Dokument ma'lumotlari

Narxi 12000UZS
Hajmi 95.8KB
Xaridlar 2
Yuklab olingan sana 14 Fevral 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

537 Sotish

3-sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida fe’l va uning grammatik kategoriyalarini o`rgatish metodlari

Sotib olish
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI T ERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI BOSHLANG’ICH TA’LIM KAFEDRASI (SIRTQI) “BOSHLANG’ICH TA’LIM VA SPORT TARBIYAVIY ISH” YO’NALISHI 4-KURS 406-GURUH TALABASI AZIZOVA NASIBA BOZOROVNANING “ONA TILI O’QITISH METODIKASI” FANIDAN TAYYORLAGAN KURS ISHI Mavzu: 3 -sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida fe’l va uning grammatik kategoriyalarini o`rgatish metodlari. Bajardi: _______________________ Qabul qildi: _______________________ TERMIZ-2023 1 2Mavzu:3 -sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida fe’l va uning grammatik kategoriyalarini o`rgatish metodlari. Reja: KIRISH ……………………………………………………………….3 I.BOB. BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI DARSLARIDA FE’LNING VAZIFA SHAKLLARINI O’RGATISHNING NAZARIY-METODIK ASOSLARI 1.1 Boshlang’ich sinf ona tili darslarida fe’l so’z turkumi o’rgatish metodikasi va uni amalga oshirishning samarali yo’llari………………6 1.2 3-sinfda fe'l zamonlari mavzusini o'rganish yuzasidan o’quvchilarda ko’nikma hosil qilish……………..……………..……………..……….8 II.BOB. BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI DARSLARIDA FE’L SO’Z TURKUMINI O’RGATISHDA INTERFAOL USULLARDAN FOYDALANISHNING TURI VA SHAKLLARI.. 2.1.3-sinf ona tili darslarida fe’l so’z turkumini o’rgatishda interfaol usullardan foydalanish………………………………………………...11 2.2“3-sinfda fe'l zamonlari” dars ishlanmasi………………………….18 XULOSA ……………………………………………………………..26 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI …………...…29 3 KIRISH Mavzuning dolzarbligi . O’zbekiston istiqlolga erishishi bilan bozor iqtisodiyotiga asoslangan demokratik huquqiy davlat va ochiq fuqarolik jamiyatini qurish yo’lini tanlaganligi sababli, yangi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar barcha sohalar qatorida ta’lim tizimi oldiga ham mazmun- mohiyati jihatidan butkul yangi vazifalarni qo’ydi. Bu vazifalarning amalga oshirilishi ta’lim tizimining muntazam takomillashtirib borilishini va shu orqali yosh avlodni ilm-fan asoslari bilan chuqur qurollantirishni taqozo etadi. Zero, ilm olish yo’lidagi izlanish insonning e’tiqodi va dunyoqarashini shakllantiradi, ma’naviy-axloqiy kamolot sari etaklaydi. “Milliy o’quv dasturi”ning qabul qilinishi, muhtaram Prezidentimiz Islom Abdug’anievich Karimov tomonidan taklif etilgan uzluksiz ta’limning tamomila yangi tizimi, Milliy o’quv dasturi modelining yaratilishi O’zbekistonning xalqaro talablardagi zamonaviy taraqqiyotini ta’minlay oladigan dadil, mustaqil, ijodiy tafakkurli, malakali, bilimli mutaxassis, ayni paytda shaxsiy insoniy sifatlari shakllangan barkamol kadrlarni tayyorlash maqsadini ko’zlaydi. Milliy o’quv dasturi modelining tarkibiy qismi bo’lgan, uzluksiz ta’lim tizimiga kiritilgan ta’limning yangi turi - o’rta maxsus, kasb-hunar ta’lim turining joriy etilishi - oliy ta’lim tizimi oldiga bir qancha vazifalarni qo’ydi. Respublikamiz Prezidenti Islom Karimov ham: “Dasturni tadbiq etishning uchinchi murakkab tomoni maxsus bilim yurtlarida dars berishga yaroqli o’qituvchilarni tayyorlash masalasidir”, - deb bu masalaga alohida e’tibor berilishini ta’kidlagan. “Milliy o’quv dasturi”ni qabul qilinishiga qadar, o’rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta’lim muassasalarida bo’lajak mutaxassislarda kasbiy bilim hamda ko’nikmalarni shakllantirish asosiy maqsad qilib qo’yilgan bo’lsa, endilikda, ilmiy bilimlarga asoslanib muammolar echimini topish, xulosa chiqarish, tashkiliy, shuningdek, bevosita ishlab chiqarish jarayonlarida ishtirok etishga qodir mutaxassislarni tayyorlash vazifalari ko’zda tutiladi. Hozirgi kunda kasb-hunar ta’limi tizimidagi ko’pgina o’quv muassasalarida maxsus fanlarni o’qitadigan malakali pedagog kadrlarga talab juda kattadir. 4Bunday pedagoglarni tayyorlashda, ularni kasbiy shakllantirishda maxsus fanlarning o’quv-uslubiy majmuasini yaratish, o’qitishning yangi metod va shakllarini tadbiq etish zarur. Shuningdek, o’qituvchilarning kasbiy mahoratini shakllantirish hamda oliy o’quv yurtida ta’lim olishi mobaynida uni kasbiy va shaxsiy rivojlanishtirish shakl va metodlarini rivojlantirish muammosi alohida dolzarblik kasb etadi. Kasbiy sifatlar sohasidagi izlanishlar sof didaktik yo’nalishda, yoki faqat pedagogik metodlar vositasida amalga oshirilmaydi. Sifatlar mohiyatini, ularning tabiatini, ichki shakllanish mexanizmlarini chuqur anglab etish, samarali ta’lim metodlarini ilmiy asoslash uchun jahon pedagogikasida mavjud ilg’or tajribalarni ijodiy tadqiq qilish va umumlashtirish, ta’lim oluvchining organizmida ta’lim jarayonida ro’y beruvchi jarayonlar, uning ruhiyatidagi o’zgarishlarni bilish talab etiladi. Bundan kelib chiqqan holda o’qituvchida kasbiy sifatlarni rivojlantirish muammosini hal qilish uchun didaktika va metodika sohasi psixologiya bilan mustahkam aloqada tadqiq qilinmoqi lozim. Respublikamizda ta’lim tarbiyaning mazmun va mohiyatining o’zgarishi o’qituvchi va o’quvchi oldiga yangidan - yangi muammolarni ko’ndalang qilib qo’ydi. Ta’lim-tarbiya jarayonida vujudga kelgan ta’lim yangi pedagogik munosabatlar mazkur jarayonlarda ta’lim texnologiyalarini qo’llashni taqozo etadi. Ta’lim tarbiya jarayonida, jumladan, boshlang’ich sinf ona tili darslarida fe’l so’z turkumini o’rganish barobarida o’quvchilarning bilim va tahsil olishga bo’lgan qiziqishlarini orttiriladi, bilish faoliyati faollashtiriladi, ta’lim tarbiya jarayonini yuqori darajada bo’lishiga imkon yaratadi. Biz boshlang’ich sinf o’qituvchilari ma’suliyatini chuqur his qilgan holda ona tili darslarida fe’l so’z turkumini zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida o’rgansak ko’zlangan maqsadga to’la erishamiz. Yuqoridagilarga amal qilgan holda o’quvchilarni har tomonlama bilimdon, mustaqil fikrlashga, og’zaki va yozma nutqini o’stirishga o’rgatishimiz lozim. Ona tili darslarida fe’l so’z turkumlarini o’rganish va tahlil qilish biz tanlagan mavzuning dolzarbligini belgilaydi. 5Kurs ishi maqsadi va vazifalari — boshlang’ich sinf ona tili darslarida fe’l so’z turkumini o’rgatishning usullarini ishlab chiqish, uni amaliyotda qo’llashdan iborat. Matnlar yordamida o’quvchilarni so’z turkumlari bo’yicha tahlilga o’rgatish. Tadqiqot maqsadiga asoslanib quyidagi vazifalar belgilandi: 1. Boshlag’ich sinf o’quvchilariga ona tili darslarida fe’l so’z turkumini o’rgatish malakalarini shakllantirish - pedagogik muammo ekanligini nazariy jihatdan asoslash; 2. O’quvchilarning og’zaki va yozma savodxonligini oshirish uchun zarur bo’lgan pedagogik shart - sharoitlarni aniqlash; 3. O’quvchilarga dars jarayonlarida fe’l so’z turkumini o’rgatishni ta’minlaydigan shakl va metodlarni ishlab chiqish, ilmiy asoslash va tajribada tekshirish. Mavzuning o’rganilish darajasining qiyosiy tahlili.O’zbek tilidagi fe’llarda harakat tarsi fe’l asoslardan fe’l yasalgan holatda ham ifodalanishi mumkinligi A.G’ulomov, A.Hojiev, M.Mirtojiev, Yo.Tojiev kabi olimlar fe’l so’z turkumi yuzasidan ilmiy ishlar olib borgan. Kurs ishining ob’ekti . Boshlang’ich sinflarda fe’l so’z turkumini zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida o’rganish aniqbelgilabberildi hamda fe’lning kotegoriya va nokategorial formalar tahlil etildi. Kurs ishining predmeti: sifatida boshlang’ich sinf ona tili darslarida o’rgatiladigan fe’l so’z turkumini tanlab oldik, predmetini — boshlang’ich sinf ona tili darslarida fe’l so’z turkumini zamonaviy pedagogik texnologiyalar yordamida o’rgatish, shuning barobarida o’quvchilarni ona tili darslariga bo’lgan qiziqishlarini oshirishdan iborat deb belgiladik. Kurs ishining amaliy ahamiyati .Boshlang’ich ta’lim bo’yicha tavsiyalar, boshlang’ich sinf o’quvchilariga fe’l so’z turkumini o’rgatish usullariga oid ilmiy- nazariy ma’ruzalar tayyorlashda, ish tajribalarida ommalashtirishda xizmat qiladi. Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, 2 bob, 2 reja,umumiy xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 6I.BOB. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida fe’l so’z turkuminio’rgatishning nazariy-metodik asoslari. 1.1 Boshlang’ich sinf ona tili darslarida fe’l so’z turkumini o’rgatish metodikasi va samarali yo’llari Fe’l ustida ishlashda izchillik, bo’limlar orasidagi bog’lanish, dastur materialining hajmi, tini har bir sinfda o’rganish usullari va vositalari shu so’z turkumini o’rganish vazifasi, lining lingvistik xususiyatlari va kichik yoshdagi o’quvchilarning bilish imkoniyatlariga qarab belgilanadi. ,,Fe’l" mavzusini o’rganishda asosiy vazifalar: so’z turkumi sifatida fe’l haqida dastlabki tushunchani shakllantirish, o’quvchilar nutqini fe’llar bilan boyitish hamda og’zaki va yozma nutqda fe’ldan to’g’ri foydalanish ko’nikmasini o’stirish, o’quvchilarning aqliy faoliyatini rivojlantirish, grammatik mavzu bilan bog’liq holda ayrim imloviy qoidalarni o’zlashtirish hisoblanadi. Bu vazifalar bir - biri bilan bog’liq holda hal etiladi. 1 Fe’lning lingvistik xususiyatlari xiyla murakkab, shuning uchun boshlang’ich sinf o’quvchilari faqat lining muhim nazariyalari bilan tanishtiriladi. Material tanlashda shu materialning nutq va imloga oid vazifalarni hal qilishda qanchalik zarurligi hisobga olinadi. Fe’lni o’rganishda izchillik. 3 -sinfda fe'l ustida ishlash. Fe’l ustida ishlashga tayyorgarlik savodga o’rgatish davrida boshlanadi. Bu davrda o’quvchilarning diqqati fe’lning leksik ma’nosiga qaratiladi; fe’l tichun tipik hisoblangan leksik ma’nosiga qaratiladi; fe’l uchun tipik hisoblangan leksik- grammatik ma’noni, ya’ni predmetning harakatini bildirishni umumlashtirish imkonini beradigan aniq material yig’iladi. Fe’l ustida ishlash mashqlarini ,,Alifbe"dagi so’z va mashqlarni o’qish, rasmga qarab gap tuzish bilan bog’lab o’tkaziladi. Bunda o’qituvchi o’quvchilar gap tuzishda mazmunga mos fe’lni topishga, so’z nimani bildirishini va qanday so’roqqa javob bo’lishini aniqlashga yordam beradigan sharoit yaratadi. Masalan, bolalar kuzda meva va sabzavotlarni, daraxtlarni 1 Sh.M. Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -488-b. 7kuzatib yoki rasmlarni ko’rib, gapni mazmunga mos so’zlar bilan to’ldiradilar: Kuzda mevalarmma qiladi?... (pishadi), sabzavotlar nima qiladi?... (yetiladi), daraxl barglari nima qiladi?... (sarg’ayadi). Bolalar nima qilyaptilar?... (dam olyaptilar), ...(o’ynayaptilar), (ishlayaptilar). Fe’lni o’rganishda maqsadga qaratilgan ishlar harakatni bildirgan so’zlar mavzusini o’rganishdan boshlanadi (3-sinf, o’quv yilining 2-yarmi). Fe’l leksik ma’nosi bilan grammatik ma’nosi (harakat bildirishi) mos keladigan (nima qilyapti?) yugurayapti, arralayapti, sakrayapti, (nima qildi?) yugurdi, arraladi, sakradi, (nima qiiadi?) yuguradi, arralaydi, sakraydi kabi misollardan foydalanish bilan, o’quvchilar o’zlari bajargan harakatlarni aytishni so’rab, ular bergan javobini (fe’lni) so’roqlari bilan xattaxtaga yozib, suhbat o’tkazish bilan tushuntiriladi. O’quvchilarni so’roq berish bilan holat bildiradigan uxlayapti, o’ynayapti, faxrlanadi kabi fe’llarni ham tanlashga o’rgatib borish muhim ahamiyatga ega. Bunday mashqlar o’quvchilarda pred-met harakatini keng ma’noda tushunish ko’nikmasining shakllana borishiga yordam beradi. Dastur o’quvchilarda so’zlarga so’roq berib, ularni bir-biridan farqlash ko’nikmasini shakllantirishni talab etadi. Buning uchun o’qituvchi fe’lning har xil shakllaridan foydalanib, maxsus mashqlar o’tkazadi. mwm ? so’rog’iga javob bo’lgan so’z bilan nima qildi? (nima qilyapti?, nima qiladi?) so’rog’iga javob bo’lgan so’zlar taqqoslanadi: nima? so’rog’iga javob bo’lgan so’zlar guruhi predmetni bildirishi, nima qildi? so’rog’iga javob bo’lgan so’zlar esa predmet harakatini bildirishi aniqlanadi. Taqqoslash ot va fe’lni ajratishga o’rgatadi, ular- ning nutqda bir-biriga ta’sir etishini aniqlashga imkon beradi. Fe’lga so’roq berishga o’rgatish yuzaki bo’lmasligi, o’quvchilar harakat bir kishi tomonidan bajarilsa, nima qildi?, nima qilyapti?, nima qilmoqchi? so’roqg’arim, ikki va undan ortiq kishi tomonidan bajarilsa, nima qildilar?, nima qilyaptilar?, nima qilmoqchilar? so’roqlarini berishni bilishlari zarur. Bunday so’roqlarga javob berishga o’rgatish o’z navbatida, fe’l zarnonlarini o’rganishga tayyorlash demakdir. 3-sinfda morfologik so’roq so’z nimani bildirishini aniqbsh maqsadida beriladi. 8O’quvchilarni so’zga so’roq berishga, o’qituvchi bergan so’rog’iga javob bo’ladigan so’zlarni tanlashga, so’zni so’roi;-l a mos ravishda o’zgartirishga (nima qildi? — o’qidi, nima qilamiz? o’qiymiz, nima qilmoqchi? — o’qimoqchi kabi) o’rgatiladi. 1- 3-sinflarda fe’lni o’rganish. Bu bosqichning asosiy vazifasi Fe’l - so’z turkumi degan tushunchani shakllantirish, bo’lishli va b’o’lishsiz fe’llarning ma’nosi va shakliga qarab farqlash ko’nikmasini hosil qilish, bo’lishsizlik qo’shimchasi (-ma) ning talaffuzi va imlosini o’rgatish hisoblanadi. Fe’lning harakat bildirishi yuzasidan o’quvchilarda aniq tasawur hosil qilish uchun o’qituvchi ularga shu darsdagi mehnat jarayonini tasvirlashni, ya’ni o’quvchilarning o’zlari bajarayotgan ish-harakatni aytishni so’raydi, suhbat o’tkazadi. Suhbatda „O’qituvchi nima qildi? O’quvchilar nima qildilar? Hozir o’qituvchi nima qilyapti? O’quvchilar nima qilyaptilar? Endi o’quvchilar nima qiladilar? O’qituvchi nima qiladi?" kabi savollardan ham foydalanadi. Suhbat jarayonida o’quvchilar o’qituvchi rahbarligida fe’llarni so’rog’i bilan yozib bo- radilar. Masalan, nima qildi? - so’zladi, tushuntirdi; nima qildilar? - tingladilar, yozdilar; nima qilyapti? - tushuntirayapti, so’rayapti, tinglayapti; nima qilyaptilar? - • javob berayaptilar, yozayaptilar, tinglayaptilar; nima qiladi? - tekshiradi, ko’radi; nima qiladilar? ishlaydilar, bajaradilar, yozadilar. Suhbatdagi yoki o’quvchilar aytgan gaplardan birini gap bo’lagi jihatdan tahlil qilish asosida xulosa chiqariladi: nima qildi? nima qilyapti? nima qiladi? kabi so’roqlarga javob bo’lib, predmet harakatini bildirgan so’zlar fe’l deyiladi. Fe’l gapda kesim vazifasida keladi. 1.2 3 -sinfda fe'l zamonlari mavzusini o'rganish yuzasidan o’quvchilarda ko’nikma hosil qilish Mavzu yuzasidan o’quvchilarda ko’nikma hosil qilish uchun so’roq berib fe’lni aniqlash, gap mazmuniga mos fe’lni tanlab qo’yish, aralash berilgan so’zlardan, shuningdek, rasmga qarab gap tuzish kabi mashqlardan foydalaniladi. Dasturga ko’ra 3-sinfda bo’lishli va bo’lishsiz fe’llar o’rganiladi. Mavzu suhbat 9asosida tushuntiriladi. Suhbat uchun ,,O’qish darsida kimlar o’qidi? Shokir ham o’qidimi? Kim so’zladi? Alisher so’zladimi? Barno kutubxonaga boradimi? Abdulla-chi?, U qachon bormoqchi? Hozir kim tushuntirayapti? Hozir Tohir gapiryaptimi?" kabi savollardan ham foydalaniladi. O’quvchilar so’roq berib fe’llarni topadilar, ma’nosini qiyoslaydilar va o’qituvchi rahbarligida tushuntiradilar. Xulosa chiqariladi: fe’l harakatning yuzaga chiqqanini, ya’ni bajarilganligini (o’qidi, so’zladi), hozir bajarilayotganini (tushuntiryapti), endi bajarilishini (boradi, o ‘qiydi) bildiradi. Bu fe’llar bo’lishli fe’llar deyiladi. Ayrim fe’llar harakatning bajarilmaganligini (o’qimadi, so’zlamadi), hozir bajarilmayotganini (o ’qimayapti), keyin ham bajarilmasligini (bormaydi) bildiradi. Bunday fe’llar bo’lishsiz fe’llar deyiladi. O’quvchilar bo’lishli va bo’lishsiz fe’llarni so’roqlari bilan ikki ustun shaklida yozadilar va so’roqlarini bo’lishsiz fe’l qanday hosil bo’lganini aytadilar. O’quvchilar bilimi mashqlar bilan mustahkam-lanadi, bo’lishsizlik qo’shimchasi - ma -mi shaklida talaffuz qilinsa ham, doim aslicha -ma shaklida yozilishi tushuntiriladi. O’quvchilarda bo’lishli va bo’lishsiz fe’llarni ma’nolariga qarab farqlash ko’nikmasini o’stirish uchun bo’lishli fe’ldan bo’lishsiz fe’l hosil qilish, bo’lishsiz fe’llarning talaffuzi va yozilishini qiyoslash, bo’lishsiz fe’llar bilan gaplar tuzish mashqlaridan foydalaniladi. 4- Sinfda f e’lni o’rganish. Bu sinfda fe’lni o’rganishning vazifalari quyidagilar: 1. Fe’lning shaxs-son qo’shimchalari bilan tuslanishi, zamon qo’shimchasi bilan o’zgarishi haqidagi tushunchani berish va dast-labki ko’nikma hosil qilish; fe’lning leksik ma’nolari, bo’lishli va bo’lishsizligi, gapdagi vazifasi haqidagi bilimni chuqurlashtirish. 2. Nutqda fe’ldan ongli foydalanish malakasini rivojlantirish. Shu maqsadda nutqda ma’nodosh va zid ma’noli fe’llardan matn bilan bog’liq holda o’z va ko’chma ma’noda ishlatilgan fe’llar bilan ta-nishtirib borishga qaratilgan mashqlardan foydalanish. 3. Zamon qo’shimchalarining talaffuzi va yozilishi haqidagi ko’nik-mani 1 0hosil qilish. 4. Qo’shma fe’llar va ularning doim alohida yozilishi haqidagi tushunchani berish va dastlabki ko’nikmani hosil qilish hisoblanadi. Fe’l zamoni shaklining mohiyati ish-harakat qachon bajarilishini, ya’ni ish- harakatning nutq so’zlanib turgan paytda, undan oldin va keyin bajarilishini taqqoslash asosida ochiladi. O’quvchilar o’zlari ba-jargan yoki bajarayotgan harakatlarini kuzatadilar, shuningdek, keyin nima qilishlarini muhokama qiladilar. Xuddi shunga o’xshash kuza-tishni tabiatda bo’layotgan o’zgarishlar yuzasidan ham o’tkazadilar. Bu mavzu bahorda o’tiladi. Shuning uchun o’quvchilar kuzatish asosida ,,Bahor keldi. O’rik, olcha gulladi. Gullar ochilyapti. Endi gilos pishadi. Bahordan so ‘ng yoz keladi. Yozda bolalar oromgohga bormoqchi" kabi gaplar tuzadilar. Gapdagi fe’llarga so’roq berib, ish-harakatning bajariHsh payti, ya’ni ish-harakat bajarilayotganini (nima qilyapti? -o’qiyapti, ochilyapti), oldin bajarilganini (nima qildi? ~ o’qidi, keldi, gulladi) va keyin bajarilishi (nima qilmoqchi? — yodlamoqchi, bormoqchi) aniqlanadi. Aniq kuzatish asosida yig’ilgan bu leksik materiallar o’qituvchi rahbarligida umumlashtiriladi va xulosa chiqariladi: 1 . Fe’llar zamon bilan o’zgaradi. Fe’l uch zamonni bildiradi: hozirgi zamon, o’tgan zamon, kelasi zamon. 2 . Hozirgi zamon fe’llari nima qilyapti? so’rog’iga javob. bo’ladi, hozirning o’zida, ya’ni nutq so’zlanayotgan vaqtda bajarilayotgan harakatni bildiradi. 3 . O’tgan zamon fe’li nima qildi? so’rog’iga javob bo’ladi, harakat-ning oldin, ya’ni nutq so’zlanayotgan vaqtdan oldin bajarilganini bildiradi. 4 . Kelasi zamon fe’li nima qilmoqchi? so’rog’iga javob bo’ladi, harakatning keyin, ya’ni nutq so’zlanayotgan vaqtdan keyin bajarilishini bildiradi. Boshlang’ich sinf o’quvchilari fe’l zamonlarini unga beriladigan savoldan bilib oladilar. So’roqdan lining leksik ma’nosi ham bilinib turadi. Fe’lning zamon shaklini yasash va bilib olish uchun o’quvchilarni so’roqlardan to’g’ri foydalanishga o’rgatish muhim ahamiyatga ega. Bu maqsadga erishish uchun awal jamoaviy ravishda ishlanadi va o’quvchilar e’tibori so’roq bilan fe’l 1 1zamonining bog’lanishini aniq-lashga qaratiladi. Zamon shaklini hosil qilish uchun fe’lning II shaxs birlik shakli asos qilib olinadi (Boshlang’ich sinflarda fe’lning bosh shakli o’rganilmaydi). Fe’lga so’roq berish bilan fe’l zamoni hosil qilinadi. Bir fe’ldan uch zamonni hosil qilib, ularni taqqoslash mashqi fe’lning zamon kategoriyasining mohiyatini tushunishga yordam beradi. Shuning uchun ,,Fe’l" mavzusini o’rganish jarayonida fe’lni zamon qo’shimchasi bilan o’zgartirish mashqi muntazam o’tkazib boriladi. O’quvchilarni fe’l zamonlarini ongli qo’llashga o’rgatish maq-sadida matnlardan foydalaniladi. Bunda fe’l zamonini aniqlash va biror fe’l shaklidan foydalanishni asoslash, shuningdek, fe’l zamonini o’zgartirish, fe’llarni muayyan bir zamonda ishlatib hikoya tuzish topshiriladi. 2 Dasturga ko’ra, bu sinfda fe’llarda shaxs-son haqida tushuncha beriladi. O’quvchilarda o’zbek tilida III shaxs: so’zlovchi (I shaxs), tinglovchi (II shaxs), o’zga (III shaxs) mavjudligi haqidagi dastlabki ko’nikma ,,Otlarning egalik qo’shimchalari bilan o’zgarishi" va ,,Kishi-lik olmoshlari" mavzulari o’rganilayotganda hosil qilingan. „Fe’llarda shaxs-son" mavzusi shu ko’nikmaga asoslangan holda tushuntiriladi. Suhbat asosida kishilik olmoshlari III shaxsni, birlik va ko’plikni bildirishi eslatilgach, o’quvchilarga men olmoshini qatnashtirib gap tuzish topshiriladi. Ular tuzgan gap o’qituvchi rahbarligida tahlil qilinadi ‘(Men kitobni o’qidim). O’quvchilar men I shaxs birlikdagi kishilik olmoshi ekanini avtadilar; o’qidim fe’lini so’z tarkibiga ko’ra tahlil qilib, o’qi — o’zak, -di — o’tgan zamon qo’shimchasi, -m ham qo’shimcha ekanini aniqlaydilar. O’qituvchi quyidagi mazmunda tushuntiradi: ish-harakat so’zlovchi (I shaxs), tinglovchi (II shaxs), o’zga (III shaxs) tomonidan bajarilishi mumkin; ikkinchidan, ish-harakat yakka (bir) yoki bir necha shaxs tomonidan bajarilishi ham mumkin. Fe’llarga qo’shilib, ish-harakatni bajargan shaxsni va sonni (ko’plik va birlikni) ham bildiradigan qo’shimchalar bor. Masalan, o’qidim fe’lidagi -m qo’shimchasi 2 Shojalilov A., Toshmatova G., Matjonov S., Sariеv Sh. O’qish kitobi. 4–sinf uchun darslik. – T.: O’qituvchi, 2001. –352 1 2shunday ma’noni bildiradi, u shaxs-son qo’shimchasidir. Chunki -m o’qish harakatini bajargan shaxsni (I shaxsni) va sonini (bir kishi bajarganini) bildiryapti, ya’ni ham shaxsni, ham sonni ifodalayapti. O’qituvchi (xattaxtaga yozilgan gaplarni ko’rsatib) ,,Nuqtalar o’rniga gapning mazmuniga mos bo’lgan fe’llarning shaxs-son qo’shimchasini topib qo’yib, gaplarni o’qish" vazifasini beradi. Mashq o’qituvchi rahbarligida birgalikda bajariladi. Suhbat asosida xulosa chiqariladi: Fe’llar shaxs-son qo’shimchalari bilan o’zgaradi. Shaxs-son qo’shimchalari zamon qo’shimchalaridan keyin qo’shiladi. Fe’llarda shaxs-son haqidagi ko’nikmani shakllantirish uchun mazmunga mos shaxs-son qo’shimchalarini qo’yish, berilgan fe’llarni hozirgi, o’tgan, kelasi zamonda shaxs-son qo’shimchasi bilan tuslash, fe’llarni so’z turkumi jihatdan tahlil qilish mashqlaridan foydalaniladi. Bu sinfda fe’llarning yozilishi haqida ham ko’nikma hosil qilinadi. Mavzuni tushuntirish uchun fe’llar ko’proq bo’lgan matn tanlanib, matnni o’qish, so’roq berib fe’llarni topish va qanday yozilganini aytish topshiriladi. O’quvchilar o’qituvchi rahbarligida vazifani bajaradilar. 1 3II. Bob. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida fe’lning so’ zturkumini o’rgatishda interfaol usullardan foydalanishning turi va shakllari. 2.1. 3-sinf ona tili darslarida fe’l so’z turkumini o’rgatishda interfaol usullardan foydalanish Jamiyatimiz hayotini jahon talablari darajasiga olib chiqish uchun barcha sohalarda - iqtisodiy, siyosiy sohalarda, jumladan, ta’lim tizimida ham islohatlar amalga oshirilib tubdan o’zgartirilmoqda, ta’lim berishning zamonaviy va yangicha usullari joriy etilmoqda. Agar ta’lim tizimi islohatlarini kengroq yoritadigan bo’lsak, ta’limni yangicha isloh qilish maqsadida Milliy o’quv dasturi , «Ta’lim to’g’risida»gi qonun qabul qilindi, bir necha qaror va farmoyishlar, nizomlar kuchga kirmoqda. Bularning barchasi ta’lim tizimini rivojlantirish maqsadida amalga oshirilayotgan ishlardir. (1, 2, 3, 4) Ta’lim tizimini rivojlantirishning asosiy maqsadi bugungi kunda o’sib kelayotgan yosh avlodni komil inson etib tarkib toptirishdi. Bizga ma’lumki, ta’lim berish orqali tarbiya va tarbiyalash orqali ta’lim beriladi. Ya’ni, ta’lim berishning asosiy qismi o’quvchilarni har tomonlama komillikka etaklashdir. 3 Ta’limning yangi mazmuni boshlang’ich sinf o’quvchilarini ona tili darslarida savodxon, bilimli, nazariyani amaliy ishlarda tushuntira oladigan, o’quvchi o’z ehtiyoji talab qilgan darajadagi o’quv materialini o’zlashtiradigan darajada tarbiyalab berishni nazarda tutmoqda. O’quvchilarni faollikka undashda darsda interfaol usullardan samarali foydalanish yaxshi natija beradi. O’qituvchi nuqtai-nazardan turib yondashish o’quvchilarda o’quv-biluv faoliyati mustaqilligini ta’minlashga xizmat qiladi. O’quvchilar boshlang’ich sinflarda o’zlashtirgan bilim, ko’nikmalardan amaliy faoliyatlarida foydalanadilar. Mashqlarni aniq bajarish usulari va texnikalarning chuqurroq o’zlashtirish imkoniyatiga ega bo’ladilar. O’quvchilar bilan o’qituvchi o’rtasida yo’l qo’yilishi lozim bo’lgan amaliy mashq usullaridan bir bu yozma bahs usulidir.Bunday usulda muloqat o’rnatish 3 Adizov B. R. Boshlanqich ta'limni ijodiy tashkil etishning nazariy asoslari. 13.00.01. — pеdagogika nazariyasi va tarixi. — T.:2003 y, 44 b. 1 4natijasida o’quvchilarning erkin tarzda mustaqil fikrni ifodalash imkoniyati kengayadi, yozma nutqi rivojlanadi.Og’zaki muloqat jarayonida bayon qila olmagan fikrlar bemalol yozma shaklda bildirish uchun sharoit yaratiladi. Ona tili darslarida fe’l so’z turkumlarini chuqur o’zlashtirishda hamkorlikda o’qitish usullari bizga yaqindan yordam beradi. O’qituvchi o’quv dasturidan o’rin olgan «Fe’l» so’z turkumini o’tishda o’quvchilar guruhi uchun materialini mustaqil ishlab o’rganishlariga imkon beradigan o’quv topshiriqlarini tuzadi. “Fe’l” so’z turkumimavzusini boshlashdan oldin o’quvchilarni bir necha guruhga ajratib, mavzu bo’yicha tuzilgan o’quv topshiriqlari asosida ularning mustaqil va ijodiy ishlarini tashkil qilish mmkin. Har bir topshiriq bo’yicha savol- javob o’tkazilib, o’quvchilarning javoblari tegishli ballar bilan baholab boriladi. Hamkorlikda o’qitish texnologiyasining guruhlarda o’qitish usulidan foydalanib, o’tiladigan darsning borishini quyidagicha loyihalash tavsiya etiladi: I. Tashkiliy qism: II. O’tgan mavzu yuzasidan o’quvchilar bilimini nazorat qilish va baholash: III. O’quvchilarni dars mavzusi, maqsadi, borishi bilan tanishtirish. IV. Yangi mavzuni o’rganish: A) o’quvchilarni guruhlarga ajratib, guruh a’zolari tomonidan belgilangan o’quv topshiriqlarini mustaqil ravishda sifatli bajarilishiga erishish: B) o’quv materialini yaxlit holda qayta ishlab chiqilishini amalga oshirish. V. Yangi mavzu yuzasidan guruhlar o’rtasida savol-javob, o’quv bahsi o’tkazish. VI. Mavzu matnida berilgan o’quv mashg’ulotini uyushtirish. VII. Test savollari yordamida o’quvchilar bilimini nazorat qilishva baholash. VIII. Yangi mavzuni qayta ishlash va yakunlash. IX. Uyga vazifa berish. Guruhlar o’rtasidagi o’quv bahsi, munozara o’quvchilar jamoasining hamkorlikda bajargan mustaqil faoliyatining natijasi, yakuni sanaladi. 1 5Mavzu: Fe’l - so’z turkumi Maqsad: O’quvchilarni erkin fikrlashga o’rgatish, og’zaki va yozma nutqini o’stirish, mustaqil ish bajarish qobiliyatini shakllantirish, o’rtoqlari fikrini hurmat qilishga o’rgatish, ot haqidagi tushunchalarni boyitish. Kutilayotgan natija: O’quvchilarni mustaqil, erkin fikrlashga o’rgatish orqali ular faolligini oshirish, fe’l mavzusiga doir tushunchalarni singdirish, bilim berish bilan birga aqliy faoliyatini oshirish va tashkilotchilik qobiliyatlarini o’stirishga erishish. Uslub: Aqliy hujum, savol-javob, musobaqa tarzida. Jihoz: Darslik, tarqatma, ko’rgazma, oddiy va rasmli testlar, magnit tasma. Darsning borishi: O’quvchilar bilan salomlashilgach, magnit tasma orqali O’zbekiston davlat madhiyasi eshittiriladi.O’quvchilar qo’llari ko’ksida tik turgan xolda birlashib aytadilar.So’ng o’rnilariga o’tiradilar. O’qituvchi: - Hozir qanday dars o’tamiz? O’quvchi: - Sen onam tilisan, otam tilisan, - Sen bobom tilisan, asrlar oshgan. - O, ona tilginam, muqaddas tilim, - Bunchalar shirinsan, bunchalar so’lim. O’qituvchi: - Barakalla, o’g’lim. Aziz o’quvchilar, o’rtog’ingiz yozuvchi Shuhratning til haqidagi she’ridan to’rtlik keltirdi. Demak, hozir biz sevib, ardoqlab o’rganadigan tilimiz bo’lgan ona tili mashg’ulotini ko’ramiz. Qani, o’quvchilar, qo’limdagi patnisda turgan shakllardan ixtiyoriy tanlab oling-chi. (patnisda o’quvchi soniga qarab 30 ta to’rtburchak shakllar bo’lib, uning bir tomoni moviy rang, orqa-oq tomonidan esa 3 guruhga bo’lish uchun 10 tadan shaklga qaldirg’och, kabutar va burgut rasmi chizilgan bo’ladi). Qani bolalar, qo’lingizdagi shaklga nomi yozilgan qatorga o’tib o’tiringchi. Mana, guruhlarga ham bo’linib oldik. Endi bilimlarimizni o’zaro sinab, 1 6musobaqalashib ko’ramiz. Musobaqa asosan 5 tur bo’yicha bo’ladi. Marhamat boshladik. 1- tur: «Ona tilim-joni dilim», «Qaldirg’och», «Kabutar», «Burugut». Guruhlar a’zolaridan vakil chiqib, ko’rgazmaga o’rnatilgan savollardan olib javob beradi. Savollar: 1) O’zbek tiliga davlat maqomi qachon berilgan: 2) O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining nechanchi moddasida til haqida ko’rsatilgan? 3) . . . Undagi har fikr, har qoida idrokingizga qudrat beradi. Binobarin, siz ham bu sahifalarga ixlos ko’zi ila qarang. Bu iboralar qaerga berilgan va nima haqida fikr yuritilgan? 2- tur: «Bilimingizni sinab ko’ring» har bir guruhda 2 tadan oddiy va rasmli test tarqatib, o’tgan mavzular bo’yicha bilimlari mustahkamlanadi. 1. Harakatni bildiruvchi so’zlar qatorini aniqlang. A) keldi, yozdi, chizdi V) qorbobo, qizcha, o’qituvchi. 2. Bo’lishsiz harakatni bildirgan so’zlar qatorini aniqlang. A) ikkitadan, uchtadan. to’rttadan V) aytmadi, kelmadi, bermadi 3. Gapni to’ldirib o’qing va fe’lni aniqlang. o’quvchi maydonda sayr qilishdi. A) sayr V) sayr qilishdi S)o’quvchi 4. Gapni to’ldirib o’qing va fe’l zamonini aniqlang. Momiqqina olmaxon daraxt shoxida o’tiribdi. A) Bir, hozirgi zamon V) Daraxt, kelasi zamon S) Momiqqina, o’tgan zamon 5. Ko’plikdagi fe’llar qatorini aniqlang. A) keldi, yoydi, ishladi V) kelishdi, 1 7yoyishdi, ishlashdi 3- tur: «Muzyorar» yozma bahs o’yini. Har bir guruhda qaldirg’och, kabutar, burgut rasmi chizilgan oq qog’oz taraqatiladi. Bolalar berilgan savollarga javobni yozma ravishda topshiradilar. Bu «Muzyorar» o’yini orqali o’quvchilar narsa, uning harakati va bularga beriladigan so’roqlarni hamda bosh bo’laklarini bir vaqtda o’rganish imkoniga ega bo’ladilar. O’yin o’quvchilarni mustaqil fikrlab, xulosa chiqarishga o’rgatadi. 4- tur: «Meni tushun» o’yini Bevosita yangi mavzuga kirib boriladi.Bunga guruhlardan bir nafardan o’quvchi chiqadi.O’quvchilar so’zsiz harakat bajarishadi, qolgan guruh azolari bir- birini izohlaydilar, bajarilgan harakatlarga so’roqlar belgisi orqali fe’lning qoidasini keltirib chiqaramiz. Qoida: Fe’l ish-harakatni bildirib, nima qildi?, nima qilyapti?, nima qiladi?, nima qilmoqchi kabi so’roqlariga javob bo’ladi. So’ngra fe’l so’z turkumiga oid mashq sharti asosida bajariladi, yozuv taxtasiga yoziladi.Gapdagi fe’lga oid so’zlarni toping? O’quvchilar daftarga yozadilar. Shifokor ikkita bemorni davoladi. (nima qildi?) Karim bugun besh baho oldi. (nima qildi?) O’quvchilar bugun maktab bog’ida ishladi. (nima qildi?) Yangi mavzuni mustahkamlash maqsadida o’quvchilarga fe’l ishtirok etgan bittadan gap tuzish va daftarga yozishni mustaqil ish tariqasida beriladi. 5- tur: «Moychechakda yashiringan so’zni top» o’yini. Ko’rgazmada so’zlarga mos «Fe’lli maqollar aytish» topshirig’i bajariladi. 1 . ) yiqar; 2) o’lchamoq; 3) sanamoq; 4) haydamoq va hokazo. Bilagi zo’r birni yiqar, bilimi zo’r- mingni. Etti o’lchab bir kes. Sanamay, sakkiz dema. Er haydasang, kuz hayda, 1 8Kuz haydamasang, yuz hayda kabi. Barcha turda qatnashgan, fikr bildirgan o’quvchilarni tarqatma ball berib rag’batlantirib boriladi. Dars nihoyasida olingan tarqatma baholar asosida g’olib guruh aniqlanadi. qizil rang- 3 ball, moviy rang- 2 ball, oq rang - 1 ball. Shu gaplarga qarab ballar jamlanadi, g’olib guruh rag’batlantiriladi. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida fe’l so’z turkumini o’rgatishda quyidagi didaktik o’yinlardan samarali foydalanish mumkin. 2.2 “3-sinfda fe'l zamonlari” dars ishlanma «Zinapoya» usuli O’quvchilar ikki guruhga bo’linadi. So’ng xattaxtaga ma’lum bir shaklda «zinapoya» chiziladi. Ma’lumki, antonimlar o’z juftliklariga ega.Shundan kelib chiqib, ushbu juftlikning bittasi «zinapoya» ga yozib qo’yiladi, ikkinchisini esa guruhlardagi o’quvchilarning o’zlari topadi, ular zinalardan bosh zinaga chiqib borishadi.Bunda o’quvchilarda tezkorlik talab etiladi.Chunki qaysi guruh o’quvchilari birinchi bo’lib bosh zinaga chiqsa, ular g’olib bo’ladi.Sinfda nechta o’quvchi bo’lsa, zinalar soni shuncha bo’ladi. Masalan, keldi - kelmadi yozdi - yozmadi berdi - bermadi chizdi - chizmadi «Izohli lug’at» Buning uchun o’quvchilar ikki guruhga bo’linadilar. 1-guruh ishtirokchilari so’z birikmasi, frazeologik birikma yoki tasviriy ifodalarni aytadilar. 2-guruhdagi o’quvchilar esa 1- guruhdagilar aytgan so’z va birikmalar ma’nosini tezkorlik bilan izohlab beradilar. Shartni bajara olmagan guruh mag’lub hisoblanadi. Bu o’yinda o’quvchilar fe’l yuzasidan o’rganiladigan zamonlarni o’rganishi mumkin. O’yin quyidagicha amalga oshiriladi: Hozirgi zamon: keldi, aytdi, qurdi, yasadi, chizdi, berdi O’tgan zamon: kelgan, aytgan, qurgan, yasagan, chizgan, bergan Kelasi zamon: kelmoqchi, aytmoqchi, qurmoqchi, yasamoqchi, chizmoqchi, bermoqchi Bu o’yinlarni ona tili darslarida 3-sinflarda o’tkazish maqsadga muvofiq. Bunday o’yinlar faqat bir mavzu doirasida cheklanib qolmay bir qancha 1 9mavzularda, ko’proq takrorlash darslarida o’tkazilishi mumkin. Izohli lug’at o’yinlarini sinfdan tashqari jarayonlarda ham o’tkazish maqsadga muvofiq. «Klaster» usuli Bu usulda biror mavzu yoki matn tanlanib, o’quvchining diqqati aynan shu mavzuga qaratish yuzasidan markazga yoziladi. O’quvchilar mavzuga oid barcha fikrlarini markazning atrofiga joylashtirib yozadilar. Fikrlar bayon etilgandan so’ng har bir fikr yoki so’zni toifalarga ajratib chiqadilar. Usulning maqsadi: - o’quvchilar so’z boyligini oshirish; - yozma nutqni takomillashtirish; - fikrlash qobiliyatini shakllantirish; - toifalarga ajrata olish qobiliyatini rivojlantirish. «Klaster» usuli-bu pedagogik strategiya bo’lib, o’quvchilarning u yoki bu mavzu bo’yicha erkin va bemalol o’ylashga yordam beradi. U faqat g’oyalar orasidagi bog’lanishlarni fikrlashni ta’minlash imkoniyatini beradigan tuzilmani aniqlab olishni talab qiladi.«Klaster» usulidan axborotlarni chorlash bosqichida ham, fikrlash bosqichida ham foydalaniladi.U muayyan mavzu sinchiklab o’rganilguncha fikrlash faoliyatini ta’minlashda foydalanish mumkin. O’quvchilarga fe’lning ma’no turlari o’rgatilayotganda juda qo’l keladi. 2 0 2 1Bu usul orqali fe’lning ma’no turlari aytib o’tiladi va o’quvchilarga tushuntirib, izohlanadi. Masalan: Darsga besh nafar o’quvchi keldi. Mening ukam gapira boshladi. Do’stim kurashda yiqildi. Barcha birdek kulishdi. «Klaster» larga bo’lish quyidagi usullarda amalga oshiriladi: 1 . Hushingizga kelgan barcha fikrlarni yozib oling. Bu fikrlarni muhokama qilmang, shunchaki yozib olavering. 2 . Matnni kechiktiradigan imlo va boshqa omillarga ham parvo qilmang. 3 . Sizga berilgan vaqt nihoyasiga etmaguniga qadar yozishdan to’xtamang. Miyangizga fikr kelish to’xtab qolsa, toki yangi fikrlar kelguncha qog’ozga nimalarni chizib o’tiring. 2 24 . Imkoni boricha, bog’lanish mumkin bo’lgan bog’lanishlarni chizib chiqing. «Klaster» usuli Stilning ta’biricha, bu juda moslashuvchan strategiyadir.Uni individual tarzda ham guruhda qo’llash mumkin.Guruh faoliyatida u guruh g’oyalarining tirgovichi sifatida xizmat qiladi. «Kubik» usuli «Kubik» lar (kovan va kovan 1980)-bu dars o’qitish usuli bo’lib,bu usul mavzuni o’rganishni osonlashtiradi. Har tomonlama 4 talablar berilgan kubiklardan foydalaniladi, kubiknibiror bir qutichaga olib yoniga qog’ozlar yopishtirish bilan yasash mumkin, tomonlari 15-20 sm bo’lgani yaxshi. Kubikning 6 ta tomoniga quyidagi ko’rsatmalar yoziladi. (4-ilova). 1 . N o m i 2 . T u z i l i s h i 3 . T a q q o s l a n g 4 . O ’ x s h a t i n g 5 . V a z i f a s i 6 . Y a x s h i , y o m o n t o m o n l a r i n i y o r i t i n g 7 . A y t i n g c h i , s i z u b i l a n n i m a q i l a o l a s i z ? . U n d a n q a n d a y f o y d a l a n i s h m u m k i n ? . B u n i n g u c h u n s a b a b l a r n i a s o s l a b b e r i n g . O ’ q u v c h i l a r o ’ z f i k r l a r i n i a y t a d i . O ’ z s h e r i g i g a n i m a y o z g a n i n i o ’ q i b b e r a d i . M a s a l a n : 1 . N o m i - k i t o b 2 . T u z i l i s h i - q o g ’ o z , k a r t o n 3 . T a q q o s l a n g - d a f t a r d a n k o ’ r a k a t t a y o k i k i c h i k b o ’ l i s h i m u m k i n 4 . O ’ x s h a t i n g - t o ’ r t b u r c h a k k a o ’ x s h a y d i 5 . V a z i f a s i - b i l i m b e r i s h 6 . Y a x s h i t o m o n i : r a s m l a r i r a n g - b a r a n g , 2 3q i z i q h i k o y a l a r , s h e ’ r l a r n i , e r t a k l a r n i o ’ z i d a j a m l a g a n Y o m o n t o m o n i : v a r a q l a r i n i n g t e z y i r t i l i s h i Muammoli ta’lim o’quvchilarning ijodiy qobiliyatini o’stirishga qaratilgan. Ijodiy qobiliyatlarini o’stirishga qartilgan ta’lim esa rivojlantiruvchi ta’lim bo’lib sanaladi. Muammoli ta’lim ana shu fikrlash qobiliyati va bilish ehtiyojini vujudga keltiradigan asosiy vosita sanaladi.Muammoli o’qitish yo’li bilan o’quvchilar faoliyatini faollashtirish bilimlarni tayyor holda berish orqali ular faoliyatini faollashtirishdan farqi qiladi. Muammoli ta’lim yo’li bilan o’quvchini faollashtirish natijasida biz uning muayyan bir tizimda fikrlashiga erishamiz. Izlanuvchanlikka asoslangan faoliyat muammo yartish muammoli vaziyatni vujudga keltirish bilan boshlanadi. Yaratilgan qiyinchilikni engishi uchun o’quvchida mavjud bilimlar etishmay qoladi. U noma’lum bilimlarni egallash uchun izlanishga, ijodiy faoliyat ko’rsatishga majbur bo’ladi. Izlanish o’quvchida faollikni vujudga keltiradi. Ona tili darslarida fe’l so’z turkumini muammoli ta’lim imkoniyatlaridan foydalanish orqali biz o’quvchilarni mantiqiy-lingvistik ish usullarini muvaffaqiyatli bajarishga o’rgatamiz, ularni aqliy hamda amaliy faoliyat usullari bilanqurollantiramiz, turkumning qonun qoidalari hamda so’z, so’z birikmasi, gap va matn bilan mustaqil ishlash ko’nikmalarini singdiramiz, til xususiyatlari va uning qonunlarini ijodiy o’zlashtirish va uni yozma hamda og’zaki nutqida ijodiy qo’llash malakalarini shakllantiramiz. Ona tili darslarida qo’llanilgan muammoli ta’lim o’quvchilarda ijodiy tafakkurni rivojlantiradi. Ijodiy tafakkur esa o’quvchilarga noma’lum bo’lgan til hodisalarini bilib olish jarayonini faollashtiradi, egallangan bilimlarining puxtaligini ta’minlaydi, o’quvchilarning til materiallariga bo’lgan qiziqishlarini kuchaytiradi. Ijodiy tafakkur shubhasiz, ijodiy izlanish mahsuli bo’li u muammo yoki savol qo’yish bilan boshlanadi. Bu esa muammoli vaziyat vujudga keltiradi. 2 4Ona tilidarslarida fe’l so’z turkumini o’rgatishda muammoli vaziyatni vujudga keltirishda o’quvchilarning o’quv imkoniyatini ham hisobga olish zurur. Har bir o’quvchini o’zlashtirish imkoniyatiga qarab muammoli topshiriqning murakkablik darajasi belgilanadi. Muammoning mohiyatini anglash muammoli ta’limning birinchi bosqichidir. Keyingi bosqichlar muammoni echish natijani hisobga olish ana shu birinchi bosqichda o’zlashtirish bo’sh o’quvchilarni muammoli vaziyatga olib kirish o’qituvchiga ancha murakkablik tug’diradi.Buning uchun o’qituvchi differentsial ta’lim imkoniyatlaridan unumli foydalanishi kerak. Ona tili darslarida mavzularni o’rgatish asnosida yaratiladigan muammoli xarakter xususiyati bilan uchga bo’linadi. 1. Nazariy muammo 2. Amaliy muammo 3. Badiiy muammo 2.2. Tajriba-sinovnatijalari Biz Guliston shahar - umumta’lim maktabining boshlang’ich 1-4 sinflarida tadqiqot ishlarini olib bordik. Tadqiqot ishimizga 86 nafar o’quvchilar va 10 nafar boshlang’ich sinf o’qituvchilarini jalb qildik. Tadqiqotimizda quyidagi vazifalarni amalga oshirdik. Boshlang’ich sinf darsliklaridan foydalanib, fe’l so’z turkumi qoidalariga mos keladigan mashq va topshiriqlar bo’yicha bir necha vosita va usullarni ishlab chiqdik. 1. Nuqtalar o’rniga mos keladigan fe’l so’zlarni topish. Berilganfe’llarning grammatik va lug’aviy ma’nosini izohlash. 2. Nuqtalar o’rniga mos keladigan fe’lning ma’no (aqliy, nutq, holat, jismoniy) turlarini topish. Berilganso’zlarning lug’aviy ma’nosini izohlash. 3. Nuqtalar o’rniga mos keladigan zamon qo’shimchalarini qo’yish. 4. Nuqtalar o’rniga mos keladigan bo’lishli va bo’lishsiz fe’llarini qo’yish. 5. Didaktik o’yinlar o’tkazish. 6. Kompyuterda so’z turkumiga oid o’yinlarni tashkil etish. 2 57. Mavzuga doir taqdimotlardan foydalanish kabi. 2- “A”sinfda 37 nafar o’quvchi 5 ta guruhlarga bo’lindi. 1- guruh «Bahor», 2- guruh «Quyosh», 3-guruh «Sevinch», 4-guruh «Lochin», 5-guruh «Gulrux» so’ngra guruh sardorlari saylandi. Har bir guruh sardoriga 2 tadan savol qo’yildi.O’quvchilar erkin bahs-munozaraga kirishdi. Shu bilan birgalikda og’zaki va yozma mashqlar bajarildi. Tadqiqot davomida didaktik o’yinlar, sirli so’z o’yinlari, katakchani to’ldir kabi o’yinlar o’quvchilarning fe’l so’z turkumi qoidalarini tez va oson o’zlashtirishiga yordamlashdi. O’quvchilar fe’l mavzusi, fe’lning ma’no turlari, fe’lning zamon hosil qiluvchi qo’shimchalari, bo’lishli va bo’lishsiz fe’llarga doir mashqlarni bajarishdi. Grammatik o’yinlarda faol ishtirok etishdi. Rebus, krossvord o’yinlari o’takazildi. Fe’lning ma’no turlari ko’proq ishtirok etishi kerak bo’lgan hikoya va matn tuzish berildi. Bunda to’rtta o’quvchi ishtirok etdi. Har bir o’quvchi qo’liga qalam, ruchka, qog’oz berildi. Ko’rsatilgan predmetga ta’rif berilishi so’raldi. Hikoya tuzish yoki dialogik nutq qilish ham so’raldi. Qani, o’rtoqjon To’lqin shu gulimga qanday so’zlar qo’sha olasan? - Gul so’ziga bitta she’r aytchi. Gulni chambarchas qilib taqib oladi. Gullar ko’p gulzorda, Qani tering-chi qizlar. Qani ayting-chi menga Guldan ham go’zal, chiroyli, maftunkordir so’zlar. O’quvchilar juda tez she’r to’qishga,so’zlarqatorini to’g’rihosil qilishga oshiqdirlar. Mavzuni tez o’zlashtirdilar. Biz testlar asosida savol-javob qildik.Nazorat sinfi o’quvchilari ham bir muncha o’zlashtirishga erishdilar. Yuqoridagilardan xulosa chiqargan holda tajriba ishlarimizni quyidagilarga qaratdik. 2 6 Xulosa Yuksak milliy ma’naviyat jamiyat taraqqiyotining bosh omillaridan biridir. Xalq, davlat, millat manfaatlarini bir butunlikda to’laligicha tasavvur etuvchi, milliy g’ururi baland, o’z yurtining chinakam fidoyisi bo’lgan komil inson shaxsini tarbiyalash masalasini hal etmasdan turib, mamlakatimizning iqtisodiy, ma’naviy, madaniy jihatlardagi intellektual qudratimizni barqaror etishimiz mumkin emas. Shu tufayli hozirgi kunda mamlakatimizda sog’lom, barkamol avlodni tarbiyalashga e’tibor berilmoqda. Maktabda o’quvchilarga faqat umumiy ta’lim berish bilan cheklanilmaydi, unda boshlang’ich ta’limning zaruriy sharti bo’lgan mustaqil fikrlash, ijodiy qobiliyat, mavzuni o’zlashtirish ko’nikmasi ham rivojlantirilib, har bir darsga ta’limiy-tarbiyaviy yondashish hissi shakllantiriladi va kamol toptiriladi. O’quvchilarga ta’lim berishda asosiy maqsad ular ongiga fan asoslarini puxta singdirish orqali ularni diyonatli, e’tiqodli qilib o’stirish, ijtimoiy hayotdagi har bir hodisaga ongli yondashishni tarbiyalash, egallangan bilim va ko’nikmalarni hayotga tadbiq etish qobiliyatini o’stirishdan iboratdir. Bu jihatdan ham ona tili darslari boshlang’ich sinf o’quvchilarini jamiyatimiz olg’a surayotgan yuksak g’oyalar ruhida tarbiyalash vositasi hisoblanadi. Bunda eng avvalo, ona tilimizga bo’lgan hurmat va ehtirom, tilni chuqur o’zlashtirish qobiliyati shakllanadi. Bunda boshlang’ich sinf o’qituvchisining o’rni va ahamiyati juda katta zaruriy hodisa deob olinadi. Buning uchun oldindan hal qilinishi zarur bo’lgan pedagogik masalalarni aniq belgilab olish muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur tadqiqot ishi natijasida biz quyidagi xulosalarga keldik: - boshlang’ich sinf ona tili darslarida o’quvchilar bilimini oshirishda boshlang’ich ta’lim mazmun-mohiyati bilan katta imkoniyatlarga ega. - ona tili darslarida fe’l so’z turkumini o’rgatishda tilning asl mohiyati, mazmuni kabi tushunchalar singdirib boriladi. - boshlang’ich sinf ona tili darslarida fe’l so’z turkumini o’rgatishda zamonaviy pedagogik texnologiya usullari yordamida darsni tashkil etish yaxshi samara beradi. 2 7- bu borada ta’lim tizimiga texnologik yondashuv, yangi pedagogik texnologiyalardan, boshlang’ich ta’limning eng ilg’or tajribalaridan o’rinli foydalanish maqsadga muvofiqdir. - ta’lim-tarbiyaga yaxlit jarayon sifatida yondoshib, ona tili darslarida bu borada ham sinfdan tashqari mustaqil ishlarni ta’lim jarayoni bilan uzviy aloqada tashkil etish orqali uning samaradorligini oshirish ko’zlangan maqsadga olib boradi. Mazkur tadqiqot ishimizda ham belgilagan maqsadlarimizga erishdik deb hisoblaymiz. 1. Boshlang’ich sinf ona tili darslarida fe’l so’z turkumini o’rgatishning pedagogik muammo ekanligini birinchi bobimizning birinchi va ikkinchi tarkibiy qismlarida nazariy jihatdan asoslandi. 2. Fe’l so’z turkumini o’rgatish yordamida o’quvchilarda ta’lim-tarbiyani, ona tilimizning qonun-qoidalarini shakllantirishning pedagogik xususiyatlari ishlab chiqildi. 3. Fe’l so’z turkumlarini zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida o’rgatishning pedagogik shart-sharoitlari aniqlandi. 4. Fe’l so’z turkumini zamonaviy usullarda o’qitish yordamida o’quvchilarda mustaqil ish olib borishni ta’minlaydigan shakl va metodlar, vositalar tizimi ishlab chiqildi, bu jihat ilmiy asoslandi va tajribada tekshirib ko’rildi. Olib borilgan tadqiqot ishimiz natijalariga asoslanib quyidagi tavsiyalarni taqdim etish mumkin: - O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi qonuni hamda «Milliy o’quv dasturi» asosida o’quvchilar ongida til qonun- qoidalarini shakllantirish va o’zlashtirishning maqbul tizimini ishlab chiqish va hayotga joriy etish; - mustaqil tarzda fe’l so’z turkumi bo’yicha amaliy ishlarni tahlil qilish, bu boradagi malaka va ko’nikmalarni aniqlash; - boshlang’ich sinf o’quvchilarining fe’l so’z turkumi bo’yicha bilimini oshirish va shakllantirishga doir metodik majmualar, axborot-ko’rgazmali 2 8materiallar yaratish; - fe’l so’z turkumini zamonaviy usullar yordamida shakllantirishga qaratilgan ilg’or pedagogik texnologiyalarning yangi metod va usullarini izlab topish, uni amaliyotga joriy etish; - boshlang’ich ta’lim jarayonida o’quvchilarning bu boradagi bilimlarini shakllantirishda uzviylik va uzluksizlikni ta’minlash; - boshlang’ich sinf ona tili fanini o’qitish jarayonida o’quvchilar mustaqil bilimini shakllantirish bo’yicha ijtimoiy pedagogik yo’nalishda ilmiy- tadqiqotlar olib borish va hokazo. Bundan tashqari, boshlang’ich ta’lim jarayonida quyidagilarni amalga oshirish lozim: - so’z turkumlarini o’rganish yordamida o’quvchilarning psixologik va individual xususiyatlarini hisobga olgan holda mashg’ulotlar uyushtirish; - o’quvchilarning ijodiy ishlarini tarbiyalashga qaratilgan tashviqot- targ’ibotchilik faoliyatini takomillashtirishga alohida ahamiyat berish; Yuqorida ta’kidlangan tavsiyalarning natijali bo’lishida boshlang’ich ta’lim maktablarining dasturlari mazmuniga aniq yo’nalishlar kiritilishi lozim. O’qituvchilar Ona tili darsliklari dasturidan o’quvchilarga bilim berishda va tarbiyalashda keng foydalanishlari lozim. Tajrib-sinov ishlari tahlili asosida kichik yoshdagi o’quvchilarga fe’l so’z turkumini o’qitish texnologiyalari har jihatdan asoslab berildi. Ushbu xulosa va metodik tavsiyalarimizdan mamlakatimizda faoliyat yuritayotgan pedagog o’qituvchilar hamda shu soha bo’yicha ta’lim olayotgan, yangi etishib kelayotgan pedagog kadrlar ish faoliyatlarida foydalanishlari mumkin. 2 9FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Sh.M. Mirziyoyev “Erkin va farovon demokratik O’zbekiston Davlatini birgalikda barpo etamiz” –T.: “O’zbekiston” 2016-y 56-b. 2. Sh.M. Mirziyoyev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”. –T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -104-b. 3. Sh.M. Mirziyoyev “Qonun usutuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovoniligining garovi”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -48- 4. Sh.M. Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -488-b. 5. Sh.M. Mirziyoyev “Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz”. –T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -592 b. 6.Abdullayeva Q. Va b. O’qish axborot vositalarii. (Bilim bog’i) 2-sinf. – T.: O’qituvchi, 2003 y., 192 7. Adizov B. R. Boshlanqich ta'limni ijodiy tashkil etishning nazariy asoslari. 13.00.01. — pеdagogika nazariyasi va tarixi. — T.:2003 y, 44 b. 8.Boshlanqich ta'lim Kontsеpsiyasi //Boshlanqich ta'lim, 1998, №6, 15-18 bеt. 9. Jumaboеv M. Bolalar adabiyoti. Darslik–majmua. –T.: O’qituvchi, 1994 y. – 10.Saidahmеdov N. Pеdagogik amaliyotda yangi pеdagogik tеxnologiyalarni qo’llash tеxnologiyalari. Toshkеnt: 2000 y. - 46 b. 11.Umumiy o’rta ta'limning Davlat ta'lim standartlari va o’quv dasturi. Boshlang’ich ta'lim. // O’zbеkiston Rеspublikasi Xalq ta'limi vazirligining Axborotnomasi. 7-maxsus son. –T.: «Sharq», 480 b. 12.Umarova M, Hakimova Sh. O’qish kitobi. 3-sinf.(to’ldirilgan 10 nashri) T.:«Cho’lpon», 2010 y. 224 13. Shojalilov A., Toshmatova G., Matjonov S., Sariеv Sh. O’qish kitobi. 4– sinf uchun darslik. – T.: O’qituvchi, 2001. –352 3 0Internet saytlari 1. www.natlib.uz internet kutubxona 2. www.ziyonet.uz materiallari 3. www.kitob.uz 4. www.tdpu.uz 5. www.referat.arxiv.uz 6. www.testing.uz 7. www.math.com

3-sinf ona tili va o’qish savodxonligi darslarida fe’l va uning grammatik kategoriyalarini o`rgatish metodlari

Sotib olish