3-sinfda musiqa o'qitishning vazifalari va mazmuni - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	207.5KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

822 Sotish

3-sinfda musiqa o'qitishning vazifalari va mazmuni

Sotib olish

3-sinfda musiqa o'qitishning vazifalari va mazmuni
Mundarija:
Kirish ............................................................................................................................................................... 2
I Bob. 3-sinfda musiqa o'qitishning vazifalari va mazmuni ............................................................................... 4
1.1.Umumiy ta’lim maktablarining 3- sinflar uchun musiqa o’qitishiiing mazmuni va metodikasi ................... 4
1.2.Musiqa o’qitish metodikasi fanida 3-sinf dasturini tarifi ............................................................................ 9
II Bob. 3-sin o’quvchilarda musiqiy-badiiy didni shakllantirish usul va shakllari ............................................. 14
2.1 3- sinf o‘quvchilarining musiqa tinglash malakalarini rivojlantirish metodlari . .......................................... 14
2.2. O’quvchilarda musiqiy-badiiy didni shakllantirish usul va shakllari. ........................................................ 19
Xulosa ............................................................................................................................................................ 37
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ................................................................................................................. 40

1

K i r i s h
Mavzuning dolzarbligi: Har qanday jamiyatning rivojlanganlik darajasi
uning ta’lim-tarbiya ishlarini to’g’ri yo’lga qo’yilishi, fan, madaniyat
sohalariga bo’lgan e’tiboriga bog’liq bo’ladi. Zotan ta’lim-tarbiya jamiyatning,
millatning kelajagini ta’minlaydigan jahon miqiyosidagi nufuzini
belgilaydigan ustuvor omil hisoblanadi.
O’zbekiston mustaqillikka erishgan dastlabki kunlardan ana shu
haqiqatga amal qilgan holda Prezaidentimiz tashabbusi bilan eng avvalo
Ta’lim tizimini isloh qilish, uni yangicha, rivojlangan mamlakatlarning ilg’or
tajribalari va milliy madaniy meros asosida shakllantirishga alohida e’tibor
qaratildi.
“Ta’lim to’g’risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”
mazmunida ham ta’limni milliy madaniy meros negizida barpo etishga urg’u
berilganki, milliy madaniy meros namunalari mazmunida aks etgan g’oyalar
yosh avlodni barkamol shaxs sifatida tarbiyalashda ularda milliy ong, milliy
nafosat, milliy madaniyat ruhida tarbiyalashda muhim rol o’ynaydi. Shu bois
ham mustaqillik yillarida jamiyatimizning barcha ijtimoiy-madaniy
sohalarida bo’lgani kabi ma’rifiy yo’nalishda ham, ya’ni uzluksiz ta’lim
tizimining barcha bo’limlarida musiqa ta’limining ham mazmuni tubdan
yangiligi uni milliy madaniy meros tizimida salmoqli mavqega ega bo’lgan
xalq musiqa merosi negizida shakllantirishga e’tibor kuchaydi.
Natijada o’sib kelayotgan yosh avlod milliy musiqamizning tarixi, o’ziga
xos an’analari, janrlari, ijrochilik uslublari va eng nodir namunalari bilan
yaqindan tanishish imkoniyatiga ega bo’ldilar.
Kurs ishi maqsadi: Umumta’lim maktablarining musiqa
madaniyati darslari jarayonida o’quvchilarning musiqiy-badiiy didini
shakllantirishning pedagogik imkoniyatlari, nazariy hamda uslubiy asoslarini
2

o’rganish ushbu jarayonni samarali tashkil etishga yo’naltirilgan ilmiy
asoslangan tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishi vazifalari:
1.Viloyat va shahar miqyosida umumiy o’rta ta’lim maktablarida musiqa
madaniyati darslarini DTS va o’quv dasturi talablari darajasida o’qitilish
ahvoli va ushbu jarayinda o’quvchilarning musiqiy-badiiy didlarini
shakllantirishga bo’lgan e’tibor va muammolarni o’rganish;
2. Musiqa madaniyati darslari jarayonida o’quvchilarni musiqiy-badiiy
didini shakllantirish yuzasidan soha mutaxassislari, pedagogik olimlar, tajribali
o’qituvchilar bilan suhbatlar o’tkazish;
3. Musiqa madaniyati darslari jarayonida o’quvchilarni musiqiy-badiiy
didini shakllantirishning pedagogik shart-sharoitlari, imkoniyatlari, tashkiliy-
uslubiy asoslarini (shakl, usul, vositalar) aniqlash;
4. Musiqa madaniyati darslari jarayonida o’quvchilarni musiqiy-badiiy
didini shakllantirilganlik darajasini aniqlovchi mezonlarni ishlab chiqish;
5. Musiqa madaniyati darslari jarayonida o’quvchilarni musiqiy-badiiy
didini shakllantirishga oid ilmiy metodli tavsiyalarni ishlab chiqish;
Kurs ishi obyekti: Umumta’lim maktablari boshlang’ich sinflari
musiqa madaniyati darslarida o’quvchilarning badiiy didini shakllantirish
jarayoni.
Kurs ishi predmeti: Musiqa madaniyati darslari jarayonida
o’quvchilarni musiqiy-badiiy didini shakllantirish mazmuni, shakl, usul va
vositalari.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Kirish, ikkita bob, to’rta paragraf, umumiy
xulosalar, tavsiyalar va foydalanilgan adabiyotlardan tashkil etdi.
3

I Bob. 3 - s i n f d a m u s i q a o ' q i t i s h n i n g v a z i f a l a r i v a m a z m u n i
1.1.Umumiy ta’lim maktablarining 3- sinflar uchun musiqa o ’ qitishiiing
mazmuni va metodikasi
3- sinf o ’ quvchilari o ’ zlarining psixologik xarakter iga ko’ra 1-2-
sinflardan ancha farq qiladi . 2- sinfda olingan bilim va malakalar musiqa
qonuniyatiga doir yanada konkret nazariy bilimga aylanadi . Ularning diqqat
e ’ tibori turkun , nutqi ravon bo’ladi , ovoz apparatlari shakllangan ikki
ovozlarni kuylash malakasiga ega bo’ladilar . 3- sinf o ’ quvchilari do 1
- re 2
( mi 2
)
diapazonidagi bir ovozli va ikki ovozli elementlari bo ’ lgan qo ’ shiqlarni ijro
qiladilar . Kuylash jarayonida o’z partiyasini mustaqil kuylay olish va ayni
paytda ikkinchi partiyadagilar ovozini eshitib , kuzatib borishlari lozim . Yakka
xolda , guruh yoki butun sinf bilan a’kapella qo ’ shiqlarini kuylash , ovozda
asarning mazmimi va xarakterini ochib berishga intilish, o ’ zi va o ’ rtoqlarining
ijrosiga to ’ g ’ ri baho bera olish , ijroda yo’l qo’yilgan kamchiliklarni sezish va
tuzatish , 4/4 o’lchovidagi dirijyorlik harakatlarini bilish , ishoralarga mos
kuylash bular 3- sinf o ’ quvchilarini xor malakalarini maqsadi va vazifalari .
O ’ quvchilarni musiqa haqidagi bilim doirasini kengaytirishda va musiqa
qobiliyatlarini rivojlantirishda musiqa tinglash muhim ro ’ l o ’ ynaydi . 3- sinfda
o ’ quvchilar , 1 va 2 - sinfda о ’ quvchilar musiqa tinglash bo ’ yicha egallagan
malakalarini takomilashtiradilar , yangi bilimlarni egallaydilar :
a) tinglayotgan asarning kuyini esda aniq saqlab qolish , ayrim parchalarni
kuylab bera olish ;
b) musiqaning ifoda vositalari 4/4 o ’ lchovi , punkti , ritmi , intonatsiya,
kalitoldida bitta diyez yoki bitta bemoli bo ’ lgan tonalliklar ;
4

v ) marsh , raqs , qo’shiq haqida kengroq tushunchaga ega bo ’li sh . Xajm
jihatidan kattaroq bo ’ lgan asarlarni diqqat bilan oxirigacha tinglash ;
g ) o ’ zbek xalq cholg ’ u asboblaridan tashkil topgan orkestrning ayrim
asboblari bilan yaqindan tanishish :
d) xor turi va ularning o’ziga xususiyatini ( bolalar , erkaqlar , ayollar yoki aralash
xor ekanligini ) aniqlash ;
e) tinglanayotganda asarning xarakteriga ko ’ ra uning mazmuni mavzuini
aniqlash ;
O ’ qituvchi ijrosidan tashqari gramplastinka yozuvidan , magnit
tasma l aridagi yozuvlardan foydalanib , bolalar xori , professional
san ’ atkorlar ,
cholg ’ u asboblarida ijro etgan musiqiy asarlar , xalq qo ’ shiq va kuylarini tinglab
idrok etish bilan o ’ quvchilarni sexrli musiqa olamiga olib kirish badiiy didini ,
qiziqishini rivojlantirish mumkin . Dasturda 3- sinf o ’ quvchilarga musiqa savodi
bo ’ yicha ma’lum xajmda bilim berish , nota bilan kuylash malakalarini hosil
qilishga ham alohida e ’t ibor berilgan . Musiqa savodida 3- sinfda o ’ quvchilar 1
va 2- sinflarda olgan bilimlarini takomilashtiradilar . Ayni paytda yangi
malakalarga ham ega bo’ladilar :
a ) nuqtali notalar , butun , un oltitalik notalar va pauzalar haqida tushunchaga
ega bo’lish ;
b) tovush qatorining yarim tonlar bo’yicha bo’linishini bilish. Butun ton haqida
tushunchaga ega bo’lish, major va minor ladlarini bilish;
v) altratsiya belgilari bilan batafsil tanishish va kuylaganda unga amal qilish.
Musiqa asarlarini tinglab qaysi dinamik tusda ijro etilayotganini
aniqlay olish;
g) metr-ritm, takt va o’lchov haqida kengroq ma’lumotga ega bo’lish, ijro
etilayotgan kuyning o’lchovini aniqlay olish. Bunda milliy usullardan
foydalanish;
5

d) turli o’lchovdagi notalarni, skripka kalitini yoza olish;
Musiqa savodidan notaga qarab kuylash qobiliyatlari ongli ravishda
rivojlanadi. O’qituvchfhi qo’l harakatiga qarab va ularni qo’llarini
harakatga keltirib turli mashqlar qoshiqlarni kuylay oladigan bo’lishadi.
3-sinf oquvchilarning musiqa darsiga qiziqishlar yanada ortib borishga
qaramasdan, darsning har bir elementini tajribalarga asoslanib
tushuntirish lozim. Uchinchi sinf dars rejasini tuzganda ayniqsa, ijodiy
yondoshish, uning strukturasini mantiqan bog’lab turish, asarlar tartibini
sinf imkoniyatiga muvofiq belgilash, bolalarda aktiv qiziqish uyg’otib,
badiiy emotsional kechinmalarni vujudga keltirish, ularni ovoziga moslab
tuzish kerak. O’quvchilar o’quv jarayonida musiqaning hayotiyligini,
soddadan murakkabga qarab uzluksiz rivojlanishini musiqaning nazariyasi va
janrlarini tuzilishi va mohiyati, boshqa san’at turlari bilan aloqasini o’rganib
boradilar.
3-sinfda yil mavzusi: «Musiqada shakl va mazmun»
I-chorak: «Musiqa ifoda vositalari»
II-chorak: «Xor va orkestr»
III-chorak: «Musiqaning tuzilishi»
IV-chorak: «Oddiy musiqa shakllari. Band va naqorat.»
Shuningdek, musiqa darslari yil, chorak mavzulari asosida
rejalashtirilib faoliyat asosida o’tiladi.
4-sinfda o’quvchilar psixologik-fiziologik jihatidan hayotiy tajribaga boy,
fanlarga qiziquvchan bo’ladilar. Diqqat e’tibori turg’un, jiddiy bo’lgan
masalalar ustida fikrlash, xajmiy jihatidan kattaroq bo’lgan musiqani ham
eshitishga qodir bo’ladilar. Taqqoslash, izlanish, mustaqil fikrlash qobiliyatiga
ega bo’ladilar. Bu xususiyatlarni barchasini o’qituvchi nixoyatda uylab,
oqilona ish tutishi lozim. Nag bir darsdan unumli foydalanishi kerak. Bundan
6

maqsad, bolalarni tezroq dasturdagi musiqa asarlariga,dars uslubiga, musiqa
san’atiga,ashula ayttrishga qiziqtirishdan iboratdir. 4-sinfda m i l l i y musiqa
merosini o’rganish kuchaytiriladi, unga qiyoslab umumbashariy musiqa
boyligidan nodir namunalar o’rganiladi. Musiqa san’ati haqida umumlashma
nazariy va amaliy bilim-malakalar hosil qiladi. Qo’shiq kuylash malaka
k o’nikmalarini rivojlantiradi. 11 yoshdagi bolalarda ovoz ko’krak qismi
kengayganligi sababli, tovush ancha kuchaygan bo’ladi. Ovozlarni maromiga
tushirib kuylash uchun qo’shiq parchalaridan mashqlar tanlab kuylash lozim.
Mashqlarni ma’lum tizimga so lib kuylash kerak. Mashq va ashulalar doimo
sekin tempdan boshlab o’rgatiladi. Qo’shiq o’rgatishda d irijyo rlik uslubida
fortepiano cholg’u asbobidan unumli foydalanish lozim. Qo’shiq o’rgatish
davomida sof unisonga, ikki ovozlilikka, badiiy ijroga erishish lozim.
Musiqa tinglash jarayonida o’zbek xalq musiqasi va uning ijtimoiy- tarixiy
ahamiyati, o’zbek xalq musiqasining qardosh xalqlar musiqasi bilan yaqinligi va
o’xshashligi haqida tanishtirish lozim. O’quvchilarda musiqaga mehr va xavas
uyg’otish, ularning musiqa saviyasini oshirish uchun ashula va musiqa sohasida
olib boriladigan sinfdan tashqari ishlarni har tomonlama kuchaytirish lozim.
Musiqa savodining eng muhim ahamiyati quyi sinfda olingan bilim va
malakalarga asoslanib, vokal-xor mashqlari va qo’shiqlarni nota bilan kuylash.
O’quvchilarning ton va yarim ton haqidagi bilimini mustahkamlash. Lad haqidagi
bilim va malakalarni mustahkamlash. Major va minor uchtovushliklari va
tovush qatorlarini j o ’ r l i va jo’rsiz kuylash, eshitish va taqqoslab aniqlash. 4/4
o’lchovini vokal-xor mashqlari va asarlar m usolida o’rganish. Punktir ritmni
musiqaning ifoda vositasi sifatida
or’ganish. 3/4 va 4/4 o’lchovlarini kuchli va
kuchsiz xissalariga k о ’ta taqqoslash yo’li bilan farqlay bilish. Chorak, yarim va
butun notalarni hamda shu o’lchovdagi pauzalarni b i l i s h . 2/4, 3/4 va 4/4
7

o’lchovli mashq va qo’shiqlarni tinglash va kuylab taktlash, tinglash
uchun
berilgan asarlarni tahlil qila olishdir. Kalendar mavzuli reja tuzganda yuqorida
aytilgan xususiyatlarni hisobga olgan xolda chorak yil mavzulari hisobga
olib, reja tuziladi.
IV-sinfda yil mavzusi: «Xalq musiqa ijodi»
I-chorak: «O’zbek xalq musiqasining ommaviy janri»
II-chorak: «Xalq ashulalari va ashula yo’lidagi kuylar.
O’zbek musiqasida bastakorlik uslubi»
III-chorak: «Kompozitorlik uslubi haqida ma’lumot»
IV-chorak: «Kompozitorlar ijodida xalq musiqasi namunalari»
Shuningdek, ta’lim jarayonida 4-sinf o’quvchilar quyidagilar haqida bilim
va malakalarga ega bo’ladilar:
O’rganilgan asarlarning nomlari va muallif chiziq ijodkorlarini bilish:
xalq musiqaning badiiy boyligi, tarixiy va madaniy jitxatidan rang-barangligi va
go’zalligi, uning janrga boyligini ta’riflab berish. O’zbek xalq musiqasining
ommaviy janrlari (terma, qo’shiq, lapar, yalla va cholg’u kuylari) ni b i l i s h va
ularning badiiy xususiyatlariga ko’ra ajrata olish. O’zbek musiqa amaliyotida
ijodning uch uslubi ommaviy, xalq musiqa ijodi, bastakorlik hamda
kompozitorlik ijodlari mavjudligi haqida umumiy tushunchaga ega bo’lish.
O’quvchilarda musiqiy-badiiy didni o’sishi ularning cholg’u kuylari,
qo’shiq va ashulalarga havas qo’yib tinglash, o’rganish, ijro etish, badiiy
qiymatga to’g’ri baho bera olish bilan bir qatorda ularni qadrlash, kelgusida
vorislik qilishiga intilish kabi ishtiyoqlarni paydo bo’lishida ham o’z ifodasini
topadi.
8

1 . 2 . M u s i q a o ’ q i t i s h m e t o d i k a s i f a n i d a 3 - s i n f d a s t u r i n i t a r i f i
Uchinchi va to‘rtinchi sinfda musiqa o‘qitish metodikasi va mazmuni va
o‘quvchilarining psixologik, musiqiy xususiyatlari. 3 -4 sinf o‘quvchilari
o‘zlarining pedagogik-psixologik mazmuniga ko‘ra quyi sinflardan ancha farq
qiladilar. Ularning diqqat-e’tibori turg‘un, xotirasi kuchli, nutqi ravon, hayotiy
tajribasi qo‘lami ancha keng, fanlarga qiziqishlari yuqori bo‘ladi. Jiddiy
bo‘lgan masalalar ustida fikrlash, xajm jihatidan kattaroq bo‘lgan musiqani hal
etishga, izlanish, mustaqil mushohada etishga qodir bo‘ladilar. Bu yoshdagi
bolalarda bosh miya anatomik tuzilishining yanada faolroq shakllanishi
kuzatiladi. O‘qish uning funksiyalari rivojlanishiga kuchli omil sifatida ta’sir
qiladi. Jumladan, fan - qiyofali tafakkurdan sekin-asta mavhum, izohli-
mantiqiy tafakkur sari o‘tish uchun sharoit tug‘iladi. Lekin, baribir o‘qituvchi
yosh o‘quvchi hamma narsadan o‘zining shaxsiy hissiy tajribasiga, xususiy
taassurotlariga, bilimlariga, hayotga yaqinroq tayanch izlashini unutmaslik
kerak. Shu sababdan, bolaning fikrini narsalar va hodisalarning qonuniyatli
tarzda bog‘liqligini idrok etishga yo‘naltirish maqsadida bevosita ta’sir
qiladigan joylarni tanlish juda muhimdir. Bu yoshdagi o‘quvchilarda, ular
uchun qiziqarli bo‘lmagan ishdan hali charchaydi, bevosita ta’sir jozibasi
bo‘lmagan qo‘llanmaga diqqat qilishi qiyin bo‘ladi. Bu holni hisobga olgan
holda butun ta’limni birgina qiziqish asosida, yoqib qolganligi vajidagina olib
borib bo‘lmaydi. O‘quvchilar o‘qishning jiddiy iroda kuchini talab qiladigan
mehnat ekanligini qanchalik tez tushunib olsalar va his etsalar, ularda diqqat-
e’tiborning barqarorligi, O‘quv faoliyatida harakatlarni yo‘naltirishi va erkin
tarzda uyushtirish qobiliyati shunchalik erta paydo bo‘ladi. Bu yoshdagi
o‘quvchiga jadal harakat faolligi xos bo‘lib, bu faolllik uning o‘z hulq-atvorini
yetarli darajada idora qila bilmasligi bilan qo‘shilib, ko‘pincha ta’sirga
9

beriluvchanlikni, o‘zini tuta bilmasligini keltirib chiqaradi. O‘quvchining
harakatchanligini, motorikasini to‘g‘ri shakllarda uyushtirmoq, unga maqbul
keladigan yo‘nalish berish kerak. 3-4-sinf o‘quvchilarining o‘qishga
munosabatida muayyan dinamika kuzatiladi. Nihoyat, bola o‘quv faoliyatining
ichki mazmuniga qiziqib, o‘quv-nazariy vazifalarni aniq va amaliy vazifalarga
o‘zgartira oladi. Uning shakllanish qonuniyatlarini tadqiq etish zamonaviy
pedagogika-psixologiya fanlarining vazifasidir. Bola kuzatuvchanligi haqida
gapiradigan bo‘lsak, bu sinflardagi bolalar allaqachon ixtiyoriy diqqatga ega
bo‘lgan bo‘ladilar. Ixtiyoriy diqqat yoki diqqatni u yo bu masalaga maqsadli
yo‘naltirish, bu yoshdagi o‘quvchilarning muhim yutuqlaridandir. Huddi
boshqa psixologik jarayonlar kabi bolalar emotsiyasining umumiy
xususiyatlari ham o‘zgarib boradi. Bu davrda bolalarda jamoachilikka intilish,
jamoa ichida o‘zini bemalol tuta olish malakalari paydo bo‘la boshlaydi. 3-4
sinf o‘quvchilarida ovoz apparatlari shakllangan, vokal-xor malakalariga ega,
musiqa haqida bilimga ega bo‘ladilar. Ovoz apparati mexanizmi tuzilishi
murakkablashadi. Hiqildokda muhim paylardan - ovoz paylari rivojlana
boshlaydi. Bu yoshdagi bolalarning ovozi ancha kuchli va jarangdor eshitiladi.
Ovoz tarangligi kuchayadi va qo‘shiqchilik ovozi shakllana boshlaydi.
Muayyan tembrdagi ohangning paydo bo‘lishi o‘g‘il bolalar ovozining diskant
va altga bo‘linishiga sabab bo‘ladi. Diskantlar o‘zining yengilligi,
jarangdorligi, yorqinligi bilan ajralib tursa, altlar esa o‘zining kuchsizligi,
xiraligi, jarangsizligi bilan ajralib turadi. Shuning uchun bu yoshda
o‘quvchilarda ko‘p ovozli kuylash malakalari rivojlantirish uchun qo‘lay davr
hisoblanadi. Rus pedagoglari I.Ponamorev, A.Qarasev, N.Kovin, D.Zarin,
A.Maslovlar o‘zlarining ilmiy izlanishlarida ovoz yo‘nalishlari parallel
tovushlarda yozilgan ikki ovozli qo‘shiqlarni kuylash maqsadga muvofiq deb
hisoblaganlar. Z.Koday ham bu haqida shunday degan: "Ko‘povozlik nafaqat
10

polifonik e shi tuvni rivojlantiradi, balki bir ovozli kuylashda ham muhim o‘rin
egallaydi". Shuni e’tiborga ol ish kerakki, sof intonatsiya bilan kuylash uchun,
avvalam bor, musiqiy asarni tinglay olish kerak.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining musiqa tinglash malaka-larini
rivojlantirish metodlari . Musiqa idroki - musiqa mazmunini eshita bilim va
hissiy kechinmalari asosida o‘zlashtirishdir. Musiqiy idrok - murakkab
psixologik jarayon bo‘lib, uning asosida aniq borliqning ko‘rinishlar orqali
musiqiy tovushlarda aks etishini eshita olish va undan ta’sirlanish qobiliyati
yotadi. Idrok masalalari, xususan, musiqa vositasida uni rivojlantirish
muammolari bilan ish olib borgan musiqashunoslar, psixologlar, pedagog
olimlarning izlanishlari asosini tashqil etadi. Musiqashunos B.Yavorskiy
"musiqani idrok qilish asosida fikrlash, musiqani «ma’noga ega nutq" sifatida
qabul qilish malakasi yotadi" - deb ta’kidlaydi. O‘quvchilarda musiqiy idrokni
rivojlantirishda ularda musiqiy hissiy ta’sirchanlik, qiziqishni o‘stirish,
musiqiy ijodiy qobiliyatlar, didni rivojlantirishga qaratilgan ko‘nikma va
malaka shakllantirish talab etiladi. O‘quvchilarda, ayniqsa, 3-4-sinflarda,
musiqa idrokini rivojlantirish murakkab vazifadir. O‘quvchi musiqani
butunligicha umumiy ko‘rinish, qayfiyat sifatida idrok etadi.
Ular "g‘amgin-quvnoq", "chaqqon-sekin", "pastu-baland", marsh,
qo‘shiq, raqs kabi kontrast ko‘rinishlarni yengil farqlaydilar, ammo shu bilan
bir qatorda asarni doimo ham boshidan oxirigacha hayollarini buzmasdan
tinglay olmaydilar. Ko‘pincha, asarning boshlang‘ich taktlarinigina tinglab,
davomini eshitmaydilar. Shuning uchun asarni boshidan oxirigacha tinglash va
idrok etishga o‘rgatish o‘qituvchining asosiy vazifalaridan biridir. "Musiqada
har daqiqada o‘zgarish sodir bo‘ladi, tovushlar qaytariladi, o‘zgaradi,
tovushlar turli kayfiyatlarni birlashtiradi" degan fikrni bolalarga yaxshilab
tushuntirish kerak. Bunday musiqa ifoda vositalarining bolalar tomonidan
11

o‘zlashtirilishi katta yordam beradi, Asarning qanday yangrayotganligi, bu
qayfiyat qanday vositalar orqali berilgan? - degan savollarga javob berish
uchun, o‘quvchilar kuyning harakati, mazmuni, ritmik ko‘rinishi, tempi,
dinamikasiga, keyinchalik ladiga ham quloq tutishlari lozim. 1-4 sinflarda
o‘quvchilar asosan xalq musiqasining ommaviy janrlariga kiruvchi ko‘plab
asarlarni yakkanavoz, cholg‘u dastalari va orkestr, xor jamoasi ijrosidagi
variantlarda tinglaydilar. Musiqiy asarlarni tinglash, idrok etish, mazmuni va
qayfiyatini anglash jarayonida o‘qituvchi o‘quvchilarga yordam berishi kerak.
Buning uchun o‘qituvchi:
- o‘quvchilarni tinglanadigan asarga h issiy tayyorlaydi;
- o‘quvchilarni madaniyatli tinglovchi sifatida tarbiyalaydi;
- musiqaning mazmuni, ifoda vositalrini oddiy ta x lil qilishga o‘ rgatadi;
- musiqa haqida fikr yuritish, asarga estetik baho berish ko‘nikmalarini
hosil qiladi;
- o‘tilgan asarlarni tinglab esga olish, asarning nomi va mualliflarini
aniqlash.
Tinglashdan avval o‘quvchilar diqqatini jamlash, faollashtirish uchun
o‘qituvchi o‘quvchilar oldiga ularning musiqiy tayyorgarligi darajasidan kelib
chiqqan holda turli xil vazifalar qo‘ yishi mumkin:
1. Katta bo‘lmagan kuy, musiqiy asarni o‘quvchilarga tinglash uchun
beradi va "Siz bu asarga nima deb nom bergan bo‘lardingiz?"- degan savolni
o‘rtaga tashlaydi.
2. O‘qituvchi M.Mirzaevni «Bahor valsi" asarini tinglash uchun beradi
va asar nima uchun bundayy nomlanganligini o‘quvchilardan suraydi.
3. Tinglash uchun berilgan asarning qayfiyatini aniqlash vazifasini
beradi.
Bunday savollar o‘quvchilarda musiqani tinglash xo h ish ini uy g‘ otadi,
12

musiqiy idrokni faollashtiradi. O‘quvchilar asar mazmunini, musiqiy nutq
vositalarining ifodaviyligini anglashga harakat qiladilar. Musiqiy idrokni
hissiy jihatdan faollashtiruvchi va boyituvchi metodlar quyidagilar:
- bolalarga tanish bo‘lgan asarni yangi ijroda, yangi tal q inda berish;
- turli tal q in va ijro usullarida berilgan bir asarning o‘zini ta qq oslash;
- o‘qituvchining jonli ijrosi, o‘qituvchining kirish so‘zi;
- yuqori sifatli audio va CD yozuvlaridan foydalanish;
-cholg‘u asarlarining musiqiy mavzularini lokalizatsiya qilib kuylash.
Musiqa idroki musiqiy asarni o‘rganish jarayonida rivojlanadi va bu jarayon
to‘rt bosqichda amalga oshiriladi:
- o‘qituvchining kirish so‘zi, musiqiy asarni birinchi bor tinglash;
- musiqiy asar taxlili, qayta tinglash.
E ndi bu bosqichlarni alo h ida k o‘ rib chi q amiz. O‘qituvchining kirish
so‘zi qisqa, emotsional, qiziqarli bo‘lib, asosiy maqsad – bolalarning diqqatini
tinglanadigan asarga jalb etish, unga qiziqish uyg‘otish. O‘qituvchi o‘z kirish
so‘zida bolalarga kompozitor haqida qisqacha so‘zlab berishi mumkin.
Ba’zida esa kirish so‘zi bir necha savollardan iborat bo‘lib, bolalar idrokini
faollashtirish, ularda musiqani tinglash xo h ishini hosil qilish kerak.
O’quvchi-yoshlarda musiqa san’ati orqali musiqiy-badiiy didni shakllantirish
jarayoninig murakkabligi o’ziga xos metodik tizimi asosida ish yurutishni
talab qiladi. Maxsus metodik tizim tarkibidan pedagogik kuzatish, suhbat,
savol-javob, qo’shincha manbalarni o’rganish va amalda foydalanish ilg’or
pedagogik texnalogiyalardan o’rinli va samarali foydalanish, asarlarni nazariy
va badiiy tahlil qilish kabilar muhim o’rin egallaydi.
13

I I B o b . 3 - s i n o ’ q u v c h i l a r d a m u s i q i y - b a d i i y d i d n i s h a k l l a n t i r i s h
u s u l v a s h a k l l a r i
2.1 3- sinf o‘quvchilarining musiqa tinglash malakalarini rivojlantirish
metodlari .
Musiqiy asarni tinglash - o‘quvchilarni musiqani tinch, gaplashmasdan
tinglashga o‘rgatish birinchi galdagi vazifadir. Asar boshidan oxirigacha
ifodali badiiy ijroda grammyozuv orqali yoki o‘qituvchi ijrosida ko‘rsatiladi.
Musiqa jaranglagan paytda o‘qituvchining o‘zi ham musiqani berilib tinglashi,
k o‘ rsatmalar bermasligi, yozuv-chizuv ishlari bilan shu g‘ ullanmasligi lozim,
ya’ni o‘qituvchi musiqiy asarni o‘quvchilar bilan birgalikda tinglashi kerak.
Musiqa ta h lili - musiqa tinglashdan olingan xissiy ta’sirni
chuqurlashtirish vazifasiga qaratilgan. Bu murakkab va o‘qituvchidan katta
mahorat talab etadigan bosqich. Asarni tushuni sh va xis etish bir narsa emas.
Taxlil ko‘pincha, h issiy idrokka h alal ham berishi, tinglashni susaytirishi ham
mumkin. Asar ifoda vositalari mazm u ndan ajralgan holda, k o‘ rib chiqilsa,
sh u nday hol r o‘ y berishi aniq. Musiqa savodini egallagan o‘quvchilar musiqa
ta x lili jarayonida o‘z bilimlarini bemalol qo‘llay boshlaydilar. Musiqa ta x lili
jarayonida 3-4-sinflarda su h bat quyidagi savollar yuzasidan o‘tkaziladi:
1. Mazm u n va shakli . 2.Musiqiy janr.
3.Musiqa qanday o‘zgaradi. 4.Musiqiy shakl.
Musiqa taxlili asosida o‘quvchilarning musiqaga kirib borishi, asosiy
musiqiy qonuniyatlarni tushunib yetishlari bosqichma-bosqich, tizimli
ravishda hosil bo‘ladi.
Q ayta tinglash - o‘quvchilar musiqani to‘laro q idrok etishlari, asarni
eslab qolishlari, asarni yo q tirib qolishlari uchun bir necha bor qayta tinglash
maqsadga muvofiq . Chunki , bir marta tinglangan asar darrov bolalarga yo q adi,
hamma bolalar tomonidan yetarli darajada emotsional q ab u l qilinadi deb aytib
14

bo‘lmaydi. M usiqiy asar o‘quvchining musiqiy tajribasiga aylanishi uchun bir
necha bor qayta tinglash jarayoni idrokni boyitishi, musiqiy qiyofa tasavv u rini
chuqurlashtirishi va asarning esda qolishini ta’minlashi lozim.
Musiqiy qiyofa larni ta qq oslash- q iyoslash metodi o‘quvchilarda musiqa
idrokini rivojlantirishda katta ahamiyat kasb etadi. Bu metoddan oqilona
foydalanish o‘quvchilarning musiqiy-eshitish qobiliyatlarini o‘ stiradi. Avval ,
kontrast asarlarda n farqlarni anglash, keyinchalik esa qayfiyati bir xil bo‘lgan
asarlrada nozik o‘ xshashliklarni xis etishlariga yordam beradi.
3-sinf Musiqa madaniyati fanidan o‘quvchilar quyidagi bilimlarga ega
bo‘lishlari kerak:
- ansambl, orkestr va xor haqida umumiy tushunchaga ega bo‘lish.
-o‘rganilgan qo‘shiqlarning mazmuni va mualliflari haqida
tushunchaga ega b o‘ lish;
- musi q a savodiga doir kuy, usul, ritm, sur’at, o‘ lchov notalar shakli va
pa u zalar ch o‘ zimi, nota yo‘ lidagi o‘ rni , major va minor ladlari xususiyatlari,
ularning uch tovushliklari;
- oddiy musi q a shakllari volta, repriza h a q ida umumiy tushunchaga ega
b o‘ lish;
- tinglangan musi q a asarlarining mazmuni, janri , ya’ni qo‘ shi q , marsh,
ra q s va mualliflari h a q ida umumiy bilimlarga ega b o‘ lish.
Musi q a madaniyati fanidan o‘quv chilar q uyidagi ko‘nikmalarga ega
b o‘ lishlari kerak:
- Qo‘ shi q lar kuylash va ularning janri, shakli, ifoda vositalari h a q ida
fikr bildira olish;
- mash q va qo‘ shi q lar kuylaganda o‘q ituvchining dirij yo rlik
ishoralariga q arab ansambl b o‘ lib kuylay olish ;
- o‘ z o‘ rnida nafas olish, qo‘shiq s o‘ zlarini to‘g‘ ri talaff u z q ilish,
15

dinamik belgilarga rioya etib kuylay ol ish ;
- musi q a asarini di qq at bilan tinglash, uning shakli, q ismlari , ya’ni
jumlalari ni q aytarish va tugatish joylari, janr , ya’ni qo‘ shi q , ra q s, marsh larni
u ndagi major yoki minor tavsifi, ijro turi va asboblar ishtirokini aniqlay ol ish ;
- oddiy nota yozuvlaridan o‘ rganilgan nota belgilarini topib aniqlay
o l ish ;
- musi q a tavsifini ra q s, turli harakatlarda ifodalab ko‘ rsata olish;
- chapak va bolalar kichik urma chol g‘ u asboblarida chalib musi q aga
ritmik j o‘ r b o‘ la ol ish ;
Musi q a madaniyati fanidan o‘quv chilar q uyidagi malakalarga ega
b o‘ lishlari kerak:
- qo‘sh i q lar kuylash va ularning janri, shakli, ifoda vositalari h a q ida fikr
bildirish;
- mash q va qo‘ shi q lar kuylaganda o‘q ituvchining dirij yo rlik
ishoralariga q arab ansambl b o‘ lib kuylash, o‘ z o‘ rnida nafas olish, qo‘ shi q
s o‘ zlarini t o‘g‘ ri talaff u z q ilish, dinamik belgilarga rioya etib kuylash;
- musi q a asarini di qq at bilan tinglash, uning shakli, q ismlarini , ya’ni
jumlalari, q aytarish va tugatish joylari, janr , ya’ni qo‘ shi q , ra q s, marsh u ndagi
major yoki minor tavsifi, ijro turi va asboblar ishtirokini aniqlash;
- ijrochilik turlarini ijro sadolaridan far q lash;
- chapak va bolalar kichik urma chol g‘ u asboblarida musi q aga ritmik
j o‘ r b o‘ lish;
- chol g‘ u asboblarini tembridan ajratish.
Yuqorida ko‘rsatib o‘tganimizdek, O‘zbekiston Respublikasi «Ta’lim
to‘g‘risida»gi Qonuniga asosan ta’lim sifati va samaradorligini oshirish
maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan
«Umumiy o‘rta ta’limning Davlat ta’lim standartlari” ishlab chiqilgan. Shunga
16

ko‘ra 3-sinflarda quyidagi talablar joriy etilgan.
Qo‘shiq kuylash faoliyati o‘quvchilarda melodik, garmonik eshitish, lad
xissini, sof intonatsiyada kuylash malakalarini hamda musiqiy qobiliyatini
rivjlantiradi. Ijro jarayonida ovozi va musiqiy eshituvi turlicha bo‘lgan bolalar
jamoa bo‘lib birlashadilar. Ular o‘zlarining va o‘rtoqlarining ijrolarini
kuzatadilar, birgalikda kuylashdan bahramand bo‘ladilar. Ularda diqqat,
kuzatuvchanlik, intizom va boshqa tarbiyaviy xususiyatlar shakllandi. 3-4 sinf
o‘quvchilarida kuylash jarayonida o‘quvchilarning ovoz apparati yanada
yaxshi rivojlanadi, nafaslari chuqurlashadi, qon aylanishi yaxshilanadi,
qomatlari tekislanadi, bir so‘z bilan aytganda ham ma’naviy, ham axloqiy,
ham jismonan rivojlanadilar, tarbiyalanadilar. Har bir insonning qayfiyatiga
qarab ovozi yokimli, quvnoq, jarangdor, shux yoki bo‘g‘ik, "shirali", "shirasiz"
va xokazo bo‘lishi mumkin. Ovoz chiqishi ovoz pardalariga bog‘likdir. Ovoz
pardalari tebranishi natijasida ovoz hosil bo‘ladi. Inson ovoz apparati juda
murakkab tuzilgan. Uning asosiy qismlari - nafas olish organlari - o‘pka, qorin
bo‘shlig‘i, nafas muskullari, shuningdek, hiqildoq, ovoz paychalari,
artikulyatsion apparatlar va boshqalar. Ovoz hosil bo‘lishi uchun mana shu
apparatlarning barchasi ishga tushadi. Bu murakkab jarayondir. Tovush
apparantining fiziologik tuzilishi masalalariga olimlar P.Chesnokov, Sh.
Ro‘ziev, D.Xalabuzar, N.Dimitrev o‘z ilmiy ishlarida murojaat etganlar va
atroflicha yoritib berganlar. 3-4-sinflarda kuylash faoliyati bir qator vazifalarni
h al etishni nazarda t u tadi:
- bolalarda jamoa bo‘lib kuylashga qiziqish va mu h abbat uy g‘o tish ,
musiqaga xissiy ta’sirchanlikni tarbiyalash;
- badiiy didni tarbiyalash , qo‘shiqchilik ovozini, ya’ni yo q imli, tabiiy
tovushda kuylashni shakllantirish, ovoz diapazonini o‘ stirish;
- badiiy ijroga erishish uchun vokal-xor malakalarini rivojlantirish ,
17

musiqiy qobiliyatlarini o‘stirish.
Qo‘shiqning badiiy, chiroyli, ifodali ijrosiga erishishning muhim
vositasi - o‘quvchilarda vokal-xor malakalarini rivojlantirishdir. 3-4 sinfda
ham o‘quvchilar bilan qo‘shiq aytishdagi holat, kuylash nafasi, tovush hosil
qilish, talaffuz, soz, ansambl kabi vokal-xor malakalari ustida ish olib
boriladi.
3-4 sinf "Musiqa madaniyati" dasturidan Vatan, mustaqillik, diyorimiz,
tabiat, mehnat, bolalik mavzularidagi qo‘shiqlar o‘rin olgan. Bu qo‘shiqlar
o‘quvchilarda Vatanga muhabbat, uning kelajagiga sadoqat, mehnatsevarlik,
estetik tarbiyalashda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Qo‘shiq o‘rgatish
jarayonida o‘rganiladigan qo‘shiqqa emotsional munosabatni rivojlantirish,
tasavvurni, musiqiy eshitish va xotirani o‘stirish, musiqaning ifoda
vositalarining ahamiyatini tushunish, jarangli, kuychan, yengil tovushlarda
kuylash, o‘zini va o‘rtoqlarini tinglay olish, jo‘rsoz bilan hamda jo‘rsozsiz
kuylash, ikki-uch ovozli kuylash orqali garmonik eshitish qobiliyatini
shakllantirish kabi vazifalar amalga oshirilishi ko‘zda tutilgan. O‘qituvchi
kuylash uchun qo‘shiq tanlar ekan, avvalambor asarning badiiy qiymati,
mazmuni, tarbiyaviy ahamiyati, qiyofalar doirasini sinchiklab taxlil qilib
chiqadi. Olingan natijaga qarab qo‘shiqni o‘rgatish metodlarini tanlaydi.
3-sinfda musiqaning shakl va mazmuni, ansambl va uning turlari, xor va
orkestr, oddiy musiqa shakllari, band va nakarot haqida nazariy bilimlarga ega
bo‘ladilar. Mavzular yuzasidan yangi kuy va qo‘shiqlar bilan tanishadilar. Yil
mavzusi “Muskaning ifoda vositalari”.
1-chorak. “Musiqaning ifoda vositalari”. Ayrim mashq va qo‘shiq nota
yozuvini kichik qismlarini nota yozuviga qarab kuylash. Bunday dastlab
o‘qituvchi yordamida, so‘ngra unga ergashib va keyin mustaqil kuylashga
o‘rgatiladi.
18

2 . 2 . O ’ q u v c h i l a r d a m u s i q i y - b a d i i y d i d n i s h a k l l a n t i r i s h u s u l v a
s h a k l l a r i .
Umumta’lim maktablarida amalga oshiriladigan keng ko’lamdagi ta’lim-
tarbiya ishlarida o’quvchilarni musiqiy-estetik madaniyatni, estetik hissiyot,
ko’nikmalari qatori badiiy didini tarbiyalab borish ham alohida o’rin tutadi.
Estetik ong Estetik did ham estetik madaniyatning tarkibiy qismi bo’lib,
u asosan o’quvchilarda o’quvchilarda adabiyot va san’at turlari vositasida
estetik tushuncha, ko’nikma va sifatlarni o’zlashtirish orqali shakllanadi.
Estetik madaniyat tushunchasiga estetik ong va estetik didning turli
faoliyatlar jarayonida namoyon bo’ladigan estetik holatlar va tarbiya kiradi.
Insonning estetik madaniyatini – bu estetik ong tafakkur, dunyoqarash, yuqori
ma’naviy-axloqiy sifatlar majmuini ifoda etedi. Shunday ekan u doimo
emotsional his-tuyg’u tarbiyasi bilan, estetik tushuncha, estetik did, estetik
ehtiyoj tarbiyasi bilan bog’liq holda rivojlanadi.
Musiqa asarini ijro hamda idrok etish hissiy va ruhiy kechinmalar bilan
bog’liq holda kishi qalbida o’ziga xos oliy janob his – tuyg’ularni o’yg’otadi.
“Buyuk musiqa sana’tini seving va o’rganing, – deb yozgan edi atoqli
kompozitor D. Shostakovich, - u sizda olam jahon ulug’ hislar , jo’shqin fikrlar
o’yg’otadi. U sizni ruhan boyetadi, pok qiladi, kamolga eltadi. Musiqa tufayli
siz o’zingizda yangi kuch sezasiz, - u sizni barkamol inson darajasiga
yaqinlashtiradi.” ( Д . Шостакович . Знать и любит музыку . – М .
Просвещение , 1973. 19 стр .)
Har bir san’atni tushunish va to’la idrok etish uchun kishi ma’lum badiiy
va umumiy kamolot darajasiga erishgan bo’lmog’i lozim. Mana shu kamolot
darjasi uning badiiy- estitik kamoloti daralasini ham belgilovchi asosiy omil
sanaladi. Shuning uchun ham donishmandar iborasi bilan aytganda “San’atdan
zavqlanish uni his qilish uchun badiiy jihatdan ma’lumotli bo’lish lozim, aks
19

holda musiqa asarini tinglashga ko’nikmagan quloq uchun eng go’zal musiqa
ham ma’nisiz narsa bo’lib qoladi”. Aynan mana shu fikrda musiqiy badiiy
didni o’rni va ahamiyatiga nisbat berilgan desak xato bo’lmaydi.
Shuning uchun musiqiy madaniyatni eng muhim komponenti
hisoblanmish musiqiy estetik didni tarbiyalash uchun musiqa darslarida
o’qituvchi eng avvalo o’quvchilarni darsga, o’tilayotgan mavzularga
tinglayotgan va kuylash ichun o’rganilayotgan qo’shiqqa nisbatan qiziqish
uyg’otish va asarlar g’oyaviy-badiiy mazmunidan unumli foydalanishi,
o’quvchilar tomonidan har bir musiqiy asarni hissiy idroq etish, nazariy,
amaliy tushunchalarni puxta egallash, unga o’z munosabatini bildirish, asar
obrazlari, ularda aks etgan ijodkor fikrlari, g’oyalari (fantaziyasi), lirik
kechinmalarini tasavvur eta olish va ularga baho bera olishlariga erishish
lozim.
Asarlarni tinglash va kuylash oldidan o’quvchilarda paydo bo’ladigan
qiziqish ularga musiqiy asarlarning janri, xarakteri, ijodiy vositalari kabi
musiqiy bilim, tushuncha, malakalarni chuqurroq singdirib berish uchun keng
imkoniyat
ochib beradi.
Musiqa fani dastur va darsliklariga kiritilgan kuy va qo’shiqlar
o’quvchilarni yoshi, dunyoqarashi, imkoniyatlariga mosligi, mazmunan rang-
barangligi qiziqarli va hamohangligi bilan ajralib turadi. Ularda ona Vatan,
go’zal tabiat, yil fasllari, qushlar va tabiat dunyosi shuningdek lirik raqs, hazil-
mutoyiba xarakteridagi ko’plab qo’shiqlar o’quvchilarni nafosat olamiga
chuqurroq kirib borishiga katta imkoniyat yaratadi.
Kompozitor F. Nazarovning shoir T.Ilhomov she’rlariga yozgan
“Paxtaoy” qo’shig’ini olib ko’raylik. Qo’shiqda oltin kuz fasli, keng
20

dalalarimizda fayz tutib ochilgan kumush paxtasi haqida, uning go’zal rang va
chiroyi haqida ifodalanadi.Qo’shiq uch band va naqoratdan tashkil topgan.
Bizning kumush paxtaoy,
Dalamizga sen chiroy.
To’lib toshding chanoqqa,
Kulib boqding har yoqqa.
Naqorat:
` Paxta-paxta jon paxta,
Yurtim senga kon paxta.
Yulduzlardek sochilib,
Lo’ppi, lo’ppi ochilib.
O’lkamga fayz berasan,
Dilni xushnut etasan.
Naqorat:
Xirmoningdan tog’qildim,
Kungillarni chog’ qildim.
Sen bizning g’ururimiz,
Senda mehnat durumiz.
Naqorat:
Paxta-paxta jon paxta,
Yurtim senga kon paxta.
Qoshiq re major tonalligida yozilgan bo’lib ovoz deapazoni bolalar
(boshlang’ich sinflar) uchun juda mos va qulay (re¹-si¹). U o’rtacha tez sur’tda
jo’shqin va yengil kuylanadi. O’quvchilar qo’shiqning nomi, uning she’r va
21

musiqa mualliflari haqida bilib oladilar (o’quvchi so’z orqali) o’quvchi
bolalarni kuz “paxta” haqidagi bilim va tushunchalarini bilib olish uchun
ularga savollar bilan murojaat qiladi shundan so’ng qo’shiq haqida
quyidagicha suhbat o’tkazish mumkin:
“Bolalar, paxta respublikamizda yetishtiriladigan asosiy ekinlardan biri
milliy boyligimiz sanaladi. Paxta chigiti erta bahordan mehnatkash
dehqonlarimiz tomonidan ekiladi. Chigitlardan unib chiqqan barg va ko’soklar
bahor va yoz bo’yi barq urib o’sadi, kuz fasli yetib kelgach ko’m-ko’k
ko’soklar pishib yetildi. Keng paxtazorlar bo’ylab lo’ppi-lo’ppi momiqdek
paxtalar ochilib boshlaydi. Paxta dalalari shunday guzal tus oladiki,
chamandek ochilgan paxtalarni ko’rib kishining zavqi keladi. Qarabsizki, paxta
yig’im-terimi ham boshlanib ketadi. Yomg’irli kunlar boshlanmasdan ochilgan
paxtalarni terib olish kerak. Shuning uchun ham barcha kishilar – kattalar ham,
yoshlar ham, hatto o’quvchilar ham paxta terim hashariga chiqadilar. Terib
olingan paxtalar paxta tozalash zavodiga jo’natiladi. Paxta tolalaridan ip,
gazlama, qog’oz, sovun, yog’ kabi ko’plab kerakli va qimmatli maxsulotlar
olinadi.
Egningizdagi turli-tuman chiroyli kiyimlaringiz ham ana shu paxta
tolasidan
tayyorlangan. Ko’rdingizmi, paxta xalqimiz uchun juda ham zarur va qimmatli
mahsulot hisoblanadi. Xalqimiz shuning uchun ham paxtani ardoqlab uni “oq
oltin” deb ataydi.
Suhbat o’quvchilarda katta qiziqish uyg’otadi, ular paxta haqida ko’p
narsani bilib olganlaridan mamnun bo’lishadi. Shundan so’ng qo’shiqning
she’ri o’quvchilarga ifodali qilib o’qib eshittiriladi. Qoshiqning har bir so’zi,
takti, bandlari ustida, ohangi va ijro uslubi ustida ishlaydilar.
22

Qo’shiqni o’rganish jarayonida o’quvchilarning e’tibori she’riy matndagi
“kumush paxtaoy”, “dalamizga sen chiroy”, “yulduzlardek sochilib”, “fayz
berasan” kabi so’zlarga jalb etiladi. Bunda qo’shiqda ifoda etilgan kuz
faslining o’ziga xos go’zalligi, paxtaning husni va chiroyini his qilishga
erishish asosiy maqsad hisoblanadi.
Qo’shiq ifodali va xushohang o’zlashtirib olingach, biz o’quvchilarga
quyidagi savollar bilan murojaat qildik:
-Paxta qaysi faslda ochiladi?
-Kuz faslining o’ziga xos belgilari?
-Paxta qiygos ochiganda dalalar qanday tus oladi?
-Nima uchun paxtani “oq oltin” deb ataymiz?
-Paxtadan qanday maxsulotlar olinadi?
- “Qo’shiq” sizlarga yoqdimi?, nima uchun yoqdi? va hokazo.
Javoblar o’quvchilarni qo’shiqni yoqtirib qolganliklarini va taassurotlarini
ijobiy bo’lganligini ko’rsatadi.
Biz o’z tajribamizda shu narsaga ishonch hosil qildikki, tabiat yil fasllari,
tabiat hodisalari (qor, yomg’ir, kamalak) haqidagi qo’shiqlar ularda tabiat
go’zalligiga ijobiy munosabatlarini shakllantirib boradi. Qo’shiqda ifoda
etilgan tabiat go’zalligi, husni, chiroyi, o’ziga xos xususiyatlari haqidagi qisqa
va qiziqarli suhbatlar, savol-javoblar hamda tabiatni bevosita kuzatishlar ularni
tabiat haqida bilim, tushunchalarini oshirib borishga samarali ta’isr etadi.
O’rganilayotgan qo’shiqning dastlabki o’qituvchi tomonidan ijrosi
o’quvchilarda yaxshi taassurot qoldirishi lozim. Badiiy mahorat bilan
hamohang ijro etilgan jonli ijro o’quvchilarda yaxshi kayfiyat, uni o’rganish,
kuylashga ishtiyoq uyg’otadi. Ijroda qo’shiq matni, ohangi, sur’ati, ifoda
vositalari, ijro uslubi borasida puxta tayyorgarlik ko’rish, qo’shiq
o’quvchilarda qanday kayfiyat uyg’otishi, qanday his-tuyg’u, kechinma,
23

taassurot paydo qilishi, u haqidagi savol-javoblar oldindan o’ylab qo’yilgan
bo’lishi lozim.
Kompozitor A.Muhammadiyevning Z.Diyor she’riga bastalagan “Archa
qo’shig’i” ni o’rganishda nimalarga e’tibor qaratilishi haqida to’xtalib o’tamiz.
Qo’shiqda yaqinlashib kelayotgan yangi yil, rang-barang o’yinchoqlar bilan
bezatilgan, bayramona bezangan yashil archa va bayram munosabati bilan
uning atrofiga to’plangan quvnoq bolalar davrasi haqida kuylanadi.
Chaman-chaman bog’larning,
Bizlar jambil rayhoni.
Bizning quvnoq qo’shiqlar,
Jaranglatar har yonni.
Salom senga ko’k archa,
Qishin yozin go’zalsan.
Yaproqlaring ninacha,
Yasalgansan, go’zalsan.
Atrofingda aylanib,
Qo’shiq aytib quvnaymiz.
Har birimiz qo’l berib,
Yangi yilni qutlaymiz.
Qo’shiqning quvnoq, shodiyona, jo’shqinlik xarakteri va bayramona
kayfiyati, tanlangan temp, major tonligi uning mazmun va ta’sirchanligini
yanada oshiradi.
Bolalar qish faslini ham sevadilar. Hamma yoq oppoq qorga burkangan,
bolalar chana va konkilarda uchishadi, rang-barang o’yinchoqlar bilan
24

bezatilgan maktab archasi atrofida davra olib qo’shiq aytishadi, raqsga
tushishadi, qorbobodan sovg’alar olishadi. Qo’shiqni o’rgatishda o’quvchilarga
shular haqida hikoya qilib beriladi. Quyidagicha savol-javob o’tkazilishi
mumkin:
-Aytingchi siz qanday fasllarni bilasiz?
-Qish fasli sizga yoqadimi? Nima uchun?
-Qishda tabiat qanday tus oladi?
-Yangi yil bayrami qanday kutib olinadi?
-Qorbobo va Qorqizlar nima ulashadi?
Bu jarayonda imkon qadar o’quvchilarning o’z fikrlarini kengroq va
batafsilroq ifodalashlariga e’tibor qaratiladi. Masalan, qish fasli kelishi bilan
tabiatdagi barcha daraxtlar o’z barglarini tukib qishki uyquga ketishi, archa esa
aksincha xuddi yozdagidek yam-yashil va chiroyli bo’lib turishi, archa har
doim yangi yilni quvnoq bolalar davrasida kutib olishi haqidagi suhbatlar,
ulardagi estetik hissiyot va fikrlash kunikmalarini o’sishiga, badiiy didlarini
rivojlanishiga olib keladi. Bu o’rinda o’qituvchi turli savollar, suhbat, hikoya,
ko’rgazmali vositalar orqali o’quvchilarda sodir bo’layotgan hissiy
kechinmalarni ongli bo’lishiga, mustaqil fikrlash, baholashga o’rgatishi lozim.
O’qituvchi o’quvchilarga am’lum bir qo’shiqni tinglatish va o’rgatishda “Bu
qo’shiqni aval ham eshitganmisiz? Qayerda?”, “Bu qo’shiq sizga nima uchun
yoqib qoldi?” “Qo’shiqni qanday ijro etish kerak?”, “Qo’shiq matnida nima
ifodalangan?”, “So’z bilan ohang bir-biriga mos keladimi?” kabi savollar
o’quvchilrni darsda musiqa asarlarini diqqat bilan tinglash, oldin e’tibor
bermagan ayrim narsalarni payqash, mustaqol fikr yuritish
va ma’lum darajada o’z bahosini berishga odatlantirib beradi.
25

Ayni paytda o’quvchilar ijodiy faoliyatlaridagi har bir
o’zlashtirilayotgan bilim, kunikma va malakalar ular tomonidan ongli ravishda
idrok etilishi va tushunilishi eng muhim shartlardan biridir.
O’quvchilarda asta sekin shakllanib boradigan estetik elementlarga ega
bo’lgan fikrlash, mulohaza, mushohada qilish, baholash qobiliyatlari ularni
estetik didlarini shakllanishida nisbatan yuqori darajada dinamik o’sib
borashiga olib keladi. O’quvchilarni asarlarni g’oyaviy-badiiy mazmunini
anglash va unga o’z munosabatlarini bildirishlarida qo’shiq so’zlarini yaxshi
o’zlashtirib, tushinib olishlari katta rol o’ynaydi.
So’z va matnni tushinish ustuda ishlashda musiqa o’qituvchisi so’z va
matn mazmunini va uni qo’shiq kuylashdagi ahamiyatini shu bilan birga ular
yuzasidan olib boriladigan ishlar mazmunini yaxshi bilishi ommaviy ish
uslublaridan ma’lum darajada xabardor bo’lishlari shart.
Endi qo’shiq g’oyaviy-badiiy mazmunini o’quvchilarga yetkazish
borasida hali qisqacha to’xtalib o’tamiz:
-Qo’shiq o’rgatishga kirishishdan oldin o’qituvchi qo’shiqning
mualliflari (she’r hamda musiqa) haqida qisqacha so’zlar berishi lozim.
Shundan so’ng qo’shiqning mavzusi, g’oyaviy mazmuni, me’yoriy asar
sifatidagi badiiy xususiyatlarini tahlil qilib berishi lozim bo’ladi. Bunda:
- Qo’shiqning yaratilishi, tarixiy asosi (xalq kuy- qo’shiqlari, mumtoz
maqom, tarixiy voqialar, bayramlar, sanalarga bag’ishlangan), yaratilgan davr
ijtimoiy sharoitining qo’shiq mazmunida aks etishi haqidagi ma’lumotlarga
o’rin berish;
-O’quvchilarni diqqatini qo’shiq g’oyaviy-badiiy mazmunini chuqur
anglab olish, har suzni ma’nosini (xalq mumtoz maqom musiqalaridagi ayrim
shevaga xos so’zlar, baynalminal so’zlar, iboralarni o’quvchilar yaxshi ilg’ab
ololmaydilar) tushunib olishiga qaratish;
26

-Qo’shiq aytishdan oldin she’riy matnni ifodali o’qish, tushunarsiz
suzlarni
tashbeh o’xshatishlarni izohlab berish;
-Mahalliy uslublarga xos qo’shiqni o’rganish, ijro etishda so’z
talaffuzida usha voha koloretini berishga, unga xos xususiyatlarni saqlashgfa
e’tibor qaratish;
-Xalq qo’shiqlari xususan Navruz, mavsum-marosim qo’shiqlari haqida
o’quvchilarga ma’lumot berishda Navruz bayaramining tarixi, o’tkazilishi,
an’analari, bu bayramning o’ziga xos bo’lgan, unga atab yaratilgan, qo’shiqlar
va raqslar haqida ma’lumot berish;
-Qo’shiq mazmuni ijodkorlari, ijrochilar, an’analari haqida savol-javob
munozaralar o’tkazib turish;
-Qo’shiqlarda uchraydigan ayrim ist’emoldan chiqqan so’zlar uchun
alohida lo’g’at daftari tutish, ularni tarjimasi, sharhi, ma’nosini yozdirib berish
kabilar estetik tarbiyani muvofaqqiyatini ta’minlovchi muhim omillar bo’lib
hisoblanadi.
Musiqa asarini yaratishda ijodkor muayyan obrazlarni yaratadi. Unda
tabiat manzaralari, insoniy fazilatlar, ijtimoiy munosabatlar, mahalliy holatlar-
xursandchilik g’amxo’rlik kabilar ifodalanadi. Musiqiy asarlardagi jozibani
idrok etishda uning ayrim tomonlari, xususan, shakl va she’riy matn
tuzulishlardan xabardor boklishi talab etiladi. Masalan, oddiy ko’plitli
qo’shiqlardagi joziba, eng avvalo uning me’yoriy matn tzulishi mazmunini
idrok etishdan boshlanadi. She’riy matn qatorlarining o’zaro bog’lanishi,
ulardagi bo’g’inlar talafuzi, suzlarni qofiyadoshligi, uning estetik
ta’sirchanligini belgilovchi muhim omillar, sanaladi. Bizga ma’lumki yuqori
sinflarda o’quvchilarga o’zbek musiqasining mumtoz va maqom
yo’nalishlariga oid bilimlar beriladi va mavzularga bog’liq holda tinglash,
27

tahlil qilish uchun tavsiya etilgan namunalar, shu janrlarga xos qo’shiq,
ashulalar bo’ladi. Mumtoz ashulalarning aksariyati klassik janrlar g’azallariga
basralangan bo’lib, ularda bugungi kunda nutqimizda qo’llanilmaydigan
suzlarni ko’pligi matn ustida jiddiy ish olib borishni taqazo etadi. She’riy
matnlardagi o’xshatishlar, tashbexlar, ruhiy holat tasvirlari, bo’rttirib
izohlashlar o’quvchilarni tushunishlari uchun muayyan qiyinchiliklarni
tug’diradi. Bu jarayonda muayyan vazifalarni hal
etish maqsadga muvofiqdir.
1. Mumtoz qo’shiq (ashula) ning matni,(g’azal) ning mazmunini
o’rganish .
2.Matnni yod olish, suzlarni to’g’ri va aniq talaffuz etishni o’rganish.
3.Notanish so’zlar ustida ishlash, chunki g’azal matnlaridagi suzlar
ma’nosini anglamay turib, uning mazmuni, g’oyasini tushinish mumkin emas.
Umumiy o’rta ta’lim maktablari har bir sinfida O’zbekiston Davlat
madhiyasini tinglash tavsiya etiladi. Ushbu qo’shiq yoshlarni vatanparvarlik
ruhida tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Qo’shiq matnida jonajon
O’zbekistonning betakror tabiati, xalqimizning ajoyib hislatlari,
ajdodlarimizning mardona ruhi, bag’ri kengligi, mustahkam iymoni musiqiy
misralarda kuylanadi.
Madhiyaning dastlabki satri ,,Serquyosh hur o’lkam” iborasi bilan
boshlanadi. Bu O’zbekiston qaynoq harorat maskani ekani, ana shu qaynoq
o’lka elga baxt, najot bo’lishiga ishora qiladi.
Serquyosh hur o’lkam, elga baxt najot,
Sen o’zing do’stlarga yo’ldosh, mehribon,
Yashnagay to abad ilmu-fan, ijod,
Shuhrating porlasin toki bor jahon!
28

“Shuhrating porlasin toki bor jaho!” degan orzu umid, yorqin tilakni
aytishdan oldin shoir o’zining olijanob edialini izhor etadi va bu bilan ilm-fan,
ijodga rag’bat uyg’otadi.
Bir hadisda “So’zda sehr, she’rda hikmat bor”, - deyilganidik ushbu
asarda ham g’oyat katta hikmat mavjud bo’lib, bu yurtboshimiz I.Karimovning
“O’zbekiston- kelajagi buyuk davlat”, - degan dono fikrlariga hamohangdir.
Shoir “Bag’ri keng o’zbekning o’chmas iymoni”ni tarannum etar ekan,
bu iymonni o’chmasligiga shahodat bo’lgan ertangi tayanchni ajdodlar
merosiga sodiq vorislarni ko’ra oladi, ularga nisbatan bo’lgan ishonch
tuyg’usi-la alohida satr baxsh etadi va bu bilan ertangi kunimizni e’tiqodi
mustahkam ishonchli qo’llarda
berilayotgandek haroratli ruh uyg’otadi.
Bag’ri keng o’zbekning o’chmas iymoni,
Erkin, yosh avlodlar senga zo’r qanot.
Shundan ozod, obod, tukin, farovon yurtda yashayotganimizdan
quvonamiz, uning ishqi bilan yonamiz. Butun dunyoga hayqirgimiz, yurt
dovrug’ini olishga yongimiz keladi.
Istiqlol mash’ali, -tinchlik posboni,
Xalq sevar, ono-yurt, mangu bo’l obod.
Albatta, qo’shiq mazmunini badiiy idrokl etishni ta’sirchanligini
oshirishga xizmat qilivchi bu kabi tahrirlar o’quvchilarda olijanob
tushunchalarni uyg’otishga va axloqiy-estetik ideallar ruhida kamol toptirishga
yordam beradi.
1-Sinfda “Bulbulcham” qo’shig’ini o’rganishda quyidagicha ish tutish
ham o’quvchilarga tabiatga bo’lgan qiziqishlari, mehr-muhabbatlarini
oshirishga ijobiy ta’sir etadi.
29

O’quvchi “Bulbulcham” qo’shigi she’rini ifodali qilib o’qib beradi.
So’ngra uning mazmunini tushuntirib yod olishlari kerakligini aytadi.
Shundan so’ng musiqa sozi jo’rligida qo’shiq kuylab beriladi:
Jon bulbulim, bulbulim,
Bog’da ochilgan gulim.
Senga quchoq keraman,
Gullarimdan teraman.
Qo’shiq misrama- misrama o’qituvchi ovoziga ergashib kuylanadi.
Qo’shiqning birinchi bandi o’rganilgach, o’qituvchi qo’shiq mazmuni
yuzasidan quyidagicha suhbat o’tkazadi:
-Mana, bolalar bulbul ham xuddi sizlarday bog’larda sizlarday bog’larda
yayaraydi, kuylaydi. Uning ovozi insonlar qalbiga zavq-shavq bag’ishlaydi.
Shuning uchun kishilar unga zarar yetkazmasdan, don-dun berib boqish kerak.
Shunda bog’larimiz zavqli va go’zal bo’ladi. Ona tabiat bizga mana shunday
turfa
qushlar , turfa o’simliklar, go’zal manzaralar, fasllari, hayvonlari, suv va ob-
havosi bilan mazmunli va zavqli hayot kechirish imkonini yaratib bergan.
Shuning uchun ham biz ularni qadriga yetishimiz kerak.
O’qituvchi dars tugashiga 15 daqiqa qolganda bolalarni sport
maydonchasiga olib chiqadi. Bolalar ikki guruhga bo’linib saf tortishadi.
O’qituvchi bolalarga “Oq terakmi, ko’k terak” o’yinini o’ynashlari haqida
aytadi. Bu qo’shiq-o’yinda har bir guruh o’zini himoya qilishga harakat qiladi,
shuning uchun bir safdagi guruh bolalari, boshqa safdagi guruh bolalarining
noziklarini chaqira boshlaydi:
Biz quvnoq bolalarmiz,
Bog’dagi lolalarmiz.
Oq terakmi, ko’k terak?
30

Bizdan sizga kim kerak?
-Rustam qo’zichoq kerak.
-Go’zal Gulnoza kerak!
Bolalarni lolacha, qo’zichoqqa qiyoslanishlari insonlarni boshqa jonli-jonsiz
tabiat predmetlari bilan uzviy bog’liqligini anglatadi.
Quyida shunday qo’shiqlardan “Quyonim-quyonim” hamda
“Xo’rozcha” bolalar qo’shiqlarini o’rgatilash jarayonini o’rgatib o’tamiz:
“Quyonim-quyonim” qo’shig’i.
Qo’shiqni o’rganish jarayonida bolalarni uy hayvonlari, ularning
odamlar uchun kerakliligi, bajariladigan vazifalari, insonlarni moddiy
ehtiyojlari uchun nihoyatda zarurligi to’g’risida so’zlab beradi. Keyin esa
ma’lum bir o’yin tarzida qo’shiq o’rganiladi:
-Bolalar xalqasimon davra quradilar.Davra o’rtasida quyon niqobini
kiygan bola xomush, jim o’tiradi. Uning atrofida bolalar qo’l ushlashib,
aylangan holda xor bo’lishib, qo’shiq aytishadi:
Quyonim, quyonim, ne bo’ldi:
Kasalga o’xshab o’tiribsan?
Gapir kim xafa qildi,
Nimaga yig’lab o’tiribsan?
Uyna quyonim, o’yna quyonim,
Sakra quyonim, sakra quyonim!
Quyon:
Xech kim menga qaramas,
Qornim och-yo’q yemishim.
Qandni ko’p yeganimdan,
Tinmay og’riydi tishim.
31

O’ynolmayman, o’ynolmayman.
Oq xalat keygan qiz:
Tishlaringni davolay og’zingni och, och, qani,
Bundan buyon avayla, tuzaldi, o’yna, qani.
Bolalar:
O’yna quyonim, o’yna quyonim.
Sacra quyonim, sacra quyonim.
Shundan so’ng quyon sakrab o’ynay boshlaydi, bolalar qarsak chalib uni
olqishlashadi.
Mumtoz musiqa o’zbek xalq musiqasining eng sara nafaqat kuyi musiqiy
matni, balki chuqur mazmunga ega she’riy matni bilan ham badiiy qiymati
yuksak ijod mahsulidir. Mumtoz ashulalar folklore qo’shiqlardan farqli
ravishda keng qamrovli katta diapazonga ega, murakkab shakllanishi bilan
xarakterlanadi.
Mumtoz ashulalar asosan mumtoz she’riyat ya’ni klassik shoirlar
g’azallariga bastalangan. Ular Lutfiy, A.Navoiy, Fuzuliy, A.Jomiy,
Z.M.Bobur, Sakkokiy, Atoiy, Muqumiy, Nodira, Zebinuso, Uvaysiy, Furqat
kabi shoirlardir. Ularning g’azallaridagi bugungi kunda iste’molda bo’lmagan
so’zlar ustida ishlash jiddiy izlanishni taqazo etadi.
She’riy matnlardagi o’xshatishlar, solishtirish tashbehlar, ruhiy holatlar,
obrazlarga xos sifatlarning bo’rttirib tasvirlanishi kabi holatlarni o’quvchilarga
o’rgatish muayyan qiyinchiliklarni tug’diradi. Bu jarayonda ma’lum
vazifalarni muvaffaqiyatli hal etish lozim bo’ladi:
1.Mumtoz ashula matni mazmunini puxta va mukammal o’rganish
(tushuntirish);
2.Matnni yod olish (so’zlarni aniq to’g’ri talaffuz etish);
32

3.Ijro uslubini o’rganish (tonlik, ritm, sur’at, ayniqsa usul, diapazondan
to’g’ri foydalanish ko’nikmasini o’zlashtirish);
4.Mumtoz ashulani o’qituvchi yardamida jo’rsozlikda aytishga
o’rganish;
5.O’z-o’zini baholash asosida ijro uslubi va darajasini tahlilqilish;
6.Mumtoz ashula, kuylarni ko’oroq tinglash, g’azal mazmunini tushunib
olishlari va asarda ifodalangan shoir kechinmalari, hissiyotlari, obrazlarini
yaqqol tasavvur qilish uchun she’riy matnni zanjirli kompazitsiya asosida
tahlilqilish muhim ahamiyatga ega.
Zanjirli kompazitsiyaning asar mazmunini to’g’ri va puxta tushunishga
yordam berishini quyidagi misolda ko’ramiz.
“Sinaxiroj” asarini texnalogik loyiha asosida tahlil qilish.
Bu asar o’bek mumtoz musiqa ijodiyotida o’ziga xos o’rin tutuvchi,
sevimli qo’shiqlardandir. O’quvchilarni milliy mumtoz qo’shiqlar haqida
bilim, tushunchatasavvurlarini kengaytirish, unga muhabbat va qizaiqish
uyg’otish, ularni badiiy qiymatini to’g’ri anglash va baholashga o’rgatish eng
muhim vazifalardan hisoblanadi.
1.Asar haqida nazariy ma’lumotlarni berish. “Sinaxiroj” asari o’zbek
xalq kuyi “Dilxiroj” ohangi asosida yaratilganligi uning shakli, xarakteri
haqida to’xtalib o’tiladi.
2.Asar she’ri muallifi, hayoti, faoliyati bilan tanishtirish. O’quvchilarga
g’azal muallifi buyuk Ozarbayjon shoiri Fuzuliy haqida gapirib beriladi.
Fuzuliy 1494-yilda hozirgi Iroq hududidagi Karbaloda tug’ilgan o’z asarlarini
ozarbayjon, fors, arab tillarida yozgan hayotining asosiy qismini Bog’dodda
kechirgan. Uning ijodida g’azal, qasidalar yetakchi o’rin tutadi. Uning “Layli
va Majnun” liro-epik dostoni juda mashhur. Shoir g’azallari o’zbek xalqi
orasida ham keng tarqalgan, va uning g’azallari asosida juda ko’p nodir
33

ashulalar yaratilgan. “Yozalar”, “O’landan so’r (Bayot 1)”, “Ahli yor”,
“G’amzasin sevding ko’ngil”, “Dedi” kabilar shular jumlasidandir.
3.Nomlari qayd etilgan asarlardan tinglash. Bu o’quvchilarni xotiralarida
ularga tanish bo’lgan ohanglarning tiklanishini ta’minlaydi.
4.G’azal matnini yozib olish.(Asar yaxlit holda ifodali qilib o’qib
eshittiriladi).
Hosilim barqi hovodisdan malomat dog’idir,
Masnadim kuyi malomatda fano tuprog’idir.
Zar kunglim tanda zindoni balo dutsog’idur,
Rahm qil, davlatli, sultonli, muruvvat chog’idur.
Davr javrindan tanu jonimda rohat qilmadi,
Surati holimda osori farog’at qolmadi.
Mehnatu, g’am chekmaga minbag’d toqat qilmadi,
Rahm qil, davlatli, sultonli, muruvvat chog’idur.
Ko’r Fuzuliyning ruhi zardinda ashki olini,
Pardai idbor dutmish suratoi iqbolini,
Dardman dilingdur –inoyatlar edub so’r holini,
Rahm qil, davlatli, sultonli, muruvvat chog’idur.
5.Notanish so’zlar ustida ishlash.
G’azalda bir qator ozarbayjoncha so’zlar ham qo’llanilgan bo’lib
o’quvchilar ularning ma’nosini anglashga qiynaladilar. Shuning uchun ham
ularga notanish so’zlar ma’nosi tushuntiriladi.
Havodis – hodisalar, voqialar;
Masnad – o’rin martaba dargoh;
Dutsa – tutqich;
Idbor – baxtsizlik, tutqinlik;
Davr javrindan – davr jabridan;
34

Chekmaga – chekmoqqa;
Dutmish – tutmish;
Edub – etib.
6.O’quvchilar tomonidan lug’atdan foydalangan holda g’azal mazmunini
yoritilishi.
7.Asarni tahlili.
“Sinaxiroj” o’lchovi jihatdan biroz murakkabroq “bum-ba-ka” (3/4, 2/4,
2/4, 2/4). Sarning “voy yoray”
Deb kuylanadiga qismida o’lchov 2/4 ga “qulingo” va “gulingo” so’zlarida esa
o’lchov ¾ gat eng.
Asrning birinchi qatori ikki marta kuylansada, ularning har biri yakunida
muayyan o’zgarishlar ro’y beradi. Birinchi safar “malomat dig’idir” pastroq
kuylansa, ikkinchi safar sof kvartaga yuqoriga kuylanadi. Ba’zi so’zlar
o’rtasida bo’linish holatining yuz berishi uchraydi. “Havodista” so’zining “dis”
bo’g’inida ohangning bir qismi tugan “da” bo’g’inida ohangning keyingi
so’zga qo’shilib ketadi. Ikkinchi qatordagi “malomatda” so’zining “malomat-
da”, uchinchi qatordagi “zindoni” so’zining “zindo-ni”, turtinchi qatordagi
“sultoni” so’zining “sulto-ni” tarzida bo’lishi ijrodagi so’zlar talaffuzining
me’yoriga xalal beradi.
Ushbu asarni tinglash chog’ida milliy ijrochilikka xos nola, qochirim,
xonishlarga alohida e’tibor qaratish, quyidagi tavsiyalarni boshqa asarlarni
o’rganishda ham foydalanish mumkin:
1.Nazariy ma’lumotlar aniq bo’lishi;
2.Asar muallifi haqida xabardor qilish;
3.G’azal matnida uchraydigan notanish so’zlarni maxsus daftarga yozib
olish;
35

4.Mumtoz asarni ma’lum qismlarini o’qituvchiga ergashib kuylash,
nisbatan yingilroqlarini kuylash ko’nikmasini shakllantirish;
5.Asar usulini dirijorlik qilib, stolga chertib mashq qilish, o’zlashtirish;
6.So’zlarning musiqiy ohang bo’yicha joylashishi, talaffuziga e’tiborini
qaratish;
7.Kuy rivojlanishini jumla, qismlar kesimida tahlil qilish;
O’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini shu tarzda
shakllantirish usullari mohiyatini mantiqan tahlil qilish natijasida shunday
xulosaga kelish mumkin. Birinchidan bunday ish tutish o’quvchilarda turli
janrlardagi asarlarni farqlash, o’rganish, kuylashga e’tibor kuchayadi,
ikkinchidan o’quvchilarda yuksak badiiy didni shakllantirish imkoniyati yuqori
bo’ladi.
Musiqiy ta’limni samarali tashkil etilishi natijasida o’quvchilarda
folklore, mumtoz, maqom kuy-qo’shiqlarini to’g’ri anglash, farqlash, badiiy
qiymati darajasiga baho berish, yuqori badiiy saviyaga ega qo’shiqlardan
mazmuni sayoz asarlarni ajrata olish ko’nikmalarini shakllanishiga ijobiy ta’sir
etadi.
Asarni tinglash, o’rganish va kuylashda avvalo ularni jonli yoki musiqiy
yozuvi (magnitafon, audio, video tasmalarda) ni tinglash, o’qituvchi
tomonidan cholg’u sozida ijro etilishi, taniqli sozandalar bilan uchrashuvlar
o’tkazib tinglash samarali usullardan hisoblanadi.
Kuzatishlarimiz davomida shu narsaga amin bo’ldikki, jonli ijro
o’quvchilar ruhiyatiga yanada kuchli, emotsional, ijodiy ta’sir etadi. Shu
sababli murakkab janrlarga xos mumtoz, shashmaqomlarni jonli ijroda, yoki
mashhur hofizlar, ansambllar ijrosida tinglash o’quvchilarni milliy musiqa
san’atimizga muhabbatini oshiradi, musiqiy dunyoqarashi, tafakkuri, mantiqiy
fikrlashi va badiiy-estetik didini rivojiga katta yordam beradi.
36

X u l o s a
Umumta’lim maktablarida o’quvchilarni badiiy didni shakllantirish
musiqiy-estetik tarbiyani pedagogik va metodik jihatdan to’g’ri tashkil
etilishiga bog’liq bo’lib, musiqiy asarlarni tinglash, kuylash bilan birag u
haqdagi nazariy va turli tarixiy, adabiy, statistik ma’limotlardan xabardor
bo’lib borish, asar haqidagi suhbat, savol-javob, bahs-munozara, jamoa bo’lib
konsertlarga borish, ommaviy-madaniy tadbirlarda qatnashish kabi
jarayonlarga o’quvchilar keng va tizimli tarzda jalb etilishiga bog’liq. Shu
bois o’quvchilar ongiga musiqaning tarbiyaviy- ta’sirchanlik xususiyatlarini
musiqada ifodalangan g’oyaviy-badiiy mazmunini, muallifning ijodiy o’y-fikr,
kechinmalarini chuqurroq singdirib borish zarur. Bu esa o’quvchilarni nafaqat
musiqiy asarlarini idrok etish, unga baho berish, hissiy anglash ko’nikmalarini,
shu bilan bir qatorda uning fikrlashi munosabat bildirishi hamda yurush-
turushi, kiyinish tarzini tartibli yo’lga qo’yish bilan ham atrofdagilarga ijobiy
ta’sir ko’rsatish, ilarda yoqimli taassurot hosil qilishda ham muhim rol
o’ynaydi.
Musiqa asarlarini o’rganish, tinglash, ular haqidagi tahliliy ishlar,
qo’shimcha ma’lumotlarni o’zlashtirish orqali musiqiy-badiiy didni
takomillashtirishda asar g’oyaviy-badiiy mazmuni va musiqa ohang
tuzilmasini o’zaro uyg’unligini, ifodadagi sinxronlikni his qila olish juda
muhim. Bu o’ziga xos murakkab pedagogik jarayonda jonlanib boradi,
o’qituvchi va o’quvchilardan katta diqqat e’tibor, musiqa san’tiga, kasbiga
muhabbat, doimiy ravishda ijodiy izlanish, o’z mahoratini takomillashtirib
borishni va murakkab epetsifik mehnatni talab qiladi. Aynan shunday ijodiy
mehnat sa’yi harakar natijasida o’quvchilarning badiiy didida ham ijobiy
o’zgarishlar yuzaga keladi.
37

O’quvchilarda musiqiy-badiiy didni o’sishi ularning cholg’u kuylari,
qo’shiq va ashulalarga havas qo’yib tinglash, o’rganish, ijro etish, badiiy
qiymatga to’g’ri baho bera olish bilan bir qatorda ularni qadrlash, kelgusida
vorislik qilishiga intilish kabi ishtiyoqlarni paydo bo’lishida ham o’z ifodasini
topadi.
O’quvchi-yoshlarda musiqa san’ati orqali musiqiy-badiiy didni
shakllantirish jarayoninig murakkabligi o’ziga xos metodik tizimi asosida ish
yurutishni talab qiladi. Maxsus metodik tizim tarkibidan pedagogik kuzatish,
suhbat, savol-javob, qo’shincha manbalarni o’rganish va amalda foydalanish
ilg’or pedagogik texnalogiyalardan o’rinli va samarali foydalanish, asarlarni
nazariy va badiiy tahlil qilish kabilar muhim o’rin egallaydi. Bu bizning olib
borgan amaliy tajribaviy ishlarimiz va qo’llagan metodikamizning ijobiy
natijalaridan o’z isbotini topganligida ham ko’rindi.
Tadqiqotlarimizning so’ngi bosqich tajriba-sinov ishi davrida ham o’ziga
xos tarzda loyihalashtirilgan metodika va o’quvchilarni musiqa mashg’ulotlari
jarayonida musiqiy-badiiy didni shakllantirishga yo’naltirilgan ilmiy-metodik
tavsiyalarning samaradorlikka ega ekanligini va ulardan umumta’lim
maktablaridagi musiqa o’qituvchilari, murabbiylar o’z faoliyatlarida ijodiy
foydalanishlari isbotlandi.
1.Umumta’lim maktablarida o’quvchilarni musiqa san’atiga, musiqa
darslariga, musiqiy asarlarni sevib, mehr qo’yib tinglash, o’rganish, kuylashga
jiddiy e’tibor berish;
2.Musiqa darslarini bir soatlik senariy asosida badiiy spektakl tarzida
o’quvchilarniu faol ishtirokchilar sifatida tashkil etish;
3.Sifda har bir o’quvchi ma’lum bir savol berish, o’z fikrini bildirish,
munozaralarda faol qatnashishlariga erishish;
38

4.Darslarda erkin muloqot, ijodiy fikr almashish, qo’shimcha
manbalardan unumli foydalanish, yuksak saviyadagi ijrolarni tinglash, so’ngra
tahlil qilish kabi ishlarga keng o’rin berish;
5.Musiqa san’atini targ’ib qilishga yo’naltirilgan tadbirlar, madaniy-
ommaviy tadbirlarga e’tiborni kuchaytirish va imkon qadar o’quvchilarni
ularga ommaviy jalb qilish;
6.Umumta’lim maktablari bilan maktabdan tashqari san’at muassasalari,
akademik litsey, pedagogika oily o’quv yurtlaridagi musiqiy ta’lim
yo’nalishlari bilan o’zaro ta’limiy hamkorlikni yo’lga qo’yish asosida musiqa
o’qituvchilarini nazariy va uslubiy bilim, amaliy malakalarini uzluksiz
rivojlantiririb borishga erishish.
39

F o y d a l a n i l g a n a d a b i y o t l a r r o ’ y x a t i
1. А.Г.Гогоберидзе, В.А.Деркунская. Теория и методика музыкального
воспитания детей дошкольного возраста. М., «Академия» 2007
2. A. Jabborov. O‘zbek bastakor va musiqashunoslari. Toshkent. 2004.
3. D.Soyipova. Musiqa o’qitish nazariyasi va metodikasi. T., 2009
4. Karimov I . O ’ zbekiston XXI asr bo ’ sag ’ asida , xavfsizlikka tahdid :
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari . – T .: O ’ zbekiston , 1997.
5. Liviev A.X. — O’zbek halq cholg’ularida ijrochilik , T.: —Mehnat, 2001
y.
6. Mirziyoyev Sh.Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
quramiz. T.: O’zbekiston, 2017-yil
7. Mirziyoyev Sh. Xalq so’zi, 2017-yil, 16-yanvar
8. Mallaev N. O’zbek adabiyoti tarixi. – T.: O’qituvchi, 1976.
9. Mirzayeva N.A.. Xonandalik uslubiyoti asoslari. Ma`ruzalar matni.
Toshkent. 2008. 48 b.
10. М.С.Осеннева. Теория и методика музыкального воспитания. М.,
«Академия» 2012 qo‘shimcha adabiyotlar:
11. Mirziyoyev Sh. Erkin va faravon demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. T.: O’zbekiston, 2017-yil
12. Maktab va hayot (ilmiy-metodik jurnal). 2017-yil
13. . M.Yunusov. Yurtim erkatoylari (o’quv qo’llanma). 2017-yil
14. Н.А.Ветлугина. Методика музыкального воспитания в детском саду.
М., «Просвещение» 1982
15. N.Yusupova. Musiqa savodi, metodikasi va ritmika. T., “Musiqa” 2010
16. О.П.Радынова, А.И.Катинене, М.Л.Палавандишвили. Музыкальное
воспитание дошкольников. М., «Академия» 1998
40

17. Rejametova N . O ’ zbek halq cholg ’ u asboblarini chalishni o ’ rgatish
metodikasi - Toshkent : Nizomiy nomidagi TDPU , 2014.
18. R.Qodirov. Musiqa pedagogikasi. T., 2013
19. Ta’lim, fan va innovatsiya (ilmiy-metodik jurnal). 2017-yil
20. Sharipova G. «Maktabgacha ta’lim muassasalarida musiqa o’qitish
metodikasi». «Cho’lpon» T.: 2007.
21. Urozali Toshmatov “Folklor qo’shqlari” 2009 yil
22. U.Botirov. Musiqa madaniyati (o’quv qo’llanma). 2013-yil
23. Urozali Toshmatov “Folklor qo’shqlari” A. Qodiriy nomli xalk me’rosi
nashriyoti Toshkent 2009 yil
24. O‘zbek xalq muzikasi, VII tom. Toshkent 1960
Internet saytlar
1. www.tdpu.uz
2. www.pedagog.uz
3. www.zivonet.uz
4. www.edu.uz
5. http://fayllar.org
41

3-sinfda musiqa o'qitishning vazifalari va mazmuni

Sotib olish