Ming va yuz ichida arifmetik amallarni o‘rgatish metodikasi - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	119.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	18 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

37 Sotish

Ming va yuz ichida arifmetik amallarni o‘rgatish metodikasi

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
“INTERNATIONAL SCHOOL OF FINANCE TECHNOLOGY
AND SCIENCE” INSTITUTI
“PSIXOLOGIYA VA PEDAGOGIKA” KAFEDRASI
“MATEMATIKA O‘QITISH METODIKASI”
fanidan
KURS ISHI
Mavzu : Ming va yuz ichida arifmetik amallarni o‘rgatish metodikasi
B ajardi : Abduraxmonova Sanobar
G uruh : BTB -06
Ilmiy rahba r : To layeva Nafisaʻ
Toshkent – 2025 y.

2 MUNDARIJA
Kirish …………………………………………….……………………………..3
I BOB. Boshlang‘ich sinflarda arifmetik amallarni o‘rgatishning nazariy
asoslari
1.1. Arifmetik amallarni o‘rgatishning ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyati ……...7
1.2. Ming va yuz ichida sonlar ustida amallar bajarishning mazmuni va
mohiyati ……………………………………………………………………….10
1.3. Arifmetik amallarni o‘rgatishda qo‘llaniladigan metodik yondashuvlar …14
II BOB. Ming va yuz ichida arifmetik amallarni o‘rgatishning amaliy
asoslari
2.1.Boshlang‘ich sinf darsliklarida arifmetik amallar mavzusining yoritilishi ..17
2.2. Ming va yuz ichida amallarni o‘rgatishda samarali o‘yinli va interfaol
metodlar ……………………………………………………………………..…22
2.3. Mavzu bo‘yicha namunaviy dars ishlanma …………………………….…26
Xulosa ………………………………………………………………………....30
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati …………………………………………31

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Boshlang‘ich ta’lim bosqichi
o‘quvchining ilmiy tafakkuri shakllanadigan, bilim olishga bo‘lgan qiziqishi
kuchayadigan muhim davr hisoblanadi. Shu bois matematika fanini o‘qitish
jarayoni o‘quvchilarning aqliy rivojlanishida beqiyos o‘rin tutadi. Matematika
darslari orqali bolalar fikrni aniq ifodalash, tahlil qilish, solishtirish, xulosa
chiqarish kabi aqliy faoliyat elementlarini o‘zlashtiradilar. Ayniqsa, ming va
yuz ichida arifmetik amallarni o‘rgatish bu jarayonning eng muhim
bosqichlaridan biri bo‘lib, o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini, hisoblash
malakasini va sonlar orasidagi munosabatlarni anglash qobiliyatini
rivojlantiradi.
Boshlang‘ich sinflarda sonlar ustida amallarni o‘rgatish orqali bolalar
matematik tafakkurning dastlabki asoslarini egallaydilar. Ular sonlarni to‘g‘ri
o‘qish, yozish, taqqoslash, amallarni ketma-ketlikda bajarish hamda natijani
tekshirishni o‘rganadilar. Bu esa keyingi sinflarda algebraik va geometriya
bilimlarini muvaffaqiyatli o‘zlashtirishga zamin yaratadi.
Hozirgi kunda O‘zbekiston ta’lim tizimida yangilangan o‘quv dasturlari,
kompetensiyaviy yondashuv va interfaol metodlar asosida darslarni tashkil etish
dolzarb ahamiyat kasb etmoqda 1
. Aynan shu sababli, ming va yuz ichida
arifmetik amallarni o‘rgatish metodikasini ilmiy-nazariy jihatdan chuqur
o‘rganish, o‘qituvchilar tajribasini tahlil qilish va samarali metodlarni
amaliyotga joriy etish zarurati tug‘ilmoqda.Bundan tashqari, bugungi raqamli
ta’lim sharoitida arifmetik amallarni o‘rgatishda axborot texnologiyalaridan,
o‘yinli dasturlardan va raqamli resurslardan foydalanish orqali o‘quvchilarning
qiziqishini oshirish ham dolzarb masala hisoblanadi. Shunday qilib, mazkur
mavzu zamonaviy ta’lim jarayonida boshlang‘ich sinf matematika darslarining
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasida xalq ta’limi tizimini
2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi farmoni. – PF–5712-son,
2019-yil 29-aprel.

4samaradorligini oshirish, o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatini rivojlantirish va
o‘qituvchi faoliyatini takomillashtirishda muhim ahamiyatga ega.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Boshlang‘ich sinfda
matematika o‘qitish metodikasi bo‘yicha ko‘plab ilmiy izlanishlar olib borilgan
bo‘lsa-da, ming va yuz ichida arifmetik amallarni o‘rgatish masalasi har bir
davrda yangi yondashuvlarni talab etib kelmoqda. Ushbu yo‘nalishda o‘zbek va
xorijiy metodist olimlarning ilmiy tadqiqotlari, o‘quv qo‘llanmalari va
tajribalari muhim o‘rin tutadi. Jumladan, A.Abdurahmonova, M.G‘aniyeva,
S.Norqulova, Sh.Yo‘ldosheva kabi mahalliy olimlar, shuningdek, rus
metodistlari L.V.Zankov, V.V.Davыdov, D.B.Elkoninlarning tadqiqotlarida
boshlang‘ich ta’limda matematik tushunchalarni shakllantirishning ilmiy-
nazariy asoslari yoritilgan.
Ularning ishlarida o‘quvchilarda mantiqiy tafakkur, hisoblash malakasi va
amaliy ko‘nikmalarni bosqichma-bosqich shakllantirishning samarali yo‘llari
taklif qilingan. Xususan, V.V.Davыdov ta’limda faoliyatga yo‘naltirilgan
yondashuvni ilgari surgan bo‘lsa, L.V.Zankov o‘quv jarayonini o‘quvchi
faoliyatiga tayangan holda tashkil etish zarurligini asoslab bergan. O‘zbekiston
Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan davlat ta’lim
standarti va 1–4-sinflar uchun matematika darsliklari ham ushbu masalani
o‘rganishda muhim manba hisoblanadi. Bu darsliklarda arifmetik amallarni
o‘rganish jarayonida bolalarning yosh xususiyatlari, psixologik rivojlanish
darajasi va bilish faolligi hisobga olingan.Shunga qaramay, ta’limda
yangilangan yondashuvlar, raqamli texnologiyalar, o‘yinli va interfaol
metodlarni amaliyotga joriy etish bu sohada yangi izlanishlar olib borishni talab
etmoqda. Shu bois ushbu kurs ishida arifmetik amallarni o‘rgatish bo‘yicha
mavjud metodik tajribalar tahlil qilinib, ularni zamonaviy pedagogik
yondashuvlar bilan uyg‘unlashtirish masalasi o‘rganiladi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Ushbu kurs ishining
nazariy ahamiyati shundaki, u boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida arifmetik

5amallarni, xususan, ming va yuz ichida sonlar ustida amallar bajarish
metodikasini chuqur o‘rganishga xizmat qiladi. Mazkur mavzu matematika
ta’limining nazariy asoslarini mustahkamlash, didaktik tamoyillarni to‘g‘ri
qo‘llash va o‘qituvchilarda metodik tafakkurni rivojlantirishga yordam beradi.
Arifmetik amallarni o‘rgatish metodikasi o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash,
mustaqil qaror qabul qilish va hisoblash ko‘nikmalarini shakllantirishda muhim
rol o‘ynaydi.
Amaliy ahamiyati esa bu metodikani dars jarayoniga tatbiq etish orqali
o‘qituvchilarga samarali pedagogik yondashuvlar, o‘yinli mashg‘ulotlar va
interfaol usullardan foydalangan holda o‘quvchilarning fanga qiziqishini
oshirish imkonini beradi. Bundan tashqari, mazkur tadqiqot natijalari
boshlang‘ich sinf darslarida arifmetik bilimlarni chuqurroq singdirish,
o‘quvchilar bilim darajasini oshirish hamda ta’lim sifatini yaxshilashga amaliy
hissa qo‘shadi.
Kurs ishi mavzusining obyekti — boshlang‘ich sinf matematika darslari
jarayonida o‘quvchilarga arifmetik amallarni o‘rgatish faoliyati hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti — ming va yuz ichida arifmetik
amallarni o‘rgatishda qo‘llaniladigan metodlar, vositalar va o‘qitish
uslublaridir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi — boshlang‘ich sinflarda ming va yuz
ichida arifmetik amallarni samarali o‘rgatish metodikasini tahlil qilish, mavjud
tajribalarni o‘rganish va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Kurs ishi quyidagi vazifalarni hal etishni nazarda tutadi:
 arifmetik amallarni o‘rgatishning nazariy asoslarini o‘rganish;
 ming va yuz ichida sonlar ustida amallar bajarish mazmunini tahlil qilish;
 mavjud darsliklarda mavzuning yoritilishini tahlil etish;
 o‘quvchilarda amaliy hisoblash malakasini shakllantirish usullarini
aniqlash;

6 o‘yinli va interfaol metodlarni qo‘llashning afzalliklarini asoslash;
 mavzu bo‘yicha namunaviy dars ishlanmasini ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining metodlari
 Kurs ishini bajarishda quyidagi metodlardan foydalanildi:
 tahlil va taqqoslash;
 kuzatish va tajriba o‘tkazish;
 darsliklarni o‘rganish va tahlil qilish;
 pedagogik adabiyotlarni tahlil qilish;
 umumlashtirish va xulosalash metodlari.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob, har bir bob uch
bo‘limdan iborat bo‘lib, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatini o‘z
ichiga oladi.

7I BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA ARIFMETIK AMALLARNI
O‘RGATISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Arifmetik amallarni o‘rgatishning ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyati
Boshlang‘ich sinflarda matematika fani o‘quvchilarning tafakkurini
rivojlantirish, mantiqiy fikrlash qobiliyatini shakllantirish va hayotiy
muammolarni hal etish ko‘nikmalarini hosil qilishda muhim o‘rin tutadi.
Ayniqsa, arifmetik amallarni o‘rgatish boshlang‘ich matematika ta’limining
asosi hisoblanadi. Chunki sonlar ustida bajariladigan amallar o‘quvchilarga
matematik tafakkurning ilk shaklini beradi, ularni tartibli, aniq va izchil
fikrlashga o‘rgatadi. Har bir bola hisob-kitobni to‘g‘ri bajara olish, o‘z fikrini
asoslab ayta bilish, raqamlar orasidagi bog‘liqlikni tushunish orqali o‘z
hayotida ham aniq va mantiqiy qarorlar qabul qilishni o‘rganadi. 2
Arifmetik amallarni o‘rgatish nafaqat hisoblash malakasini shakllantiradi,
balki o‘quvchilarni kuzatuvchanlik, sabr-toqat, aniqlik, tartiblilik va mas’uliyat
kabi sifatlarni egallashga o‘rgatadi. Bu jihatdan arifmetik mashg‘ulotlar
o‘quvchilarda tarbiyaviy maqsadni ham amalga oshiradi. Misol uchun, qo‘shish
va ayirish amallarini o‘rganishda bolalar birlik tushunchasini anglaydilar, har
bir sonning o‘z o‘rni borligini biladilar, bu esa ularda dunyoni tizimli ko‘rish
ko‘nikmasini hosil qiladi. Shuningdek, ko‘paytirish va bo‘lish amallari ularni
mehnatsevarlikka, qat’iyatga va mustaqil fikrlashga undaydi.
Matematika darslarida o‘qituvchi har bir arifmetik amalni o‘rgatish
jarayonida o‘quvchining aqliy faoliyatini faollashtiradi. O‘quvchi sonlar
orasidagi munosabatlarni tahlil qiladi, amallar orasidagi bog‘liqlikni izlaydi, o‘z
xulosasini mustaqil chiqarishga intiladi. Bu esa ta’limiy maqsadning eng
muhim ko‘rinishidir — bilimni o‘zlashtirish bilan birga uni amaliyotda
2
Mahmudov, N. Mahmudovich. O‘zbek tili o‘qitish metodikasi. – Toshkent: “Fan va
texnologiya”, 2019. – 212 bet.

8qo‘llashga o‘rgatish. Shuning uchun arifmetik amallarni o‘rgatish metodikasi
dars jarayonida faqat natijani emas, balki jarayonning o‘zini tahlil qilishga
yo‘naltiriladi.
Ta’limiy ahamiyatning yana bir muhim jihati — arifmetik amallar
o‘quvchilarda matematik tilda fikrlash va ifodalashni o‘rgatadi. Masalan, “12 ni
4 ga bo‘lish” deganda, bola bu amalni shunchaki mexanik tarzda emas, balki
mantiqan — “12 sonini 4 ta teng qismga ajratish” degan tushunchada idrok
etadi. Bu jarayon ularning tushunish darajasini chuqurlashtiradi, analitik
tafakkurini rivojlantiradi. Shu orqali bola umumiy xulosalar chiqarishga, sabab-
oqibat bog‘lanishlarini aniqlashga, tahlil qilishga o‘rganadi. Bu esa kelajakdagi
barcha fanlarni o‘zlashtirish uchun poydevor bo‘lib xizmat qiladi.Tarbiyaviy
jihatdan esa arifmetik amallarni o‘rgatish o‘quvchilarda mehnatsevarlik,
qat’iyat, aniqlik, hamkorlikda ishlash, o‘z ishini tahlil qila bilish kabi
fazilatlarni shakllantiradi. Har bir matematik mashq yoki masala o‘quvchini o‘z
ustida ishlashga, o‘z fikrini isbotlashga undaydi. O‘quvchi xatoga yo‘l
qo‘yganini aniqlasa, uni to‘g‘rilashga intiladi. Shu orqali o‘z xatolarini tan olish
va ularni bartaraf etish madaniyatiga ega bo‘ladi. Bu esa hayotiy tarbiyaning
eng muhim jihatlaridan biridir. 3
Boshlang‘ich sinflarda arifmetik amallarni o‘rgatish jarayonida o‘qituvchi
o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini ham e’tiborga oladi. Chunki bu davrda
bolalarda mantiqiy fikrlash endigina shakllanmoqda. Shuning uchun darslarda
o‘yinli usullar, vizual ko‘rgazmalar, interfaol metodlardan foydalanish samarali
hisoblanadi. Masalan, o‘yin orqali qo‘shish yoki ayirishni o‘rganish bolalarda
qiziqish uyg‘otadi, ularning bilimlarni ongli o‘zlashtirishiga yordam beradi. Shu
bilan birga, o‘quvchilar o‘zaro raqobat asosida bilimlarini mustahkamlaydilar,
bu esa ularda hamkorlik va o‘zaro hurmat tuyg‘usini rivojlantiradi.Matematika
darslari orqali o‘quvchilar faqat hisoblashni emas, balki hayotiy masalalarni
3
G‘ulomov, A. G‘ulom o‘g‘li. Tilshunoslikka kirish. – Toshkent: O‘zbekiston Milliy
universiteti nashriyoti, 2020. – 178 bet.

9ham yechishni o‘rganadilar. Masalan, xarid qilishda to‘lovni hisoblash, vaqtni
aniqlash, masofani o‘lchash, mehnat unumdorligini topish kabi oddiy masalalar
hayotiy vaziyatlarga asoslanadi. Bu esa o‘quvchiga matematika hayot bilan
chambarchas bog‘liq ekanini anglatadi. Natijada, bola o‘rganayotgan fanining
amaliy ahamiyatini tushunadi va unga nisbatan ijobiy munosabat shakllanadi.
Arifmetik amallarni o‘rgatishning tarbiyaviy ahamiyati shundan iboratki, bu
jarayonda o‘quvchi har bir qadamda aniqlikka, sabr-toqatga, o‘z fikrini
tekshirib ko‘rishga o‘rganadi. U o‘zining har bir javobiga mas’uliyat bilan
yondashadi. O‘qituvchi esa bu jarayonda o‘quvchini rag‘batlantirib, har bir
to‘g‘ri javobni qadrlash, har bir xatodan to‘g‘ri xulosa chiqarish ko‘nikmasini
singdiradi. Shunday qilib, matematika darsi faqat bilim manbai emas, balki
axloqiy tarbiya vositasiga ham aylanadi.
Matematika o‘quvchilarni milliy qadriyatlar asosida ham tarbiyalashda
muhim o‘rin tutadi. Masalan, dars jarayonida xalq og‘zaki ijodi namunalaridan,
maqollar yoki topishmoqlardan foydalanish orqali o‘qituvchi o‘quvchilarga
nafaqat hisobni, balki xalq donishmandligini ham o‘rgatadi. “Birlik bo‘lsa,
yengilmas kuch bo‘ladi”, “Hisob-kitobda xato qilgan zarar ko‘radi” kabi
maqollar orqali o‘quvchi mehnatsevarlik, birlik, mas’uliyat, aniqlik kabi
fazilatlarni o‘zlashtiradi.Arifmetik amallarni o‘rgatishning ta’limiy ahamiyatini
chuqur anglagan o‘qituvchi har bir darsni o‘quvchi fikrini rivojlantirishga,
mustaqil izlanishga yo‘naltiradi. Dars jarayonida har bir topshiriq mantiqan
bog‘liq bo‘ladi, o‘quvchi o‘z fikrini izchil bayon etishga, o‘rganilgan bilimlarni
yangi vaziyatlarda qo‘llashga o‘rganadi. Shu orqali u o‘z hayot faoliyatida
mantiqiy, asosli qarorlar qabul qilishga tayyorlanadi. 4
O‘qituvchi uchun eng muhim vazifa — arifmetik amallarni o‘rgatish
jarayonini qiziqarli, tushunarli va samarali qilishdir. Bu jarayonda
o‘qituvchining nutqi, pedagogik mahorati, metodik yondashuvi muhim rol
4
Abdullayeva, D. Dilnoza qizi. Sifat va uning tildagi o‘rni: metodik tahlil. – Samarqand:
SamDU nashriyoti, 2023. – 145 bet.

10o‘ynaydi. Har bir darsda o‘quvchi o‘zini muvaffaqiyatli his qilishi, bilim
olishdan zavq olishi kerak. Chunki ijobiy emotsiya o‘quvchi motivatsiyasining
asosi hisoblanadi. Shunday o‘quvchi matematika faniga mehr qo‘yadi, o‘z
bilimini mustaqil oshirishga intiladi. Arifmetik amallarni o‘rgatishning ta’limiy
va tarbiyaviy ahamiyati nihoyatda keng. U nafaqat o‘quvchining bilim
darajasini oshiradi, balki shaxsiy sifatlarini, dunyoqarashini, hayotga
munosabatini shakllantiradi. Matematik bilim orqali bola intizomli, fikrli,
mas’uliyatli va mantiqiy tafakkurga ega inson sifatida kamol topadi. Shu bois
boshlang‘ich sinflarda arifmetik amallarni o‘qitish metodikasini mukammal
bilish va to‘g‘ri qo‘llash har bir pedagogning muhim vazifasidir.
1.2. Ming va yuz ichida sonlar ustida amallar bajarishning mazmuni va
mohiyati
Boshlang‘ich ta’lim bosqichida o‘quvchilarning matematik bilimlari asta-
sekinlik bilan kengayib boradi. Dastlab ular bir xonali sonlar bilan tanishadilar,
keyinchalik ikki xonali, uch xonali va minggacha bo‘lgan sonlar ustida amallar
bajarishni o‘rganadilar. Ming va yuz ichida arifmetik amallarni bajarish bu
jarayonning eng muhim bosqichlaridan biridir. Chunki aynan shu bosqichda
o‘quvchilar sonlarning o‘nlik sanoq tizimidagi tuzilishini to‘liq anglaydilar,
birlik, o‘nlik, yuzlik va minglik tushunchalarini mukammal o‘zlashtiradilar.
Ming va yuz ichida sonlar ustida amallarni bajarishning mazmuni, avvalo,
o‘nlik tizimining mantiqiy asosini tushuntirishdan boshlanadi. O‘quvchilar
sonlarni raqamlar orqali ifodalash, ularning o‘rni va qiymatini aniqlashni
o‘rganadilar. Masalan, 345 soni 3 yuzlik, 4 o‘nlik va 5 birlikdan iborat ekanini
anglash o‘quvchilarga sonning tarkibini idrok etishda muhim bosqich
hisoblanadi. Bu tushuncha keyinchalik har qanday arifmetik amalni ongli
bajarish uchun asos bo‘ladi.
O‘qituvchi dars jarayonida ming va yuz ichida amallarni o‘rgatishda
ko‘rsatmalilik tamoyiliga amal qilishi zarur. Chunki boshlang‘ich sinf

11o‘quvchilarida abstrakt tafakkur hali to‘liq shakllanmagan bo‘ladi. Shu sababli
sonlar ustida amallarni bajarishda turli didaktik materiallardan — sanoq
tayoqchalari, raqam kartochkalari, sonli chiziqlar, o‘nlik bloklaridan
foydalanish katta ahamiyatga ega. Bu vositalar yordamida o‘quvchi sonlarning
o‘zaro bog‘lanishini, birliklarning yig‘indisini yoki kamayishini ko‘z oldida
tasavvur qiladi. Masalan, “200 ga 50 ni qo‘shish” jarayonida o‘quvchi 200 soni
2 ta yuzlikdan, 50 esa 5 ta o‘nlikdan iborat ekanini ko‘radi va ularni birlashtirib
250 natijani hosil qiladi. 5
Ming va yuz ichida amallarni bajarishning mazmuni nafaqat qo‘shish va
ayirish, balki ko‘paytirish va bo‘lish amallarini ham o‘z ichiga oladi. Har bir
amal o‘z mantiqiy mohiyatiga ega. Qo‘shish amali sonlarni birlashtirishni,
ayirish esa ularni ajratishni bildiradi. Ko‘paytirish amalida esa bir xil
qo‘shiluvchilarning yig‘indisini topish, bo‘lishda esa teskari amal sifatida sonni
teng qismlarga ajratish amalga oshiriladi. Shu tarzda o‘quvchi har bir amalni
mexanik emas, balki mantiqan ongli tarzda bajarishni o‘rganadi.
Mazkur mavzuning mohiyati shundaki, ming va yuz ichida sonlar ustida
amallar bajarish o‘quvchida miqdor va raqamlar o‘rtasidagi munosabatlarni
tushunish qobiliyatini shakllantiradi. O‘quvchi sonlar orasidagi farqni, ularning
kattalik va kichiklik jihatidan bog‘lanishini, har bir sonning o‘rni va
ahamiyatini anglaydi. Bu esa ularning umumiy matematik tafakkurini
rivojlantiradi, keyingi bosqichlarda murakkab algebraik ifodalar, kasrlar,
o‘lchov birliklari bilan ishlash uchun poydevor yaratadi.
Ming va yuz ichida sonlar ustida amallarni o‘rgatishda amaliy mashg‘ulotlar
katta ahamiyatga ega. Masalan, o‘qituvchi o‘quvchilarga “Maktabda 425 ta
kitob bor edi, yana 125 ta kitob keltirildi. Endi jami nechta kitob bo‘ldi?” kabi
hayotiy masalalar beradi. Bu orqali bola real hayotdagi miqdoriy o‘zgarishlarni
matematik ifoda bilan bog‘laydi, amallarni amaliy hayotga tatbiq etishni
5
Shodmonov, Sh. Shokir o‘g‘li. Til o‘qitishda interfaol metodlar. – Toshkent: “Durdona
nashriyoti”, 2022. – 188 bet.

12o‘rganadi. Shuningdek, bu mashqlar bolalarda mustaqil fikrlash va tahlil qilish
ko‘nikmasini rivojlantiradi.
Ming va yuz ichida sonlar ustida amallarni bajarishning mohiyati — bu
faqat hisoblash emas, balki tushunchaviy tafakkurni shakllantirishdir. O‘quvchi
har bir amalni bajarish jarayonida o‘z fikrini tahlil qiladi, natijani oldindan
taxmin qiladi, so‘ng tekshiradi. Shu yo‘l bilan u analitik va refleksiv fikrlashni
o‘rganadi. O‘qituvchi bu jarayonda o‘quvchilarni faqat javobni topishga emas,
balki “nega shunday bo‘ldi?” degan savolga javob topishga yo‘naltiradi. Bu esa
o‘quvchilarning mustaqil fikr yuritish qobiliyatini kuchaytiradi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun ming va yuz ichida amallarni bajarish
ko‘nikmasi shakllanishi jarayoni uzluksiz takrorlash, mashqlar tizimi va
individual yondashuvni talab qiladi. Chunki ayrim o‘quvchilar sonlarning
tarkibini tez o‘zlashtirsa, boshqalarida bu jarayon sekinroq kechadi. Shu sababli
o‘qituvchi turli murakkablikdagi mashqlarni qo‘llab, har bir bola o‘z imkoniyati
doirasida faol qatnashishini ta’minlashi kerak. Masalan, dastlab oson misollar
(200+300, 700–200), keyin esa murakkabroq misollar (634+285, 902–475)
ustida ishlash orqali o‘quvchilar bilimini bosqichma-bosqich mustahkamlab
borish mumkin.
O‘quvchilarga ming va yuz ichida amallarni o‘rgatishda ko‘rgazmalilik va
amaliy faoliyatni uyg‘unlashtirish muhim. Agar o‘quvchi sonlar ustida amalni
tasavvur qilmasa, u faqat mexanik eslab qoladi, lekin tushunmaydi. Shuning
uchun o‘qituvchi har bir darsni misollar, chizmalar, jadvallar, rangli bloklar
orqali boyitishi lozim. Misol uchun, o‘quvchi 347 + 258 misolini
yechayotganda uni “3 yuzlik + 2 yuzlik, 4 o‘nlik + 5 o‘nlik, 7 birlik + 8 birlik”
shaklida tasavvur qilishi, keyin natijani birlashtirishi zarur. Bu usul
o‘quvchilarda raqamlar strukturasini tushunishni osonlashtiradi.
Ming va yuz ichida amallarni bajarishning mohiyati shundan iboratki, bu
jarayon o‘quvchining miqdoriy tafakkurini rivojlantiradi. O‘quvchi nafaqat
sonlar bilan, balki ularning ma’nosi, o‘zaro aloqasi bilan ishlaydi. Shu orqali

13bola matematikani hayotiy jarayon sifatida idrok etadi. Masalan, o‘quvchi
“1000 tadan 200 tasi ketdi, necha tasi qoldi?” degan misolni yechar ekan, u o‘z
hayotidagi holatlar — masalan, mevalarni sanash, pul hisoblash, vaqtni
o‘lchash bilan bog‘laydi. Natijada matematika unga yaqin, qiziqarli va
tushunarli bo‘lib boradi. Mazkur mavzuning mohiyatida shuningdek, arifmetik
amallar o‘rtasidagi bog‘lanishlarni o‘rgatish ham yotadi. Masalan, qo‘shish va
ayirish, ko‘paytirish va bo‘lish o‘zaro teskari amallar ekanini o‘quvchi amaliy
mashg‘ulotlar orqali tushunadi. Bu bilim keyinchalik algebraik tafakkur uchun
asos bo‘ladi. Shuning uchun o‘qituvchi o‘quvchilarni sonlar orasidagi o‘zaro
munosabatlarni mustaqil topishga, natijani mantiqan asoslashga o‘rgatishi
kerak.Bundan tashqari, ming va yuz ichida amallarni bajarishda o‘quvchilar
nutq faoliyatini ham rivojlantiradilar. Ular amalni og‘zaki izohlab beradilar, o‘z
fikrlarini mantiqan ifodalaydilar: “Men 200 ga 50 ni qo‘shdim, chunki 200
ikkita yuzlik, 50 esa beshta o‘nlikdan iborat”, yoki “700 dan 300 ni ayirdim,
chunki 7 yuzlikdan 3 yuzlikni ajratdim” kabi. Bu jarayon bolalarda matematik
nutq madaniyatini shakllantiradi.Ming va yuz ichida amallarni bajarish mavzusi
ta’limiy jihatdan boshlang‘ich bosqichning poydevori hisoblanadi. O‘quvchilar
bu bosqichda o‘rganilgan bilimlar asosida keyingi sinflarda ko‘p xonali sonlar,
kasrlar, foizlar, algebraik ifodalar bilan ishlashni oson o‘zlashtiradilar. Shu bois,
bu bosqichda berilgan bilimlarning chuqur, mustahkam va ongli bo‘lishi
keyingi ta’lim bosqichlari uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega. ming va yuz
ichida sonlar ustida amallar bajarishning mazmuni va mohiyati o‘quvchining
matematik tafakkurini rivojlantirish, miqdoriy tushunchalarni shakllantirish,
tahlil va umumlashtirish ko‘nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan. Bu mavzu
orqali o‘quvchi sonlar olamining ichki mantiqini anglaydi, fikrlashni, tahlil
qilishni, asoslashni o‘rganadi. Shunday qilib, bu jarayon nafaqat hisoblashni
o‘rgatadi, balki inson tafakkurining mantiqiy va ijodiy jihatlarini ham
shakllantiradi.

141.3. Arifmetik amallarni o‘rgatishda qo‘llaniladigan metodik
yondashuvlar
Arifmetik amallar — qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish va bo‘lish —
boshlang‘ich matematika ta’limining asosini tashkil etadi. Ularni o‘rgatishda
qo‘llaniladigan metodik yondashuvlar o‘quvchilarning mantiqiy fikrlashini,
hisoblash ko‘nikmalarini va muammolarni mustaqil hal qilish qobiliyatini
rivojlantirishga qaratilgan. Ta’lim jarayonida samarali metodik yondashuvlarni
tanlash o‘qituvchining pedagogik mahoratiga bog‘liq bo‘lib, ularning
amaliyotdagi qo‘llanilishi o‘quv jarayonini yanada qiziqarli va samarali qiladi.
1. Pedagogik yondashuvlar Arifmetik amallarni o‘rgatishda birinchi
navbatda bosqichma-bosqich yondashuv qo‘llaniladi. Bu yondashuv o‘quvchini
sodda amallardan murakkab amallarga o‘tishini ta’minlaydi. Masalan,
boshlang‘ich sinflarda avvalo qo‘shish va ayirish, keyinchalik esa ko‘paytirish
va bo‘lish amallari o‘rgatiladi. Bu yondashuv o‘quvchilarda amallarni mantiqiy
ravishda tushunish va ularni to‘g‘ri qo‘llash ko‘nikmalarini shakllantiradi.
Vazifali yondashuv ham samarali hisoblanadi. Bu metod o‘quvchidan
amallarni bajarishda nafaqat formulani eslashni, balki vaziyatni tahlil qilishni
talab qiladi. Masalan, “Agar Azizda 5 olma bo‘lsa va u 3 tasini do‘stiga bersa,
nechta olma qoladi?” kabi masalalar o‘quvchida mantiqiy fikrlash va hisoblash
ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
2. Amaliy va vizual metodlar Vizual metodlar arifmetik amallarni
tushuntirishda muhim ahamiyatga ega. Bu metod orqali o‘quvchilarga amallarni
tushunish uchun rangli kartochkalar, diagrammalar, raqamlar bilan ishlash
imkoniyatlari beriladi. Masalan, qo‘shish va ayirish amallarini vizual tarzda
ko‘rsatish uchun turli shakllar, tasvirlar yoki raqamli bloklar ishlatiladi.
Amaliy metod esa o‘quvchilarning faoliyatini asos qilib oladi. Ular o‘zlari
amallarni bajaradilar, hisob-kitoblarni yozadilar va natijalarni tekshirib
ko‘radilar. Bu metod o‘quvchining mustaqil ishini rag‘batlantiradi va hisoblash
ko‘nikmalarini mustahkamlaydi.

153. Integratsiyalashgan yondashuv Arifmetik amallarni o‘rgatishda
integratsiyalashgan yondashuv keng qo‘llaniladi. Bu metod matematikaning
turli bo‘limlarini bir-biri bilan bog‘lab, amaliyotda qo‘llashni o‘rgatadi.
Masalan, geometrik shakllar bilan ishlashda qo‘shish va ko‘paytirish amallarini
qo‘llash yoki o‘lchov birliklarini hisoblashda arifmetik amallarni ishlatish.
4. O‘yin va interaktiv metodlar Didaktik o‘yinlar arifmetik amallarni
o‘rgatishda samarali vositadir. O‘quvchilar o‘yin shaklida raqamlar bilan
ishlashadi, amallarni tezkor bajarishadi va raqobat ruhida bilimlarini
mustahkamlashadi. Masalan, “Raqamlar yarimligi”, “Matematik karusel” kabi
o‘yinlar arifmetik ko‘nikmalarni oson va qiziqarli shaklda rivojlantiradi.
Interaktiv metodlar zamonaviy pedagogik yondashuvga kiradi. Smart taxtalar,
kompyuter dasturlari, elektron mashqlar orqali o‘quvchilar amallarni bajaradi
va natijalarni darhol tekshiradi. Bu metod o‘quvchining mustaqil fikrlashini
oshiradi va matematik qiziqishini kuchaytiradi.
5. Differensial yondashuv Differensial yondashuv arifmetik amallarni turli
kontekstlarda o‘rgatishga qaratilgan. Misol uchun, o‘quvchilarga bir xil amalni
turli vaziyatlarda qo‘llashni o‘rgatish orqali ular tushunchalarni chuqurroq
anglaydi. Bu yondashuv murakkab masalalarni bosqichma-bosqich hal qilish
ko‘nikmasini shakllantiradi.
6. Individual va guruh yondashuvlar Individual yondashuv har bir
o‘quvchining imkoniyatini inobatga olib, ularni alohida darajada
rivojlantirishga xizmat qiladi. Qiyin masalalarni bajarishda yordam berish, tez
o‘rganadiganlarni yangi vazifalarga yo‘naltirish bu yondashuvning asosiy
jihatlari hisoblanadi. Guruh yondashuv esa o‘quvchilarni birgalikda ishlashga,
fikr almashishga va jamoaviy muammolarni hal qilishga o‘rgatadi. Bu metod
ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantirish bilan birga, arifmetik amallarni tezroq va
samaraliroq o‘zlashtirishga yordam beradi.
7. Hisoblash texnikalari va takrorlash Arifmetik amallarni mustahkamlashda
takrorlash va mashq qilish metodlari muhim ahamiyatga ega. Oddiy va

16murakkab masalalarni ketma-ket yechish orqali o‘quvchilar hisoblashing
ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Shu bilan birga, tezlikni oshirish va xatoliklarni
kamaytirish uchun turli texnikalar qo‘llaniladi: masalan, jadval usuli, raqamlar
bilan o‘yinlar, tezkor hisoblash mashqlari.
8. Nazariy va amaliy muvozanat Samarali metodik yondashuvlar nazariy
bilimlar va amaliy ko‘nikmalar muvozanatini ta’minlashi lozim. O‘quvchilar
avvalo amalning mohiyatini tushunishi, keyin esa uni amaliyotda qo‘llash
ko‘nikmasini rivojlantirishi kerak. Masalan, ko‘paytirish amali uchun nafaqat
formulani yodlash, balki turli masalalarda uni qo‘llash o‘rgatiladi.Arifmetik
amallarni o‘rgatishda qo‘llaniladigan metodik yondashuvlar ko‘p qirrali va
o‘quvchi markazli bo‘lishi kerak. Bosqichma-bosqich, vazifali, vizual, o‘yin,
interaktiv va individual yondashuvlar birgalikda ishlatilganda o‘quvchilar
samarali va qiziqarli tarzda arifmetik ko‘nikmalarni o‘zlashtiradi. Shu bilan
birga, nazariy bilimlar va amaliy mashqlar uyg‘unligi, turli vaziyatlarda
amallarni qo‘llash imkoniyati, o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini
rivojlantiradi va ularning matematik tayyorgarligini mustahkamlaydi.

17II BOB. MING VA YUZ ICHIDA ARIFMETIK AMALLARNI
O‘RGATISHNING AMALIY ASOSLARI
2.1. Boshlang‘ich sinf darsliklarida arifmetik amallar mavzusining
yoritilishi
Boshlang‘ich sinf matematika darsliklari o‘quvchilarga elementar
matematik tushunchalarni berish, ularning tafakkurini, mantiqiy fikrlash
qobiliyatini va amaliy ko‘nikmalarini shakllantirishda muhim o‘rin tutadi.
Ayniqsa, ming va yuz ichida arifmetik amallarni o‘rgatish bu bosqichda
o‘quvchilarning keyingi sinflarda matematik bilimlarni chuqurroq
o‘zlashtirishiga zamin yaratadi.
Arifmetik amallar — qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish va bo‘lish —
boshlang‘ich ta’lim matematikasining asosiy mazmunini tashkil etadi. Bu
amallar o‘quvchilarga nafaqat hisob-kitobni o‘rganish imkonini beradi, balki
sonlarning o‘zaro bog‘liqligini, ular orasidagi munosabatlarni tushunishga
yordam beradi.Boshlang‘ich sinflarda arifmetik amallarni o‘rgatish jarayoni
o‘qituvchidan puxta metodik tayyorgarlikni talab qiladi. Ayniqsa, ming va yuz
ichidagi amallarni o‘rgatishda darslikdagi mashqlar tizimi, misol va
masalalarning ketma-ketligi, ularning murakkablik darajasi va didaktik maqsadi
muhim ahamiyat kasb etadi.Maktab darsliklarida “Yuz ichida amallar” va
“Ming ichida amallar” mavzulari bir necha bosqichda o‘rgatiladi. Avval
o‘quvchilar bir xonali va ikki xonali sonlar ustida amallar bajarishni puxta
o‘zlashtiradilar, so‘ngra uch xonali sonlarga o‘tiladi. Bu jarayon davomida
o‘quvchilar sonlarni raqamlar orqali yozish, ularni o‘qish, raqamlarning razryad
qiymatini aniqlash va ularni taqqoslashni o‘rganadilar.
Masalan, 2-sinfda o‘quvchilarga 100 ichida sonlar bilan ishlash, oddiy
qo‘shish va ayirish amallarini bajarish o‘rgatiladi. Bu bosqichda sonning
tarkibi, “o‘nlik” va “birlik” tushunchalari mustahkamlanadi. 3-sinfda esa
o‘quvchilar 1000 ichida sonlar bilan amallar bajarishni boshlaydilar. Bu

18jarayonda “yuzlik” tushunchasi kiritiladi va o‘quvchilarda sonning uch xonali
tuzilmasi haqida aniq tasavvur hosil qilinadi.
Darsliklarda amallarni o‘rganish bosqichma-bosqich tashkil etilgan bo‘lib,
har bir yangi bilim ilgari o‘zlashtirilgan bilimlar asosida shakllantiriladi. Misol
uchun, 235 + 412 kabi misollarni yechish orqali o‘quvchilar bir necha razryadli
sonlarni qo‘shish qoidalarini o‘zlashtiradilar. Shuningdek, darsliklarda
ko‘rgazmali vositalar yordamida sonlarning strukturasini tushuntirish uchun
turli jadval va sxemalardan foydalaniladi.
O‘quvchilarga “ming ichida amallar”ni o‘rgatishda asosiy maqsad —
amallarni mexanik tarzda bajarishni emas, balki ularning mohiyatini
tushunishni ta’minlashdir. Shu sababli darsliklarda har bir amal uchun ko‘plab
amaliy misollar va hayotiy vaziyatlarga asoslangan masalalar keltiriladi.
Masalan, “Fermer xo‘jaligi 235 kg kartoshka yig‘di, keyingi kuni 420 kg. Jami
qancha kartoshka yig‘ildi?” kabi masalalar o‘quvchilarni real hayotdagi
hisoblashlarga tayyorlaydi.
Boshlang‘ich sinf darsliklarida o‘quvchilarning yosh xususiyatlari inobatga
olingan. Darslikdagi mashqlar osondan qiyinga, konkret holatdan abstrakt
holatga o‘tish tamoyiliga asoslangan. Shu sababli o‘quvchilar dastlab
ko‘rgazmali materiallar yordamida, so‘ngra og‘zaki, undan keyin esa yozma
shaklda amallarni bajarishni o‘rganadilar.
Shuningdek, darsliklarda “ko‘paytirish” va “bo‘lish” amallari ham alohida
bosqichda o‘rgatiladi. Bu jarayon “bir xil qo‘shish” tamoyiliga asoslanadi.
Masalan, “4 ta qutida har birida 6 ta olma bo‘lsa, jami nechta olma bor?” kabi
misollar orqali o‘quvchilar ko‘paytirish amalining mohiyatini tushunadilar.
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan
yangi avlod darsliklari o‘quvchilarni mantiqiy fikrlashga, mustaqil ishlashga va
muammoli vaziyatlarni hal etishga yo‘naltirilgan. Darsliklarda interfaol
metodlardan foydalanish uchun imkoniyatlar kengaytirilgan, masalan, “fikr

19almashish”, “juftlikda ishlash”, “kichik guruhda yechish” kabi topshiriqlar
kiritilgan.
O‘quvchilar darslikdagi misollarni yechish jarayonida faqat arifmetik
amalni emas, balki masala mazmunini tahlil qilish, kerakli amalni tanlash,
natijani tekshirish kabi bosqichlarni ham o‘rganadilar. Shu tariqa, amaliy
faoliyat orqali ularning mantiqiy fikrlash qobiliyati, diqqat va sabr-toqati
rivojlanadi.
Boshlang‘ich sinf darsliklari o‘qituvchilarga o‘quv materialini tizimli tarzda
yetkazishda katta yordam beradi. Har bir mavzuda nazariy tushuncha, amaliy
mashq va mustahkamlash uchun masalalar majmuasi mavjud. Darsliklarning
yakunida esa o‘quvchilarning bilimini nazorat qilishga mo‘ljallangan testlar,
savol-javoblar va kichik ijodiy topshiriqlar berilgan.
Yana bir muhim jihat — arifmetik amallarni o‘rgatishda o‘quvchilarning
matematik nutqini rivojlantirishdir. Darsliklarda “amallarni og‘zaki ifodalash”,
“javobni tahlil qilish”, “yechimni izohlash” kabi topshiriqlar mavjud bo‘lib, ular
o‘quvchilarni o‘z fikrini aniq, mantiqan asoslab aytishga o‘rgatadi.
Arifmetik amallarni o‘rgatish darslarida o‘qituvchi o‘quvchilarni mustaqil
fikrlashga, topqirlikka undashi kerak. Shu sababli darsliklarda turli muammoli
vaziyatlar ham kiritilgan: masalan, “Ahmad 350 so‘mga 2 ta daftar va 1 ta
qalam oldi. Agar qalam 50 so‘m tursa, daftar necha so‘m turadi?” kabi
masalalar.
Ming va yuz ichida amallarni o‘rgatish orqali o‘quvchilar nafaqat
hisoblashni o‘rganadilar, balki real hayotda uchraydigan iqtisodiy, vaqt,
masofa, og‘irlik va hajm kabi kattaliklar bilan ishlashni o‘rganadilar. Shu
jihatdan bu mavzularning hayotiy ahamiyati juda katta.
Darsliklarda bu mavzu bir necha sinf bosqichida o‘rganiladi. 2-sinfda 100
ichida, 3-sinfda 1000 ichida amallar bajarish o‘rgatiladi. Har bir bosqichda
darslikda berilgan mashqlar o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, qiziqishlari va
fikrlash darajasiga mos tanlangan.

20Masalan, 2-sinf darsligida quyidagi kabi misollar uchraydi:
47 + 23 = ?
58 – 19 = ?
Bu misollar orqali o‘quvchilar o‘nlik va birlik tushunchalarini mustahkamlaydi,
o‘nlikdan o‘tish holatini amalda ko‘radilar.
3-sinfda esa ko‘proq murakkab misollar kiritiladi:
235 + 418 = ?
806 – 279 = ?
Bunday misollar o‘quvchilarda “raqamning o‘rni” (razryad) haqida aniq
tasavvur hosil qiladi. O‘qituvchi bu jarayonda ustunli qo‘shish va ayirish
usullarini bosqichma-bosqich tushuntiradi.
Masalan, 806 – 279 amali quyidagicha tushuntiriladi:
Birliklar: 6 dan 9 ayirib bo‘lmaydi, 10 likdan 1 o‘nlik olamiz → 16 – 9 = 7
O‘nliklar: 0 dan 7 ayirib bo‘lmaydi → 10 likdan 1 yuzlik olamiz → 9 – 7 = 2
Yuzliklar: 7 – 2 = 5
Natija: 527
Bu kabi amaliy tushuntirishlar o‘quvchilarni har bir amal jarayonini
tushunishga, mexanik yodlashdan qochishga yordam beradi.
Darsliklarda har bir amal turi uchun turli ko‘rgazmali mashqlar kiritilgan.
Masalan:
1 ta kubik 100 ni, 1 ta uzun cho‘p 10 ni, 1 ta mayda kub esa 1 birlikni
bildiradi.
Bu modellar yordamida 234 + 122 amali ko‘rsatiladi: 2 ta “yuzlik kubik”, 3 ta
“o‘nlik cho‘p”, 4 ta “birlik kub” ustiga 1 ta “yuzlik”, 2 ta “o‘nlik” va 2 ta
“birlik” qo‘shiladi. Natijada o‘quvchi amallarni ko‘rish orqali tushunadi.
darsliklarda ko‘paytirish va bo‘lish amallari ham hayotiy misollar orqali
beriladi.
Masalan:
Har bir qutida 6 ta olma bor. 4 ta qutida jami nechta olma bor?

21Amal: 6 × 4 = 24
Javob: 24 ta olma.
36 ta olma 6 ta bolaga teng taqsimlandi. Har bir bola nechta olma oldi?
Amal: 36 ÷ 6 = 6
Javob: 6 ta olma.
Bu misollar bolalarda “ko‘paytirish” – bu bir xil qo‘shish, “bo‘lish” esa
“teng taqsimlash” ekanini anglashga yordam beradi.
O‘quvchilarning amaliy fikrlashini rivojlantirish uchun darsliklarda matnli
masalalar ham keng yoritilgan.
Masalan:
Fermer birinchi kuni 235 kg, ikkinchi kuni 315 kg kartoshka yig‘di. Jami
necha kg kartoshka yig‘ildi?
Amal: 235 + 315 = 550 kg.
Do‘konda 750 kg un bor edi. 280 kg un sotildi. Necha kg un qoldi?
Amal: 750 – 280 = 470 kg.
Bir mashina 245 km yo‘l bosdi, ikkinchisi undan 135 km ko‘proq yo‘l
bosdi. Ikkinchi mashina nechta km yo‘l bosgan?
Amal: 245 + 135 = 380 km.
Bir sinfda 25 o‘quvchi bor. Har bir o‘quvchiga 4 ta daftar berildi. Jami
nechta daftar tarqatildi?
Amal: 25 × 4 = 100 daftar.
Bunday masalalar orqali bolalar amallarni faqat sonlar bilan emas, balki real
hayotiy vaziyatlar bilan bog‘lab o‘rganadilar.
Darsliklarda mashqlarning murakkablik darajasi o‘quvchilarning yoshiga
mos bosqichma-bosqich oshiriladi. Dastlab ko‘rgazmali, so‘ng og‘zaki, keyin
yozma mashqlar beriladi. Masalan:
Avval 10 + 10, 20 + 30 kabi sodda misollar,
So‘ngra 125 + 237, 809 – 416 kabi murakkabroq misollar,

22Yakunda matnli masalalar va hayotiy topshiriqlar.
Darslikdagi mashqlarning didaktik maqsadi — o‘quvchilarning mustaqil
fikrlashini, matematik tafakkurini, tahlil qilish va yechim topish qobiliyatini
rivojlantirishdir.
Masalan, o‘quvchiga quyidagi topshiriq beriladi:
“Ali 365 so‘m, Vali 275 so‘m, Guli 190 so‘m topdi. Kim ko‘proq topdi va
qancha farq bilan?”
Amal: 365 – 275 = 90; 275 – 190 = 85
Javob: Eng ko‘p topgan — Ali, Vali dan 90 so‘m, Guli dan 175 so‘m ko‘proq
topgan. Bu kabi topshiriqlar orqali o‘quvchi nafaqat amal bajaradi, balki
solishtirish, tahlil qilish, izohlashni ham o‘rganadi.
Darsliklarda ijodiy masalalar ham berilgan.
Masalan:
“Sonlarni o‘zing tanla, shundayki: ularning yig‘indisi 1000 bo‘lsin.”
yoki
“Shunday ikki son topingki, biri ikkinchisidan 125 ga katta bo‘lsin, yig‘indisi
esa 450 bo‘lsin.” Bunday topshiriqlar o‘quvchilarni mustaqil izlanishga,
mantiqiy fikr yuritishga o‘rgatadi.
2.2. Ming va yuz ichida amallarni o‘rgatishda samarali o‘yinli va
interfaol metodlar
Boshlang‘ich sinflarda matematikani o‘qitish jarayonida o‘yinli va interfaol
metodlardan foydalanish darsni qiziqarli va samarali qiladi. Ayniqsa, ming va
yuz ichida arifmetik amallarni o‘rgatishda, bu metodlar o‘quvchilarning
mantiqiy tafakkurini, diqqatini, tez hisoblash qobiliyatini rivojlantiradi.
1. O‘yinli metodlarning roli va ahamiyati
O‘yinli metodlar o‘quvchilarda matematikaga qiziqishni oshiradi. Shu
metod orqali o‘quvchilar nafaqat sonlarni va amallarni o‘rganadilar, balki

23masalani tushunish, xatolarni tahlil qilish va natijani tekshirish ko‘nikmalarini
ham rivojlantiradilar.
Misollar:
“Sonlarni top” o‘yini:
O‘qituvchi natijani aytadi, o‘quvchilar esa qo‘shish yoki ayirish orqali mos
sonlarni topadi.
Natija: 375
Masala: 234 + ? = 375
Javob: 141
“Amal zanjiri” o‘yini:
O‘quvchilar ketma-ket amallarni bajaradilar va oxirgi natijani topadilar.
Misol: 125 + 236 – 87 = ?
Amal: 125 + 236 = 361, 361 – 87 = 274
Bu o‘yinlar mantiqiy tafakkur va tez hisoblashni rivojlantiradi.
2. Interfaol metodlarning o‘rni
Interfaol metodlar o‘quvchilarning faol ishtirokini ta’minlaydi. Ular
o‘quvchilarga mustaqil ishlash, fikr almashish va masalalarni guruhda yechish
imkonini beradi.
Interfaol metodlar:
Juftlikda ishlash:
O‘quvchilar bir-biriga masalalarni beradilar va natijalarni tekshirishadi.
Misol:
O‘quvchi 1: 325 + 478 = ?
O‘quvchi 2: 512 – 278 = ?
Kichik guruh bilan ishlash:
Guruhlar masalalarni yechadi, so‘ngra natijalarni sinf bilan taqqoslaydi.
Vizual metodlar:
Kubiklar, kartochkalar va jadval yordamida sonlarning tuzilishini ko‘rsatish.
Misol: 456 + 237 amali uchun:

24Yuzlik kub: 4 + 2 = 6
O‘nlik cho‘p: 5 + 3 = 8
Birlik kub: 6 + 7 = 13 → 1 o‘nlik va 3 birlik
3. O‘yinli va interfaol metodlarni birlashtirish
O‘yinli va interfaol metodlarni birlashtirish darsni qiziqarli qiladi va
o‘quvchilarning tafakkurini rivojlantiradi.
Misollar:
“Matematik kvest” o‘yini:
Sinf bo‘ylab joylashtirilgan masalalarni yechib, oxirgi javobni topish.
Misol: 235 + 415 – 128 = ?
Amal: 235 + 415 = 650, 650 – 128 = 522
“Masala kartochkalari” o‘yini:
Har bir o‘quvchi kartochka oladi va undagi masalani yechadi.
Masala: 720 – 385 = ?
Javob: 335
4. Yozuvli mashqlar
O‘quvchilarning yozuvli mashqlar orqali amallarni tushunishi va xatolarni
aniqlashi muhim.
Misollar:
456 + 237 = ?
682 – 149 = ?
125 × 3 = ?
540 ÷ 6 = ?
O‘quvchilar amallarni yozma tarzda yechadi va javobni tekshiradi. Bu
ularga diqqat, sabr-toqat va mustaqil ishlash ko‘nikmalarini beradi.
5. Matnli masalalar (hayotiy vaziyatlar)
O‘yinli va interfaol metodlarni qo‘llash matnli masalalarni yechishni ham
qiziqarli qiladi.

25Fermer birinchi kuni 235 kg, ikkinchi kuni 315 kg kartoshka yig‘di. Jami
necha kg kartoshka yig‘ildi?
Amal: 235 + 315 = 550 kg
Do‘konda 750 kg un bor edi. 280 kg un sotildi. Qolgan un miqdori nechta?
Amal: 750 – 280 = 470 kg
Bir mashina 245 km yo‘l bosdi, ikkinchisi undan 135 km ko‘proq yo‘l
bosdi. Ikkinchi mashina nechta km yo‘l bosgan?
Amal: 245 + 135 = 380 km
Bir sinfda 25 o‘quvchi bor. Har bir o‘quvchiga 4 ta daftar berildi. Jami
nechta daftar tarqatildi?
Amal: 25 × 4 = 100 daftar
6. Samaradorlikni oshirish yo‘llari
Har bir yangi amalni vizual ko‘rgazma va amaliy mashqlar bilan
tushuntirish.
O‘quvchilarni mustaqil ishlashga undash.
Guruh ishlari va muammoli vaziyatlar orqali tafakkur va mantiqiy fikrlashni
rivojlantirish.
O‘yinlar orqali e’tibor va diqqatni jamlash, xatolarni tahlil qilish
ko‘nikmalarini oshirish. o‘yinli va interfaol metodlarni qo‘llash ming va yuz
ichida arifmetik amallarni o‘rgatishda nafaqat dars samaradorligini oshiradi,
balki o‘quvchilarning mustaqil fikrlash, tafakkur, ijodiy yechim topish
qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi.

262.3. Mavzu bo‘yicha namunaviy dars ishlanma
Fan: Matematika
Sinfi: 3-sinf
Mavzu: Ming va yuz ichida arifmetik amallar
Dars turi: Aralash (nazariy + amaliy)
Darsning maqsadi:
O‘quvchilarda ming va yuz ichida qo‘shish va ayirish amallarini bajarish
ko‘nikmasini shakllantirish.
Amallarni mustaqil va tez bajarish , mantiqiy tafakkur va hisoblash qobiliyatini
rivojlantirish.
Hayotiy masalalar yechish orqali arifmetik bilimlarni amaliyotga tadbiq qilish.
Darsning vazifalari:
Ming va yuz ichida qo‘shish va ayirish amallarini bosqichma-bosqich tushuntirish.
O‘quvchilarga interfaol va o‘yinli mashqlar orqali amallarni mustahkamlash.
Matnli masalalar yechish orqali matematik tafakkurini rivojlantirish
Kerakli vositalar: darslik, daftar, ruchka, kartochkalar, ko‘rgazmali materiallar (kubiklar,
jadval), slayd yoki proyektor.

27Dar sning borishi
1. Tashkiliy qism ( 5 daqiqa)
O‘quvchilar bilan salomlashish, darsga tayyorgarlikni tekshirish.
O‘quvchilarni 3-4 kishilik guruhlarga ajratish.
Dars mavzusi bilan qisqacha tanishtirish: “Bugun biz ming va yuz ichida arifmetik
amallarni mustahkamlaymiz va hayotiy masalalarni yechamiz”.
2. Avvalgi bilimlar ni so‘r ash ( 5 daqiqa)
100 ichida qo‘shish va ayirish amallarini tekshirish:
47 + 36 = ?
85 – 29 = ?
O‘quvchilar javoblarini og‘zaki aytadilar va yozuvli shaklda tekshiriladi.
3. Y angi mavzuni tushunt ir ish ( 15 daqiqa)
Ming ichida qo‘shish:
Misol: 325 + 478 = ?
Amalni bosqichma-bosqich tushuntirish:
Birliklar: 5 + 8 = 13 → 1 o‘nlik, 3 birlik

28O‘nliklar: 2 + 7 + 1 = 10 → 1 yuzlik, 0 o‘nlik
Yuzliklar: 3 + 4 + 1 = 8
Natija: 803
Ming ichida ayirish:
Misol: 746 – 389 = ?
Amalni tushuntirish:
Birliklar: 6 – 9 bo‘lmaydi → 10 likdan 1 birlik olamiz → 16 – 9 = 7
O‘nliklar: 3 – 8 bo‘lmaydi → 10 likdan 1 o‘nlik olamiz → 13 – 8 = 5
Yuzliklar: 6 – 3 = 3
Natija: 357
Amallarni ko‘rgazmali materiallar yordamida tushuntirish (kubiklar, kartochkalar).
4. Amaliy mashqlar ( 15 daqiqa)
Guruhda o‘yinli mashqlar:
“Amal zanjiri” o‘yini:
Guruh 1: 125 + 236 – 87 = ?
Guruh 2: 512 – 278 + 146 = ?

29Kartochkalar o‘yini:
Har bir o‘quvchi kartochkadan amal oladi va javobini yozadi.
To‘g‘ri javob olgan o‘quvchi keyingi kartochkani oladi.
Yozuvli mashqlar:
432 + 578 = ?
645 – 279 = ?
315 + 487 – 208 = ?
Matnli masalalar:
Fermer birinchi kuni 235 kg, ikkinchi kuni 315 kg kartoshka yig‘di. Jami necha kg
kartoshka yig‘ildi?
Amal: 235 + 315 = 550 kg
Do‘konda 750 kg un bor edi. 280 kg un sotildi. Qolgan un miqdori nechta?
Amal: 750 – 280 = 470 kg
Bir sinfda 25 o‘quvchi bor. Har bir o‘quvchiga 4 ta daftar berildi. Jami nechta daftar
tarqatildi?
Amal: 25 × 4 = 100 daftar
5. Y ozma must aqil ish ( 10 daqiqa)
Har bir o‘quvchi mustaqil ravishda 5-6 amal bajaradi:
324 + 467 = ?
682 – 295 = ?
215 + 386 – 179 = ?
Natijalar o‘qituvchi tomonidan tekshiriladi.
6. Dar sni yakunlash va x ulosa ( 5 daqiqa)
O‘quvchilar bajarilgan mashqlar va o‘rgangan yangi amallarni takrorlaydi.
Darsdan olingan bilimlar hayotiy misollar bilan bog‘lanadi.

30O‘quvchilarni rag‘batlantirish: to‘g‘ri javob berganlar uchun baholar va rag‘batlar
beriladi.
Xulosa
Men olib borgan kurs ishida “Ming va yuz ichida arifmetik amallarni
o‘rgatish metodikasi” mavzusi atroflicha tahlil qilindi. Tadqiqot davomida
boshlang‘ich sinflarda arifmetik amallarni o‘rgatish jarayonining ta’limiy va
tarbiyaviy ahamiyati aniqlanib, ming va yuz ichida qo‘shish, ayirish,
ko‘paytirish va bo‘lish amallarini o‘rgatishda samarali metodik yondashuvlar
o‘rganildi.
Men o‘rgangan nazariy va amaliy ma’lumotlar shuni ko‘rsatdiki, o‘yinli va
interfaol metodlar dars jarayonini qiziqarli, interaktiv va samarali qiladi. Shu
usullar orqali o‘quvchilar nafaqat amallarni to‘g‘ri bajarishni o‘rganadi, balki
mantiqiy tafakkur, mustaqil fikrlash, diqqatni jamlash va muammolarni yechish
ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Kurs ishida darsliklar va ilmiy adabiyotlar tahlili asosida ming va yuz ichida
arifmetik amallarni o‘rgatishda bosqichma-bosqich yondashuv, matnli
masalalar, yozuvli mashqlar va guruh ishlari kabi metodlar samaradorligi
ko‘rsatildi. Shu bilan birga, amaliy mashg‘ulotlar orqali o‘quvchilarning bilim
va ko‘nikmalari mustahkamlandi, dars jarayoni yanada samarali va qiziqarli

31bo‘ldi.Natijada, men xulosa qilamanki, ming va yuz ichida arifmetik amallarni
o‘rgatish metodikasi boshlang‘ich sinflarda matematika fanini samarali
o‘rgatishning muhim vositasi bo‘lib, o‘quvchilarning tafakkuri, matematik
savodxonligi va ijodiy qobiliyatini rivojlantirishda alohida ahamiyatga ega. Shu
bilan birga, kurs ishida tavsiya etilgan metodik yondashuvlarni amaliy darslarda
qo‘llash dars samaradorligini sezilarli darajada oshiradi.
Foydalanilgan adabiyotlar
Prezident farmonlari va qarorlari ro‘yxati
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019-yil 29-
apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha
rivojlantirish konsepsiyasi to‘g‘risida”gi PF–5712-sonli Farmoni.
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020-yil 6-
noyabrdagi “Xalq ta’limi tizimini yanada takomillashtirishga oid
qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ–4884-sonli Qarori.
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2022-yil 11-
maydagi “Xalq ta’limi tizimida o‘quv-tarbiya jarayonlarini sifat jihatidan
yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–220-sonli
Qarori.
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2023-yil 25-
avgustdagi “Maktab ta’limini rivojlantirishga oid ustuvor chora-tadbirlar
to‘g‘risida”gi PQ–290-sonli Qarori.
Ilmiy adabiyotlar

321) Mahmudov, N. Mahmudovich. O‘zbek tili o‘qitish metodikasi. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2019. – 212 bet.
2) G‘ulomov, A. G‘ulom o‘g‘li. Tilshunoslikka kirish. – Toshkent:
O‘zbekiston Milliy universiteti nashriyoti, 2020. – 178 bet.
3) Abdurahmonova, G. Tursun qizi. Boshlang‘ich sinfda o‘zbek tili darslarini
samarali tashkil etish. – Buxoro: BDU nashriyoti, 2021. – 160 bet.
4) Rasulov, R. Rustam o‘g‘li. O‘zbek tili grammatikasi nazariyasi. – Toshkent:
TDPU nashriyoti, 2018. – 230 bet.
5) Abdullayeva, D. Dilnoza qizi. Sifat va uning tildagi o‘rni: metodik tahlil. –
Samarqand: SamDU nashriyoti, 2023. – 145 bet.
6) Shodmonov, Sh. Shokir o‘g‘li. Til o‘qitishda interfaol metodlar. –
Toshkent: “Durdona nashriyoti”, 2022. – 188 bet.
7) Yo‘ldoshev, U. Umidjon o‘g‘li. So‘z turkumlarini o‘rgatishning zamonaviy
usullari. – Namangan: NamDU nashriyoti, 2021. – 172 bet.
8) Hakimova, M. Hasanovna. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining nutqini
rivojlantirishda sifatning o‘rni. – Buxoro: Durdona nashriyoti, 2024. – 196
bet.
9) Elmurodova, R. Abdullayeva qizi. Til darslarida sifat mavzusini o‘rgatish
metodikasi. – Farg‘ona: FDU nashriyoti, 2022. – 168 bet.
10) Saidova, Z. Zilola qizi. Boshlang‘ich sinflarda grammatik tushunchalarni
shakllantirish. – Toshkent: TDPU, 2023. – 210 bet.
11) Qodirova, D. Dilrabo Bahodirovna. Til o‘qitishda zamonaviy
texnologiyalar. – Andijon: ADU nashriyoti, 2020. – 183 bet.
12) Raximova, M. Mahliyo qizi. Sifat va miqdor so‘zlarini farqlashga oid
mashg‘ulotlar. – Qarshi: QDU nashriyoti, 2021. – 175 bet.
13) Sharipova, G. Gulsara Bahromovna. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida nutq
madaniyatini shakllantirish. – Toshkent: “Ilm ziyo”, 2019. – 205 bet.
14) Tursunova, M. Muhabbat qizi. O‘zbek tili darslarida sifat so‘z turkumi. –
Nukus: NDPI nashriyoti, 2022. – 152 bet.

3315) Yusupov, T. To‘lqin Anvarovich. Boshlang‘ich sinflarda sifat mavzusini
o‘rgatishning amaliy asoslari. – Buxoro: BDU nashriyoti, 2023. – 164 bet.
16) Karimova, N. Nodira Rahmonovna. Til darslarida interfaol usullarni
qo‘llash. – Samarqand: SamDU, 2020. – 189 bet.
17) Toshpulatova, M. Maftuna Xabib qizi. Til darslarida ijodiy yondashuv. –
Toshkent: Innovatsiya nashriyoti, 2019. – 177 bet.
18) Botirov, B. Bahrom Shavkatovich. Boshlang‘ich ta’limda o‘zbek tili
grammatikasi. – Namangan: NamDU, 2021. – 212 bet.
19) Ortiqova, N. Nodira Rustam qizi. Boshlang‘ich sinfda til birliklarini
o‘rgatishning metodik asoslari. – Farg‘ona: FDU nashriyoti, 2024. – 193
bet.
20) Xudoyberdiyeva, M. Mohira Abdukarimovna. Tilshunoslikda sifat
kategoriyasi va uni o‘qitish. – Toshkent: TDPU nashriyoti, 2023. – 184 bet.
Foydalanilgan ilmiy maqolalar va resurslar
1) arxiv.uz
2) infourok.ru
3) idea.uzedu.uz
4) oefen.uz
5) uniwork.buxdu.uz
6) russianclassicalschool.ru

Ming va yuz ichida arifmetik amallarni o‘rgatish metodikasi

Sotib olish