamlash bo'yicha ish davomida
o'quvchilar bir xonali son va ikki xonali son terminlari («Bir xonali son» va «Ikki xonali
son» terminlarini o'quvchilar o'zlashtirishlari, ularni tushunishini va o'z nutqlarida
ulardan foydalana olishni o'rganishlari kerak) bilan tanishadilar.O'quvchilarga quyidagi
ko'rinishdagi topshiriqlarni berish yo'li bilan bu terminlardan tez-tez foydalanish kerak:
1) Quyidagi sonlar qatoridan bir xonali va ikki xonali sonlarni alohida-alohida ajratib
yozing: 1, 11, 7,9, 12, 14, 10, 13, 15, 6, 19
2) 6 ta bir xonali ixtiyoriy son yozing va har birini 10 ta orttiring. Ularni o'qing?.
3) 1 va 2 raqamlari yordamida avval bir xonali, so'ngra ikki xonali sonlarni yozing.
4) Faqat 2 raqamidan foydalanib bir xonali va ikki xonali son yozing.

Bu topshiriqni bajarishda o'quvchilarning e'tiborini 22 sonini yozish uchun bitta 2
raqamining o'zidan ikki marta foydalanilgan, ammo bu son bir xil ikkita belgi
yordamida yozilganligiga qaratish kerak.
O'quvchilarni 20 ichida, so'ngra 100 ichida sonlarni o'rganishda avval tayyorgarlik
bosqichi olib borilib so'ngra og'zaki nomerlash va yozma nomerlash amalga oshiriladi.
20 ichida sonlarni nomerlashga doir bilim va malakalarni mustahkamlash davomida
o'quvchilar bir xonali son va ikki xonali son terminlari bilan tanishadilar. Masalan: 3, 8,
10, 12, 17, 20.
Nomerlash jarayonida 11-20 sonlarini hosil bo'lishi didaktik materiallar bilan
mustahkamlanadi.
1. Sonlar kassasidan 10 ta birlik oling va buni boshqacha qanday aytish mumkin?
( bitta o'nlik)
2. O'n ikki sonida nechta o'nlik va nechta birlik bor?
3. Sanoq cho'plar yordamida 15 ta cho'pni ajrating, 10 ta cho'pni alohida o'nlik qilib
bog'lang, bu nechta o'nlik va nechata birlik bo'lishini biling:
4. Uzunligi 13 ta bo'lgan qatorni chizing, 10 ta katakni bo'yang. Nechata katak
bo'yalgan?
5. Bir o'nlik va beshta cho'p oling - hammasi qancha bo'ldi?
6. Qanday son bir o'nlik va 9 birlikdan iborat?
100 ichida sonlarni nomerlashni o'rganishda o'qituv chining vazifasi bolalarni
quyidagilarni o'rgatishdan iborat.
1. Predmetlarni bittalab, o'ntalab, va yuztalab gruppalarga birlashtirib yozish.
2. 100 ichida sonlarni o'qish va yozishni hamda ularning natural qatorida kelish
tartibini bilish.
3. Sonlarni yuzliklardan, o'nliklardan va birliklardan hosil qila olish ( ya'ni sonlarning
o'nli tarkibini bilish)
4. O'ngdan chapga hisoblaganda birliklar (xona birliklari) o'nliklar (2-xona) yuzliklar
(3-xona) qaysi o'ringa yozilishini aniqlash.
5. Sonni (ikki va uch xonali) xona qo'shiluvchilarining yig'indisi shaklida ifodalash va
berilgan sonda istalgan xona birligining umumiy sonini topish.
1- topshiriq.Birinchi sinf darsligidan :
a) o'quvchilar nomerlashni o'zlashtirishini tekshirishga oid mashqlar tanlang.
b) ikki xonali sonlarni o'qish va yozish malakasini shakllantiradigan mashqlar tuzing.
2- topshiriq.Yuz ichida nomerlash jarayonida uzunlik o'lchov birligi (dm)ni kiritish
qanaqa ahamiyatga ega ekanligini tushuntiring. Uzunliklarni o'lchashning yangi birligi -
detsimetr bilan tanishtirish, kesmalarni santimetr va desimetr bilan o'lchashga oid
mashqlar natijasida desimetr va santimetrlarda ifodalangan sonlar hosil bo'ladi,
ikkinchi o'nlik sonlarini nomerlashni o'zlashtirishga yordam beradi. Ikki xil o'lchov
birligi bilan o'lchash o'quvchilarga sonlarning o'nlik va birliklarda hosil bo'lishini
o'zlashtirishga yordam beradi: agar kesmaning uzunligi 1 dm va 5 sm bo'lsa, demak,
unga 1 o'nlik sm va 5 sm sig'adi, degan so'zdir.
3- topshiriq. o'quvchilar ikki xonali sonlar tarkibini o'rganishda beriladigan bilim,
hosil qilinadigan ko'nikma va malakalarga oid mashqlar tuzing. ( tanlang)

Birinchi xona birliklari, ikkinchi xona birliklari sonlarning o'nli tarkiblarini tahlil etish
jarayonida amaliy ravishda kiritiladi. Masalan, 35 sonida 3 o'nlik va 5 birlik bor
dyeyiladi yoki 35 soni birinchi xonaning 5 birligidan va 2-xonaning 3 birligidan tashkil
topgan. O'quvchilarning nomerlashga doir bilimlari keyinchalik 100 ichida qo'shish va
va ayirish amallarini o'rganish uchun zamin hozirlanadi.
100 ichida sonlarni nomerlash metodikasini o'rganish natijasida o'quvchilar quyidagi
ko'nikmalar, malakalarni egallab olishlari kerak:
1. 100 ichida nomerlashda sonlarning nomlarini o'zlashtirish, ular o'nliklardan va
birliklardan qanday hosil bo'lishini tushuntirish
2. Sanoqda sonlarning kelish tartibini bilish . Sonlarning natural ketma-ketligidagi
o'rinlarini bilganlikka asoslanib sonlarni taqqoslab olish. ( 45 katta 35 dan, chunki to'rt
o'nlik katta uch o'nlikdan ).
3. 100 ichida sonlarni yozish va o'qiy bilish
4. Natural ketma-ketlikni bilganlikka asoslanib sonlarni
(39+1, 50-1, 27+1, 27-1, 75-1 ..... ) ko'rinishdagi
qo'shish va ayirishni, sonlarni xona qo'shiluvchilarining yig'indisi bilan (68=60+8)
almashtirish malakasini egallab olish.
100 ichida sonlarni nomerlashni o`rganishda o`qituvchining vazifasi:
-o`quvchilarga predmetlarni bittalab va guruhlab sanashga o`rgatish;
-100 ichida sonlarni o`qish va yozishga o`rgatish;
-o`ngdan chapga hisoblaganda birliklar va o`nliklar qaysi o`ringa yozilishini
o`rgatish;
-u yoki bu xona birliklari yo`qligini qanday belgilashni ko`rsatish;
-birinchi va ikkinchi xona birliklari, xona soni, xona qo`shimchalarining yig`indisi,
bir xonali sonlar, ikki xonali sonlar kabi yangi tushuncha va terminlarni o`quvchilar
o`zlashtirib olishlariga erishish kerak.
11-20 va 21-100 sonlar bilan tanishtirish quyidagicha reja asosida amalga
oshiriladi;
-tayyorgarlik ishi
-og`zaki nomerlash
-yozma nomerlashni o`rganiladi.
11-20 sonlarni nomerlashni o`rganishdagi tayyorgarlik ishi «O`nlik» mavzusini
takrorlashda o`tkaziladi. Shu maqsadda narsalarni 10 dan oshirib sanashga doir
mashqlar (11,12…..) shuningdek narsalarni guruhlab sanash (juftlab) kiritiladi. Bunday
mashqlar o`quvchilarni birinchi o`nlik sonlaridan tashqari ham sonlar mavjud
ekanligiga, ularni ko`pligiga, ularni belgilash, atash, hosil bo`lish, qatorida kelish
tarkibida bolalarga tanish bo`lgan sonlar orasida ma'lum o`xshashlik borligiga
ishontiradi.
2 o`nlik sonlarni og`zaki nomerlashni o`rganishni 10 haqidagi tushunchani
shakllantirishdan boshlanadi. Bolalar cho`plardan 10 tadan qilib bog`lab, 10 ta bir bitta
unlikni hosil qilishini ko`radilar. So`ngra ular o`ntalik cho`plarni sanash mashqlarini,
o`nliklarni qo`shish va ayirishni bajaradilar (2o`n+3o`n=5o`n, 7o`n-3o`n, 4o`n-2o`n).

Shunday mashqlar asosida o`quvchilar o`nliklarni oddiy birliklar kabi sanash, qo`shish
va ayirish mumkin ekan, degan xulosa chiqarishadi.
So`ngra 11-20 sonlarining hosil bo`lishiga doir ishlar bajariladi.
Amaliy ish: 10 ta cho`pni sanang, sizda qancha cho`p borligini boshqacha qanday
atash mumkin? (1 o`nlik). Cho`plarni bog`lang, ustiga bitta cho`p qo`ying. Hammasi
qancha bo`ldi (11) 11 sonda nechta o`nlik va nechta birlik bor? Navbatdagi sonlar
ustida ishlash ham shunga o`xshash olib boriladi, bunda o`quvchilar 2-o`nlik sonlarining
o`nlik tarkibi va sanoqdagi tartibini o`zlashtiradilar.
Uzunliklarni o`lchashning yangi birligi - dm bilan tanishish, kesmalarni sm va dm
bilan o`lchashga oid mashqlar ikkinchi o`nlik sonlarni nomerlashni o`zlashtirishga
yordam beradi. Ikki xil o`lchov birligi bilan o`lchash o`quvchilarga sonlarning o`nlik va
birliklarda hosil bo`lishini o`zlashtirishga yordam beradi: agar kesmaning uzunligi 1 dm
3 sm bo`lsa, demak unga bir o`nlik sm va yana 3 sm sig`adi degan so`zdir.
Og`zaki nomerlashni o`rganishda,so`ngra yozma nomerlashda sonlarni xona
qo`shiluvchilariga ajratishga keltiriladigan qo`shish va ayirish hollari qaraladi. (10+7,18-
10, 15-5). 10 dan katta sonlarni yozma nomerlash sanoqda birliklarni o`nlik
guruhlashga va raqamlarning o`rin qiymatlari printsipini qo`llanishga asoslangan:
o’ngdan chapga qarab sanalganda birliklar birinchi o`ringa, o`nliklar ikkinchi o`ringa
yoziladi.
Yozma nomerlashni o`rganishda abak alohida ahamiyatlidir: bir bo`lak karton tik
chiziq bilan ikkiga bo`linadi, bu qismlarning har birga ikki qatordan cho`ntaklar
yopishtiriladi: yuqori qatorda cho`ntaklari cho`plar yoki boshqalarni qo`yish uchun,
pastki chuntak esa bosma raqamlar yozilgan kartochkalarni qo`yish uchun
mo`ljallangan. Yuqoridagi cho`ntaklarning o`ngdan birinchisiga sanoq cho`plari, ikkinchi
o`ringa esa cho`plarning o`ntalik dastalari qo`yiladi: pastki cho`ntaklarga esa raqamlar-
o`ngdan birinchisiga birliklar, ikkinchisiga o`nliklarni ifodalovchi raqamlar qo`yiladi.
Sonlarni yozish malakasini mustahkamlash uchun individual qo`llanmalarning
ustiga «o`nlik», «birlik»lar yozilgan xonalar jadvaldan, shuningdek ikki qator so`rilma
raqamlari bo`lgan jadvaldan foydalanish mumkin. Bunda og`zaki nomerlash ham
takrorlanadi.
11-20 sonlarni o`rganishda o`quvchilar bir xonali son, va ikki xonali son terminlari
bilan tanishtiriladi.
Topshiriqlar:
1. Ushbu sonlar qatoridan oldin bir xonali, keyin 2 xonali sonlarni yozig: 2, 13, 8, 17, 15,
6, 11.
2. 4 ta bir xonali sonlarni yozing va har bir sonni 10 ta orttiring, qanday sonlar qosil
bo`ladi?
3. 1 va 2 raqamlari yordamida oldin bir, keyin ikki xonali sonlarni yozing.
21-100 sonlarini nomerlashni o`rganish quyidagi tartibda amalga oshiriladi.
1. O`nliklar sanog`i, 10,20,30… sonlar hosil bo`lishi va atalishi.
2. Sonlarning o`nliklar va birliklardan hosil bo`lishi. Ikki xonali sonlarning o`nlik tarkibi,
100 ichida sonlarning natural ketma-ketligi.

3. Ikki xonali sonlarni yozma nomerlash, yozish, o`qish, birinchi va ikkinchi xona
birliklari.
4. Sonlarni nomerlashni bilishga asoslangan qo`shish va ayirish usullari (731), shuning
ikki xonali sonlarning o`nli tarkibini birganlik asosidagi qo`shish va ayirish usullari
(40+7, 68-8, 39-9…).
5. Ikki xonali sonni xona sonlarining yig`indisi bilan almashtirish. (73=70+3).
Demak, ko`rinib turibdiki, 21-100 va 11- 20 ichida sonlarni nomerlashni o`rganish
ko`pgina o`xshashliklarga ega ekan. Bunda xona va xona sonlarini tarkib toptirsh
yanglikdir. (Xona soni - biror xona birliklaridan iborat bo`lib, ular 9 ta dan ortmaydi; 100
ichida esa bu sonlar yo faqat birliklardan yoki faqat o`nliklardan tuzilgan sonlardan
iborat). I xona birliklari va II xona birliklari sonlarning o`nli tarkibini tahlil qilish
jarayonida ta'rifsiz, amaliy ravishda kiritiladi. Masalan: 46 sonda 4 o`nlik va 6 birlik bor
deyiladi. Buni boshqacha: 46 son I xonaning 6 birligi va II xonaning 4 birligidan tashkil
topgan deyish ham mumkin.
Xona soni tushunchasini egallab olish uchun o`quvchilar bilan 1, 2, 3…. 9, 10,
20…. 90 kabi xona sonlari yozilgan kartochkalar yasash foydali. Bu kartochkalar
yordamida istalgan ikki xonali sonni belgilash mumkin. Masalan: 7 soni yozilgan
kartochkani 10 sondagi birlik ustida qo`yib 17 sonini hosil qilinadi. Teskari topshiriqlar
ham berish mumkin: 42 va 24 qaysi xona sonlaridan tashkil topgan?
(42=40+2, 24=20+4)
50+7, 48-40, 37-7 kabi qo`shish va ayirish hollari uchun ham kartochkalarni qo`llash
mumkin.
Kartochkalar bilan bajariladigan bunday amaliy ishlar har qanday sonni xona
sonlarining yig`indisi shaklida tasvirlashdek muhim operatsiyani o`zlashtirib olishning
asosi bo`lib qoladi (67=60+7,…). Shuni aytib o`tish kerakki, bu bosqichda sonlar ikki
sonning yig`indisiga namunaga qarab almashtiriladi, xona qo`shiluvchilari termini keyin
kiritiladi. Bu bilimlar qo`shish va ayirishni o`rganishda mustahkamlanadi.
100 ichida sonlarni nomerlashni o`rganish natijasida o`quvchilar quyidagi bilim,
malaka va ko`nikmalarni egallab olishlari kerak:
1. 100 ichida sonlarning nomlarini o`zlashtirish; ular o`nlik va birliklardan qanday hosil
bo`lishini tushunish:
2. Sanoqda sonlarning kelish tartibini bilish; sonlarni taqqoslay olish:
3. 100 ichida sonlarni yozish va o`qiy olish; o`ngdan chapga sanalganda birlik va
o`nliklar qaysi o`ringa yozilishini o`zlashtirish.
4. Natural ketma-ketlikni bilganlik asosida sonlarni qo`shish va ayirishni bilish
(39+1,50-1…), shuningdek sonlarning o`nli tarkiblarini bilganlik asosida qo`shish va
ayirishni bilish (60+5, 85-5, 54-50…), sonlarni xona qo`shiluvchilarining yig`indisi bilan
almashtirish malakasini egallab olish kerak.
4. «MINGLIK» MAVZUSIDA SONLARNI NOMERLASHNI O`RGANISH METODIKASI.
1000 ichida sonlarni nomerlashni o'rganish natijasida o'quvchilar quyidagi bilimlar,
malakalar va ko'nikmalarni egallab olishlari kerak.
1. 1000 ichida sonlarning nomlarini bilish, sonlar qatoridagi har bir navbatdagi
sonning qanday hosil bo'lishini, har bir berilgan son bevosita o'zidan oldin keladigan

sondan qancha kattaligini va o'zidan bevosita keyin keladigan sondan qancha
kichikligini tushunish.
2. Har bir sonning sonlar qatoridagi o'rnini bilish.
3. Raqamlarning o'rin qiymatini bilgan holda sonlarni o'qiy va va yoza olish.
4. Sonlarning xona tarkiblarini bilganlikdan foydalanib, ikkita sonni ularning sonlar
qatoridagi olgan o'rinlari bo'yicha taqqoslay olish
5. Sonni uning xona qo'shiluvchilarining yig'indisi bilan almashtira olish.
6. Sonlarning natural ketma-ketligi va o'nli tarkibini bilganlik asosida sonlarni
qo'shish va ayira olish.
7. "Uch xonali son", "uchinchi xona birliklari" terminlarini bilish.
1000 ichida sonlarni nomerlashni o'rganishda o'qituvchining asosiy vazifasi
o'quvchilarni qo'yidagilarga o'rgatishdan iborat:
1) predmetlarni bittalab, o'ntalab va yuztalab gruppalarga birlashtirib sanash:
2) 1000 ichida sonlarni o'qish va yozish hamda ularning natural qatorda kelish
tartibini bilish:
3) sonlarni yuzliklardan, o'nliklardan va birliklardan hosil qilish ( ya'ni sonlarning
o'nli tarkibini bilish):
4) o'ngdan chapga hisoblaganda birliklar ( I xona birliklari), o'nliklar ( II xona
birliklari) va yuzliklar (III xona birliklari) qaysi o'ringa yozilishini aniqlash:
5) sonni (ikki xonali va uch xonali) xona qo'shi luvchilarining yig'indisi shaklida
ifodalash va berilgan sonda istalgan xona birligining umumiy sonini topish.
1000 ichida sonlarni og'zaki nomerlashga doirligini bir necha bosqichga ajratish
mumkin.
1. Tayyorlash ishi.
I. Biz bosqichning asosiy vazifasi 100 ichiga nomerlashiga doir materialdan 1000 ichida
sonlarni nomerlashga yordam beradigan ishlarni takrorlashdan iborat.
II. Avvalo o'quvchilarni yangi sanoq birligi -minglik bilan tanishtirish kerak. Bu
tanishtirishni ko'rsatmali qo'llanmalar yordamida amalga oshiriladi.
III. Og'zaki nomerlashni o'rganishda navbatdagi qa dam o'quvchilarni natural
qatorning 100 dan 1000 gacha bo'lgan sonlar bilan tanishtirish.
IV. Ishning navbatdagi bosqichida uch xonali sonlarning o'nli tarkiblarini,
yuzliklardan, o'nliklardan va birliklardan hosil bo'lishi.
V. Yirik birliklar bilan ifodalangan sonlarni maydaroq birliklar bilan ifodalangan
sonlar bilan almashtirish (ismli sonlar)
2. Yozma nomerlash. Ikki xonali yozma nomerlash qisman takrorlanib uch xonali
sonlarni yozma nomerlashga o'tiladi. "Son" va "raqam" terminlarining ma'nolari va
bular orasidagi farqlar; sonlarning yozilishida raqamlarning o'rin qiymati, shuningdek,
ikki xonali sonlarning xona tarkibi tahliliga oid bir necha mashqlar bajariladi.
O'quvchilarga sonlar kassasidan 0, 3,4, 10, 20, 70, 95, 100, 200, 500, 900, 999 sonlarni
olib necha xonali ekanligi tahlil qilinadi. Masalan 547 sonini hosil qilish uchun 500 soni
yozilgan va 40 soni yozilgan, 7 soni yozilgan ko'rgazmalar qator qilib doskaga tizib
quyiladi va sonlardagi nollar berkitilib ustiga 40 soni, bu sondagi nolni bekitib 7 soni
qo'yiladi, natijada 547 soni hosil bo'lishi tushuntiriladi.

Xulosa
2-sinfda sonlarni nomerlashni o‘rgatish metodikasi bosqichma-bosqich va tizimli
yondashuvni talab qiladi. Dars jarayonida vizual vositalar, o‘yin elementlari va amaliy
mashg‘ulotlardan foydalanish bolalarning qiziqishini oshiradi va bilimlarini
mustahkamlashga yordam beradi. Sonlarning tartibini tushunish, ularni taqqoslash va
yozish ko‘nikmalarini shakllantirish orqali o‘quvchilarning matematik savodxonligi
rivojlanadi. Shu sababli, individual va guruhiy ishlar orqali mavzuni mustahkamlashga
alohida e’tibor berish muhimdir. 2-sinfda sonlarni nomerlashni o‘rgatish metodikasi
o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda bosqichma-bosqich
o‘rganishni talab qiladi. Metodikaning asosiy maqsadi bolalarga sonlarning tartibini
tushuntirish, ularni to‘g‘ri nomerlash, taqqoslash va yozish ko‘nikmalarini
shakllantirishdir. O‘quvchilarning qiziqishini oshirish uchun dars jarayonida o‘yinlar,
vizual materiallar va amaliy mashg‘ulotlardan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi.
To‘g‘ri tashkil etilgan o‘quv jarayoni bolalarning matematik tafakkurini rivojlantiradi va
kelgusi mavzularni o‘zlashtirishga zamin yaratadi.
Adabiyotlardan foydalanish
1. Darslik va metodik qo‘llanmalar:
1. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi. “Matematika 2-sinf” darsligi –
Toshkent: “O‘qituvchi” nashriyoti.
2. A. Rasulov, N. Yuldasheva, S. Mahmudova. “Boshlang‘ich sinflarda matematika
o‘qitish metodikasi” – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2018.
3. G‘. Davletov, A. Jo‘rayev. “Boshlang‘ich sinflarda matematika ta’limi” – Toshkent:
“Sharq”, 2017.
2. O‘qituvchilar uchun uslubiy qo‘llanmalar:
4. Sh. Shermuhamedov. “Boshlang‘ich sinflarda matematik kompetensiyani
shakllantirish” – Toshkent: “Nashriyot”, 2020.
5. R. Xolmo‘minova. “Matematika fanini o‘qitishda innovatsion texnologiyalar” –
Toshkent: “Ilm-Ziyo”, 2019.
3. Ilmiy maqolalar va elektron resurslar:

6. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi veb-sayti: www.uzedu.uz
(http://www.uzedu.uz/)
7. Boshlang‘ich ta’lim metodikasi bo‘yicha ilmiy maqolalar joylashtirilgan platformalar:
www.ziyonet.uz, (http://www.ziyonet.uz/) www.edu.uz. (http://www.edu.uz/)
8. I. M. D’yakonov. “Matematika o‘qitish metodikasi” – Moskva: “Prosveshchenie”,
2016.

Sotib olish