Dokument ma'lumotlari

Narxi 12000UZS
Hajmi 125.5KB
Xaridlar 7
Yuklab olingan sana 14 Fevral 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

802 Sotish

3-sinf matematika darslarida o’quchilarning metematik qobilayatini rivojlantirish yo’llari

Sotib olish
MAVZU:3-SINF MATEMATIKA DARSLARIDA O’QUCHILARNING METEMATIK QOBILAYATINI RIVOJLANTIRISH YO’LLARI Reja: I.Kirish I.Bob. Asosiy qism. O‘quvchilar qobiliyatlarini o‘stirishning nazariy asoslari 1.1 O‘quvchilar qobiliyatlarini o‘stirishda matnli masalalardan foydalanish usullari 1.2 O‘quvchilarni sodda masalalar bilan tanishtirish. II.Bob. O‘quvchilar qobiliyatlarini o‘stirishda masalalar tuzish va uni echish. 2.1 O‘quvchilar qobiliyatlarini o‘stirishda teskari masala tuzish va uni echish. 2.2 O‘quvchilar qobiliyatlarini o‘stirishda Ko‘riladigan turdagi masalalarni echish usullarini shakllantirish. 2.3 Arifmetik masalalar echish jarayonida o‘quvchilarning qobiliyatlarini o‘ s tirish. II.Xulosa III.Foydalanilgan adabiyotlar 1 Mundarija: I.Kirish……………………………………………………………………3 I.Bob. O‘quvchilar qobiliyatlarini o‘stirishning nazariy asoslari……6 1.1 O‘quvchilar qobiliyatlarini o‘stirishda matnli masalalardan foydalanish usullari………………………………………………………6 1.2 O‘quvchilarni sodda masalalar bilan tanishtirish………………….8 II.Bob. O‘quvchilar qobiliyatlarini o‘stirishda masalalar tuzish va uni echish………………………………………………………………………16 2.1 O‘quvchilar qobiliyatlarini o‘stirishda teskari masala tuzish va uni echish……………………………………………………………………….16 2.2 O‘quvchilar qobiliyatlarini o‘stirishda Ko‘riladigan turdagi masalalarni echish usullarini shakllantirish……………………………..18 II.Xulosa……………………………………………………………………27 III.Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………….29 2 KIRISH Normativ-huquqiy hujjatlar loyihalari muhokamasi portalida yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasining Ta'lim to‘g‘risidagi qonuni loyihasi e'lon qilindi . Ushbu Qonunning maqsadi O‘zbekiston Respublikasida fuqarolarga ta'lim-tarbiya berish, kasb-hunar o‘rgatishning huquqiy asoslarini va ta'lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy prinsiplarini belgilash hamda har kimning bilim olishdan iborat konstitutsiyaviy huquqini ta'minlashdan iborat. Qonunning asosiy vazifalari: ta'lim tizimining ishlashi va rivojlanishi uchun huquqiy kafolatlar va mexanizmlarni yaratish; ta'lim olish jarayonida ta'lim oluvchilar uchun teng imkoniyatlar yaratish va shaffoflikni ta'minlash; O‘zbekiston Respublikasi ta'lim tizimini xalqaro ta'lim standartlari darajasigacha takomillashtirish; ta'lim sohasida davlat hokimiyati va davlat boshqaruvi organlari hamda mahalliy davlat hokimiyati organlari vakolatlarini belgilash va ular o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solish; ta'lim sohasida yuridik va jismoniy shaxslarning huquqlari, majburiyatlari va javobgarligini hamda ularning o‘zaro munosabatlarini huquqiy jihatdan tartibga solish. Ta'lim O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy taraqqiyoti sohasida ustuvor deb tan olinadi. Ta'lim sohasida davlat siyosatining asosiy prinsiplari quyidagilardan iborat: ta'lim va tarbiyaning uyg‘unlikda olib borilishi; ta'lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xususiyatga ega ekanligi; ta'limning uzluksizligi, uzviyligi va izchilligi; 12 yillik (6 yoshdan 7 yoshgacha bolalarni bir yil davomida umumiy o‘rta ta'limga tayyorlash hamda o‘n bir yillik umumiy o‘rta va o‘rta maxsus) ta'limning majburiyligi; ta'lim tizimining dunyoviy xususiyatga ega ekanligi; davlat ta'lim standartlari va davlat ta'lim talablari doirasida ta'lim olishning hamma uchun ochiqligi; 3 ta'lim dasturlarini tanlashga yagona va tabaqalashtirilgan yondashuv; bilimli bo‘lishni va iste'dodni rag‘batlantirish; insonning butun hayoti davomida ta'lim olishi; jamiyatda pedagog xodimlar ijtimoiy himoyasining kafolatlanganligi; ta'lim tizimida davlat va jamoat boshqaruvini uyg‘unlashtirish. Davlat jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e'tiqodi, shaxsi, ijtimoiy mavqeidan qat'iy nazar, har kimga ta'lim olishda teng huquqlarni kafolatlaydi. Davlat ta'lim olish huquqini quyidagilar orqali ta'minlaydi: ta'lim tashkilotlarini rivojlantirish; ta'lim tashkilotlarida innovatsion faoliyatni va ta'lim dasturlarini innovatsion texnologiyalar yordamida amalga oshirishni qo‘llab-quvvatlash; yetakchi klassik oliy ta'lim muassasalari maqomini belgilash va ularni qo‘llab- quvvatlash; ishlab chiqarishdan ajralgan (kunduzgi) va ajralmagan holda (sirtqi, kechki, masofaviy, dual) ta'lim olishni tashkil etish; kadrlar tayyorlash va ta'limga oid davlat dasturlari asosida o‘qitish; umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta'limni bepul olish; oilada yoki o‘zi mustaqil ravishda bilim olgan, shuningdek, majburiy umumiy o‘rta ta'limni to‘liq olmagan fuqarolarga akkreditatsiyadan o‘tgan davlat ta'lim muassasalarida eksternat tartibida attestatsiyadan o‘tish huquqini berish; ta'lim muassasalarida kadrlar tayyorlash bo‘yicha davlat buyurtmalarini mehnat bozorining talablariga muvofiq shakllantirish. Xorijiy mamlakatlarning fuqarolari O‘zbekiston Respublikasida xalqaro shartnomalarga va qonun hujjatlariga muvofiq ta'lim olish huquqiga ega. O‘zbekiston Respublikasida doimiy yashab turgan fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar ta'lim olishda O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari bilan teng huquqlarga ega. Respublikamiz xalq ta`limi oldida turgan asosiy vazifa har tomonlama kamol topgan sog`lom, qobiliyatli, o`z Vatani va xalqiga sodiq insonlarni tarbiyalash va ularni voyaga yetkazishdan iboratdir . Bu ulug` maqsadni ro`yobga chiqarish xalq ta`limi tizimiga qarashli barcha xodimlar va keng o`qituvchilar 4 ommasidan o`z ishiga ijodiy yondashish, har bir ishda yuksak samaradorlikka erishish xilma-xil metodik usullarni o`ylab topish hamda uni maktab hayotiga tadbiq etishni talab qiladi. Bugun maktablarda ta`lim olayotgan o`quvchilar ilm-fan, texnika taraqqiyoti erishgan bir qator yutuqlardan bahramand bo`lgan ma`lum darajada bilimli kishilardir. O`quvchiga bilim berish, har bir dars mazmunini boyitish, qiziqarli mashg`ulotlarni dars jarayoniga singdirishni talab qiladi. Psixologlarning aniqlashicha bolalar o`qituvchining oddiy tushuntirishi orqali egallab olgan ma`lumotlarga qaraganda turli xil ruhiy kec hinmalar orqali o`zlari mulohaza yuritib mustaqil bajargan ishlari vositasida o`zlashtirilgan bilimlarini uzoq esda saqlab qoladilar. Chunki o`quvchi mustaqil mashqlarni bajarishda faoliyat ko`rsatib, ilgari olgan bilimlariga tayangan holda ko`plab o`quv materiallarini hayolidan o`tkazadi. O`xshash hodisalarni taqqoslaydi. O`zicha mulohaza yuritib mustaqil hukm chiqaradi. O`qituvchilarning tayyor holda bergan ma`lumotida esa o`quvchi fikrlash faoliyati to`la ishga kirishmasdan to`g`ri javobni o`zlashtirib oladi. O`xshash hodisalarga duch kelishi bilan o`qituvchi bergan bilimni amaliyotga taqbiq qilishda qiynalib qoladi. Davlat ta`lim standarti va amaldagi maktab dasturlarida o`quvchi egallashi lozim bo`lgan materiallar ancha murakkab bo`lib, bolalarning bu bilimlarni bosqichma-bosqich egallab olishlarini, kengaytirib va rivojlantirib borishlarini taqozo etadi. Bugungi Davlat ta`lim standarti va ta`lim tizimi o`qituvchilar oldiga o`ta mas`uliyatli vazifalar yuklamoqda. Muallim har bir o`tilayotgan darsga ijodiy yondashishi, mashg`ulotlarni ilg`or pedagogik texnologiyalar asosida qurishi, darsning har bir minutidan unumli foydalanishi zarur. Mashg`ulotlarni shunday tashkil etish kerakki, o`quvchi har bir dars davomida egallashi lozim bo`lgan bilimlar hajmini, o`zida hosil qiladigan ko`nikma va malakalarni oldindan belgilab olishi lozim. Bu o`z navbatida o`quvchining mashg`ulotlarga aniq maqsad bilan qatnashishini taqozo qiladi. Chunki o`quvchi darsning oxirida belgilangan maqsadga erishganligini bilish imkoniyatiga ega bo`lishi zarur. 5 6 1.1 O‘quvchilar qobiliyatlarini o‘stirishda matnli masalalardan foydalanish usullari Matnli masalalar echish bolalarda avvalo mukammal matematik tushunchalarni shakllantirish ularning programmada belgilab berilgan nazariy bilimlarini o‘zlashtirish bilan birga o‘qo‘uvchilarning fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Masalan: Agar biz o‘quvchilarda qo‘shish haqida to‘g‘ri tushuncha shakillantirishni istasak, buning uchun bolalar yig‘indisini topishga doir etarli miqdorda sodda masalalarni deyarli har gal to‘plamlarni birlashtirish amalini bajarib echishlari zarur. Masalan: quyidagi masala berilgan. Ahmadda 6 ta rangli va uchta oddiy qalam bor. Ahmadda hammasi bo‘lib nechta qalam bor? Buni echish uchun oldin 6 ta cho‘p oladilar va buning yoniga yana 3 ta cho‘pni so‘rib qo‘yadilar, va hammasi bo‘lib nechta cho‘p bo‘lganini sanaydilar. So‘ngra masalani echish uchun 6 ga 3 ni qo‘shish kerkligi va hosil bo‘lgan 9 son bu ikki sonning yig‘indini bo‘lishni tushuntiradi. SHunga o‘xshash masalalarni ko‘plab echib bolalar qo‘shish amali haqidagi tushunchalarni asta sekin egallab boradilar va uni umumlashtrish asosida qo‘shish uchun ularni birga sanash kerakligini tushunalilar. Masalan: amalning noma’lum kamponentini topishga doir masalani echayotib o‘quvchilar arifmetik amallarning kamponentlari va natijalar orasidagi bog‘lanishni ajratish va uni masalalar echishga qo‘llashga harakat qiladilar. Masalalarda aniq material bo‘lib ular yordamida o‘quvchilarda yangi bilimlar vujudga keladi hamda uni echish jarayonida fikrlash amallarini bajarishga o‘rganadilar. Bunga 1-sinf matematika kursidagi sodda masalalardan keltiramiz 1.Bir likopchada 8 ta, ikkinchi likopchada birinchidagidan 2 ta ortiq anor bor. Ikkinchi likopchada nechta anor bor? 1- likopchada 8 ta anor, 2-chisida 2 ta ortiq. Echish : 8+2=10 ta. Javob: Ikkinchi likopchada 10 ta anor bor. 7 2.Bir bidonda 10 l, ikkinchisida 3 l kam paxta yog‘i bor. Ikkinchi bidonda necha litr paxta yog‘i bor? 1- bidonda — 10 l 2-bidonda - ? -3 l kam. Echish: 10-3=7l Javob; Ikkinchi bidonda 7 litr paxta yog‘i bor. 3.Maktab hovlisida 10 ta o‘quvchi bo‘lib, ulardan 4 nafari qiz bola. Ularning nechtasi o‘g‘il bola. O‘g‘il bola-? Jami- 10 ta. Qizlar-4 nafar Echish : 10-4=6 ta. Javob: olti nafari o‘g‘il bola. Mavjud bilimlar va finrlash qobiliyatlar tadbiq qilinishi jarayonida mustahkamlanib boradi. Masalalarni shakllantirishda aniq material bo‘lgan holda nazariyani amaliyot bilan o‘qitishni turmush bilan bog‘lab olib borish imkonini beradi. O‘quvchi masalalarni echayotganda ko‘p matematik tushunchalar aniq hayotda odamlarning tajribasida o‘z ildizi ekanligiga ishonch hosil qiladi. Masalalar echish orqali bilim va tajriba sohasida muhim bo‘lgan ma’lumotlar bilan tanishadilar. Masalan boshlang‘ich sinflarda echiladigan ko‘p masalalarning mazmunida bolalar va kattalarning mehnati mamlakatimizning xalq xo‘jaligi, texnika sport va madaniyatda erishgan yutuqlari yotadi. Masalalar echish jarayonining o‘zi ma’lum metodikada o‘quvchilarning aqliy rivojlanishiga ancha ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, chunki u aqliy operasiyalarni: analiz va sintez aniqlashtirish va taqqoslash umumlashtirishni talab etadi. Masalan:o‘quvchi istagan masalani echishda analiz qiladi. Savolni masala shartidan ajratadi. Echish rejasini tuzayotganda sintez qiladi, bunda u aniqlashtirishdan foydalanadi, biror bir turdagi masalalarni ko‘p marta echish natijasida o‘quvchi bu turdagi masalalarda berilgan va izlanayotgan sonlar orasidagi bog‘lanishlar haqidagi bilimni umumlashtiradi. 8 1.2 O‘quvchilarni sodda masalalar bilan tanishtirish. O‘quvchilarda eng oldin tanishadigan arifmetik masalalar tushunarli bo‘lishi kerak yig‘indi va qoldiqli masalalarga doir masalalar jumlasi kiradi. Bunday masalalarni echish bilan tanishtirishni, parallel olib borish maqsadga muvofiq bo‘ladi, bunday masalalarga quyidagi masalalar kiradi. 1.Ahmad 3ta qo‘g‘irchoq va 2ta koptok rasmini chizdi. Ahmad nechta o‘yinchoqning rasmini chizdi ? 2.Bahodir jo‘yakdan 6 ta bodring uzdi 2 ta bodringni edi. Nechta bodring qoldi? Sodda masalalarning qiyinligi bo‘yicha ikkinchi turi bu sonni bir necha birlik orttirish yoki kamaytirishga doir masalalardir, bunday masalalarga namunalar keltiramiz. 1.Zokirda 6 ta Ahmadda esa undan 2 ta ortiq daftar bor. Ahmadda nechta daftar bor? Echish: 6+2=8 ta. Javob: Ahmadda 8 ta daftar bor. 2.Maysara 7 ta ertak, Go‘zal esa undan 3 ta kam ertak o‘qidi. Go‘zal nechta ertak o‘qigan? Echish: 7-3=4 ta Javob:Go‘zal 4 ta ertak o‘qigan. 3.Botir 6 sm li kesma chizdi. So‘ngra uni 3 sm uzaytirdi. Kesmaning uzunligi qancha bo‘ladi? Echish : 6+3=9 sm Javob: Kesmaning uzunligi 9 sm bo‘ladi. Endi noma’lum ko‘paytuvchini topishga doir masalani ko‘ramiz undan so‘ng esa noma’lum bo‘linuvchini topishga doir masalani ko‘ramiz. Masala: 12 kg olmani 3 kg dan qilib bir nechta qutiga joylashtirildi. Har bir qutida necha kg olma joylashtirildi? Echish: 12:3=4 ( kg). Javob: Har bir qutiga 4 kg olma joylashtirildi. 9 O‘quvchilar bilan sonni bir necha marta orttirish va kamaytirishga doir masalalar ko‘riladi. 1.To‘tilar 10 ta, kaptarlar esa 5 marta kam. Kaptarlar nechta? Echish: 10:5=2 ta. Javob: Kaptarlar 2 ta 2. 2.0pasi 9 yoshda, u ukasidan 3 marta katta ukasi necha yoshda? Echish : 9:3=3 yoshda. Javob: ukasi 3 yoshda Sonni ulushini va ulushga ko‘ra sonni o‘zini topishga doir masalalar bilan o‘quvchilarni sonlarni karrali taqqoslashni o‘rganganlaridan keyin tanishadilar. Ulushlarga doir eng elementar masalalar ko‘riladi: 1) Kitob 60 betli. Bola kitobning 1/3 qismini o‘qidi. Bola necha bet o‘qigan? Echish: 60:3 • l=20(bet). Javob: Bola 20 bet o‘qigan. 2)Malika she’rning yarmini yod oldi, u 18 satrini yod oldi. Butun she’r necha satrdan iborat. Echish : 18*2=36 satrli she’r. Javob: Butun she’r 36 satrdan iborat. O‘quvchilar vaqtga doir sodda masalalarni echish bilan tanishadilar. 1.Bola uyidan soat 8-u 30 minutda yo‘lga chiqdi va soat 8-u 50 minutda maktabga etib keldi. Bola yo‘lga necha minut sarflagan? Echish: 8-u 50 minut- 8-u 30 minut = 20 minut. Javob: Bola yo‘lga 20 minut sarflagan. 2. 30 sm kesmani uchdan bir qismini toping. Echish : 30:3 · 1 = 10 sm. 3.Kesmaning to‘rtdan bir qismi 8 sm bu kesmani uzunligini toping. Echish : 8· 4:1=32 sm. 10 4.Sotuvchi 60 kg shakarni ikkidan bir qismini sotdi. YAna necha kg shakarni sotish kerak bo‘ladi. Echish: 60:2« 1=30 kg. Javob: YAna 30 kg shakarni sotish kerak. Sodda masalalarni sinflash ularni echishda bajariladigan arifmetik amallarni gruppalarga ajratiladi. Bunday gruppalarni 3 ga ajratish mumkin. Birinchi gruppaga shunday sodda masalalar kiradiki ularni echish davomida bolalar har bir arifmetik amalning aniq ma’nosini o‘zlashtiradilar, ya’ni ular to‘plamlar ustida u yoki bu amalga qaysi bir arifmetik amal mos kelishini o‘rganadilar. Bu gruppaga 5 ta masala kiradi. 1. Ikki sonning yig‘indisini topish. Gulzodaning 5 ta katta tarelka va 3 ta kichik tarelkasi bor edi. Gulzodaning nechta tarelkasi bo‘ldi. Echish: 5+3=8 ta. Javob: Gulzodaning 8 ta tarelkasi bo‘lgan. 2.Qoldiqni topish. O‘quvchilar 7 ta qush inini yasadilar. Ularni 3 tasini sotdilar. Ular yana nechta inni sotishlari kerak. Echish.YAsadi -7 ta, sotdi-3 ta, qoldi-? 7-3=4 ta. Javob: 4 ta 3. Bir xil qo‘shiluvchilarni yig‘indisini toping.Jonli burchakda 4 qafasda quyonlar boqildi, har bir qafasda 3 tadan quyon bor. J onli burchakda nechta quyon bor? Echish: 4+4+4= 12 ta 4*3= 12 ta. Javob:Jonli burchakda 12 ta quyon bor. 4. Teng bo‘laklarga ajratish.O‘quvchilarni 2 ta gruppasi 12 kg baravardan makalatura keltirdilar. O‘quvchilarni har bir gruppasi necha kg makalatura keltirgan.? Echish: 12:2=6 (kg) . Javob: O‘quvchilarning h ar bir gruppasi 6 kg makalatura keltirgan. 11 5. Mazmuni bo‘yicha bo‘lish. O‘quvchilarning har bir gruppasi 12 tupdan daraxt ko‘chatining tagini yumshatdilar. Jami 36 ta daraxt ko‘chatini tagini yumshatganlar. Bu ishni o‘quvchilarni necha gruppasi bajargan. Echish: 36:12=3 Javob:3 ta gruppa bajargan. Ikkinchi gruppaga shunday sodda masalalar kiradiki ularni echish davomida o‘quvchilar arifmetik amallarning komponentlari va natijalar orasidagi bog‘lanishni o‘zlashtiradilar. Bular jumlasiga noma’lum komponentlarni topishga doir masalalar kiradi. 1. Ma’lum yig‘indi va ma’lum ikkinchi qo‘shiluvchi bo‘yicha birinchi qo‘shiluvchini topish. Oysara bir nechta katta tarelka va uchta kichik tarelkani jami 9 ta tarelkani yuvdi. Oysara nechta katta tarelkani yuvdu? Echish: 9-3=6 ta Javob: Oysara 6 ta tarelkani yuvgan. 2.Ma’lum yig‘indi va ma’lum birinchi qo‘shiluvchi bo‘yicha ikkinchi qo‘shiluvchini toping. Oysara 9 ta katta tarelka va bir nechita kichik tarelkani yuvdi . U jami 14 tarelkani yuvdi. Oysara nechta kichik tarelka yuvgan? Echish: 14-9=5 ta Javob: Oysara 5 ta kichik tarelka yuvgan. 3. Ma’lum ayiruvchi va ma’lum ayirma bo‘yicha kamayuvchini topish. Ahmad bir nechta qush inini yasadi. U uchta inni do‘stiga berdi Ahmadga yana beshta qush ini qoldi. Ahmad nechta qush ini yasagan? Echish: 3+5=8 ta Javob Ahmad 8 ta qush ini yasagan. 4. Ma’lum kamayuvchi va ma’lum ayirma bo‘yicha ayriluvchini topish. Adiba 8 ta qush ini yasadi. U bir nechta inni do‘stiga berdi.unda yana 5 ta in qoldi. Adiba do‘stiga yana nechta qush inini bergan. Echish: 8-5=3 ta Javob: Adiba do‘stiga 3 ta qush ini bergan 12 5.Ma’lum ko‘paytma va ma’lum ikkinchi ko‘paytuvchi bo‘yicha birinchi ko‘paytuvchini topish. Noma’lum sonni 7 ga ko‘paytirib 28 hosil qilindi. Noma’lum sonni toping. Echish : 28:7=4 x.7=28 x=28:7 x=4 Uchinchi gruppaga shunday sodda masalalar kiradiki ularni echish vaqtida arifmetik amallarning yangi ma’nosi ochiladi. Bular jumlasiga ayirma tushunchasi bilan bog‘liq bo‘lgan sodda masalalar va nisbat bilan bog‘liq bo‘lgan sodda masalalar kiradi. 1. S onlarni ayirmali taqqoslash yoki ikki son ayirmasini topish SHoxda 5 ta qush bor edi. Undan 2 tasi uchib ketdi. SHoxda nechta qush qoldi? Echish: 5-2=3ta Javob:SHoxda 3 taqush qoldi. 2.Sonni bir nechta birlik ortirish. Savatda 20 kg olma, chelakda esa 14 kg (olma) bodring bor.Hammasi b o‘ l i b necha kg olma bor? Echish : 20+14= 34 kg Javob hammasi bo‘lib 34 kg. 13 3. Sonni bir necha birlik kamaytirish. Savatda 10 kg olma bor edi. Undan 8 kg olmani sotishdi. Savatda necha kg olma qoldi? Echish : 10-8=2 kg Javob: Savatda 2 kg olma qoldi. Sodda masalalar juda xilma xil bo‘lib ular turlari bilan tugallanmaydi.Birinchi sinfda qo‘shish va ayirishga doir masalalar echiladi. Ikkinchi sainfda esa ko‘paytirish va bo‘lishga doir masalalar echiladi. Birinchi sinfda echiladigan masalalarga misollar keltiramiz. 1. Nodir polizdan 4 ta tarvuz uzib chiqdi. Ali esa 3 ta qovun uzib chiqdi. Hammasi bo‘lib nechta tarvuz va qovun uzib chiqildi? Echish: 4+3=7 Javob: Hammasi bo‘ li b 7 ta tarvuz va qovun uzib chiqildi 2 . 1- tarelkada 6 ta olxo‘ri 2- tarelkada 4 ta olxo‘ri bor. Hammasi bo‘lib nechta olxo‘ri bor? Echish: 6+4= 10 ta Javob: Hammasi bo‘lib 10 ta. 14 4. Rasmga qarab masala tuzing? 11 kg 7 kg engil Birinchi velosiped 11 kg ikkinchi velosiped 7 kg engil. Ikkalasi necha kg? Echish - 11-7=4 kg 11+4=15 kg. 11+(11-7)=11+4=15 kg. Javob: Ikkalasi 15 kg Bir o‘ramda 35 m ip bor edi. Undan oldin 8 m va keyin 5 m qirqib olindi.Necha m ip qoldi. Echish: 35-(8+5)= 35-13=22 m 35-8=27 m 27-5=22 m Javob: 22 metr ip qoldi b) Axmadda 16 ta bir chiziq va 20 ta 2 chiziqli daftar bor edi. U yana 14 ta daftar sotiboldi. Axmadda nechta daftar bo‘ldi. Echish: (16+20)+14=50 ta Javob:Axmadda 50 ta daftar bo‘ldi. 6. Rasmga qarab masala tuzing va uni eching. Vali 3 ta daftarni 12 so‘mga sotib oldi. Unga yana 4 ta daftar kerak edi. Unga necha so‘m kerak edi. Echish: 12:3=4 so‘m 4*4=16 so‘m. Javob: Valiga yana 16 so‘m kerak edi. 7. Rasmga qarab masala tuzing. Niginaning oyisi 4 ta o‘yinchoqni 36 so‘mga 15 S otib oldi. Unga necha so‘m kerak Echish: 36:4=9 so‘m 9*3=27 so‘m. Javob Niginaning oyisiga 27 so‘m kerak . 8. Bog‘bon 60 kg olxo‘ri terdi . U 6 ta yashikni barobar qilib to‘ldirgandan keyin yana 12 kg olxo‘ri qoldi . Bog‘bon bittata yashikka necha kg olxo‘ri solgan ? Echish . 60-12=48 kg . 48:6=8 kg . Javob : Bog‘bon bitta yashikka 8 kg olxo‘ri solgan . 9. Uchburchakning perimetri 37 sm. Uning birtomoni 11 sm, ikkinchi tomoni 10 sm bo‘lsa, uchinchi tomonini toping? Echish: 11+10=21 sm 37-21 = 16 sm. Javob: Uchinchi tomoni 16 sm. 10. Jadvalga qarab masala tuzing? 1 ta quti massali ____ Qutilar so ni Ha m ma quti massasi Bir xil 6 t a 48 kg ? _________________ 12ta __ 72 kg Nodir 6 ta qutini sotib oldi. Hamma qutilarning massasi 48 kg. U yana 12 ta quti sotib oldi. Uning massasi 72 kg edi. Har bir qutining massasi necha kg edi. Echish : 48:6=6 kg . 72:12=6 kg Har bir qutining massasi 6 kg edi . Masala echimini tekshirish degan so‘z bu echim to‘g‘ri yoki xatoligini aniqlash demakdir. Boshlang‘ich sinflarda quyidagi 4 ta tekshirish usulidan foydalanadi. 16 II.Bob. O‘quvchilar qobiliyatlarini o‘stirishda masalalar tuzish va uni echish 2.1 O‘quvchilar qobiliyatlarini o‘stirishda Teskari masala tuzish va uni echish. Bu h olda bolalarga berilgan masalaga tuzish va echish taklif q i l i n a d i . Masalan, o‘quvchiga quyidagi masalani echish taklif qilingan bo‘lsin: Masala. 2 ta katta qoshiqqa qancha metal sarf qilinadi? Katta qoshiqqa necha gramm metall sarf qilingan? Bu masalani echganlaridan so‘ng bolalar katta qoshiqqa 50 gramm metall sarf qilinganini biladi. O‘quvchilar bu masalalardan ifoda qilishadi. Har biri 20 grammli 5 ta choy qoshiq sarf qilingan metallardan har biri 50 gramm, nechta katta qoshiq yasash mumkin. Agar bu teskari masalani echish natijasida 2 soni chiqsa, berilgan masala to‘g‘ri echilgan bo‘ladi. Bu usul 2- sinfda kiritiladi. Bu usulni istalgan masalada qo‘llash mumkin.Bunda faqat teskari masalaga bolalaning kuchlari etadigan bo‘lishi kerak. Barcha masalalarni bu usul bilan tekshirish lozim deb o‘ylash kerak emas, chunki bu usul ancha qiyin va uzundan uzoqdir. Haqiqatdan ham avval masalani tuzish kerak, bunda teskari masala berilgan masaladan qiyin bo‘lishi ham mumkin. Biroq ko‘p hollarda teskari masalalar tuzish va ularni echishga doir mashqlar o‘zicha ham foydalidir. CHunki u metalldagi kattaliklar orasida bog‘lanishlarni oydinlashtirishga yordam beradi. SHuning uchun bu usul yordamida barcha sodda masalalarni 4- proporsionalni topish kerak. 2. Masalani echish natijasida hosil qilingan sonlar bilan berilgan sonlar orasida moslik o‘rnatish. Bu usul bilan masala echimini tekshirishda masala javobida hosil bo‘ladigan sonlar ustida arifmetik amallar bajariladi. Agar bunda masala shartida berilgan sonlar hosil bo‘lsa u holda masala to‘g‘ri echilgan deb hisoblash mumkin bo‘ladi. Bunga quyidagi masalani echimini ko‘ramiz. Jamoa a’zolari 3 qop kartoshka hammasi bo‘lib 200 kg kartoshka terdilar. Ular birinchi va ikkinchi qopni tortishgan edi va 120 kg chiqdi. Ikkinchi va uchinchi qopni tortishgan edi 70 kg chiqdi. Har bir qopda necha kg bor. Ular birinchi va ikkinchi 17 qopni tortganda 120 kg chiqdi. Ikkinchi va uchinchi qopni tortganda 142 kg. Har bir qopda necha kg kartoshka bo‘lgan. 5 8+62=120 kg 62+80=142 kg 5 8+62+80=200 kg Masalani turli usullar bilan echish . 3-sinf o‘quvchilariga to‘rtinchi proporsionalni topishga doir shunday masalani ko‘ramiz. Opasi 15 ta katta daftar sotib oldi unga 7500 so‘m to‘ladi. Singlisi esa 3 ta shunday daftar sotib oldi. Singlisi qancha pul to‘ladi? Tenglama tuzib echamiz. X singlisi to‘ladi: X: 3 =7500:15 X:3=500 X= 1500 so‘m Tekshirish: 7500:15-3=500-3=1500 Masalalarni echishda faqat amallarning bajarilish tartibi bilan farq qiladigan 2 usulni turli usul deb bo‘lmaydi. 4.Izlanayotgan sonning chegarasini belgilash. Bu usulning qullanilishi shundan iboratki bunda masalani echishdan oldin izlanayotgan son berilgan sonlarning qaysinisidan katta yoki kichikligini aniqlaydi. Echishdan kiyin hosil qilingan natija berilgan sonlardan biri bilan taqqoslanadi, agar u aniqlangan chegaraga mos kelmasa, masala noto‘g‘ri echilgan bo‘ladi. Bunday masalalarni echimini chamalash usuli bilan tekshiramiz. Oralaridagi masofa 750 km bo‘lgan ikki shahardan bir vaqtning o‘zida bir biriga qarab 2 mashina yo‘lga chiqdi. 1-mashinaning tezligi soatiga 45 km, ikkinchi mashinaniki soatiga 30 km tezlik. Har bir mashina uchrashguncha necha km yo‘l yurgan? Bu masalani echishda har bir mashina uchrashguncha 750 km dan kam yo‘l yurgan. YAna birinchi mashina ikkinchi mashina qaraganda ko‘p yo‘l yurgan. Agar o‘quvchilar bu masalani echishda birinchi mashina 890 km, ikkinchi mashina 850 km yo‘l yurgan desalar masala xato echilgan bo‘ladi, bu sonlar shaharlar orasidagi masofadan katta chiqayapti. Bunday masalalarni echishda ham soda, ham murakkab masalalarni echishni tushunishlari kerak. Masalaning echimi: 45+30=75 km /soat; 750:75=10 soat; 18 45*10=450 km; 30-10=300 km Birinchi mashinani yurgan yo‘li Bu ikkinchi mashina uchrashguncha yo‘l. Bir manzildan bir vaqtda ikki poezd qarama-qarshi yo‘lga chiqdi. Agar poezdning tezligi 55 km /soat bo‘lsa, 4 soatdan keyin ular orasidagi masofa qancha bo‘ladi. v-tezlik; S=vt -masofa; t= - vaqtlarni topish formulalari Echish: 55·4=220km 60·4=240 km 220+240=460 km Javob: 4 soatdan so‘ng poezdlar bir birida 460 km uzoqlashgan bo‘ladi. 2.2 O‘quvchilar qobiliyatlarini o‘stirishda Ko‘riladigan turdagi masalalarni echish usullarini shakllantirish . Ayrim turdagi masalalarni echishga o‘rgatishning uchinchi bosqichdagi ish metodikasini o‘quvchilarda berilgan sonlar va izlanayotgan son orasida tayin bog‘lanish mavjud bo‘lgan masalalarni echish o‘quvchilarda shakllantirishdir. Boshqacha aytganda, o‘quvchini echish usulini umumlashtirilishi va harakatlanayotgan turdagi istalgan masalani echa bilishga erishish kerak. Ayrim turdagi masalalarni echish uslubini umumlashtirish ustida ishlash eslab qolish ishi bilan almashtirilishi kerak emas. CHunki bu holda o‘quvchi tanish turdagi masalani taniy biladi va uni echishdagi amallarni bajarish tartibini joylaydi. Avval qo‘shaman so‘ngra bo‘laman va h.k. O‘quvchining butun harakati berilgan sonlar va izlanayotgan ikkitadan ortiq amallar bilan echiladigan masalalar kiritiladi. Masala. Lola 9 ta bir xil daftarcha sotib oldi va ular uchun 72 so‘m pul to‘ladi. Uning dugonasi esa 2 ta daftarcha ham sotib oldi. Dugonasi qancha pul to‘lagan? Bu bosqichda shu kattaliklar qatnashgan bitta teskari proporsional bog‘anishli masalalarni kiritsa bo‘ladi. Har biri 300 so‘mli 3 ta daftarchaning hammasi 4 ta somsa qancha pul tursa shuncha turadi. Somsa qancha turadi? Kichik yoshdagi o‘quvchilar ma’lum turdagi masalalarni echish usullarini to‘g‘ri umurnlashtirishning asosiy shartlaridan biri bu masalalarni etarli miqtorda 19 echishdir. Biroq qaralayotgan turdagi masalalar bilan aralashtirilib ishlatiladi. Bu masalalarning echilish usulini yodlab olishning oldini olish uchun zarurdir. Echish usulini umumlashtirishda harfiy son orasidagi tegishli bog‘lanishlarni ochib berishga qaratilgan bulish kerak, buning asosida tegishli arfmetik amalni tanlaydi. Bolalarga umumlashtirish uchun yordam beradigan metodik usullarni ko‘rsatib beramiz. Ma’lum turdagi masalalarni echish usullarini to‘g‘ri umumlashtirish uchun masalalarni tanlash va joylashtirish sistemasi katta ahamiyatga ega. Sistema ma’lum talablarni qanoatlantirish lozim. Eng avvalo masalalar asta-sekin murakkablashib borishi kerak. Murakkablashtirish masala echiladigan amallarning sonini orttirish yo‘li bilan berilgan. 3. Echishni ayrim amallar ko‘rinishida yozish. Bir nechta amalli ifodani va tenglamani amallarga doir tushuntirish og‘zaki; yozma bajarib birdaniga tuzish mumkin. Amallarni bosqichlar deb ataluvchi usul bilan ketma - ket yozish mumkin . Masala : Do‘konda har biri 2400 so‘m turadigan 6 juft tufli uchun , 4 juft oyoq kiyimga qancha to‘lanan bo‘lsa shuncha pul to‘ladi . Bir juft oyoq kiyim qancha turadi ? a ) Ifodatuzib echamiz . (2400-6):4= 14400:4=3600 oyoq kiyimning bahosi . Javob : oyoq kiyimning bir jufti 3600 so‘m b) Ifodani tushuntirishlarni yozmasdan ketma-ket yozish 240O-6 (so‘m) (2400-6):4 so‘m (240O6):4 =3600so‘m Javob: oyoq kiyimning bahosi 3600so‘m g) Tenglama tuzib echamiz. X(so‘m)- oyoq kiyim bahosi (2400*6):4 so‘m (X·6)so‘m-oyoq kiyimlar jami puli x·4=2400-8 x-4=2400-6 x=2400-6:4=23 x=14400:4 x=3600 so‘m 20 Murakkab masala bir necha sodda masalalarni o‘z ichiga olib bunda sodda masalalarni o‘zoro shunday bog‘langanki ularning bir xilllarining izlanayotgan sonlari boshqalar uchun berilgan sonlar bo‘ladi. Murakkab masallalarni echishi uni turli xil sodda masalalarga ajratib echishga keltiriladi. 1. Maktabda 10 ta qiz navbatchilik qildi. Bolalar esa 3 ta ortiq edi. Maktabda nechta bola navbatchilik qildi? Echish: 10+3=13 10+13=23 Demak: Maktabda 23 ta bola navbatchilik qildi. Murakkab masalalarni echishda 1 ta bog‘lanish emas balki bir nechta bog‘lanishlar bo‘ladi. Tarkibli masalada o‘qituvchi masala shartini beradi va uni qisqa yozuv bilan tushuntiradi. Munira, Vasila, Siroj, Karim boqqa bordilar. Munira 6 ta yong‘oq Vasila undan 3 ta ortiq, Siroj 2 ta Vasilaga qaraganda 1 ta kam, Karim esa Sirojdan 3 ta ortiq yong‘oq topdilar.Karim nechta yong‘oq topgan. M-4 ta yong‘oq, V-? M dan 3 ta ortiq yong‘oq, S-? V dan 1 ta kam yong‘oq. K-? S dan 3 ta ortiq yong‘oq Karim topgan yong‘oqlar haqida nima deyiladi. Karim Sirojdan 3 ta ortiq yong‘oq topgan. Echish: 3+2=5 ta- bu Vasila topgan yong‘oq. 5-1=4 ta - Siroj topgan yong‘oq 4+3=7 ta- bu Karim topgan yong‘oq. Buyoqchi bir kvartirada 6 ta eshikni ikkinchi kvartirada 4 ta eshikni bo‘yashi kerak. Buyoqchi qancha eshikni bo‘yashi kerak? .6+4=10 Demak, buyoqchi 10 ta eshikni bo‘yashi kerak. Buyoqchi 10 ta eshikni bo‘yashi kerak.U 7 ta eshikni bo‘yadi. U yana nechta eshikni bo‘yashi kerak? Javob: 10-7=3 ta yana 3 ta eshikni bo‘yashi kerak. Bir bo‘yoqchi 10 ta eshikni bo‘yadi. Ikkinchi bo‘yoqchi esa undan 3ta ortiq eshikni bo‘yadi.Ikkala buyoqchi nechta eshikni bo‘yadilar. 10+3=13 ta 10+13=23 ta 10+(10+3)=10+13=23 ta Demak, ikkala buyoqchi 23 ta eshikni bo‘yaganlar. 21 Javob:23 ta Bir bidonda 7 l , 2- bidonda 1 -bidondagidan 3 l kam sut bor. Ikkala bidonda necha litr sut bor?. 1-bidon-7 l 2- bidon? - 1 -bidonda 3 l kam. Echish: 7-3=4 7+4=11 7+(7-3)=7+4=11l Javob: Ikkala bidonda 11 l sut bor; Qizchada 3 ta, bolada 2 ta ortiq quyon bor. Ikkalasida nechta quyon bor. Qizchada 3 ta Bolada-? 2 ta ortiq Echish: 3+2=5 ta 5+3=8 ta Javob: Ikkalasida 8 ta quyon bor. Murakkab masalalarni echishda 4 bosqichga bulib o‘rgatiladi. Birinchi bosqichda bolalar har bir topshiriqning ma’nosini o‘zlashtirishlari va ularni bajarishni o‘rganadilar. Masalan:masalada nima haqida gapirayotganini tuzish nima ekanligini tushuntiradi. SHuningdek masalada nima haqida tasavvur qila olishlari, echilish rejasini tuzishni va h.k bilishlari zarur. Bu o‘quvchilarni egallash bosqichi masala echyotganida o‘quvchi har gal o‘zi topshiriqni aytishi va bajarishga o‘rgatish jarayonida o‘tadi. Ikkinchi bosqichda bolalar topshiriqlar sistemasi bilan tanishadilar va ulardan masalalar echishda foydalanishni o‘rganadilar. O‘quvchilar topshiriqlar yozilgan kartochkalarni oladilar.Har bir masala ustida ishlashda taxminan 6-10 darsda har bir topshiriqni bolalardan biri ovoz chiqarib o‘qiydi.Ularning bajarilishida fikr yuritish ham ovoz chiqarib o‘tkaziladi. Uchinchi bosqichda o‘quvchilar topshiriqlar sistemasini o‘zlashtirishlari va masalalar echishda ulardan mustaqil foydalana olishlari lozim. SHu maqsadda kiyingi 10-15 darsda masalalar echishda o‘quvchilar topshiriq kartochkalaridan foydalanishni davom ettiradilar. Biroq topshiriqni ichlarida o‘qiydilar mulohazani esa ovoz chiqarib o‘qiydilar. Bunday ish natijasida o‘quvchilar beixtiyor topshiriqlar sistemasini o‘zlashtiradilar. 22 To‘rtinchi bosqichda o‘quvchilar masala ustida topshiriqlarga muvofiq ravishda ishlash uslubi shakllanadi. Bu bosqichda kartochkalar bolalarga kerak bo‘lmaydi.CHunki barcha topshiriqlar sistemasi ular tomonidan shunday o‘zlashtirganki, o‘quvchilar unga asoslanib o‘zlaricha tez fikr yuritadilar. Bu esa o‘quvchida masala ustida ishlash metodi shakllanganidan darak beradi. Kiyinchalik bu metoddan yangi turdagi masala ustida ishlash vaqtida ham matematik strukturali masalalarni echish usullarini umumlashtirib vaqtida ham foydalanadilar. Masala ustida ishlash umumiy metodini shakllantirayotganida o‘quvchi hamma bolalar ham bu metodni bir vaqtda egallay olmasliklarini ko‘zda tutish kerak. Agar ba’zi bolalarda kartochka bilan biroz ishlash etarli bo‘lsa, ba’zi bolalar uchun 2- 3 oy kerak bo‘ladi. SHuning uchun bu umumiy metodni hali egallamagan bolalarning kartochkalaridan foydalanishlarni man qilish kerakmas. Biroq bu topshiriqlarni maxsus yod oldirish mutlaqo kerak emas, ular ko‘p marta bajarilishi natijalarida beixtiyor o‘zlashtirilishi kerak. Masala echish o‘quvchini shakillantirish uchun ikki ayirma bo‘yicha noma’lum sonlarni topishga doir turli guruh proporsonal miqdorlar qatnashgan 1-turdagi masalalar taklif qilinadi va ijodiy xarakterdagi turli mashiqlar o‘tkaziladi so‘ngra shu metodika bo‘yicha ikki ayirma buyicha nomalum sonlarni topishga doir ikki turdagi masalalar kiritiladi. Harakat bilan bog‘liq bulgan masalalar, ya’ni tezlik vaqt masofa kabi mulohazalar 3-sinfda qaraladi. Harakat bilan bog‘liq bo‘lgan masalalarni echishga tayyorgarlik ishi bolalarning harakat haqidagi tasavvurlarini umumlashtirishni yangi miqdor tezlik, vaqt, masofa kabi miqdorlar orasidagi bog‘lanishlarni ochib berishni kuzda tutadi. Boalarni harakat haqidagi tasavvurlarni umumlashtirish maqsadida transport harakatini kuzatish bo‘yicha maxsus ekskursiyalar o‘tkazish foydali. SHundan so‘ng harakatni kuzatishni sharoitida o‘tkazish mumkin, bunda harakatni bolalarning namoyish qiladilar. Ekskursiya paytida ham sinfda ishlayotganda ham bir jismning yoki ikki jismning bir biriga nisbatan qiladigan harakati ko‘zda tutiladi. Masalan:Bir jism tez yoki sekin harakat qilishi to‘xtashi, 23 to‘g‘ri chiziq yoki egri chiziq bo‘ylab harakat qi l i sh mumkin. Ikki jism bir biriga harakat qilishi mumkin. Bunda ular bir biriga yaqinlashadi, bir biridan uzoqlashgan holda qarama qarshi tomonlariga harakat qilishi bir yo‘nalishda harakat q i l i s h i mumkin.Sanab o‘ t i l g a n vaziyatlarida sinfda ko‘zatilayotganda chizmalar qanday chizilishini bolalarga ko‘rsatish lozim. Masofani kesma bilan belgilash kelishilgan jo‘nash oxiriga etib borish va h.k.Joylarni kesmada yo nuqta va tegishli harf bilan yoki chiziqcha yoki bayroqcha bilan belgilanadi. Harakat yo‘nalishi strelka bilan ko‘rsatiladi. Masalan: 2 jismning uchrashma harakati quyidagicha tasvirlanadi. Bu erda kesma chizmalar uchrashguncha bosib o‘tiladigan masofani, bayroqcha uchrashuv joyini A va B nuqtalar jismlarning yo‘lga chiqqan manzillarini strelka harakat yo‘nalishini belgilaydi. Teskari mashqlarni bajarish ham foydali berilgan chizma bo‘yicha tegishli harakat bajariladi. Tezlik bilan tanishtirilayotganda o‘quvchilarning o‘zlari yayov yurganlaridagi tezliklarni topish ishini tashkil qilish maqsadga muvofiqdir. Buning uchun holida sport zalida yoki yopiq yo‘lka chizish mumkin. Yo‘lakni 10 m dan qilib masofalarga bo‘yab chiqish kerak, bunda har bir o‘quvchi qancha yo‘l bosganini topish qulay buladi. O‘qituvchi yo‘lakdan 4 min davomida yurishni taklif qiladi. O‘quvchilarning o‘zlari qancha yuriganliklarini belgilab qo‘ygan. 10 min belgilar bo‘yicha oson topa oladiar. Darsda har bir o‘quvchi 1 minda qanday masofa bosganini hisoblay oladi. O‘qituvchi o‘quvchi bir minutda bosib o‘tgan masofaning tezligi deyishini aytadi. O‘quvchilar o‘zlarini tezliklarini aytadilar. So‘ngra u o‘qituvchi ba’zi transport turlarining tezligini aytadi. O‘quvchilarning o‘zlarining tezliklarini aytadilar, so‘ngra o‘qituvchi ba’zi transport turlarining tezligini aytadi. Bu ma’lumotlarni o‘quvchilar o‘z lug‘atlariga yozib quyishlari va kelgusida masalalar tuzishda foydalanishlari mumkin. Keyin bu bilimlarga tayangan holda tezlik, vaqt masofalarning shu jumladan to‘rtinchi proporsionalni topishga doir proporsional bo‘lishga doir yana ikki ayirmaga ko‘ra noma’lum sonlarni topishga doir tezlik, masofa, vaqt miqdorlari qatnashgan masalalarni echishadi. Bu masalalar ustida ishlayotganda 24 chizma ko‘rinishidagi illyustrasiyadan ko‘proq foydalanish kerak, chunki chizma masalada aks etib masalalar ustida ishlayotganda chizma ko‘rinishdagi ilyustrasiyadan ko‘proq foydalanish kerak, chunki chizma masalada aks ettirilgan hayotiy vaziyatni ko‘z oldiga keltirishga yordan beradi. YUqorida sanab o‘tilgan masala turlari bir vaqtda 3 sinfda uchrashma harakat va qarama-qarshi yo‘nalishdagi harakatga doir masalalar ham kiritiladi. Bu masalaniing har biri berilgan sonlar va izlanayotgan songa bog‘liq ravishda 3 ta turda bo‘ladi. 1-jismlarning har b i r i n i n g tezligi va harakat vaqti beriigan izlanuvchi son- masofa 2-tur jismlarning har birining tezligi va masofa berilgan. Izlanuvchan son- harakat vaqti. 2- tur- masofa jismlardan birining tezligi harakat vaqti berilgan izlanuvchi son-ikkinchi jism tezligi. Uchrashuvchi harakatga doir masalalarni kiritishga tayyorgarlik maqsadida ikki jismning bir vaqtdagi harakati haqida bolalarda to‘g‘ri tasavvur hosil qi l i sh juda muxim. O‘quvchilarga buni anglashlari uchun quyidagilarga o‘xshash masala savollarini kiritish kerak. 1. Ikki shahardan bir biriga qarab ikkita teploxod suzib ketdi. Va ular 3 soatdan so‘ng uchrashdilar. Har bir teplohod uchrashguncha yo‘lda qancha vaqt bo‘lgan? 2) Qishloqdan shahargachaga qarab yo‘lovchi yo‘lga chiqdi.Va yo‘lovchi 30 minutdan so‘ng uchrashdi. Yo‘lovchi uchrashuvgacha yo‘lda qancha vaqt blgan. Sodda masalalarni echish yo‘li bilan murakkab masalarni echish o‘rgatiladi. 1. O‘quvchilar bir tup pomidordan ikki kg. Ikkinchisidan birinchisiga qaraganda bir kg ortiq pomidor terishdi. O‘quvchilar ikkinchi tupdan qancha pomidor terishdi? 1 tup-2 kg 2 tup-? 1 kg ortiq Echish: 2+1=3 kg Javob: O‘quvchilar ikkinchi tupdan 3 kg terishgan. Bu masalani quyidagicha o‘quvchilarga savol berib masalalar tuziladi. O‘quvchilar bir tupdan 2 kg ikkinchisidan esa birinchisiga qaraganda bir kg 25 kam pomidor terishgan? O‘quvchilar bir tupdan 2 kg ikkinchi tupdan 1 kg pomidor terishdi. O‘quvchilar ikkala tupdan qancha pomidor terishgan? O‘quvchilar bir tupdan 2 kg, ikkinchisidan 1 kg pomidor terishdi. O‘quvchilar birinchi tupdan ikkinchisiga qaraganda necha kg ortiq pomidor terishgan? Bunday maslalarni echishda o‘quvchilar amal tanlash masala shartiga ham savoliga ham bog‘liq bo‘ladi. 1. Birinchi qutida 8 ta ikkinchi qutida undan 3 ta kam qalam bor. Ikkala qutida qancha qalam bor. Masalaning shartiga ko‘ra qisqa yozuv ko‘rsatiladi. 1 qutida -8 ta 2-? 1 qutidan 3 ta kam. Echish: 8+(8-3)=8+5=13 ta Javob: Ikkala qutida 13 ta qalam bo‘lgan. E ndi o‘quvchilarni uchrashma harakatiga doir masalalarning echimi bilan tanishtirish mumkin . Bunda 1 dars uchala turdagi masalalarni berilgan masalani teskari masalaga almashtirish yo‘li bilan yangi masalalar hosil qailish yo‘li bilan kiritish maqsadiga muvofiq bo‘ladi. O‘qituvchi masalani o‘qiydi -? "Ikki posyolkadan bir-biriga qarab ikkita velosipedchi yo‘lga chiqdi va ikki soatdan so‘ng uchrashdi. Bir velosipedchi soatiga 15 km tezlik bilan yurgan . Posyolkalar orasidagi masofani toping "? Muhokama qilishdan so‘ng echishning ikki usulning o‘quvchilarning o‘zlari topadilar . Echilishi avval ayrim amallar ko‘rinishda tushuntirishlar bilan yozish lozim . Keynchalik esa ifoda yoki tenglama bilan yozish mumkin. Bir tokchada 10 ta kitob, ikkinchi tokchada esa birinchidagidan 5 ta ortiq kitob bor.Ikkala tokchada qancha kitob bor? 1 tokchada -10 ta kitob, 2- tokchada - ? 5 ta ortiq. Echish 1 0+5=15 ikkinchi tokchada kitob bor, 10+15=25 -ikkala tokchada kitob bo‘lgan. Javob: Ikkala tokchada 25 ta kitob bor. 26 O‘quvchilarni turli xil hayotiy misollar keltirib sodda va murakkab masalalar tuzishiga o‘rgatiladi. Ozoda 25 ta yong‘oq Qumri undan 5 ta ortiq, Maysara esa Qumridan 8 ta ortiq kam yong‘oq topdilar. Qumri nechta yong‘oq topgan? Ozoda -25 ta yong‘oq Qumri-? Ozodadan 5 ta ortiq Maysara -? Qumridan 8 ta kam. Echish: 25+5=30 ta 30-8=22 ta (25+5)-8=30-8=22 ta yong‘oq Javob.Maysara 22 ta yong‘oq topgan. O‘qituvchi doskada, bolalar esa daftarlarida echilgan masalaga doir chizma chizadilar. Velospedchilar bir qishloqdan bir-biriga qarab yo‘lga chiqdilar. Birinchi velospedchi soatiga 15 km/soat, ikkinchi velospedchi soatiga 18 km/soat tezlik bilan harakat qildilar. Ularning bir soatdagi tezligini toping? Qishloqlar orasidagi masofa 66 km. Bolalar chizma bo‘yicha bu masala tuzadilar. So‘ngra bu masala jamoa bo‘lib muhokama qilinadi va echilishi tushuntirishlar bilan yozadi. 1. 15+18=33 km- velospedchi lar 1 soatda yaqinlashdilar. O‘quvchilar masalani tuzadi shundan so‘ng masala echishning 2 usulini jamoa ravishda muhokama qiladilar. 1-usul 1. 18*2=36 km 2 velospedchi uchrashguncha qadar yurgan yo‘l. 2. 66-36=30 km velospedchi uchrashguncha qadar yurgan yo‘l. 3. 30*2= 15( soatiga km) velospedchi tezligi. 2 -usul 1. 66:2=33 km- velospedchi lar bir soatda yaqinlashdilar. 2. 33-18=15 (soatiga km ) birinchi velospedchining tezligi. 27 Xulosa Matematika o’qitish metodikasi umumiy matematika metodikasiga bog‘liq. Umumiy matematika metodikasi tomonidan belgilangan qonuniyatlar kichik yoshdagi o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda ishlab chiqiladi. Boshlang‘ich sinf Matematika o’qitish metodikasi Pedagogika va yangi pedagogik texnologiya fani bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, uning qonuniyatlariga tayanadi. Matematika o’qitish metodikasi bilan pedagogika orasida ikki tomonlama bog‘lanish mavjud. Bir tomondan , matematika metodikasi pedagogikaning umumiy nazariyasiga tayanadi va shu asosda shakllanadi. Bu hol matematika o‘qitish masalalarini hal etishda metodik va nazariy yaqinlashishning bir butunligini ta’minlaydi. Ikkinchi tomondan , pedagogika umumiy qonuniyatlarini shakllantirishda xususiy metodikalar tomonidan erishilgan ma’lumotlarga tayanadi, bu uning hayotiyligi va aniqligini ta’minlaydi. Shunday qilib, pedagogika metodikalarning aniq materialidan “oziqlanadi”, undan pedagogik umumlashtirishda foydalaniladi va o‘z navbatida metodikalarni ishlab chiqishda yo‘llanma bo‘lib xizmat qiladi. Matematika metodikasi pedagogika, psixologiya va yosh psixologiyasi bilan bog‘liq. Boshlang‘ich matematika metodikasi ta’limning boshqa fan metodikalari (ona tili, tabiatshunoslik, rasm, mehnat va boshqa fanlar o‘qitish metodikasi) bilan bog‘liq. O‘qitishda predmetlararo bog‘lanishni to‘g‘ri amalga oshirish uchun o‘qituvchi buni hisobga olishi juda muhimdir. Ilmiy-tadqiqot metodlari – bu qonuniy bog‘lanishlarni, munosabatlarni, aloqalarni o‘rnatish va ilmiy nazariyalarni tuzish maqsadida ilmiy axborotlarni olish usullaridir. 28 Kuzatish, tajriba, maktab hujjatlari bilan tanishtirish, o‘quvchilar ishlarini o‘rganish, suhbat va so‘rovnomalar o‘tkazish ilmiy-pedagogik tadqiqot metodlari jumlasiga kiradi. So‘nggi vaqtlarda matematik va kibernetik metodlardan, shuningdek, matematekinani o‘qtishda modellashtirish metodlaridan foydalanish qayd qilinmoqda. 29 Foydalanilgan adabiyotlar 1. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risidagi qonun” // Barkamol avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.- Toshkent.: Sharq, 1997, 20-29 bet. 2. O’zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to’g’risida” gi qonun // Barkamol avlod- O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.- Toshkent.: Sharq, 1997, 31-61 bet. 3. Barkamol avlod orzusi- Toshkent.: 1999, 205- b. 4. Sh.M.Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2018. 5. Sh.M.Mirziyoevning. Konstitutsiya — erkin va farovon hayotimiz, mamlakatimizni yanada taraqqiy ettirishning mustahkam poydevoridir. – Toshkent: O‘zbekiston NMIU, 2018. 6. Sh.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2017 7. Sh.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2016. 8. Sh.M.Mirziyoevning Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. 9. Sh.M.Mirziyoevning. Oliy Majlisga Murojaatnomasi. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2018 10. Abdullayeva B.S., N.A.Xamedova M. Xusanovalarning “Boshlang’ich sinf matematika darslarida pedagogik texnologiyalardan foydalanish metodikasi” (Toshkent 2010, 135 bet ) uslubiy qo’llanma 11. Bikbayeva N.U., Yangabayeva E. Matematika. 3-sinf uchun darslik. Toshkent. O’qituvchi, 2008, 208 bet. 12. Bikboyeva N.U. Matematika. 4-sinf uchun darslik. Toshkent. O’qituvchi, 2007 y. 13. Jumayev M.E. Bolalarda matematika tushunchalarni shakllantirish nazariyasi.-T.: ”Ilm-Ziyo”, 2005, 240-bet 14. Jumayev M.E. va boshqalar 1-sinf daftari- Toshkent.: Sharq, 2006, 64 bet. 15. Jumayev M. „Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasidan labaratoriya mashg’ulotlari “ Toshkent.: Yangi asr avlodi, 2006, 256- bet. 30 16. Jumayev M.E. ”O’quchining ijodiy shaxs sifatida rivojlanishida bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarining metodik - matematik tayyorgarligi” - Toshkent.: Fan, 2009, - 240 b. 17. Jumayev M.E., Tadjiyeva Z.G’. Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasi. Toshkent. Fan va texnologiya, 2005 y. 18. Mardonova G’.I. „Matematikadan test topshiriqlari 1-sinf”- Toshkent.: O’qituvchi, 2007, 48 bet. 19. Mardonova G’.I. „Matematikadan test topshiriqlari 2-sinf”- Toshkent.: O’qituvchi, 2007, 60 bet. 20. Mardonova G’.I. „Matematikadan test topshiriqlari 3-sinf”- Toshkent.: O’qituvchi, 2007, 64 bet. 21. Stoylova L. va boshqalar „Boshlang’ich matematika kursi asoslari“ - Toshkent.: O’qituvchi, 1991, 336 bet. 22. Tadjiyeva Z.G’. Boshlang’ich sinf matematika darslarida tarixiy materiallardan foydalanish.-T.: ”Uzkomsentr”, 2003, 24- bet. 23. Tadjiyeva Z.G’. Boshlang’ich sinflarda fakultativ darslarni tashkil etish.- T.: 2005, 68- bet. 24. Tadjiyeva Z.G’. va boshqalar „Boshlang’ich sinf matematika, ta’lim samaradorligini oshirishda tarixiy materiallardan foydalanish“-Toshkent.: Jahon 25. Haitov F.N., Shamsiyev A.Sh., Yusupov R.M., Temurov S.Y. Bitiruv malakaviy ishini yozish, rasmiylashtirish va himoya qilish bo’yicha uslubiy ko’rsatmalar. Jizzax. 2008, 32 bet. Internet saytlari 1. http://fayllar.org/ 2. http://arxiv.uz/ 3. http://ziyonet.uz/ru 4. http://referat.arxiv.uz/ 5. http://aim.uz/ 31

3-SINF MATEMATIKA DARSLARIDA O’QUCHILARNING METEMATIK QOBILAYATINI  RIVOJLANTIRISH YO’LLARI

Sotib olish