3-sinf matemtika darlsarida o’quvchilarning fikrlash qobiliyatlarini o’stirish - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	242.5KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

536 Sotish

3-sinf matemtika darlsarida o’quvchilarning fikrlash qobiliyatlarini o’stirish

Sotib olish

3-sinf matemtika darlsarida o’quvchilarning fikrlash
qobiliyatlarini o’stirish.
Reja:

Kirish
1- BOB. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini matematika o‘qitish
jarayonida fikrlash qobiliyatlarini o‘stirishning nazariy asoslari.
1.1.Boshlang‘ich sinflarda matematik masalalar echishning ahamiyati
1.2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini matematika darslarida fikrlash
qobiliyatlarini o‘stirish
2-BOB. B oshlang‘ich sinf o‘quvchilarini matematika o‘qitish
jarayonida fikrlash qobiliyatlarini o‘stirish usullari
2.1. O‘quvchilar fikrlash qobiliyatlarini o‘stirish da mashqlar sistemasi
va testlar majmualaridan foydalanish
2.2. O‘quvchilar fikrlash qobiliyatlarini o‘stirish da qiziqarli
masalalarni echish usullarini qo‘llash
2.3. Hayotiy masalalar echish jarayonida fikrlash qobiliyatlarini
o‘stirish me todikasi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

Mundarija:
Kirish ……………………………………………………………….
1- BOB. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini matematika o‘qitish
jarayonida fikrlash qobiliyatlarini o‘stirishning nazariy
asoslari… ……………………………………………………………
1.1.Boshlang‘ich sinflarda matematik masalalar echishning
ahamiyati……………………………………………………………..
1.2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini matematika darslarida fikrlash
qobiliyatlarini o‘stirish .......................................................................
2-BOB. B oshlang‘ich sinf o‘quvchilarini matematika o‘qitish
jarayonida fikrlash qobiliyatlarini o‘stirish usullari........................
2.1. O‘quvchilar fikrlash qobiliyatlarini o‘stirish da mashqlar sistemasi
va testlar majmualaridan foydalanish....................................................
2.2. O‘quvchilar fikrlash qobiliyatlarini o‘stirish da qiziqarli
masalalarni echish usullarini qo‘llash ...................................................
2.3. Hayotiy masalalar echish jarayonida fikrlash qobiliyatlarini
o‘stirish metodikasi...............................................................................
Xulosa..................................................................................................
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati...................................................

KIRISH
Hozirgi paytda maktablarda boshlang‘ich sinflarda matematika
o‘qitishning asosiy vazifalaridan biri o‘quvchilarni har tomonlama etuk insonlar
qilib tarbiyalash hisoblanadi. Bunda ularda matematika bo‘yicha bilimlar berish
bilan birga ularga o‘rganilayotgan bilimlarni asosli va puxta bo‘lishini
ta’minlash, ularni qo‘llay olish ko‘nikma va malakalarini shakllantirish muhim
ahamiyatga ega. Ayniqsa matematika darslarida fikrlash qobiliyatlarini
rivojlantirish hamda ularni kelgusida olingan bilimlarni ongli hayotiy faoliyatda
muvaffaqiyatli qo‘llashlari uchun zarur ko‘nikma va malakalarni shakllantirish
boshlanqich matematik ta’limning asosiy vazifalariga aylanishi lozim. Shu
nuqtai nazardan o‘quv jearayonida matematik masalalar, jumladan hayotiy
mazmunli,ularning to‘plagan tajribasiga asoslangan masalalarni echish
usullariga va ularni qo‘llashga o‘rgatish o‘ziga xos xususiyatlarga ega, ularni
ta’lim mazmuni va o‘rganilayotgan tushunchalar mohiyatini ochib berishda
foydalanish, o‘zaro aloqadorlikda va o‘quvchilar amaliy faoliyati tajribasi bilan
qo‘shgan holda o‘qitish dolzarb masalalardan hisoblanadi. Bu usullarni ishlab
chiqish va amalda qo‘llash o‘qitish sifat va samaradorligini oshirishga xizmat
qiladi. Boshlang‘ich ta’limda matematika o‘qitishning asosiy maqsadlaridan
biri ham o‘quvchilar intellektual tafakkurini shakllantirish asosida o‘quvchilar
qobiliyat va qiziqishlarini rivojlantirish hisoblanadi. Demak, boshlang‘ich
sinflarda arifmetik amallar tushunchasini mohiyatini va hisoblash usullarini
etkazish uslubiyatini ishlab chiqish o‘z ichiga o‘quvchilarda umuman
boshlang‘ich matematika asosiy tushunchalarni shakllantirish va ularni amalda
qo‘llay olish ko‘nikma va malakalarini rivojlantirishni oladi.
Bunga sabab quyidagilar:
1.Boshlang‘ich ta’limda matematika o‘qitish arifmetik amallar va
tushunchalar mohiyatini ochish orqali, hayotiy mazmunli mashq va misollardan
keng foydalanish va shu asosda mantiqiy biri-biriga bog‘langan tushunchalar,
ta’riflar, qoidalar va xulosalarni keltirib chiqarish o‘quvchilar matematik
qobiliyatlarini rivojlantirigshga xizmat qiladi..

2. Boshlang‘ich ta’limda matematika o‘rganishda har bir amalning o‘ziga
xos xususiyatlarini o‘zida aks ettiruvchi matnli mashqlar va ularni o‘quvchilar
ha1yotiy tajribasi bilan bog‘lab taklif etish uzviylikka ega, bu esa
o‘quvchilarning fanga qidiqishlarini oshirish bilan birga fikrlash qobiliyatlarini
rivojlanishi uchun asos bo‘ladi. SHuningdek umumiy fikrlash usullari va
ko‘nikmalarni rivojlantirishga ta’sir ko‘rsatadi.
3.Boshlang‘ich ta’limda matematika o‘qitishda fikrlash qobiliyatlarini
rivojlantirish arifmetika materiallari mazmuni, o‘rganilayotgan asosiy
tushunchalar va ularga doir masalalarni echish ko‘rgazmali tasavvurlar bilan
birga mantiqiy fikrlashni, asoslash va amaliy qo‘llanishni talab etadi.
SHularni hisobga olib ushbu malakaviy bitiruv ishi boshlang‘ich sinflar
matematika darslarida bo‘lish tushunchasini o‘qitish uslublari
o‘rganishga va bu borada uslubiy tavsiyalar ishlab chiqishga bag‘ishlangan.
Boshlang‘ich sinflar matematika darslarida boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarini hayotiy masalalar echish jarayonida fikrlash qobiliyat-larini
rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar mavjud. Bu shu bilan asoslanadiki,
birinchidan, boshlang‘ich sinflar matematika darslarida ko‘pigan tushunchalarni
hayoti tajribaga asoslanib o‘qitishga asoslanadi, ikkinchidan, tushunchalar,
qoidalar va ularni kuzatishlar,mashq va misollar asosida ko‘rgazmali chiqarilishi
usullari, amallar va ularning xossalarini bayon etishda ularning qo‘llanilishi,
uchinchidan, matnli va syujetli mashq va misollar va ularni echishda
o‘quvchilar da fikrlash ko‘nikmalarini gakllantirish bilan birga algebraik va
geometrik tushunchalar, boshqa amallar bilan o‘zaro aloqadorligidan
foydalanish talab etiladi. SHuning uchun o‘quvchilarini hayotiy masalalar
echish jarayonida fikrlash qobiliyat-larini rivojlantirish samarali usullarini ishlab
chiqish va ularni zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida qo‘llash
usullarini o‘rganish dolzarb vazifa hisoblanadi.
Ishning maqsadi - boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish uslubiyati
nazariyasi va amaliyotiga asoslanib o‘quvchilarini hayotiy masalalar echish
jarayonida fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishning o‘ziga xos xususiyatlari va

ularni shakllantirishning samarali usullarini o‘rganish asosida o‘qitish
amaliyotida qo‘llash uslubiyatini ishlab chiqish.
Ishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
1. Boshlang‘ich sinflar matematika darslarida o‘quvchilarini hayotiy
masalalar echish jarayonida fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish bo‘yicha ilmiy,
uslubiy adabiyotlar va manbalarni o‘rganish asosida arifmetik amallar
tushunchasi va mohiyatini tushunish hamda hisoblash usullarini o‘rgatish,
qoidalarni o‘rganishning turli bosqichlarida o‘quvchilarni hisoblash hamda
mantiqiy fikrlash usullariga o‘rgatish uslubiyatini ishlab chiqish;
2. Boshlang‘ich sinflar matematika darslarida arifmetik amallar va
ularning xossalarini o‘rganish jarayonida mashqlar va misollardan foydalanish
asosida o‘quvchilarini fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish tarkib toptirish
ko‘nikmalarini tarkib toptirish texnologiyalariga doir tasavvurlarni yaratish;
3. O‘quvchilarga turli fikrlash ko‘nikmalarini o‘rgatish asosida ularda turli
o‘quv vositalaridan samarali foydalanish yordamida ularda arifmetik
qonuniyatlarni chuqur va puxta egallashlariga imkon beruvchi tafakkurini
o‘stirish usullarini sistemalashtirish va ularni amalda qo‘llash uslubiyatini ishlab
chiqish.
. Ishda quyidagi ilmiy tadqiqot usullaridan foydalanildi:
1.Ilmiy uslubiy adabiyotlar va manbalar, vaqtli pedagogik matbuotda,
Internet saytlarida (masalan, ziyonet.uz da) malakaviy bitiruv ishi mavzusiga
tegishli ma’lumotlarni o‘rganish va tahlil etish;
2. O‘qitish amaldiyotida ilg‘or pedagogik tajriba va texnologiyalarni
o‘rganish va umumlashtirish;
5.Ishning ilmiy ahamiyati. Ish ma’lum ilmiy uslubiy ahamiyatga ega,
unda:
1. Boshlang‘ich sinflar matematika darslarida o‘quvchilarda hisoblash va
fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirishuchun hayotiy masalalarni qo‘llash
usullarini nazariy asoslanishi, qayta tahlil qilinib, ishlab chiqilgan;

2. Boshlang‘ich sinflar matematika darslarida o‘qo‘uvchilar fikrash
qobiliyatlarini rivojlantirishda arifmetik amallarga doir misol va mashqlarni
echishda o‘quvchilarni masalalar echish texnologiyalari bilan birga arifmetik
amallarni qo‘llay olish usullarini qo‘llay olishga o‘rgatish metodikasi
xususiyatlari bayon qilingan.
6.Ishning amaliy ahamiyati . Ish natijalaridan boshlang‘ich sinflar
matematika darslarida o‘quvchilarini hayotiy masalalar echish jarayonida
fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish metodikasi matematika o‘qituvchilariga,
matematika fanini o‘qitish metodikasi bo‘yicha ilmiy tadqiqotlarda, o‘z ish va
ilmiy faoliyatlarida foydalanishlari mumkin.
7.Ishning tuzilishi. Ish kirish, 2 ta bob, 6-paragrafdan, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
8.Olingan natijalarning qisqacha mazmuni . Ishda boshlang‘ich sinflar
matematika darslarida o‘quvchilarini hayotiy masalalar echish jarayonida
fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish metodik xususiyatlari ochib berilgan hamda
bunda maxsus mashqlar maxsus sistemasi, testlar majmuidan, qiziqarli
masalalardan hamda maxsus tanlangan matnli masalalar echish usullariga
o‘rgatish va konkret mavzular bo‘yicha o‘quvchilarning fikrlash qo‘nikmalarini
shakllantirishga doir misollar keltirilgan.

1- BOB . B oshlang‘ich sinf o‘quvchilarini matematika o‘qitish
jarayonida fikrlash qobiliyatlarini o‘stirish ning
nazariy a soslari
1.1.Boshlang‘ich sinflarda matematik masalalar echishning
ahamiyati
Matematik masalalar echish matematika o‘qitishning muhim tarkibiy
qismidir. Masalalar echmasdan matematikani o‘zlashtirishni tasavvur ham etib
bo‘lmaydi. Matematikada masalalar echishning nazariyasini amaliyotga tadbiq
qilishning muhim yo‘lidir. Masalalar echishning boshlang‘ich sinflarda
o‘rganiladigan u yoki bu nazariy materiallarni o‘zlashtirish jarayonida muhim
rolni va o‘quvchilarni fikrlash qobilyatlarini o‘stiradi muhim rol o‘ynaydi.
Masalalar amaliy ishlar sistemasi asosida tuziladi. Bu degan so‘z har bir yangi
tushunchani tarkib toptirish har doim bu tushuncha ahamiyatini tushuntirishga
yordam beradigan uning qo‘llanishini talab qiladigan u yoki bu masalani echish
bilan amalga oshadi.
Arifmetik amallarning mazmunini amallar orasidagi bog‘lanishlarni amal
komponentlari bilan natijalar orasidagi ochib berishda, har xil miqdorlar
orasidagi bog‘lanishlar bilan tanishishda mos sodda masalalardan foydalaniladi.
Sodda masalalar o‘quvchilarda murakkab masalalarni echish uchun zarur,
bo‘ladigan bilimlar malakalar va ko‘nikmalarni tarkib toptirish uchun asos
bo‘lib xizmat qiladi. Masalalar bolalarning fikrlash qobiliyatlarini
rivojlantirishning foydali vositasi bo‘lib odatda o‘z ichiga ayrim bilimlarni
oladi. Bu bilimlarni qidirish masala echuvchidan analiz va sintezga mustaqil
murojaat qilish faktlarni taqqoslash, umumlashtirish va hokazolarni talab qiladi.
Bilishning bu usullarini o‘rgatish matematika o‘qitishning muhim
maqsadlaridan biri hisoblanadi .
Masalalarni echishda predmetga bo‘lgan qiziqish rivojlanadi, umuman
mustaqillik erkinlik, talabchanlik, mehnatsevarlik, maqsadga intilishlik
rivojlanadi.O‘quvchilarga tarbiya berishda ham hayotiy masalalar fikr

doiralarni kengaytirishga yordam beradi. Masalalar ustida ishla ekan sistemali
ravishda va rejali asosda o‘quvchilarning xususiy malakalarini
takomillashtirishga olib keladi.
Masala ustida ishlash uning mazmunini o‘zlashtirishdan boshlanadi.
O‘quvchilar hali o‘qish malakasiga ega bo‘lmagan dastlabki vaqtlarda ularni
o‘qituvchi o‘qib beradigan masala matnini tinglashga shartning muhim
elementlarini tovush chiqarib ajratishga o‘rganish kerak shundan keyin masala
shartini yaxshiroq o‘zlashtirish maqsadida, har bir o‘quvchi masala matniini
tinglashga va masalani mustaqil o‘qib chiqishi zarur. Buning uchun ularga
masalani oldin ovoz chiqarmay o‘qishni so‘ngra esa tovush chiqarib ifodali
o‘qishni taklif qilish kerak.
Boshlang‘ich sinflarda masalalarni o‘rganish yangi tushunchalarni
shakllantirish, sodda masalarni echishdan murakkablarni echishga o‘tish
yordamida amalga oshiriladi. Bunda qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish va bo‘lishga
doir har xil sodda masalalar ya’ni bir xil qo‘shiluvchilarning yig‘indisini
topishga karrali va teng bo‘laklarga bo‘lishlarga doir sonni bir necha
kattalashtirish va kichiklashtirishga oid masalalar sonlarni taqqoslashga
amallarning noma’lum konponentlarni topishga doir sodda masalalar
shuningdek turli murakkab masalalar shu jumladan keltirib echiladigan
masalalar, ikki ko‘paytuvchining yig‘indisini topishga doir va unga teskari
masalalar yig‘indisini so‘ngra ko‘paytirish bo‘lishga keltiradigan va boshqa
masalalarni ko‘rib chiqamiz.
Agar berilgan masala o‘zining murakkabligi bilan sinfda echilgan
masalalarga mos yoki o‘xshasa u holda o‘quvchilar taklif qilingan masalaning
echilishi yo‘lini mustaqil topishga o‘rgatish kerak. SHu maqsadda
o‘quvchilar masalalar echishga yaqinlashishning eng sodda umumiy
usullarini egallashlari lozim.
O‘quvchilar o‘qituvchi rahbarligida masala shartini qisqa va yaqqol yozib
olishlari, echish yo‘llari topishni osonlashtirish maqsadida shartini chizma yoki
rasm bilan" tasvirlay olishlari kerak. O‘quvchilar echilayotgan masalada nima

ma’lum nima noma’lumligini masala shartidan nima kelib chiqishini qanday
arfimetik amallar yordamida qanday tartibda masala savoliga javob topish
mumkinligini aniq va ravshan tushuntirishga o‘rganishlari kerak. O‘quvchilar
har bir amalni nega tanlaganliklarini anglay olishlari masala bo‘yicha ifoda yoki
tenglama tuzib olishlari uni echa olishlari, savolga javob berib, echimning
to‘g‘riligini tekshirib olishlari lozim.
O‘n ichida bajariladigan sodda masalalar echishini o‘qitish metodikasi
bo‘yicha mashq qildirish sodda masalalarni echishda ko‘rgazmali
qo‘llanmalarni qo‘llashda ba’zi o‘quv va malakalarini egalashadi. 2-sinfda
masalalar ustida ishlash asosiy o‘rinni egallaydi. Bu erda qo‘shish va ayirishdan
tashqari ko‘paytirishga va bo‘lishga bir xil qo‘shiluvchilarni yig‘indisini
topishga teng bo‘laklarga bo‘lishga, sonni bir necha martta orttirish va
kamaytirishga sonlarni qisqa taqqoslashga amallarning noma’lum konpanentini
topishga doir har xil sodda masalalar shuningdek har xil ko‘rinishdagi
murakkab masalalar keltirish usuli bilan echiladigan masalalar ikkita
ko‘paytmaning yig‘indisini topishga doir va bunga teskari masalalar
yig‘indisini songa ko‘paytirish va bo‘lishga keltiriladigan masalalar ko‘rib
chiqiladi.
Har xil turdagi masalalar echishini amallar ma’nosini ochib berish, u yoki
bu tushuncha u yoki bu munosabatlarning shakillanishidan tashqari o‘quvchilar
bilim doiralarining kengayishiga ba’zi kattaliklar va ular orasidagi bog‘lanishlar
bilan chuqurroq tanishtirishga hizmat qiladi. O‘quvchilar masalani echishiga
zarur malakalarni egallashlari uchun turli hayotiy hollarda berilgan va
izlanayotganlar orasidagi ma’lum bog‘lanishlarni tushungan holda topishga
o‘rgatish kerak. SHunday qilib masalalar echishni ustida ishlaganda o‘quvchi
faqat u yoki bir xil masalani haqidagini o‘ylamasdan balki masala echish
malakasini shakllantiruvchi xususiy malakalarni rejali va muntazam ravishda
ishlab chiqilishi borasida g‘amxo‘rlik qilishi kerak. CHunki masala echishning
umumiy murakkab malakasi shu xususuy malakalardan tashkil topadi.

Masala ustida ishlash uning mazmunini o‘zlashtirishdan boshlanadi.
Masala mazmunini yaxshi tushunish uchun o‘quvchilarni har biriga uning
matnini eshittiribgina qolmay, balki uni mustaqil o‘qib chiqishlari ham
kerak.Agar masala sharti bosh qotiradigan bo‘lsa o‘quvchilarga masala
mazmunini mustaqil o‘yiab ko‘rishlari uchun bir-uch minut vaqt berish
maqsadiga muvofiqdir. Masala matni ustida ishlaganda o‘quvchilarning diqqat
e’tiborini awalo masala matnidagi har bir so‘z va har bir son mazmuniga
qaratish lozim, masalada tasvirlanayotgan manzarani joyni tasavvur qilishiga
yordam berish kerak, masala matn ustida og‘zaki ishlagandan keyin masala
mazmuni matematik atamalar tiliga o‘tkazish va uning matematik tuzilishini
qisqa yozuv (sxema, chizma, jadval) shakllarida ifodalash kerak. O‘quvchilarda
ikkinchi sinfda birinchi sinfdagi kabi yangi masalalar bilan tanishtirishda yoki
murakkab masalarni echishda to‘la pridmet ko‘rsatmalikda sekin -asta to‘liq
bo‘lmagan ko‘rsatmalikka o‘t il adi. Masala sharti murakkab berilganlar
orasidagi bog‘lanishlarni tahlil qilish qiyin bo‘lganda shunigdek yangi tipdagi
masalalarni echishda qisqa yozishdan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Sodda
masalani echishda amal tanlash masalasiga to‘xtalib o‘tamiz. Bu malaka 1-
sinfda shakllantirib boriladi, o‘quvchilarning 2-yilda shakllantirish yana davom
ettiriladi. Sodda masalalarni arifmetik, arifmetik ham algebrik usul bilan echish
mumkin. Sodda masala arifmetik usul bilan echilganda ifoda tuzib uning
qiymati topiladi. Masalan: Ahmad bir kuni kitobning 15 betini o‘qidi, 2-
kuni esa birinchi kuniga qaraganda ikki marta ko‘p o‘qidi. Ahmad ikkinchi
kuni kitobning necha betini o‘qidi. Masalani echilishini bunday yozish
mumkin: 15-2=30 (bet).
Javob : Ahmad ikkinchi kuni 30 bet kitob o‘qigan . Masala echimini
tekshirish to‘g‘ri yoki notug‘riligini aniqlashdan iboratdir . Boshlang‘ich
sinflarda tekshirishning quyidagi usullaridan foydalaniladi .
Masalalarning shartlari bilan topilgan javoblar orasida moslik o‘rnatish .
Bu usul bilan o‘quvchilarni birinchi sinfdan boshlab tanishtiriladi , shu usul 2-

sinfda davom ettiriladi . Masalan: Vali 12 ta baliq Ahmad esa unga qaraganda 2
marta kam baliq tutdi: ikkalasi birgalikda qancha baliq tutishgan.
Echish: 12+12:2=12+6=18 ta (baliq).
Tekshirish: masalaning shartiga ko‘ra Vali Ahmadga qaraganda 2 marta
ko‘p baliq tutgan.
18-12=6 ta 2. 12:6=2 ta.
Masalani o‘zi bilan va uning tarkibiy elementlar bilan bolalarni
tanishtirish o‘qitish jarayonidagi navbatdagi eng muhim va juda javobgarlik
bosqichidir. Bu ishni predmet ko‘rsatmalikdan foydalanib boshlash
kerak.O‘qituvchi son ma’lumotlarni va amallarni ko‘rsatadi ammo natijani
ko‘rsatmaydi, o‘quvchilardan yashirishi juda muhimdir.
Masalan: Akasi erkinga oldin 6 ta daftar sovg‘a qildi, keyin yana 2 ta
daftar sovg‘a qildi. Erkinga akasi qancha daftar sovg‘a qilgan.
Echish: 6+2=8 ta (daftar).
Javob: akasi erkinga 8 ta daftar sovg‘ga qilgan.
Sonni bir necha birlik ortirish va kamaytirishga doir masalalar yig‘indi
va qoldiqni topishga doir masalalarda kengroq kiritiladi. Bu holdagi sodda
masalalarni qarashga tayyorgarlik ularni kiritishdan oldin boshlanadi. Bu ish
ushbu munosabatlarni o‘rnatishdan iborat. Agar predmetlarni berilgan
gruppasiga bir yoki bir nechta predmet qo‘shilsa bu dastlabki predmetlar sonini
orttiradi, agar ayirilsa bu dastlabki predmetlar sonini kamaytiradi. Bu
munosabatlar bir xil ko‘rsatma materiallar yordamida o‘rgatiladi. Didaktik
materiallar bilan ish ko‘riladi, bolalar ushbu ko‘rinishdagi amaliy mashqlarni
bajarishadi:
1. "3 ta kvadrat qo‘ying, ularga yana 2 ta kvadratni yaqinlashtiring"
kvadratlar qancha bo‘ladi?
2. Qanday bildingiz?
3.Kvadratlar ko‘paydimi yoki kamaydimi? SHundan keyin syujetli
rasmlar bo‘yicha ishlashga o‘tish mumkin. Rasmlar bo‘yicha ham didaktik
o‘yinlar puxtalash uchun beriladi. Bilimlarni tekshirishda masala o‘quvchi

taffakurini rivojlantirish haqida fikr yuritish kerakli amallarni to‘g‘ri tanlash
hisoblash ko‘nikmalari haqida fikr yuritish imkonini beradi.
Har bir masalada shart va savol bo‘ladi. Masala shartida berilgan sonlar
orasidagi va berilgan sonlar bilan izlanayotgan son orasidagi bog‘lanish
ko‘rsatiladi, bu bog‘lanishlar tegishli arifmetik amallarni tanlashni belgilab
beradi. Savol esa son izlanayotgan son ekanligini bildiradi.
Masala. Avtobusda 7 ta yo‘lovchi bor edi. Avtobus bir to‘xtagandan
keyin undagi yo‘lovchilar soni ikkkita orttdi . Avtobus tuxtagandan keyin
undagi yo‘lovchilar qancha bo‘lgan?
O‘qitishning dastlabki kunidan boshlab sonni bir necha birlik orttirishga
doir qiyinroq masalalarni kiritishga tayyorgarlik ishlari boshlanadi. Bunday
masalalarda predmetlarning 2 ta to‘plami taqqoslanadi: Amaliy mashg‘ulot
bajarish davomida bolalar predmetlarning 2 ta to‘plami elementlari orasida bir
qiymatli moslik o‘rnatishni o‘rganib oladilar, shuningdek taqqoslanayotgan
to‘plamlarning qaysisida predmetlar ko‘p -qaysisida kam ekanligini aniqlashni
ham o‘rganib olishga harakat qiladilar.
Hamma arifmetik amallar ularni echish uchun bajariladigan amallar
soniga qarab, sodda va murakkab masalaga bo‘linadi. Echilishi uchun bitta
arifmetik amal bajarilishi zarurbo‘lgan masala sodda masala deyiladi Echilishi
uchun bir biri bilan bog‘liq bo‘lgan bir nechta ular bir xil yoki har xil amal
bo‘lishlari bilan amalni bajarish zarur bo‘lgan masala murakkab masala
deyiladi.
Masala. Paxta terish mashinasi 6 kunda 84 sr paxta yig‘ishtirib oldi. Bu
mashina 9 kunda necha kg paxta teradi?
Echish: 84:6=14 14-9= 126 (sr)
Javob: Bu mashina 9 kunda 126 sr paxta teradi.
Rasmlar bo‘yicha didaktik materiallar bo‘yicha ham qilingan
savollar hal qilinadi.O‘qitishning shu bosqichida tayyor masalalarni echishda
shartli rasmlardan foydalanishga o‘t ish maqsadga muvofiqdir.

Ushbu masala namunasida tegishli ish qanday bajarilishini ko‘rsatamiz!
SHu sababli masala matnida berilgan sonlar bilan izlanayotgan son
orasidagi bog‘lanishni ko‘rsatuvchi biror bir vosita ko‘rsatmalar bo‘lishi va bu
bog‘lanish kerakli arifmetik amallarni tanlash va ular tartibini aniqlash kerak.
Masalani to‘la echimi shartning aniqligidan to‘liq bajarilish tartibini
ko‘rsatuvchi rejadan kattaliklarning u yoki bu qiymati qanday amal bilan
topilishi va nega shu amal bilan topilishini tushuntirishdan, arifmetik amallarni
bajarish va javobdan iborat bo‘ladi.
Masala echimini tekshirish va olingan javobning to‘g‘ri yoki to‘gri
emasligini aniqlash ham kiritiladi. Ko‘pincha masalalar o‘quvchilarga ularni
bilimlarini to‘ldirish malakalarini egallash, ko‘nikmalarni takomillashtirish
va masala tuzuilishi bilan tanishish. Masala tuza bi li sh ko‘nikmasi uning
tuzilishini o‘zlashtirib olish uchun zamin yaratadi.
Bolalar masala tuzilishi bilan ikkinchi yoki uchinchi mashg‘ulotda
tanishadilar. Ular masalada shart va savol borligini bilib oladilar, masala
shartida kamida ikkita son bo‘lishligi alohida ta’kidlanadi.
O‘qituvchi bolalarga murojat qi l i b: u men hozir sizlarga masalada nima
haqida gapirilishini so‘zlab beraman, siz bo‘lsangiz men aytgan narsalarning
hammasini ko‘rsatasiz. Bolalar stolning chap tomoniga ikkita olma, o‘ng
tomoniga 3 ta olma quyishdi. Stolga hammasi bo‘lib nechta olma quyishdi.
Bizlar masala tuzdik. Keling uni takrorlaymiz va bilganlarimizni
bilmaganlarimizdan ajratamiz. Biz nimani bilamiz? Bolalar chap tomonda 2
ta olma, o‘ng tomonda esa 3 ta olma bor " deb javob beradilar. "Buni biz
bilamiz ", bu masalani sharti deb tushuntiradi o‘qituvchi. Masalada nima
so‘ralayapti?
Bolalar: Stolda hammasi bo‘lib nechta olma borligi? deb javob beradilar.
Biz bunibilmaymiz. Biz manna shuni aniqlashimiz kerak. Har bir masalaning
o‘z sharti va savoli bor. Bizning masalamizda qanday sonlar haqida
gapirilyapti? Siz qanday savol quydingiz?

Masalamizni takrorlaymiz: O‘qituvchi bolalardan biriga masala shartini
takrorlashni, boshqasiga savol quyishni taklif etadi. Masala qanday ikki qismdan
tuzilganligi aniqlanadi. Ular shu usulda 2-3 ta masala tuzilishi taklif etiladi.
Bolalar ko‘rsatma materialsiz masalalar tuzishni o‘rganib olganlaridan
keyin, masala tuzilishi haqidagi bilmlarini mustahkamlash ushun uni hikoya va
topishmoq bilan ongli ravishda taqqoslash foydalidir. Masalani topishmoqlar
bilan taqqoslash yaxshidir. Sonlar, ko‘rsatilgan topishmoqlar tanlab olinadi.
"Bittasi gapiradi, ikkitasi tomosha qiladi, yana ikkitasi eshitadi(og‘iz,
ko‘z, quloqlar) yordamida.
Bir tom ostida to‘rt og‘ayni yashaydi" (stol) va h.k.
O‘qituvchi bolalar bilan birgalikda bu erda qanday savollar berish
mumkinligini muhokama qiladi:
"Bu nima? Stolning nechta oyog‘i bor?" va hokazo. Topishmoqda qanday
narsa haqida gap borishini topish kerak. Masalada esa miqdorni, necha soni
hosil bo‘lishni yoki nechta narsa qolishini bi l i sh kerak. Masalani topishmoq
bilan solishtirish masala savolining arfimetik mazmunini ta’kidlash imkonini
beradi. Bolalarning masalani hikoya, topishmoqdan farq qilishiga yordam
beruvchi umumiy usullardan foydalanishiga o‘rgatish foydalidir. Matnni
quyidagi reja asosida tahlil q i l i s h mumkin.
Bu erda sonlar bormi?
Bu erda nechta son bor?
Mashg‘ulot oxirida bolalarga topishmoq, hikoya va masalani qaytadan
tuzish uchun nima qilish kerakligini o‘ylash taklif etiladi. O‘rgatishning bu
bosqichida birinchi mashg‘ulotda bolalar qo‘shish hamda ayirishga oid
masalalarni echadilar, qo‘shish va ayirishga oid masalalar ketma-ket tuziladi.
Javobni sonlar o‘rtasidagi bog‘lanishdan va munosabatlarni tushunchaga
asoslanib topadilar.

1.2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini matematika darslarida fikrlash
qobiliyatlarini o‘s tirish
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini matematika darslarida fikrlash
qobiliyatlarini rivojlantirishda turli masalalarning o‘rni katta.Biz quyida anna
щ unday masalalarning ayrim turlariga to‘xtalib o‘tamiz.
Sahnalashtirilgan masalalar. Sahnalashtirilgan masalalarga katta e’tibor
beriladi. Bu masalalarda bolalarning kuzatgan, ko‘pincha o‘zlari bevosita
bajargan harakatlari aks ettiriladi. Bu erda savolga javob berish emas, balki bu
berilgan sonlar ko‘rgazmali asosida ko‘rinib turishi mumkindir. Birinchi sinf
bolalari ko‘pincha masalani echishni bilmaydilar, chunki ular u yoki bu
harakatni ifodalovchi (sarf qi l d i , bo‘lishib oldi, sovg‘a qildi va
hakozo)so‘zlarning ma’nosini tushunmaydilar. SHunning uchun maktabda,
tayyorlov guruhida u yoki bu harakatni ifoda etuvchi so‘zlarni mazmunini ochib
berishga alohida e’tibor berish kerak. SHu maqsadda masala asosiga qanday
amaliy harakatlarni kiritish zarurligini hisobga olish kerak. Bunda qarama-
qarshi harakatni: keldi-ketdi, yaqin kelishdi-uzoqlashdilar, oldi-berishdi,
ko‘tarishdi-tushirishdi, olib kelishdi- olib ketishdi, uchib ketishdi nazarda
tutuvchi yig‘indi va qoldiqni topishga oid masalalarni taqqoslash maqsadga
muvofiqdir.
Ko‘rgazmali masalalar. Dastlab bolalarga mavzu mazmuni to‘g‘risida
gapiriladi, hamda berilgan sonlar tasvirlangan rasmlar ko‘rsatiladi. Rasm
bo‘yicha birinchi masalani o‘qituvchining o‘zi tuzadi.U bolalarni rasmlarni
ko‘rib chiqishiga, berilgan sonlarni hamda miqdoriy munosabatlarning
o‘zgarishiga olib kelgan hayotiy harakatlarni ajratib olishga o‘rgatadi. Masalan,
rasmda 5 ta shar ushlagan bola tasvirlangan, u 1 ta sharni qizchaga bermoqda.
Rasmni ko‘zatayotib o‘qituvchi: Bu erda nima tasvirlangan? Bola nima ushlab
turibdi? Unda nechta shar bor? U nima qilmoqda? Biz nimani bilamiz?
Masalani shartini tuzing. Nima haqida so‘rash mumkin? deb
so‘raydi.O‘qituvchi berilgan sonlarni o‘zgartirib, bolalarni ayni bir mavzuda har
xil mazmundagi yig‘indi va qoldiqni topishga oid masalalarni o‘ylab topishga,

hikoya qilishga o‘rgatishda foydalanadigan hohlagan mazmundagi rasm asosida
masala tuzishga undaydi.
Matematik masalalar sodda va murakkab masalalarga ajratiladi. Bitta
amal bilan echilishi mumkin bo‘lgan masalalarga sodda masalalar deyiladi.
Bir nechta sodda masalalardan tuzilgan va shu sababli ikki yoki undan ortiq
amallar yordamida echiladigan masalalarga murakkab masalalar deyiladi.
Masalan: daraxt shoxida 6 ta qush bor edi. Ulardan 2 tasi uchib ketdi?
Bu masalaga 2 ta teskari masala tuzish mumkin.
1)Daraxt shoxida bir nechta qush bor edi. 2 ta qush uchib ketgandan
so‘ng daraxt shoxida 4 ta qush qoldi. Daraxt shoxida nechta qush qoldi?
2)Daraxt shoxida 6 ta qush qo‘nib turgan edi, bir nechta qush uchib
ketgandan so‘ng 2 ta qush qoldi. Nechta qush uchib ketdi?
Sodda masala orasidan bevosita ifodalangan masala ajratilgan.
1-masala. B i r qutida 8 ta olma bor bu olmalar ikkinchi qutidan 5 ta ortiq.
Ikkinchi qutida nechta olma bor.
Echish:8-5=3 ta (olma)
Javob: ikkinchi qutida 3 ta olma bor.
2-masala. Vali 6 ta quyon rasmini chizdi. Valini chizgan rasmlari Zokirni
chizgan rasmlaridan 2 ta ortiq. Zokir nechta quyon rasmini chizdi?
Echish : 6-2=4 ta.
Javob: Zokir 4 ta quyon rasmini chizdi.
Sodda masalalardan yig‘indi va qoldiqni topishga doir masalalar.
3-masala.Ahmad 3 ta qo‘g‘irchoq va ikkita koptok rasmini chizdi. Ahmad
nechta o‘yinchoq rasmini chizdi?
Echish : 3+2=5 ta.
Javob: Ahmad 5 ta o‘yinchoq rasmini chizdi.
4-masala.Zokir olma daraxtidan 7 ta olmani oldi va 3 tasini edi. Zokirda
nechta olma qoldi?
Echish: 7 -3=4 ta (olma).
Javob: Zokirda 4 ta olma qoldi.

5-masala Stol ustida 4 ta qizil qalam bor edi yana unga 4 ta ko‘k qalamni
qo‘shdi. Stol ustida nechta qalam bor edi:
Echish: 4+4=8 ta
Javob: stol ustida 8 ta qalam bor edi.
Sodda masalalarni turlaridan yana biri sonni nechta birlik ortirish yoki
kamaytirishga doir masalalar.
1.Ahmadda 6 ta, Salimda esa undan 2 ta ortiq qalam bor. Salimda
nechta qalam bor?
Echish: 6+2=8 ta (qalam)
Javob: Salimda 8 ta qalam bor.
2. Salim 4 ta qizil mashina rasmini Ahmad esa 3 ta yashil mashinaning
rasmini chizdi. Ikkalasi nechta mashina rasmini chizdi?
Echish: 4+3=7 ta.
Javob: Ikkalasi 7 ta mashina rasmini chizdi.
3. Vali 5 ta sabzi rasmini, Nodir esa 3 ta sabzi rasmini chizdi. Ikkalasi
nechta sabzi rasmini chizdi?

Echish : 5+3=8 ta.
Javob: Ikkalasi 8 ta sabzi rasmini chizdi.
Sodda masalalarni shartlari bolalar uchun tushunarli bo‘lishi kerak.Va
qoldiqli topishga doir masalalar shunday masalalar to‘plamiga kiradi. Sodda
masalalar echish yordamida matematika boshlang‘ich kursining asosiy
tushunchalaridan biri arifmetik amallar haqidagi tushuncha va boshqa bir qator
tushunchalar shakillanadi. Sodda masalani echa olishni o‘zlashtirganlaridan
so‘ng murakkab masalalarni echishni o‘rganadilar. CHunki murakkab masalalar
bir nechta sodda masalalardan tuzilgan bo‘ladi.
Masala. Likopchada 2 ta yashil, 3 ta qizil olmalar bor edi. Ulardan 2 ta
qizil olma eyilgandan so‘ng. Likopchada nechta olma qoldi?
3+2=5 (ta)
Echish: 5-2=3 ta olma.
Javob: Likopchada 3 ta olma qoldi. 2.Karimda 3 ta, Sobirda undan 6 ta
ortiq qalam bor.
2.Sobirda nechta qalam bor? Karimda — 3 ta Sobir - ? - 6 ta ortiq.
Echish: 3+6=9 (qalam)
Javob: Sobirda 6 ta qalam bor.
3. Polizdan elyor 7 ta tarvuzni uzib chiqdi. Nodir esa 3 ta tarvuzni polizdan
uzib chiqdi. Ikkalasi nechta tarvuz uzib chiqdi?
Echish : 7+3=10 ta (tarvuz).
Javob: Ikkalasi 10 ta tarvuz uzib chiqdi.

2- BOB. B oshlang‘ich sinf o‘quvchilarini matematika o‘qitish jarayonida
fikrlash qobiliyatlarini o‘stirish usullari
2.1. O‘quvchilar fikrlash qobiliyatlarini o‘stirish da mashqlar sistemasi va
testlar majmualaridan foydalanish
O‘quvchilar fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishda masala echishiga
o‘rgatish, berilgan va izlanayotgan sonlar orasidagi bog‘lanishni aniqlashni va
buning asosida arifmetik amallarni tanlash hamda ularni bajarishni
o‘rgatishdan iboratdir.Masalalar echish davrida o‘quvchilar egallashi lozim
bo‘lgan sonlar va izlanayotgan son orasidagi bog‘lanishni
o‘zlashtiradilar.O‘quvchilarni masalalar echa olishlari bu o‘quv darslarini
qanchalik o‘zlashtirganligiga bog‘liq.
Boshlang‘ich sinflarda echilishi berilgan sonlarni va nomalumlar
orasidagi bir xil bog‘lanishlarga asoslangan. Aniq mazmunni va sonli
berilganlari bilan esa farq qiluvchi masalalar guruppasi bilan ish ko‘riladi.
Masalalar ustida ishlash o‘quvchilarni avval bir turdagi masalalarni echishga
so‘ngra boshqa turdagi masaialarni echishga o‘rgatish lozim.O‘quvchilarni
sonlar bilan va sonlar orasidagi bog‘lanish o‘rgatiladi.
Bularga erishish uchun bir necha bosqichlar ko‘zda tutish lozim bo‘ladi.
1-bosqichda o‘qituvchi ko‘rilayotgan turdagi masalalarni echishga
tayyorgarlik ishini olib boradi. Bu bosqichda o‘quvchilar masalalarni
yozishdan tegishli amallarni tanlash uchun asos bo‘ladigan bog‘lanishlarni
o‘zlashtirishlari kerak bo‘ladi.
2-bosqichda o‘qituvchi ko‘rilayotgan turdagi masalalarni echishi bilan
o‘quvchilarni tanishtiradi, bunda o‘quvchilar berilgan sonlar va nomalum son
orasidagi bog‘lanishni aniqlaydilar. Buning asosida arifmetik amallarni
tanlashni o‘rganadilar, ya’ni masalada ifodalangan aniq vaziyatdan tegishli
arifmetik amalni tanlashga o‘tishni o‘rganadilar. Bu ishlarni olib borish
natijasida o‘quvchilarni masalalarni echishini va qanday amallarni, tanlashni
o‘rganadilar.

3-bosqichda o‘qituvchi ko‘rilayotgan turdagi maslalarni
echish uquvini shakillantiradi.O‘quvchilar bu bosqichda ko‘rilayotgan
turdagi istalgan masalani uning aniq mazmunidan qat’iy nazar echishini
o‘rganishlari lozim. YA’ni bu turdagi masalalarni echish usullari
umumlashtirishlari kerak bo‘ladi.
1.Bir kavadratning yuzi 64 kv dm , ikkinchisi esa undan ikki marta
ortiq. Ikkinchi kvadratning yuzini toping.
Echish : 64*2=128 kv dm ga teng.
Javob: ikkinchi kvadratning yuzi 128 kv dm ga teng.
2. Birinchi issiq xonada 9480 dona, ikkinchi issiq xonada birinchiga
qaraganda uch marta kam atirgul etishtiriladi.Birinchi issiq xonada ikkinchi
issiq xonaga qaraganda nechta ortiq atirgul etishtirilgan?
Echish: 9480:3= 3160 dona, 9480-3160=6320
Javob: birinchi issiq xonada ikkinchiga qaraganda 6320 ta ko‘p atirgul
etishtirildi.
3. Maxmudda 1800 so‘m pul bor. Agar u o‘z pulini yarmini Karimaga
bersa, ularning pullari teng bo‘ladi. Karimada necha so‘m pul bor?
Echish: 1800:2=900 so‘m.
Javob: Karimada 900 so‘m pul bor.
Og‘zaki masalalar. Oldingi qilingan ishlar ko‘rsatma materialsiz
masala ( og‘zaki masala ) tuzishga o‘tish uchun imkoniyat yaratadi. Og‘zaki
masala tuzishiga shoshilmaslik kerak. Bolalar odatda masala sxemasini oson
o‘zlashtirib oladilar. Unga ergashib darhol hayotdagi haqiqatni noto‘g‘ri
ifodalaydilar bunda masalaning asosi hisoblangan miqdoriy munosabatlar
mantiqini tushunmaydilar. Bajarilishi lozim bo‘lgan harakatning mazmunini
yaxshi o‘zlashtirib olgandan keyin bolalar o‘z tajribalari asosida tuzulgan
masalalarni ham echa oladilar. Xilma xil mazmundagi masalalar tevarak-atrof
haqidagi bilimlarni aniqlash va mustahkamlashga yordam beradi, ularni
bog‘lanishi va munosabatlarni aniq o‘tashga, yani hodisalarni o‘zaro
bog‘lanish va o‘zaro bog‘liqlari bilan idrok etishga o‘rgatadi.

O‘qituvchi bolalarni masalalar tuzishga o‘rgata borib, songa oid material
hajmi belgilaydi. Bolalar masalalarni hayotiy munosabatlarni to‘g‘ri aks
ettirishlarni kuzatib borish kerak.
Bolalarni arfmetik amallarni ifodalashga o‘gatish . Bolalar masala
tuzilishini, masalalarni mustaqil tuzishni savollarga to‘g‘ri javob berishni
o‘rganib olganlaridan keyin ularni arifmetik amallarni ifoda etishga o‘rgatish
mumkin. Bolalar: « Masalani echish uchun nima qilish kerak?» «Siz masalani
qanday echdingiz?» - kabi savollarga javob beradilar. Bunda maktabgacha
tarbiya yoshidagi bolalarda muhokama qilish, harakatlarni asosli tanlab olish
hamda olingan natijani tushuntira olish ko‘nikmasini o‘stirish muhimdir. Ishni
shunday tashkil etish kerakki, bunda bolalar biirinchi sinfda masala echishda
foydalanadigan usullarni egallab olsinlar. Masala muayyan sxema asosida
taxlil qilinadi. Namunaviy savollar:
"Masalada nima haqida gapiriladi?
Nima deyilgan?
Nechta? (masalada berilgan sonlar ajratib olinadi, ular o‘rtasidagi
munosabatlar aniqlanadi)
Biz nimani bilamiz? ( nima ma’lum)
Biz nimani bilmaymiz? (nima nomalum?)
Masalani echish uchun nima qi l i sh kerak?
Narsalar soni ko‘paydimi yoki kamaydimi?
SHunday qilib masalani echish uchun nima qilish kerak? ".
Bolalar ifoda tuzib masala savoliga to‘liq javob beradilar hamda
echimning to‘g‘riligini tekshiradilar. Mashg‘ulot oxirida muayyan harakat
qanday miqdoriy o‘zgarishlarga olib kelganini natijada miqdor ko‘payganini
ta’kidlash zarur. Har bir bola masalani takrorlash, uning elementini ajratib olish
tanlangan harakatini tushuntirish ko‘nikmasini egallab olishikerak. Yig‘indini
topishga bitta mashg‘ulot bag‘ishlanadi, so‘ng bolalar qoldiqni topishga ya’ni
hisoblash harakatlarini ifoda etishni o‘rganadilar.

Masalani tahlil q i l i s h ham qo‘shish amalini ifoda etishdek o‘tiladi.
O‘qituvchi oxirida: " 6 dan 1 ni ayirsak 5 qoladi"deydi... Bolalar hisoblash
ifodasini takrorlaydilar o‘qituvchi ularga endi hamma vaqt qaysi sondan qaysi
sonni ayirish kerakligini so‘zlab berishlarini aytadi.Bolalarning nima uchun
ayirish kerakligini va ayni harakat qanday miqdoriy o‘zgarishiarga ( soni
kamaydi)olib kelgani tushunib olishlari muhimdir.Bolalar maktabda
qo‘llaniladigan arifmetikaga doir atamalarni o‘rganib olishlari kerak.
Bolalarga dastlabki qadamidanoq " qo‘shish" " ayirish" " hosil bo‘ l a di "
teng bo‘ladi so‘zlarini o‘rgatib borish kerak.Bolalarning har b i r harakatining
mazmunini shuningdek harakatlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni anglab olishlari
uchun qo‘shish va ayirishga oid masalalarni muntazam ravishda taqqoslash
zarur.Bu ularning farqini yaxshiroq tushunish va tegishli harakatlarini farq
qiladigan kiyinroq esa biri ikkinchisiga o‘xshash maslalarni taqqoslash uchun
kerak bo‘ladi.
Masalan: Bolalar bir konvertdagi kvadratlar sonini aniqlaydilar, so‘ngra
konvertlardan bitta kvadrat oladilar ayrim hollarda esa konvertga bitta
qo‘shadilar. SHunday qilib ular qo‘shish va ayirishga oid masala tuzadilar
Masalalar nimasi bilan bir biriga o‘xshash va bir biridan nimasi bilan farq
qilishini aniqlaydilar. O‘qituvchi savollar beradi:
" Birinchi va ikkinchi maslalarda nimalar to‘g‘risida gapirilayapti?
Nima ma’lum?
Nimani bilish kerak?
Birinchi masalani echish uchun nima qilish kerak?
Ikkinchi masalanichi?
Nima uchun?
Qaysi masalalarda natija ( yig‘indi) ko‘proq chiqadi?
Qaysi birida kamayadi?
Nima uchun?

Birinchi masalada biz bitta kvadrat qo‘shdik, kvadrat ko‘paydi- biz
qo‘shdek, ikkinchi masalada biz bitta kvadratni oldik konvertdagi kvadratlar
kamaydi"- deb javoblarni umumlashtiradi.
Keyinchalik bolalar mustaqil ravishda bir sonni ikkinchi songa qo‘shish
yoki bir sondan ikkinchi sonni ayirishga oid masalalarni tuza oladilar. Bolalar
e’tibori masala savolining u yoki bu amaliy harakat bilan aloqasini aniqlashga
qaratiladi. Qoldiqni topishga oid masalalar hamma vaqt bir xil savolga (qancha
qoldi?) ega bo‘lishi bilan farq qiladi. CHunki ayirishga oid oddiy masalalarni
echish bolalarda qiyinchilik tug‘dirmaydi. Qo‘shishga oid masala savolida
masala shartida bayon etilgan yoki undan kelib chiqadigan harakat aniq aks
ettirilishi shart. Odatda bolalar masala rejasini tezda o‘zlashtirib olib savolni
tuzadilar. Qancha bo‘ldi? Ularni tasvirlangan harakatlarni aks ettirib yanada
aniqroq ifodalar qidirishga undash kerak:
" Nechta sovg‘a qilishdi?"
"Nechta qo‘yishdi" "
Nechta o‘tiribdi" "
Nechtasi sayr qilayapti?"
" Nechta bola hovlida o‘ynayapti" va hakozo.
Testlardan ham o‘quvchilar bilimlarini o‘zlashtirishlari va hayotiy
masalarnti tezkorlik bilan qo‘llash fazilatlarini shakllantirishda foydalanish
mumkin.
Masalan, 1-sinf uchun quyidagi testlarni qo‘llash mumkin
1-5-gacha bo‘lgan sonlarni raqamlash
1. Tushirib qoldirilgan sonni belgilang . 1 2 3 ... 5.
a) 2 b) 4 d) 3
2. 3 sonining oldi qo‘shni sonnni belgilang.
a) 2 b) 4 d) 1
3. 5 sonining oldi qo‘shni sonini belgilang.
a) 3 b) 2 d) 4
4. 3 va 5 sonlar orasida joylashgan sonni belgilang.

a) 2 b) 4 d) 1
5. Agar bir son ikkinchi sondan kichik bo‘lsa, qaysi belgi qo‘yiladi?
a) = b) < d) >
6. Agar bir son ikkinchi sondan katta bo‘lsa, qaysi belgi qo‘yiladi?
a) = b) > d) <
7. Qo‘shish belgisini toping. a) - b) + d) =
8. Sonni orttirish uchun qaysi amal bajariladi?
a) qo‘shish b) ayirish
9. Sonni kamaytirish uchun qaysi amal bajariladi?
a) ayirish b) qo‘shish
1-5 gacha bo‘lgan sonlarni qo‘shish va ayirish
1. Ifodalar to‘gri bo‘lishi uchun katakcha o‘rniga mos sonni yozing.
4 + 2 = ...
a) 6 b) 2 d) 1
2. Ifoda to‘g‘ri bo‘lishni uchun katakcha o‘rniga mos sonni yozing.
... + 3 = 5
a) 4 b) 2 d) 8
3. Javobi to‘g‘ri bo‘lgan misolni belgilang.
a) 4-3 = 1
b) 5 - 2 = 1 d) 3 - 2 = 5
4. Javobi to‘g‘ri bo‘lgan misolni belgilang.
a) 2 + 1 = 5
b) 3 + 2 = 5 d) 4 + 2 = 5
5. Sonlar tartibi to‘g‘ri yozilgan qatorni belgilang.
a) 1247689 10 35
b) 123456789 10
6. Ifoda to‘g‘ri bo‘lishi uchun katakcha o‘rniga mos son qo‘ying. .
... + 2 = 4
a) 1 b) 3 d) 2

2.2 O‘quvchilar fikrlash qobiliyatlarini o‘stirishda qiziqarli
masalalarni echish usullarini qo‘llash
Masalalarni tasvirlash usuli. Masaladagi berilgan sonlarning
nechtaligini ta’kidlashga va ular o‘rtasidagi munosabatlarini aniqlay bilish
ko‘nikmasini rivojlantirishga imkon beruvchi eng muhim matn usuli-masalani
tasvirlashdir. Bolalarning narsalarning chizmada tasvirlash usullari bilan
tanishishi ham foydalidir. Dastlabki 1-2 ta masalani o‘qituvchining o‘zi
tasvirlab chizadi. O‘qituvchi doskaning ichiga 5 ta qo‘ziqorin va uning oldiga
bitta qo‘ziqorin solingan savatchaning rasmini chizdi. Bolalar o‘qituvchi
qanday maslalni chizganini topganlaridan kiyin o‘zlari hohlagan narsalar
haqida masala tuzadi. Bolalarni masalaning javobi emas, balki masala shartini
chizish kerakligi haqida bosh qotirish kerak, o‘qituvchi tez chiziladigan
narsalarni tanlash haqida maslahat beradi. U bir nechta yaxshi chiqqan va 1-2
ta yaxshi chiqmagan rasmlarni tanlab oladi. Bolalar kim qanday masala
tuzganini topadilar. Ular qaysi rasm bo‘yicha masala tuzish mumkin, qaysi
rasm buyicha.masla tuzib bo‘lmasligini, nima uchun xatosi nimada ekanligini
aniqlaydilar. Rasmda masalada berilgan sonlar ko‘rsatilishi kerakli haqida
ishonch hosil qilinadi o‘zaro tekshirish olib borilsa yaxshi bo‘ladi. Ayirishga
oid masala tuzishda ko‘pincha ikkita rasm chizishga to‘g‘ri keladi, birida
kamayuvchi, ikkinchisida qoldiq va ayiruvchi chiziladi. Masalan: birinchisida
6 ta archa, ikkinchisida 5 ta archa chiziladi.
Bolalarga hisoblash usulini o‘rgatish . Bolalar arifmetik amallarni ifoda
etishga va uni asoslab berishga o‘rganib olganlaridan kiyin ularni hisoblash
usullri bilan tanishtirish mumkin. Ular qo‘shish va ayirishni 1 ni qo‘shib va
ayirib o‘rganib olishlari kerak. Bolalar ushbu usullarni egallab borishda qo‘shni
sonlar o‘rtasidagi bog‘lanish va munosabatlarni tushunishga hamda sonlaming
birliklaridan iborat tartibini bilishga tayanishlari lozim. Arifmetik amasllarni
o‘rgatish jarayonidagi mashg‘ulotning bir qismi sonlarni solishtirish va
sonlarning birliklaridan iborat tarkibi haqidagi bilimlarni mustahkamlashga
o‘rgatadi. Bolalarga hisoblash usullarini qanday o‘rgatish mumkin? Rasm

buyicha quyidagi masalani tuzishni taklif etish mumkin. Bolalarni arifmetik
amallarni ifoda etishni hisoblash usullaridan farq qila bilishga o‘rgatish uchun
qo‘shishda+ "ga" ayirishda -"dan" qo‘shimchalaridan foydalanish maqsadga
muvofiqdir. Bolalar hisoblash vaqtida olingan javob bilan birga arifmetik
amallarni takrorlaydilar. SHunday kiyingi ular masala savoliga javob beradilar.
Dastlab bolalar ko‘rsatma material asosida keyinroq miyada sonlarning to‘g‘ri
va teskari ketma- ketligi haqidagi bilimlar hamda ular masala o‘rtasidagi
bog‘lanish va munosabatlarni tushunishiga asoslanib hisoblaydilar.
Yil oxirida bolalar masala tuzishga undagi shart va savolni farq qila bilishi,
berilgan sonlarni ajratib olishni, ular o‘rtasidagi miqdoriy munosabatlar
aniqlashini arifmetik amallarni to‘g‘ri to‘plashni va ifoda etishni hisoblash
usullaridan foydalanib harakat natijasini topishni va masala savoliga to‘liq
javob berishni bilishlari kerak.
Arifmetik masalalar echish.
Masala echishda " qo‘shish " " ayirish" " barobar" matematik atamalaridan
foydalanish zarur. Bolalar " yozishni" mashq qiladilar.
1-2 bola mustaqil " yozganlarini "o‘qib beradilar.
"3 ta sharga 1 ta shar qo‘shilsa 4 ta shar bo‘ladi".
Kim masalani echadi? 3ga 1 ni qo‘shish kerak.
Lolada nechta shar bo‘ldi? 4 ta
Doskada 3 o‘quvchi barobar 4 deb aytishadi.
Bolalar ko‘pincha masalani hikoya, topishmoq bilan aralashtirib
yuboradilar. Masalan: Akvariumda 6 ta baliq bor edi. YAna bir necha baliq
solib quyishdi. Bu masalani echish mumkinmi? YOki 4 og‘ayni bitta tom
tagida yashaydi. Bular masala emas, balki hikoya va topishmoqdir. Masalada
eng kamida ikkita son ishtirok etishi uqtiriladi.
Geometrik figuralar
Bolalarni geometrik figuralar bilan tanishtirishning asosiy vazifasi
ko‘pburchaklar bilan tanishtirishdir. Uchburchak, kvadrat, to‘g‘ri
to‘rtburchaklar ko‘pburchaklarning turlari sifatida qaraladi. Dastur mazmuni

shunday tuzulganki uni o‘zlashtirish natijasida bolalarning ko‘pburchaklar
turlari haqidagi umumiy bilimlari kengayadi. Bu bolalrada elementar matematik
tafakkurni o‘stirishga imkon beradi. Figuralarning moddalari bilan
shug‘ullanish jarayonida bolalarning ko‘pburchakning ba’zi bir xususiyatlari
haqidagi tasavvurlari shakllanadi. Ko‘p burchaklar tomonlari burchaklari
tengligi bilan aniqlanadi.
Birinchi tanishishda ko‘rish, siljitish, paypastlash usullaridan kiyin son
va o‘lchashdan foydalanadilar. Avval umumiy belgilari: tomonlari, burchaklari,
burchak uchlari ko‘rsatilishi lozim. Bularni bolalar birinchi mashg‘ulotlardayoq
o‘zlashtirib oladilar. Faqat nuqtalar qo‘yib ularni birlashtirib,
ko‘pburchaklar chizganda qiynaladilar. xususiyatlarini o‘rgana borish
davomida uning yangi xususiyatlari ochila boradi: ularning 4 ta tomoni, 4 ta
burchagi, 4 ta burchak uchi bor.

O‘lchash asosida bolalar o‘zlari uchun yangi xususiyatlar (teng va
notenglikni) aniqlaydilar. O‘lchov asosida bolalar o‘zlari yangi xususiyatlar
(teng va notenglikni) aniqlaydilar. O‘lchov birligi qilib qog‘oz tugmasi olinadi:
kvadratga 1 ta tasma, to‘g‘ri turtburchak uchun ikkita tasma. Bolalar ixtiyorida
doimo xilma xil ko‘pburchaklar bo‘lishi kerak. Buklash orqali bolalar bir
figuradan boshqa figuralar hosil qiladilar. Ko‘pburchaklarning xossalarini
aniqlaydilar. bunda ayniqsa ko‘pburchaklardan uchburchak hosil qi l i sh va
uchburchaklardan boshqa figuralar hosil qilishga ko‘p e’tibor berish kerak.

2.3. Hayotiy masalalar echish jarayonida fikrlash qobiliyatlarini
o‘stirish metodikasi
1. Rasmga qarab masala tuzing va uni eching.
Bir xaltadan 10 kg kartoshka bor edi. Undan 2 kg va 4 kg kartoshka
ishlatildi. Necha kg kartoshka qoldi.
Echish: 1. 10-2=8 kg 8-4=4 kg
2. 10-(2+4)=10-6=4kg
Javob: 4 kg kartoshka qoldi.
2. Uchinchi qopda necha kg bodring bor?
Uch qopda 90 kg bodring bor, 1-qopda 40 kg 2-qopda esa 30 kg, uchinchi
qopda necha kg bodring bo‘lgan?
Echish: 1. 40+30=70 kg 90-70=20 kg. 2. 90-(40+30)=90-70=20 kg
Javob:Uchinchi qopda 20 kg bodring bo‘lgan.
3.Hammasi bo‘lib necha kg sabzi bor?
6
k
S Slks
Birinchi savatda 6 kg, ikkinchi savatda esa 9 kg sabzi bor edi. Uchinchi
savatda esa ikkinchi savatda qancha bo‘lsa shuncha sabzi bo‘lgan uchala savatda
qancha sabzi bo‘lgan?

Echish: 6+9+9=24 kg Javob: uchchalasida 24 kg sabzi bo‘lgan.
Sonlar va izlanayotgan son orasida yangi bog‘lanishlarni kiritish yo‘li bilan olib
borishi mumkin . Masalan baho miqdor jami pul kabi kattaliklar bilan to‘rtinchi
proporsionalni topishga doir masala bilan tanishgandan so‘ng ma’lumotli
masalalar yordam beradi .
YAngi turdagi masalani echish o‘quvchini hosil qilishda shu turdagi
masalalarning echilish usullarini aralashtirilib yuborishning oldini oladi .
Masalan : sonni bir necha b i r l i k orttirish yoki kamaytirish bevosita yoki
bilvosita bayon qilingan masalalarni taqqoslash lozim . SHu maqsadda
masalalarni jufti bilan kiritish kerak.
1) Noma’lum son 15 da 8 ta ortiq. Noma’lum sonni toping x+8=15, x=15-8,
x=7
Bu masalalar echilgandan so‘ng nima uchun ularning har birida ham "dan...
ta ortiq" deyilsa ham har xil amal bilan echimini oddiylashtiradi. O‘quvchilar
ikkinchi masalada 15 sonini noma’lum sondan 8 ta ortiq demak nom’lum son
15 dan 8 ta kam va masalani ayirish amali bilan echish lozim deb lavob
berishlari lozim deb javob berishlari kerak.
Bu uchinchi bosqichda ayrim masala ustida ishlash metodikasi xam
boshqacha bo‘ladi shuni ko‘zda tutish kerakki ma’lum turdagi masalani echish
o‘quvchini egallash hamma bolalarda xam bir vaqtda paydo bo‘lmaydi. Masalan
bir gruppa bolalar qaralayotgan turdagi masalaning echilish usulini
umumlashtirishga muljallangan birinchi darsdayoq masalani o‘qib darhol
tegishli bog‘lanishlarni aniqlay olishlari va amallarni to‘g‘ri bilishlari mumkin.
Ikkinchi bir gruppa bolalar masalani qisqa yozuv yoki chizmani bajarganlaridan
so‘ng echa oladilar, ya’ni ba’zan bolalar xam masala shartini
konkretlashtirishiga muhtoj bo‘ladilar. Xuddi shu vaqtda uchinchi gruppa
bolalar masalani o‘qituvchi rahbarligida tegishlicha muhokama qilganidan
so‘nggina echa oladilar.Buni hisobga olib, shunday sharoit yaratish kerakki,
bunda bolalarning har biri o‘zining imkoniyatiga yarasha ishlasin. Bunga turli
gruppa o‘quvchilariga turlicha talab qo‘yish yo‘li bilan erishiladi. Bunday

tabaqalangan yo‘l tutish amalda har xil bajariladi.Masalan: Bolalarning
hammasiga bitta masalani o‘qishni taklif qilib, so‘ngra ulardan qaysi biri bu
masdalani o‘zi echa olishini so‘rash mumkin. Bu masalani qanday echishni
biladigan o‘quvchilarga masalani mustaqil echishni qolgan o‘quvchilarga esa
masalani qisqa yozib olishni chizma yoki rasmni chizishni taklif qilish kerak;
SHundan so‘ng endi qanday echishni yana bir bor so‘rash kerak. Bolalarning
yana bir qismi masalani mustaqil echishga kirishadi. Qolgan o‘quvchilar bilan
masalani birgalikda muhokama qilinadi. SHundan so‘ng echishni mustaqil
yozish taklif qilinadi.Masalani boshqalardan ilgari echgan o‘quvchilar
qo‘shimcha topshiriqlar beriladi.
Quyidagi variant bo‘lishi ham mumkin qaralayotgan turdagi
masalalarda qiyinchilik darajasi turlicha bo‘lgan bir nechtasi mustaqil ishlash
uchun taklif q i l i n a d i . Bunda masalalar shunday maqsad bilan olinadiki engil
masalani har bir 1-sinfda bolalarni echishni ifoda yoki tenglama ko‘rinishda
yozishga o‘rgatish etarli, bunda bolalar yozish malakalari hali bo‘sh bo‘ladi. 2-
3-4- sinflarda masalalarni yozib echilishi o‘rgatiladi. Ko‘p hollarda 2 ta yozuv
shakli, ya’ni ifoda va tenglama tuzish yo‘li bilan echish ma’qul bo‘ladi.

XULOSA
Boshlang‘ich sinflar matematika darslarida arifmetik amallarni shakllantirish
imkoniyatlaridan foydalanish uchun har bir tushunchaning mohiyati, mazmuni
va uning o‘quvchilar amaliy tajribasiga asoslanilishi hamda ko‘rgazmalilikning
keng yo‘lga qo‘yilishi, taqqoslash, xulosa chiqarish va konkretlashtirishga
o‘rgatish bo‘lish usullarining o‘rganilishi bilan birga umuman boshqa
amallardagi o‘xshash qonuniyatlarni taqqoslash asosida keltirib chiqarishga
hamda mashq va misollarni echishni tahlil qilish asosida o‘rgatilishi, xatolar
ustida ishlash va bularning barchasidan samarali foydalanish asosini tashkil
etadi.
Boshlang‘ich sinflar matematika darslarida arifmetik amallar xossalari va
usularini o‘rganishda o‘ziga xos bo‘lgan qonuniyatlarini ko‘paytirish amaliga
teskari amal sifatida muvofiqlikda o‘rganilishini talab etsa, ikkinchi tomondan
maxsus hollarni taxlil etishda amallardagi xos xususiyatlar bilan taqqoslash
muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa o‘quvchilarni fikrlashlarini o‘stirishiga
ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Boshlang‘ich sinflar matematika darslarida arifmetik amallar
tushunchasiga doir qiziqarli masalalar va ko‘rgazmalilik, predmetlar vositasida,
nazariy mantiqiy savollardan foydalanish na faqat o‘quvchilarning arifmetik
amallar chuqur o‘rganishga, ularda mantiqiy tafakkur ko‘nikmalarini
rivojlantirishga hamda asosiy boshlang‘ich matematik tushunchalarning nutqda
o‘zlashtirilishini ta’minlaydi va ularni bosqichma-bosqich tafakkur usullari
mohiyatini tushunishlariga xizmat qiladi.
O‘quvchilarda boshlang‘ich sinflar matematika darslarida arifmetik
amallar o‘rgatish sistemali jarayon bo‘lishi, bunda o‘qituvchining turli
imkoniyatlardan foydalana olishi. tayyorlovchi savol va topshiriqlardan o‘rinli
foydalana olishini talab etadi. Bu shu bilan asoslanadiki, tushunchalar natija va
qoidalarning mantiqiy asoslanishida analitik va sintetik usullarni o‘zaro muvofiq
holda qo‘llash ularni asoslash va tekshirish, taqidiy fikrlash usullarini qo‘llash
uchun muhim ahamiyatga ega

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Sh.M.Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. - Toshkent:
O‘zbekiston, NMIU, 2018.
2. Sh.M.Mirziyoevning. Konstitutsiya — erkin va farovon hayotimiz,
mamlakatimizni yanada taraqqiy ettirishning mustahkam poydevoridir. –
Toshkent: O‘zbekiston NMIU, 2018.
3. SH.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2017
4. SH.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2016.
5. Sh.M.Mirziyoevning Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash -
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.
6. Sh.M.Mirziyoevning. Oliy Majlisga Murojaatnomasi. - Toshkent:
O‘zbekiston, NMIU, 2018
7. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risidagi qonun” // Barkamol
avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.- Toshkent.: Sharq, 1997, 20-
29 bet.
8. O’zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to’g’risida”
gi qonun // Barkamol avlod- O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.-
Toshkent.: Sharq, 1997, 31-61 bet.
9. Barkamol avlod orzusi- Toshkent.: 1999, 205- b.
10. Abdullayeva B.S., N.A.Xamedova M. Xusanovalarning “Boshlang’ich sinf
matematika darslarida pedagogik texnologiyalardan foydalanish metodikasi”
(Toshkent 2010, 135 bet ) uslubiy qo’llanma
11. metodikasi“ Toshkent.: Fan va texnologiya, 2005, 312 bet.
12. Jumayev M.E. Bolalarda matematika tushunchalarni shakllantirish nazariyasi.-
T.: ”Ilm-Ziyo”, 2005, 240-bet
13. Jumayev M.E. va boshqalar 1-sinf daftari- Toshkent.: Sharq, 2006, 64 bet.
14. Jumayev M. „Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasidan
labaratoriya mashg’ulotlari “ Toshkent.: Yangi asr avlodi, 2006, 256- bet.
15. Jumayev M.E. ”O’quchining ijodiy shaxs sifatida rivojlanishida bo’lajak
boshlang’ich sinf o’qituvchilarining metodik - matematik tayyorgarligi” -

Toshkent.: Fan, 2009, - 240 b.
16. Tadjiyeva Z.G’. Boshlang’ich sinf matematika darslarida tarixiy materiallardan
foydalanish.-T.: ”Uzkomsentr”, 2003, 24- bet.
17. Tadjiyeva Z.G’. Boshlang’ich sinflarda fakultativ darslarni tashkil etish.- T.:
2005, 68- bet.
18. Tadjiyeva Z.G’. va boshqalar „Boshlang’ich sinf matematika, ta’lim
samaradorligini oshirishda tarixiy materiallardan foydalanish“-Toshkent.: Jahon
Print, 2007, 100 bet.
19. Stoylova L. va boshqalar „Boshlang’ich matematika kursi asoslari“ - Toshkent.:
O’qituvchi, 1991, 336 bet.
20. Mardonova G’.I. „Matematikadan test topshiriqlari 1-sinf”- Toshkent.:
O’qituvchi, 2007, 48 bet.
21. Mardonova G’.I. „Matematikadan test topshiriqlari 2-sinf”- Toshkent.:
O’qituvchi, 2007, 60 bet.
22. Mardonova G’.I. „Matematikadan test topshiriqlari 3-sinf”- Toshkent.:
O’qituvchi, 2007, 64 bet.
23. Haitov F.N., Shamsiyev A.Sh., Yusupov R.M., Temurov S.Y. Bitiruv
malakaviy ishini yozish, rasmiylashtirish va himoya qilish bo’yicha uslubiy
ko’rsatmalar. Jizzax. 2008, 32 bet.
24. Bikbayeva N.U., Yangabayeva E. Matematika. 3-sinf uchun darslik.
Toshkent. O’qituvchi, 2008, 208 bet.
25. Bikboyeva N.U. Matematika. 4-sinf uchun darslik. Toshkent. O’qituvchi,
2007 y.
26. Jumayev M.E., Tadjiyeva Z.G’. Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish
metodikasi. Toshkent. Fan va texnologiya, 2005 y.
27. http://fayllar.org/
28. http://arxiv.uz/
29. http://ziyonet.uz/ru
30. http://referat.arxiv.uz/
31. http://aim.uz/

3-sinf matemtika darlsarida o’quvchilarning fikrlash qobiliyatlarini o’stirish

Sotib olish