2019 yildan boshlab joriy etilgan yangi soliq konsepsiyasining eng muhim - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	33.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	22 Сентябрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

2019 yildan boshlab joriy etilgan yangi soliq konsepsiyasining eng muhim

Купить

MUNDARIJA
KIRISH .............................................................................................................................................. 3
1. SOLIQ TUSHUNCHASI VA IQTISODIYOTDAGI AHAMIYATI ............................................................ 4
2. SOLIQ TIZIMINING ASOSIY TURLARI VA FUNKSIYALARI ............................................................... 7
3.O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING YANGI SOLIQ KONSEPSIYASI MAZMUNI ............................... 11
4.YANGI SOLIQ KONSEPSIYASINING ASOSIY G‘OYASI .................................................................... 15
5.YANGI SOLIQ KONSEPSIYASINING SAMARADORLIGI VA RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI ................ 19
XULOSA ......................................................................................................................................... 23
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................................................... 26
2

KIRISH
Bozor munosabatlariga asoslangan ochiq va raqobatbardosh iqtisodiyotning
shakllanishi va barqaror rivojlanishida davlatning fiskal siyosati, xususan soliq
tizimi muhim o‘rin tutadi. Soliq — davlat moliyaviy siyosatining eng asosiy
instrumenti bo‘lib, u davlat byudjetini shakllantirish, ijtimoiy tenglikni ta’minlash,
tadbirkorlik muhitini tartibga solish va milliy iqtisodiyotning ustuvor
yo‘nalishlarini qo‘llab-quvvatlash vositasi hisoblanadi.
Bugungi kunda globallashuv, raqamli iqtisodiyotning jadal rivojlanishi,
yashirin iqtisodiyotni qisqartirish, soliq bazasini kengaytirish va xalqaro
standartlarga moslashish zaruriyati soliq tizimida chuqur islohotlarni talab
qilmoqda. Aynan shu maqsadda O‘zbekiston Respublikasi tomonidan 2019-yildan
boshlab yangi soliq konsepsiyasi ishlab chiqildi va bosqichma-bosqich amaliyotga
tatbiq qilinmoqda.
Mazkur kurs ishida soliq tushunchasi va uning iqtisodiyotdagi o‘rni, soliq
tizimining asosiy turlari va funksiyalari, O‘zbekiston Respublikasida joriy etilgan
yangi soliq konsepsiyasi mazmuni, ushbu konsepsiyaning asosiy g‘oyalari,
ularning samaradorligi hamda kelajakdagi rivojlanish istiqbollari chuqur tahlil
etiladi. Shuningdek, statistik ma’lumotlar, xalqaro tajriba, ilmiy nazariyalar va real
amaliy natijalar asosida mavzuga yondashiladi.
Ishning dolzarbligi shundan iboratki, soliq tizimi har qanday davlatning
iqtisodiy barqarorligi va strategik taraqqiyotida asosiy mexanizmlardan biri
sanaladi. O‘zbekiston misolida olib borilgan islohotlar esa bu yo‘nalishda
erishilgan yutuqlar va hali yechimini kutayotgan muammolarni kompleks ko‘rib
chiqish imkonini beradi.
3

1. SOLIQ TUSHUNCHASI VA IQTISODIYOTDAGI AHAMIYATI
Soliq — bu jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan davlat byudjetiga
majburiy ravishda to‘lanadigan pul mablag‘i bo‘lib, u davlat tomonidan
belgilangan tartibda, belgilangan miqdorda va belgilangan muddatlarda undiriladi.
Soliq iqtisodiy kategoriya sifatida uzoq tarixga ega bo‘lib, jamiyatda davlatning
shakllanishi va uning vazifalarini bajarishi uchun zarur bo‘lgan moliyaviy asosni
yaratgan.
Soliqning iqtisodiy mohiyati
Iqtisodiy nazariyada soliqlar mulk va daromadlar qayta taqsimotining
muhim vositasi sifatida talqin qilinadi. Bu degani, soliq yordamida davlat ijtimoiy
tenglikni ta'minlash, iqtisodiyotdagi nomutanosiblikni yumshatish, resurslarni
qayta taqsimlash orqali iqtisodiy faollikni rag‘batlantirishga erishadi.
Soliqning iqtisodiyotdagi asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
1. Fiskal funksiya (moliyalashtirish funksiyasi) – davlat byudjetini
shakllantirish va unga zarur mablag‘larni to‘plash.
2. Taqsimlash funksiyasi – daromadlarni ijtimoiy qatlamlar orasida adolatli
taqsimlash.
3. Tartibga soluvchi funksiya – iqtisodiy faoliyatni stimulyatsiya qilish yoki
cheklash orqali davlat siyosatini amalga oshirish.
4. Nazorat funksiyasi – xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini moliyaviy
jihatdan nazorat qilish.
Soliq turlari va ularning iqtisodiyotga ta'siri
Soliqlar turli belgilarga ko‘ra tasniflanadi: bevosita va bilvosita soliq,
umumiy va maqsadli soliq, daromadga solinadigan soliq, iste’molga solinadigan
soliq va hokazo. Har bir tur iqtisodiyotga o‘ziga xos ta'sir ko‘rsatadi.
4

Bevosita soliq (masalan, daromad solig‘i, foyda solig‘i) – soliq to‘lovchining
daromadi yoki mol-mulkiga bevosita solinadi. U iqtisodiy tenglikni ta'minlashga
xizmat qiladi.
Bilvosita soliq (masalan, qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i) – mahsulot
va xizmatlar iste’molchilari tomonidan bilvosita tarzda to‘lanadi. U davlat byudjeti
tushumlarining asosiy qismini tashkil etadi, biroq iste’molchilar uchun narx
oshishiga olib kelishi mumkin.
Soliqning iqtisodiyotni tartibga solishdagi roli
Davlat soliq siyosati orqali quyidagi iqtisodiy maqsadlarga erishadi:
Ishsizlikni kamaytirish: ayrim imtiyozlar orqali ish o‘rinlari yaratishga
ko‘maklashadi.
Investitsiyalarni jalb qilish: qulay soliq rejimi orqali xorijiy va mahalliy
sarmoyadorlar rag‘batlantiriladi.
Inflatsiyani nazorat qilish: ma’lum hollarda soliq yukining oshirilishi pul
massasini kamaytirishga xizmat qiladi.
Iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish: imtiyozli soliqlar va soddalashtirilgan
tizimlar yordamida kichik biznes qo‘llab-quvvatlanadi.
O‘zbekiston iqtisodiyotida soliqning tutgan o‘rni
O‘zbekiston Respublikasida soliq siyosati bozor iqtisodiyoti sharoitlariga
moslashtirilgan holda shakllantirilgan. O‘zbekiston davlat byudjetining eng asosiy
daromad manbalaridan biri — bu soliq tushumlaridir. 2024-yil ma’lumotlariga
ko‘ra, respublika byudjet daromadlarining 75% dan ortig‘i soliq va yig‘imlar
hisobiga shakllangan. Jumladan:
Qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS) – 37.1%
Yuridik shaxslar daromad solig‘i – 18.5%
5

Jismoniy shaxslar daromad solig‘i – 12.2%
Aksiz solig‘i – 9.6%
Yer va mol-mulk soliqlari – 5.4%
Bu statistika shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekistonda soliq tizimi davlat moliya
siyosatining markazida turadi va iqtisodiy barqarorlikni ta'minlashda muhim vosita
hisoblanadi.
Soliq islohotlarining iqtisodiyotga ta’siri
So‘nggi yillarda O‘zbekiston soliq sohasida keng ko‘lamli islohotlarni
amalga oshirdi. Soliq stavkalari pasaytirilib, ularni hisoblash mexanizmlari
soddalashtirildi. 2019-yildan boshlab yuridik shaxslar uchun foyda solig‘i 14% dan
12% ga tushirildi, jismoniy shaxslar uchun daromad solig‘i esa 22.5% dan 12% ga
pasaytirildi. Bu esa iqtisodiy faollikni oshirish, yashirin iqtisodiyotni qisqartirish
va sarmoyalarni jalb etish uchun muhim turtki bo‘ldi.
Soliq — bu nafaqat davlat byudjeti daromadlarining asosi, balki iqtisodiy
siyosatni amalga oshirishdagi eng muhim vositalardan biridir. U orqali davlat
o‘zining fiskal, ijtimoiy va iqtisodiy funksiyalarini bajaradi. Iqtisodiyotni tartibga
solishda, investitsiya muhitini yaxshilashda, ijtimoiy adolatni ta'minlashda va
iqtisodiy barqarorlikni saqlashda soliqlarning ahamiyati beqiyosdir. Shu boisdan,
har qanday zamonaviy davlatda soliq tizimining to‘g‘ri tashkil etilishi va
rivojlanishi iqtisodiyotning sog‘lom ishlashini belgilovchi asosiy omillardandir. 1
1
G‘ulomov, R. (2021). Soliq va byudjet siyosati. Toshkent: O‘zbekiston moliya nashriyoti.
6

2. SOLIQ TIZIMINING ASOSIY TURLARI VA FUNKSIYALARI
Soliq tizimi — bu davlat tomonidan belgilangan soliq turlari, ularni undirish
usullari, soliq stavkalari, soliq organlari, qonunchilik me’yorlari hamda soliq
siyosatini amalga oshiruvchi institutlarning yagona majmuasidir. Soliq tizimi
davlatning moliyaviy-iqtisodiy siyosatida markaziy o‘rinni egallaydi va uning
rivojlanish darajasi bevosita mamlakat iqtisodiyotining barqarorligiga bog‘liqdir.
Soliq tizimining tarkibiy elementlari
Soliq tizimining asosini quyidagi elementlar tashkil etadi:
Soliq turlari (daromad solig‘i, QQS, aksiz solig‘i, mulk solig‘i, ekologik
soliq va boshqalar);
Soliq to‘lovchilari (jismoniy va yuridik shaxslar)
Soliq obyektlari (daromad, foyda, mulk, yer, iste’mol va boshqalar);
Soliq stavkalari (proportsional, progressiv, regressive);
Soliq imtiyozlari (ozod qilish, kamaytirish, kechiktirish);
Soliq yig‘uvchilar va nazoratchilar (Davlat soliq qo‘mitasi va uning hududiy
bo‘limlari).
Soliq turlarining asosiy klassifikatsiyasi
Soliq turlari turlicha mezonlarga ko‘ra tasniflanadi. Ularning eng muhim
tasnifi bu bevosita va bilvosita soliqlardir.
1. Bevosita soliqlar
Bu soliqlar daromad yoki mol-mulkka bevosita solinadi. Asosiy xususiyati
— to‘lovchi ularni to‘g‘ridan-to‘g‘ri davlatga to‘laydi.
Yuridik shaxslarning foyda solig‘i – kompaniya yoki tashkilotlarning sof
foydasiga solinadi.
7

Jismoniy shaxslar daromad solig‘i – aholining ish haqi yoki boshqa
daromadlariga solinadi.
Mulk solig‘i – yuridik yoki jismoniy shaxs egaligidagi ko‘chmas mulk,
transport vositalari uchun belgilanadi.
Yer solig‘i – yer uchastkalari uchun undiriladi.
2. Bilvosita soliqlar
Bu soliqlar tovar yoki xizmatlar narxi tarkibiga kiritiladi va iste’molchi
tomonidan bilmasdan to‘lanadi.
Qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS) – ishlab chiqarishning har bir bosqichida
yaratilgan qo‘shimcha qiymatga solinadi.
Aksiz soliqlari – alkogol, tamaki mahsulotlari, benzin, avtomobillar kabi
maxsus mahsulotlarga nisbatan qo‘llaniladi.
Import bojlari va yig‘imlar – chetdan olib kirilayotgan mahsulotlarga
solinadigan soliqlar.
2024-yil holatiga ko‘ra, O‘zbekiston byudjet daromadlarining asosiy qismini
bilvosita soliqlar, ayniqsa QQS (37.1%) tashkil etgan. Bu esa bilvosita soliqlarning
fiskal ahamiyatini ko‘rsatadi.
Soliq tizimining asosiy funksiyalari
Soliq tizimi nafaqat daromad yig‘ish mexanizmi, balki davlatning iqtisodiy
va ijtimoiy siyosatini amalga oshiruvchi kuchli vositadir. Uning asosiy funksiyalari
quyidagilar:
1. Fiskal (moliyaviy) funksiya
Bu funksiya soliq tizimining asosiy va eng muhim vazifasi hisoblanadi. U
davlat byudjeti uchun zarur bo‘lgan mablag‘larni to‘plash orqali amalga oshiriladi.
8

Davlat soliq orqali o‘zining barcha iqtisodiy, ijtimoiy va ma’muriy funksiyalarini
moliyalashtiradi.
2. Taqsimlovchi funksiya
Daromadlar va mulklarni qayta taqsimlash orqali jamiyatda ijtimoiy
tenglikni ta’minlashga xizmat qiladi. Yuqori daromadga ega bo‘lgan shaxslar
ko‘proq soliq to‘laydi (progressiv soliq), bu esa kambag‘al qatlamlarga subsidiya,
yordam va imtiyozlar ko‘rinishida qaytariladi.
3. Rag‘batlantiruvchi (stimulyatsiya qiluvchi) funksiya
Soliq siyosati orqali iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlari, eksportyorlar, kichik
biznes va innovatsion texnologiyalar rag‘batlantiriladi. Masalan, O‘zbekistonda IT
kompaniyalari va “Yashil energiya” loyihalari uchun soliq imtiyozlari mavjud.
4. Tartibga soluvchi funksiya
Bu funksiya orqali davlat ma’lum iqtisodiy jarayonlarni cheklaydi yoki
rag‘batlantiradi. Masalan, tamaki yoki alkogol mahsulotlariga yuqori aksiz
solinishi orqali ularning iste’moli cheklanadi. Shu bilan birga, kam ta’minlangan
aholiga mo‘ljallangan mahsulotlarga QQS stavkalari pasaytiriladi.
5. Nazorat funksiyasi
Soliq tizimi orqali iqtisodiy subyektlar faoliyatining shaffofligi ta'minlanadi.
Davlat soliq orqali daromadlarni yashirishga qarshi kurashadi, bu esa sog‘lom
raqobat muhitini shakllantiradi.
Soliq tizimi samaradorligining mezonlari
Samarali soliq tizimi quyidagi mezonlarga mos kelishi lozim:
Adolat – soliqlar to‘lovchining moliyaviy imkoniyatiga mos ravishda
belgilanishi lozim.
9

Oddiylik va tushunarlilik – soliq stavkalari va hisob-kitoblar
soddalashtirilgan bo‘lishi zarur.
Barqarorlik – soliqlar o‘zgaruvchan emas, uzoq muddatli rejalashtirishga
mos bo‘lishi kerak.
Yig‘im darajasi yuqoriligi – soliqdan bo‘yin tovlamaslik darajasi past,
tushum esa yuqori bo‘lishi lozim.
O‘zbekistonda soliq tizimi islohotlari
So‘nggi yillarda O‘zbekistonda soliq tizimi soddalashtirilib, bir nechta yangi
elementlar joriy qilindi. Misol uchun:
Soliq kodeksining yangi tahriri – 2020-yilda kuchga kirdi;
Elektron hisob-faktura tizimi – nazoratni kuchaytirish uchun;
Yagona soliq to‘lovlari – kichik biznesga yengillik yaratish maqsadida;
Kichik va o‘rta biznes uchun progressiv stavkalar – 1% dan 4% gacha.
Statistikaga ko‘ra, 2023-yil yakuniga qadar O‘zbekistonda soliq tushumlari
172.8 trillion so‘mni tashkil etgan bo‘lib, bu 2022-yilga nisbatan 15.7% o‘sishni
anglatadi. Bu esa soliq tizimining to‘g‘ri ishlashini va islohotlar samarasini
ko‘rsatadi. 2
2
Dovudov, U. (2022). Soliq siyosatining ijtimoiy va iqtisodiy barqarorlikka ta’siri. Tashkent: Yangi nashr.
10

3.O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING YANGI SOLIQ
KONSEPSIYASI MAZMUNI
So‘nggi yillarda O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimida tub islohotlar
amalga oshirilmoqda. Bu islohotlarning markazida 2019–2025-yillarga
mo‘ljallangan Yangi soliq konsepsiyasi turibdi. Ushbu konsepsiya mamlakatda
mavjud bo‘lgan soliq tizimini zamonaviy, shaffof, samarali va adolatli tizimga
aylantirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan.
Yangi soliq konsepsiyasi — bu faqatgina qonunchilikdagi o‘zgarish emas,
balki butun fiskal siyosat, soliq boshqaruvi va davlat-mulk munosabatlarining
yangi bosqichga o‘tishini bildiradi. Konsepsiya uch asosiy tamoyilni o‘zida
mujassam etgan:
iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish;
soliq yuki va tartib-taomillarini soddalashtirish;
soliq to‘lovchilarga xizmat ko‘rsatish sifatini oshirish.
Soliq siyosatining liberallashuvi
Yangi soliq konsepsiyasining asosiy yo‘nalishlaridan biri bu — soliq
siyosatini liberallashtirish, ya’ni tadbirkorlar uchun soliq yukini kamaytirish va
ular ustidan ortiqcha ma’muriy bosimni bartaraf etishdir.
Avvalgi yillarda soliq tizimi ko‘p hollarda murakkab, noaniq va salbiy
oqibatlarga olib keluvchi elementlarga ega edi. Masalan, korxonalar ko‘p turdagi
soliqlar bilan yuzlashar, ularning ayrimlari bir-birini takrorlardi. 2019-yilda qabul
qilingan yangi Soliq kodeksi ushbu muammolarning barchasini bartaraf qilishga
qaratilgan bo‘lib, soliqlar sonini kamaytirish, stavkalarni soddalashtirish va yagona
to‘lov tizimiga o‘tishni nazarda tutdi.
11

Masalan, ilgari yuridik shaxslar uchun foyda solig‘i stavkasi 14% bo‘lgan
bo‘lsa, hozirda bu stavka 12% etib belgilanmoqda. Bu esa tadbirkorlik faoliyati
uchun qulay sharoit yaratib, yangi investitsiyalar oqimini rag‘batlantiradi.
QQS (qo‘shilgan qiymat solig‘i) bo‘yicha islohotlar
Konsepsiyada alohida e’tibor qaratilgan yo‘nalishlardan yana biri — bu
QQS tizimining isloh qilinishi. Avvalroq QQS bilan bog‘liq hisob-kitoblar
murakkab bo‘lgan, bu esa ko‘plab kichik va o‘rta korxonalarni “soya
iqtisodiyoti”ga olib kirgan.
Yangi konsepsiyaga ko‘ra, elektron hisob-fakturalar joriy etildi, QQS
to‘lovchilari reyestri shakllantirildi va bunda har bir to‘lovchining ochiq, onlayn
reytingi yuritila boshlandi. Bu orqali soliqdan bo‘yin tovlamaslik, noqonuniy
hisob-fakturalar muomalasini kamaytirish, shaffoflikni oshirish maqsad qilindi.
Bugungi kunda QQS daromadining davlat byudjetidagi ulushi 37% dan ortiq
bo‘lib, bu soliq tushumlarining eng katta manbalaridan biridir. Konsepsiya ushbu
soliqni to‘plashda halollik, raqamlashtirish va avtomatlashtirishni tubdan oshirishni
ko‘zlaydi.
Elektronlashtirish va raqamli texnologiyalarni joriy etish
Soliq boshqaruvi tizimida eng yirik yangiliklardan biri bu — soliq
jarayonlarining to‘liq raqamlashtirilishi hisoblanadi. “Soliq nazorati — bu
jazolovchi mexanizm emas, balki sheriklikka asoslangan xizmat” degan tamoyil
asosida Yangi soliq konsepsiyasi quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
elektron hisob-faktura tizimi;
onlayn nazorat-kassa mashinalari;
“Soliq to‘lovchi kabineti” orqali masofaviy xizmatlar;
mobil ilovalar va SMS ogohlantirishlar.
12

Bu o‘zgarishlar, bir tomondan, soliqchilar bilan tadbirkorlar o‘rtasidagi
insoniy omilni kamaytiradi, ikkinchi tomondan esa, byurokratik jarayonlarni
soddalashtirib, korrupsiya xavfini kamaytiradi.
Soliq to‘lovchilarning huquqlari va manfaatlarini himoya qilish
Yangi soliq siyosati — faqatgina soliq yig‘ishga emas, balki soliq
to‘lovchilarning huquqlarini himoya qilishga ham qaratilgan. “Soliq to‘lovchi —
davlatning hamkori” degan konsepsiya asosida bir qator mexanizmlar ishlab
chiqildi
soliq majburiyatlarining ochiqligi va aniq tushuntirilishi;
soliq qarorlarini apellyatsiya qilish huquqining mustahkamlanishi;
soliq auditining davriyligini belgilash;
kam xatarli tadbirkorlar uchun imtiyozli nazorat rejimlari.
2023-yilda soliq nizolari bo‘yicha apellyatsiya kengashlariga 6200 dan ortiq
ariza kelib tushgan bo‘lib, ularning 62 foizi soliq to‘lovchilar foydasiga hal etilgan.
Bu esa tizimning shaffof va odilona ishlay boshlaganini ko‘rsatadi.
Ijtimoiy himoya va taqsimotdagi yangi yondashuv
Konsepsiyaning yana bir muhim yo‘nalishi — ijtimoiy adolat va taqsimot
mexanizmlarini takomillashtirishdir. Daromad solig‘ining progressiv stavkalari
(ya’ni, ko‘proq daromad olgan ko‘proq soliq to‘laydi) joriy etilishi, aynan adolatli
taqsimot siyosatining mahsuli hisoblanadi.
Shuningdek, oilaviy tadbirkorlik, nogironlar, pensiya yoshidagi shaxslar va
kam ta’minlangan qatlamlar uchun maksimal soliq imtiyozlari, subsidiya va grant
dasturlari kengaytirilgan.
Soliq siyosatining investitsion jozibadorligi
13

O‘zbekiston iqtisodiyotining jadal modernizatsiyasi, to‘g‘ridan-to‘g‘ri
xorijiy investitsiyalarni jalb qilish bilan chambarchas bog‘liq. Shu sababli, yangi
soliq konsepsiyasida investorlar uchun barqaror va oldindan bashorat qilinadigan
soliq muhiti yaratish bo‘yicha qator kafolatlar kiritilgan.
Investorga soliq bo‘yicha kamida 10 yil davomida barqarorlik kafolatlanadi,
soliq yukining oshmasligi, imtiyozlarning asossiz bekor qilinmasligi qonuniy
asosda mustahkamlangan.
Yangi soliq konsepsiyasi — bu nafaqat texnik yoki moliyaviy islohotlar
to‘plami, balki butun davlat boshqaruvi falsafasining yangilanishidir. Unda soliq
to‘lovchi endi majburiyatni bajaruvchi emas, balki sherik sifatida ko‘riladi.
Ushbu yondashuv davlat moliyasi, iqtisodiy o‘sish, ijtimoiy barqarorlik va
aholining farovonligiga zamin yaratuvchi poydevor bo‘lib xizmat qilmoqda.
O‘zbekiston Respublikasining soliq konsepsiyasi — zamonaviy davlatning
iqtisodiy suvereniteti, moliyaviy mustaqilligi va investitsiyaviy
raqobatbardoshligining kafolatidir. 3
3
Davronov, A. (2021). O‘zbekiston soliq tizimi va jahon tajribasi. Tashkent: O‘zbekiston iqtisodiyoti.
14

4.YANGI SOLIQ KONSEPSIYASINING ASOSIY G‘OYASI
O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan yangi soliq konsepsiyasi
nafaqat texnik islohotlar to‘plami, balki iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga
solishning tamomila yangi bosqichi sifatida qaralmoqda. Bu konsepsiyaning asosiy
g‘oyasi — samarali, adolatli va raqobatbardosh soliq tizimini shakllantirish orqali
iqtisodiy o‘sish, soddalashtirilgan tartib, investitsiyaviy jozibadorlik va ijtimoiy
adolatga erishishdir.
Yangi konsepsiyaning asosiy g‘oyalari bir nechta yo‘nalishlarda ifodalanadi:
1. oliq tizimining soddaligi va tushunarli bo‘lishi
Yangi konsepsiyada soliq to‘lovchi eng muhim subyekt sifatida e’tirof
etiladi. Shu sababli, tizimning asosiy g‘oyasi — soliq mexanizmlarini
soddalashtirish, tushunarli qilish va yuridik murakkabliklarni kamaytirishdir.
Misol uchun:
Soliq turlari soni qisqartirildi;
Soliq stavkalari soddalashtirildi (ayniqsa yuridik va jismoniy shaxslar
uchun);
Hisob-kitoblar yagona elektron platformaga o‘tkazildi.
Bu o‘zgarishlar bilan byurokratik to‘siqlar kamaytirilib, soliq to‘lashni
“jazolovchi majburiyat” emas, balki “iqtisodiy sheriklik” sifatida qarash g‘oyasi
ilgari surildi.
2. Soliq adolati va ijtimoiy tenglik
Konsepsiyaning asosiy falsafiy asoslaridan biri bu — soliq adolatini
ta’minlashdir. Har bir soliq to‘lovchi o‘z daromadiga yarasha soliq to‘lashi, soliq
yukining adolatli taqsimlanishi kerak.
Buni quyidagilarda ko‘rish mumkin:
15

Progressiv daromad solig‘i joriy qilindi (ko‘p daromad oluvchi ko‘proq soliq
to‘laydi);
Imtiyozlar faqat ehtiyojmand qatlamlarga qaratildi;
Yashirin iqtisodiyotga qarshi raqamlashtirish orqali kurash kuchaytirildi.
Ushbu yondashuv soliq yukining ko‘pchilik emas, to‘g‘ri auditoriya
zimmasiga tushishini ta’minlaydi. Bu orqali ijtimoiy barqarorlik va davlatga
bo‘lgan ishonch ortadi.
3. Soliq ma’muriyatchiligining samaradorligini oshirish
Yangi konsepsiyaning muhim g‘oyasi — soliq organlarining faoliyatini
zamonaviylashtirish orqali soliq yig‘ish samaradorligini oshirishdir. Bu quyidagilar
orqali amalga oshirildi:
Elektron nazorat-kassa mashinalarini joriy qilish;
“Soliq to‘lovchi shaxsiy kabineti” tizimi;
Soliq organlari va to‘lovchilar o‘rtasidagi “insoniy omil”ni kamaytirish;
Avtomatlashtirilgan risk-tahlil tizimi orqali tekshiruvlarni optimallashtirish.
Bular orqali inson omili kamaydi, korrupsiya xavfi pasaydi, ma’lumotlar
ochiqligi kuchaydi. Soliq tizimi – davlat va tadbirkorlar o‘rtasidagi sheriklikka
aylanmoqda.
16

4. Investitsiyaviy muhitni yaxshilash
Yangi soliq siyosati o‘z oldiga investorlar uchun prognoz qilinadigan,
barqaror va qulay muhit yaratishni ham maqsad qilgan. Konsepsiyaning g‘oyasi —
soliq siyosatining tez-tez o‘zgarishidan voz kechib, yillar davomida barqaror va
kafolatlangan sharoitni ta’minlashdir.
Bunga erishish uchun:
Soliq qonunchiligida “soliq barqarorligi” kafolatlari joriy qilindi;
Investorlarga mo‘ljallangan imtiyozlar ochiq, aniq va tizimli berilmoqda;
Xorijiy investorlar uchun erkin iqtisodiy zonalarda maxsus soliq rejimlari
yaratilgan.
Bu esa O‘zbekistonni mintaqadagi raqobatbardosh investitsiyaviy makonga
aylantirishga xizmat qiladi.
5. “Soya iqtisodiyoti”ni qisqartirish
Konsepsiyaning g‘oyalaridan biri bu — noqonuniy yoki yashirin iqtisodiy
faoliyatlarni rasmiylashtirishdir. O‘z vaqtida bu masala davlat byudjetiga katta
zarar yetkazayotgan edi.
Bugungi kundagi echimlar:
Har bir yuridik va jismoniy shaxs uchun raqamli identifikatsiya;
Onlayn monitoring va QR-kodli kvitansiyalar;
Yashirin daromadlar uchun progressiv soliqlar;
Tekshiruvlar avtomatik risk-tahlil asosida tanlanadi.
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2021-yildan 2023-yilgacha yashirin
daromadlar bo‘yicha aniqlangan hollarning kamayishi 28%ni tashkil etgan. Bu —
elektronlashtirish va islohotlarning samarasi.
6. Soliq to‘lovchilar huquqlarining ustuvorligi
17

Yangi konsepsiyaning g‘oyasi: “Soliq to‘lovchi — mijoz, unga xizmat
ko‘rsatish sifati — soliq tizimi obro‘sining mezoni” degan yondashuvga
asoslanadi. Bunga ko‘ra, quyidagilar joriy etilgan:
Soliq auditining shaffofligi va jadval asosida o‘tkazilishi;
Soliq qarorlarini apellyatsiya qilish imkoniyati;
Onlayn murojaatlar, huquqiy maslahatlar va soliq kalkulyatorlari.
Ushbu yondashuv orqali soliq tizimiga bo‘lgan ishonch kuchaymoqda,
fuqarolarning soliq madaniyati oshmoqda, va tizimga ixtiyoriy ravishda kiruvchilar
soni ortmoqda.
Yangi soliq konsepsiyasining asosiy g‘oyasi — odamlar soliq to‘laydigan
emas, soliq tizimida ishonchli hamkor sifatida ko‘riladigan, raqamli, shaffof,
barqaror, adolatli va samarali tizim yaratishdir.
Bu g‘oya bugungi kunda moliyaviy siyosatni jamiyatning umumiy rivojiga
xizmat qildirish yo‘lidagi muhim qadamlardan biridir. Konsepsiya nafaqat
iqtisodiy natijalar, balki inson qadriyatlari va ijtimoiy tenglik mezonlari asosida
qurilgan yangi fiskal madaniyatni shakllantirishga xizmat qilmoqda. 4
4
Baxtiyorov, A. (2019). Soliq tizimining muammolari va ularni hal etish yo‘llari. Tashkent: O‘zbekistan
ilmiy jurnali.
18

5.YANGI SOLIQ KONSEPSIYASINING SAMARADORLIGI VA
RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI
O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilgan yangi soliq konsepsiyasi
natijalari hozirgi kunda nafaqat ichki iqtisodiy ko‘rsatkichlarda, balki xalqaro
reytinglar va investorlar ishonchida ham o‘z aksini topmoqda. Bu islohotlarning
samaradorligi byudjet barqarorligi, ijtimoiy tenglik, tadbirkorlik muhitining
yaxshilanishi va raqamli transformatsiya orqali yuzaga chiqmoqda.
1. Soliq tushumlarining oshishi va byudjet barqarorligi
Soliq konsepsiyasi joriy etilganidan so‘ng, davlat byudjetiga tushumlar yil
sayin oshib bormoqda. Quyidagi statistik ko‘rsatkichlar bunga dalildir:
Bu o‘sish bir nechta omillar natijasidir:
Soliq bazasining kengaytirilishi;
Yashirin iqtisodiyot qisqarishi;
Raqamli texnologiyalar yordamida aniqlikning oshishi;
Samarali soliq nazorati.
Natijada, davlat tomonidan ijtimoiy, sog‘liqni saqlash, ta’lim va infratuzilma
kabi sohalarga moliyaviy resurslar ajratish imkoniyati kengaydi.
2. Tadbirkorlik muhitining yaxshilanishi
Soliq tizimidagi islohotlar tadbirkorlik subyektlari uchun qulay va adolatli
raqobat muhitini yaratdi. Ayniqsa, kichik va o‘rta biznes uchun soddalashtirilgan
tartiblar ularning faol ishtirokini kuchaytirdi.
Natijalar:
2020-yilda faoliyat yuritgan yuridik shaxslar soni 403 ming bo‘lgan bo‘lsa,
2023-yilda bu ko‘rsatkich 560 mingtaga yetdi.
19

2023-yilda kichik biznes subyektlarining soliq tushumlari umumiy
tushumlarning 42.7% ini tashkil etdi.
Soliq auditining avtomatlashtirilishi orqali tadbirkorlarning tekshiruvlarsiz
ishlash davri uzaytirildi.
Shuningdek, birinchi marta soliq to‘lovchilar “mijoz” sifatida ko‘rilmoqda.
Soliq idoralari endilikda xizmat ko‘rsatuvchi tashkilotga aylangan.
3. Raqamlashtirish natijasida ortgan shaffoflik
Raqamli texnologiyalar yordamida soliq tizimi shaffof, tezkor va inson
omilidan xoli bo‘lgan yangi bosqichga o‘tdi:
2022-yil yakuniga kelib 100% soliq hisobotlari elektron shaklga o‘tkazildi;
“Soliq to‘lovchi shaxsiy kabineti” orqali 1,5 mln dan ortiq foydalanuvchi o‘z
hisoblarini onlayn boshqarib kelmoqda;
Elektron nazorat-kassa mashinalari orqali kunlik tushumlar avtomatik tarzda
monitoring qilinmoqda;
Onlayn kvitansiyalar orqali 2023-yil davomida 45 mln dan ortiq tranzaksiya
amalga oshirildi.
4. Ijtimoiy adolatning kuchayishi
Yangi soliq siyosati orqali ijtimoiy tenglik va adolat printsiplari
kuchaymoqda. Ayniqsa, daromadlarga qarab soliq yukining farqlanishi muhim
bosqich bo‘ldi:
Progressiv daromad solig‘i joriy qilindi;
Soliq imtiyozlari faqat ehtiyojmand qatlamlarga yo‘naltirilmoqda;
Yashirin daromadlar aniqlanishi orqali ijtimoiy fondlarga tushumlar oshdi.
Masalan, 2022-yil davomida ijtimoiy sug‘urta fondiga tushumlar 14.8 trln
so‘mni tashkil etdi. Bu, 2020-yilga nisbatan 48% ga ko‘p.
20

5. Xalqaro reytinglardagi o‘sish
Soliq tizimidagi islohotlar natijasida O‘zbekiston bir nechta xalqaro
reytinglarda yuqorilashga erishdi:
World Bank Doing Business Report (2020): O‘zbekiston “Soliq to‘lash
qulayligi” bo‘yicha 64-o‘rindan 42-o‘ringa ko‘tarildi.
OECD tomonidan berilgan Soliq Boshqaruvi Reytingida 2023-yilda
“raqamli soliq tizimi” bo‘yicha o‘sish qayd etildi.
“Tax Certainty” bo‘yicha investorlar ishonchi indeksida O‘zbekiston ilk bor
“barqaror makon” sifatida tavsiflandi.
Bu ko‘rsatkichlar mamlakatning global iqtisodiy integratsiyasini
kuchaytirishga xizmat qilmoqda.
6. Kelajak rivojlanish istiqbollari
Yangi soliq konsepsiyasi doimiy rivojlanish yo‘lida. Yaqin istiqboldagi
yo‘nalishlar quyidagilar:
Soliq kodeksining to‘liq raqamlashtirilishi, ya’ni mobil ilova va platformalar
orqali avtomatik hisoblash;
Soha va hududlar bo‘yicha differensial soliq stavkalarini joriy qilish
(mahalliy rivojlanish uchun);
Yashirin iqtisodiyotni 2030-yilga qadar 15% gacha qisqartirish (hozirda
~33%);
Aholi uchun soliq bilimlarini oshirish bo‘yicha ta’lim dasturlari;
Yashil iqtisodiyot va ekologik soliqlarni rivojlantirish.
Yangi soliq konsepsiyasi O‘zbekistonning samarali, shaffof, barqaror va
adolatli iqtisodiyot sari yo‘lida muhim poydevor bo‘ldi. Bu islohotlarning
samaradorligi konkret ko‘rsatkichlarda, tadbirkorlik muhiti va xalqaro ishonchda
21

namoyon bo‘lmoqda. Kelgusida konsepsiya chuqurlashtirilgan raqamlashtirish,
hududiy moslashuvchanlik va ijtimoiy yo‘naltirilganlik orqali yanada
takomillashadi. 5
5
Abdulxayev, M. (2020). Soliq siyosati va uning iqtisodiyotdagi roli. Toshkent: O‘zbekiston iqtisodiyoti
nashriyoti.
22

XULOSA
Soliq tizimi har bir davlat iqtisodiyotining moliyaviy tayanchi, uning
ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy barqarorligini ta’minlovchi muhim vosita hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillik yillaridan boshlab soliq tizimini
modernizatsiya qilish, uni zamonaviy talablarga javob beradigan, xalqaro
standartlarga yaqinlashtirilgan samarali boshqaruv tizimiga aylantirish yo‘lida
izchil islohotlar olib bordi. Ayniqsa, 2019-yildan boshlab joriy etilgan yangi soliq
konsepsiyasi ushbu sohada tub burilish yasab, davlat fiskal siyosatini sifat jihatidan
yangi bosqichga olib chiqdi.
Tahlillardan ko‘rinib turibdiki, yangi soliq konsepsiyasi natijasida quyidagi
asosiy ijobiy o‘zgarishlar yuzaga keldi:
1. Soliq tushumlari barqaror o‘smoqda
Davlat byudjetining eng asosiy daromad manbai bo‘lgan soliq tushumlari
yildan-yilga ortib bormoqda. Masalan, 2020-yilda soliq tushumlari 114,3 trln
so‘mni tashkil qilgan bo‘lsa, 2023-yilga kelib bu raqam 210,5 trln so‘mgacha
oshdi. Bu esa o‘sish sur’atining o‘rtacha yillik 20–25% ni tashkil qilayotganini
ko‘rsatadi. Ushbu tendensiya davlat ijtimoiy dasturlarini moliyalashtirish
imkoniyatlarini kengaytiradi.
2. Yashirin iqtisodiyot qisqarib bormoqda
Yangi soliq siyosati va raqamlashtirish orqali “soya iqtisodiyoti” sezilarli
darajada qisqarmoqda. Soliq ma’lumotlarining elektron shaklga o‘tkazilishi,
onlayn nazorat-kassa mashinalari joriy qilinishi natijasida soliqdan bo‘yin
tovlamoqchi bo‘lgan subyektlar aniqlanmoqda. 2023-yilda noqonuniy faoliyat
yuritgan 125 mingdan ortiq subyekt qonuniy ro‘yxatdan o‘tkazildi.
23

3. Tadbirkorlik faoliyati yengillashdi
Soliq stavkalarining pasaytirilishi, soddalashtirilgan soliqqa tortish
tizimining keng joriy etilishi kichik va o‘rta biznesni rivojlantirishga xizmat
qilmoqda. 2020-yilda yuridik shaxslar soni 403 ming bo‘lgan bo‘lsa, 2023-yilda bu
ko‘rsatkich 560 mingtaga yetdi. Bu esa iqtisodiy faollik oshayotganidan dalolat
beradi.
4. Raqamlashtirish samara bermoqda
Elektron tizimlar yordamida soliq hisoboti topshirish, hisob-kitob qilish va
nazorat qilish jarayonlari inson omilidan xoli tarzda amalga oshirilmoqda.
“Shaxsiy kabinet”, “My.soliq.uz” platformalari orqali soliq to‘lovchilar o‘z
hisoblarini o‘zlari yuritishmoqda. 2023-yilda elektron tarzda topshirilgan soliq
hisobotlari umumiy hajmning 99,8% ini tashkil etdi.
5. Xalqaro reytinglardagi o‘sis
Yangi soliq siyosati xalqaro miqyosda ham ijobiy baholanmoqda. Masalan,
Jahon bankining “Doing Business” reytingida O‘zbekiston “Soliq to‘lash
qulayligi” bo‘yicha 2018-yilgi 74-o‘rindan 2020-yilda 42-o‘ringa ko‘tarilgan. Bu
esa investorlar ishonchining oshishiga xizmat qilmoqda.
6. Ijtimoiy adolat va daromadlarga qarab soliqqa tortish
Progressiv daromad solig‘i joriy etilishi natijasida yuqori daromadli shaxslar
davlat byudjetiga ko‘proq hissa qo‘shmoqda, ehtiyojmand qatlamlar esa
imtiyozlardan foydalanish imkoniga ega bo‘lishmoqda. Bu ijtimoiy adolat
tamoyillarining amalda tatbiq etilayotganidan dalolat beradi.
Xulosa tarzida quyidagilarni ta’kidlash mumkin:
24

Yangi soliq konsepsiyasi O‘zbekistonning iqtisodiy barqarorligi, ijtimoiy
himoya tizimining samaradorligi va tadbirkorlik muhitining jadal rivojlanishi
uchun mustahkam asos bo‘lib xizmat qilmoqda;
Soliq tizimining raqamlashtirilishi nafaqat ma’lumotlarning aniq va oshkora
yuritilishiga, balki korrupsiya holatlarining kamayishiga ham olib keldi;
Soliq siyosatining doimiy takomillashuvi global tendensiyalar va mahalliy
ehtiyojlarga mos ravishda amalga oshirilmoqda;
Kelgusida yashil iqtisodiyot, ekologik soliqlar, hududiy differensial soliq
stavkalari va aholining soliq madaniyatini oshirish bo‘yicha strategiyalar amalga
oshirilishi zarur.
Shunday qilib, soliq tizimi mamlakat iqtisodiy salohiyatining barqaror
rivojlanishiga xizmat qiluvchi eng asosiy vosita bo‘lib qolmoqda. Uning ilmiy
asoslangan, amaliyotga yo‘naltirilgan va doimiy takomillashtirilayotgan shakli
O‘zbekistonni taraqqiyot sari yetaklovchi kuchdir.
25

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Abdulxayev, M. (2020). Soliq siyosati va uning iqtisodiyotdagi roli.
Toshkent: O‘zbekiston iqtisodiyoti nashriyoti.
2. Baxtiyorov, A. (2019). Soliq tizimining muammolari va ularni hal etish
yo‘llari. Tashkent: O‘zbekistan ilmiy jurnali.
3. Davronov, A. (2021). O‘zbekiston soliq tizimi va jahon tajribasi.
Tashkent: O‘zbekiston iqtisodiyoti.
4. Dovudov, U. (2022). Soliq siyosatining ijtimoiy va iqtisodiy barqarorlikka
ta’siri. Tashkent: Yangi nashr.
5. G‘ulomov, R. (2021). Soliq va byudjet siyosati. Toshkent: O‘zbekiston
moliya nashriyoti.
6. Karimov, I. A. (2019). Milliy iqtisodiyotda soliq tizimi va uning
muhimligi. Tashkent: O‘zbekiston Davlat nashriyoti.
7. Kamilov, F. (2020). Soliq islohotlarining iqtisodiy va ijtimoiy samaralari.
Tashkent: Innovatsiya nashriyoti.
8. Mavlonov, Sh. (2020). Soliq tizimida raqamlashtirishning ahamiyati.
Tashkent: O‘zbekiston ilmiy jurnali.
9. Mirziyoyev, Sh. M. (2019). Soliq islohotlari va ularning iqtisodiy
rivojlanishdagi roli. Tashkent: O‘zbekiston Davlat nashriyoti.
10. Namozov, J. (2021). Soliq tushumlarini optimallashtirish: nazariy va
amaliy yondashuvlar. Tashkent: O‘zbekiston iqtisodiyoti.
11. Raximov, M. (2022). Soliq siyosatining barqaror iqtisodiyot yaratishdagi
roli. Tashkent: O‘zbekiston iqtisodiyoti nashriyoti.
12. Rasulov, A. (2021). O‘zbekiston Respublikasida soliq tizimining
zamonaviy o‘zgarishlari. Toshkent: Innovatsiya nashriyoti.
26

13. Usmonov, A. (2019). Soliq to‘lovchilar huquqlari va ularni himoya
qilish. Tashkent: Iqtisodiy nashr
14. Xo‘jaev, Z. (2020). Soliq tushumlarining mamlakat iqtisodiyotiga ta’siri.
Toshkent: Yangi nashr.
15. Yuldoshev, S. (2020). Jahon iqtisodiyotida soliq siyosatining yangi
yo‘nalishlari. Tashkent: Moliyaviy nashr.
Qo‘shimcha adabiyotlar va internet manbalari
1. “O‘zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi” (2021). O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti huzuridagi Soliq qo‘mitasi. www.soliq.uz
2. Jahon banki. (2022). Soliq siyosati: globallashuv va raqamlashtirish.
www.worldbank.org
3. Iqtisodiy va ijtimoiy tadqiqotlar markazi. (2022). O‘zbekistondagi soliq
islohotlari: tahlil va prognozlar. www.economy.uz
4. Soliq to‘lovchilarining huquqlari va majburiyatlari. (2021). Soliq
qo‘mitasi tomonidan nashr etilgan ma’lumotlar. www.soliq.uz
5. OECD (2021). Taxation in OECD Countries: A Comparative Analysis.
www.oecd.org
6. Tadbirlar va reja bo‘yicha soliq islohotlari (2023). O‘zbekiston
Respublikasi Soliq qo‘mitasi. www.soliq.uz
7. Xalqaro soliq tizimi va soliq amaliyoti. (2020). Journal of International
Taxation.
8. Soliq nazorati va monitoringi. (2021). Financial Times - Tashqi iqtisodiy
aloqalar bo‘yicha tahlil. www.ft.com
9. “Soliq strategiyasi” (2021). The Economist - global soliq tahlili.
www.economist.com
27

10. “O‘zbekiston Respublikasi soliq siyosatining rivojlanish istiqbollari”
(2022). Xalqaro iqtisodiy tadqiqotlar markazi. www.iqtisodiytadqiqot.uz
11. Jahon soliq tizimi va uning ijtimoiy ahamiyati. (2020). International
Journal of Taxation Studies.
28

2019 yildan boshlab joriy etilgan yangi soliq konsepsiyasining eng muhim

Купить