• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 252.7KB
Покупки 0
Дата загрузки 08 Октябрь 2025
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

3-sinflarda matematika fanidan mantiqiy fikrlashni rivojlantirish kurs ishi

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI “INTERNATIONAL SCHOOL OF FINANCE TECHNOLOGY AND SCIENCE” INSTITUTI “PSIXOLOGIYA VA PEDAGOGIKA” KAFEDRASI “MATEMATIKA O‘QITISH METODIKASI” fanidan KURS ISHI Mavzu :3-sinflarda matematika fanidan mantiqiy fik rlashni rivojlantirish B ajardi : Ziyatova Mohira Rizayevna G uruh : 22-BTK-07 Ilmiy rahba r : Nafisa T o’ layeva. Toshkent – 2025 2 Mundarija Kirish ………………………………………………………………….………..3 I Bob. 3-sinf o‘quvchilarida mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning nazariy asoslari 1.1. Mantiqiy fikrlash tushunchasi va xususiyatlari ………………….…………6 1.2. Boshlang‘ich sinflarda matematika fanida mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning pedagogik ahamiyati …………………………………………8 1.3. 3-sinf o‘quvchilarida mantiqiy fikrlashni baholash mezonlari ……………11 II Bob. 3-sinf matematika darslarida mantiqiy fikrlashni rivojlantirish metodikasi 2.1. Masalalar va topshiriqlar orqali mantiqiy fikrlashni rivojlantirish ………..14 2.2. O‘quv jarayonida interaktiv va ko‘rgazmali usullarni qo‘llash …………...19 2.3. O‘qituvchilar uchun tavsiyalar va metodik ko‘rsatmalar ………………....23 Xulosa ………………………………………………………………...……….29 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati …………………………………………30 16mashqlar va o‘yinlar qiziqishni oshirish viktorinalar, mantiqiy o‘yinlar orqali bilimlarni mustahkamlash Og‘zaki yechimlar Tafakkur jarayonini kuzatish va baholash O‘quvchidan masalani og‘zaki yechib berish va jarayonni tushuntirish Yozma ishlar Bilim va tafakkur darajasini baholash Masalalarni yozma tarzda yechish, natijalarni tahlil qilish Masalalar va topshiriqlar orqali mantiqiy fikrlashni rivojlantirishda muhim jihat — o‘quvchining izchil fikrlashini qo‘llab-quvvatlash. O‘qituvchi masalalarni yechish jarayonida o‘quvchiga yordam beradi, kerak bo‘lsa, yo‘l- yo‘riq ko‘rsatadi, lekin natijani topish va xulosalarni chiqarish o‘quvchi tomonidan amalga oshiriladi. Shu tarzda o‘quvchi mustaqil tafakkur qobiliyatini rivojlantiradi.Shuningdek, masalalarni yechish jarayonida o‘quvchi xatolarini aniqlash va tuzatish ko‘nikmasini ham shakllantiradi. Masalan, agar u arifmetik amalda xato qilsa, o‘qituvchi yoki guruhdoshlar yordamida xatoni topadi va to‘g‘rilaydi. Bu esa mantiqiy tafakkur va tahlil qobiliyatini mustahkamlashga xizmat qiladi.Masalalar va topshiriqlar 3-sinf o‘quvchilari uchun mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning eng samarali vositasidir. Bu orqali o‘quvchilar nafaqat arifmetik amallarni bajaradi, balki tafakkur jarayonida sabab-oqibat munosabatlarini tushunadi, umumlashtiradi, farqlaydi va xulosalar chiqaradi. Shuningdek, masalalar o‘quvchiga mustaqil fikrlash va kreativ yondashuv ko‘nikmalarini rivojlantirishga imkon beradi. Masalalarni tanlash va ularning pedagogik ahamiyati Masalalar murakkabligi o‘quvchining yosh xususiyatlariga mos bo‘lishi kerak. 3-sinf o‘quvchilari uchun masalalar sodda sonlar bilan ishlashga asoslangan bo‘lishi lozim, lekin ular mantiqiy tafakkurni talab qilishi kerak. Masalalar orqali o‘quvchi: 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun mantiqiy fikrlashni rivojlantirish ta’lim jarayonining muhim vazifalaridan biridir. Chunki mantiqiy fikrlash nafaqat matematika fanida, balki hayotning turli sohalarida muammolarni hal qilish, sabab-oqibat munosabatlarini aniqlash va to‘g‘ri qarorlar qabul qilishda asosiy rol o‘ynaydi. Mantiqiy tafakkur rivojlangan shaxs, mustaqil fikrlash va ijodiy yondashuvga ega bo‘ladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ayniqsa 3-sinfda abstrakt fikrlashni o‘rganishni boshlaydi, bu esa ularning tafakkurini rivojlantirishni yanada dolzarb qiladi.Matematika fanida mantiqiy fikrlash ko‘nikmalari o‘quvchilarning muammolarni tizimli ravishda yechish qobiliyatini oshiradi. Shu bilan birga, mantiqiy fikrlashni shakllantirish boshlang‘ich ta’limning sifatini yaxshilash, o‘quvchilarning bilimlarini chuqurlashtirish va ular orasida mustaqil o‘qish va fikrlash madaniyatini rivojlantirishga xizmat qiladi. 3-sinf o‘quvchilari uchun matematik masalalarni yechish jarayonida mantiqiy tafakkurning shakllanishi ularning kelajakdagi o‘rta maktab va oliy ta’limdagi muvaffaqiyatlari uchun ham asos bo‘ladi.Shuning uchun mantiqiy fikrlashni rivojlantirish metodikasi o‘qituvchilar, metodistlar va pedagoglar uchun dolzarb tadqiqot mavzusi hisoblanadi. Bu mavzu nafaqat nazariy jihatdan, balki amaliyotda ham ahamiyatga ega bo‘lib, u o‘quv jarayonini samarali tashkil etish va o‘quvchilarning individual xususiyatlarini inobatga olgan holda dars berish imkoniyatini yaratadi. Shu sababli 3-sinf matematika darslarida mantiqiy fikrlashni rivojlantirish bugungi pedagogik amaliyotda muhim o‘rin tutadi 1 . . Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Mantiqiy fikrlashni rivojlantirish masalasi pedagogika va psixologiya fanida yetarlicha o‘rganilgan. Xorijiy olimlar, jumladan J. Piaget, L. Vygotskiy va boshqa pedagogik 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev. “Mamlakatni qudratli, millatni buyuk qiladigan kuch bu – ilm-fan, ta’lim va tarbiyadir.” – Daryo.uz , 2023 yil 9 dekabr. https://daryo.uz/2023/12/09/mamlakatni-qudratli-millatni-buyuk-qiladigan-kuch-bu-ilm-fan- talim-va-tarbiyadir-shavkat-mirziyoyev 33 4tadqiqotchilar bolalarda mantiqiy fikrlashning shakllanish jarayonini batafsil o‘rganib, metodik tavsiyalar ishlab chiqqanlar. Ularning tadqiqotlari mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning yoshga xos bosqichlari va pedagogik usullarini aniqlashga xizmat qiladi. Mahalliy adabiyotlarda ham boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun mantiqiy fikrlashni shakllantirish bo‘yicha ko‘plab tadqiqotlar mavjud. Ular 3-sinf o‘quvchilarida tafakkur rivojlanishining psixologik va pedagogik asoslarini, shuningdek dars jarayonida qo‘llaniladigan metodlarni tahlil qilgan. Shu bilan birga, 3-sinf matematika darslarida mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning amaliyotdagi samaradorligi, aniq dars ishlanmalari va test topshiriqlari bo‘yicha yetarlicha izlanishlar talab qilinadi.O‘quv jarayonida mantiqiy fikrlashni rivojlantirish metodikasini chuqur o‘rganish, o‘quvchilarning tafakkur darajasini aniqlash va amaliy dars ishlanmalarini ishlab chiqish bugungi kunda muhim pedagogik vazifa sifatida qaraladi. Shu sababli kurs ishining ushbu mavzuda tayyorlanishi ilmiy va amaliy jihatdan dolzarb hisoblanadi va u 3-sinf o‘quvchilari matematika fanida mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning samarali usullarini aniqlashga yordam beradi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Kurs ishining nazariy ahamiyati mantiqiy fikrlash tushunchasini chuqurroq o‘rganish, uning shakllanish jarayonlari va pedagogik asoslarini tahlil qilishda namoyon bo‘ladi. Tadqiqot orqali 3-sinf o‘quvchilarida mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning nazariy asoslari aniqlanadi, uning shakllari, turlari va xususiyatlari o‘rganiladi. Shu bilan birga, bu ish mantiqiy tafakkur bilan bog‘liq pedagogik kontseptlarni mustahkamlashga yordam beradi.Nazariy jihatdan kurs ishi pedagogika va psixologiya fanlarida mantiqiy fikrlashni o‘rganish bo‘yicha mavjud ilmiy manbalarni tahlil qilish imkonini yaratadi. Tadqiqot natijalari o‘quv jarayonida mantiqiy tafakkur ko‘nikmalarini shakllantirish metodlarini tizimlashtirish va ularni samarali qo‘llash asoslarini aniqlashga yordam beradi. Shu sababli ish ilmiy nuqtai nazardan pedagogik amaliyot uchun muhim ahamiyat kasb etadi. 5Amaliy ahamiyati esa dars jarayonida 3-sinf o‘quvchilarining mantiqiy fikrlash darajasini oshirishga, ularning mustaqil fikrlash, muammoni tahlil qilish va yechim topish qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan. Tadqiqot natijalari asosida o‘qituvchilar uchun amaliy tavsiyalar ishlab chiqiladi, dars ishlanmalari va test topshiriqlari tayyorlanadi. Bu esa pedagogik jarayonni samarali tashkil etish, o‘quvchilarning qiziqishini oshirish va ularni faol ishtirok etishga rag‘batlantirish imkonini beradi. Kurs ishining amaliy ahamiyati boshlang‘ich sinf metodikasi rivojlanishiga, yangi pedagogik yondashuvlar va interaktiv usullarni qo‘llashga, hamda o‘quvchilar uchun mantiqiy tafakkurini shakllantirishning ilg‘or tajribalarini joriy etishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, bu ish boshqa sinflarda ham mantiqiy fikrlashni rivojlantirish bo‘yicha tajriba sifatida foydalanish imkonini yaratadi. Kurs ishi mavzusining obyekti 3-sinf o‘quvchilarining mantiqiy fikrlash jarayoni. Kurs ishi mavzusining predmeti 3-sinf matematika fanida mantiqiy fikrlashni rivojlantirish metodikasi va uning samaradorligi. Kurs ishi mavzusining maqsadi 3-sinf o‘quvchilarda mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning samarali metodlarini aniqlash va amaliy tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining vazifalari  3-sinf matematika darslarida mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning nazariy asoslarini o‘rganish;  Mantiqiy fikrlashni rivojlantirish metodlarini ishlab chiqish va amaliy dars ishlanmalarini tayyorlash;  O‘quvchilarning mantiqiy fikrlash darajasini baholash mezonlarini aniqlash;  O‘qituvchilar uchun tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish qismi, ikki bob, har bir bob uchta bo‘limdan, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 28Misol 1: Masala: “3 ta daraxt bor, har birida 4 ta qush turibdi. Jami nechta qush bor?” Yeşim: 3 × 4 = 12 Usul: Rasmli diagramma orqali har bir daraxtdagi qushlarni hisoblash. Misol 2: Masala: “5 ta bola bor. Har biri 2 ta shokolad oladi. Jami nechta shokolad kerak?” Yeşim: 5 × 2 = 10 Usul: Bloklar yordamida vizual yechim. Pedagogik izoh: Masalalarni ko‘rgazmali tarzda tushuntirish orqali o‘quvchilarda vizual tafakkur va izchil yechim topish qobiliyati rivojlantiriladi 3. Amaliy mashg‘ulot (15 daqiqa) Interaktiv usullar: O‘quvchilar guruh bo‘lib masalalarni yechadi. Har bir guruh yechimni diagramma yoki bloklar yordamida taqdim etadi. Masalalar: “7 ta olma bor, 3 tasi qo‘shildi. Jami nechta olma?” → 7 + 3 = 10 “2 ta quti bor, har birida 5 ta qalam bor. Jami nechta qalam?” → 2 × 5 = 10 “4 ta bola bor. Har biri 3 ta kitob oladi. Jami nechta kitob?” → 4 × 3 = 12 21Arifmetik interaktiv masala: Masala: “5 ta olma va 7 ta shaftoli bor. Jami mevalar soni nechta?” Ye ch im: 5 + 7 = 12 Ko‘rgazmali usul: diagramma orqali mevalarni ajratish va jamlash. Vizual interaktiv masala: Masala: “Rasmda 3 ta to‘p bor. Har bir to‘p ustida 4 ta kichik to‘p tasvirlangan. Jami nechta kichik to‘p bor?” Yeşim: 3 × 4 = 12 Ko‘rgazmali usul: o‘quvchilar to‘p va kichik to‘plarni diagrammada hisoblaydi. Guruh ishlarida masala: Masala: “7 ta bola bor. Har biri 2 ta shokolad oladi. Jami nechta shokolad kerak?” Yeşim: 7 × 2 = 14 Interaktiv usul: o‘quvchilar guruh bo‘lib diagramma chizadi, natijani birga tekshiradi. Jadval: Ko‘rgazmali va interaktiv usullarni qo‘llashning samarasi Usul Pedagogik maqsadi Misol va amaliy qo‘llanilishi Diagramma va rasm Vizual tafakkur va sabab- oqibatni rivojlantirish Olma va to‘plar sonini diagramma orqali hisoblash Modellar va manipulyativlar Sonlar bilan ishlash va abstrakt fikrlash Bloklar yoki kubiklar bilan bo‘linish va qo‘shish Matematik o‘yinlar Faol o‘rganish, qiziqish uyg‘otish Sonlarni joylashtirish o‘yini Guruh ishlari Ijtimoiy ko‘nikmalar va muammolarni birgalikda yechish Shokolad va bolalar masalasi Smartboard va onlayn mashqlar Texnologiya orqali vizual va analitik tafakkurini Interaktiv diagrammalar va masalalarni ekran orqali 18Pedagogik izoh: O‘quvchilar guruh bo‘lib yechim topadi, variantlarni muhokama qiladi. Javob: 5 × 2 = 10 Interaktiv mashq: izchillik va kreativ yondashuv Masala: “Rasimda 3 ta daraxt bor, har birida 4 ta qush turibdi. Agar yana 2 ta daraxt qo‘shilsa, jami nechta qush bo‘ladi?” Pedagogik izoh: O‘quvchi ko‘paytirish va qo‘shish amallarini uyg‘unlashtiradi. Javob: (3 × 4) + (2 × 4) = 12 + 8 = 20 Jadval: Masalalar va topshiriqlarni mantiqiy fikrlashni rivojlantirishdagi roli Turi Pedagogik maqsadi Misol Yechim jarayoni Arifmetik masala Sabab-oqibat munosabatlarini tushunish 12 + 7 = ? Avval sonlarni ajratish, keyin qo‘shish Vizual masala Tasavvur va abstrakt fikrlashni rivojlantirish Diagrammada olmalar soni Rasm orqali hisoblash Analogiya/qiyoslash Umumlashtirish va farqlash ko‘nikmasi 4 qalam → 2 quti; 6 qalam → ? Nisbatni aniqlash va xulosa chiqarish Guruh ishlari Ijtimoiy ko‘nikmalar va muammolarni birgalikda yechish 5 bola, 2 to‘p har biri → jami to‘p Guruh bo‘lib hisoblash, variantlarni muhokama qilish Interaktiv mashq Faol o‘rganish va qiziqishni oshirish Daraxtlar va qushlar masalasi Ko‘paytirish va qo‘shish amallarini uyg‘unlashtirish 17Shartlarni tahlil qiladi, Yechim yo‘lini tanlaydi, Natijani chiqaradi, Xulosalar chiqaradi. Bu jarayon o‘quvchining sabablash, umumlashtirish, farqlash kabi tafakkur qobiliyatlarini rivojlantiradi. Matematik misollar va topshiriqlar Arifmetik masala: sabab-oqibat munosabatlarini tushunish Masala: “Maktab kutubxonasida 12 ta kitob bor edi. Yana 7 ta kitob qo‘shildi. Jami nechta kitob bo‘ldi?” Pedagogik izoh: O‘quvchi avval 12 va 7 sonlarini ajratadi, keyin qo‘shish amalini bajaradi va natijani chiqaradi. Shu bilan u izchillik va sabab-oqibatni tushunadi. Javob: 12 + 7 = 19 Vizual masala: diagramma orqali mantiqiy fikrlash Masala: “Quyidagi diagrammada qizil va ko‘k olmalar tasvirlangan. Qizil olmalar 5 ta, ko‘k olmalar 3 ta. Jami nechta olma bor?” Pedagogik izoh: O‘quvchi rasm orqali sonlarni hisoblaydi, shu bilan vizual tafakkurini rivojlantiradi. Javob: 5 + 3 = 8 Analogiya va qiyoslash masalasi: umumlashtirish va farqlash Masala: “Agar 4 ta qalam 2 ta qutida bo‘lsa, 6 ta qalam nechta qutida bo‘ladi?” Pedagogik izoh: O‘quvchi nisbatni aniqlaydi va xulosa chiqaradi. Bu umumlashtirish va qiyoslash ko‘nikmalarini shakllantiradi. Javob: 6 ta qalam → 3 quti Guruh ishlari: muammoni birgalikda yechish Masala: “5 ta bola maydonda o‘ynaydi. Har biri 2 ta to‘p bilan o‘ynaydi. Jami nechta to‘p kerak?” 12jami nechta bo‘ladi?” deyilgan bo‘lsa, o‘quvchi oldin olma sonini aniqlaydi, keyin qo‘shish amali orqali natijani chiqaradi va oxirida xulosaga keladi. Shu tarzda u sabab-oqibat munosabatlarini tushunadi va tafakkurini rivojlantiradi. To‘rtinchi mezon — mustaqil fikrlash va kreativ yondashuv. Bu mezon o‘quvchilarning masalalarni turli yo‘llar bilan yechishga harakat qilishini baholaydi. Masalan, bir xil masalani yechishda bir o‘quvchi qo‘shish amali orqali, boshqasi esa vizual diagramma yordamida yechadi. Shu orqali o‘quvchilar tafakkurining moslashuvchanligi va ijodiy yondashuvi namoyon bo‘ladi. Beshinchi mezon — xulosalar chiqarish qobiliyati. O‘quvchi masalalarni yechish jarayonida natijalarni tahlil qiladi va ulardan to‘g‘ri xulosalar chiqaradi. Masalan, bir nechta masalani yechib bo‘lgach, o‘quvchi umumiy qoidalarni belgilaydi va yangi masalalarni yechishda bu qoidalarni qo‘llaydi. Shu tarzda u mantiqiy fikrlashni tizimli ravishda rivojlantiradi. Yana bir mezon — amaliy yechim ko‘nikmalari. O‘quvchi o‘rgangan bilimlarni real hayotiy masalalarda qo‘llaydi. Masalan, do‘kondan olma-sabzini xarid qilish, sonlar bilan ishlash, o‘z vaqtini taqsimlash kabi kundalik vaziyatlarda mantiqiy fikrlashni ishlatadi. Shu tarzda o‘quvchi nafaqat nazariy bilimlarni, balki amaliy ko‘nikmalarni ham rivojlantiradi. Pedagogik amaliyotda bu mezonlarni baholash uchun turli usullar qo‘llanadi. Eng keng tarqalgan usullardan biri — testlar va yozma topshiriqlar. Test topshiriqlari o‘quvchining masalalarni yechish qobiliyatini, umumlashtirish va farqlash ko‘nikmalarini aniqlashga yordam beradi. Yozma topshiriqlar esa tafakkur jarayonini chuqurroq baholash imkonini beradi.Bundan tashqari, og‘zaki yechimlar orqali o‘quvchilarning tafakkurini va izchil fikrlashini baholash mumkin. Masalan, o‘quvchidan masalani og‘zaki tarzda yechib berish so‘raladi va u jarayonni tushuntiradi. Shu tarzda o‘qituvchi o‘quvchining qaysi qadamlarni tushunganini, qaysi qadamlarni esa noto‘g‘ri bajarganini aniqlaydi.Interaktiv mashqlar va o‘yinlar ham mantiqiy fikrlashni 13baholashda samarali hisoblanadi. Masalan, matematik jumboqlar, viktorinalar, guruh bo‘lib yechiladigan masalalar o‘quvchilarning tafakkurini rivojlantiradi va ularning ijodiy yondashuvini namoyon qiladi. Shu bilan birga, interaktiv o‘yinlar o‘quvchilarni rag‘batlantiradi va dars jarayonini qiziqarli qiladi.Baholash mezonlari o‘quvchilarni nafaqat o‘qituvchi baholashi, balki o‘z- o‘zini baholashga ham yo‘naltiradi. O‘quvchilar yechim jarayonida o‘zlarini tekshiradi, xatolarni aniqlaydi va ularni tuzatishga harakat qiladi. Bu esa ularni mustaqil va mas’uliyatli fikrlashga o‘rgatadi. Jadval: 3-sinf o‘quvchilarida mantiqiy fikrlashni baholash mezonlari va misollar Baholash mezoni Tavsif Misol va dars ishlanmasi Masalalarni yechish qobiliyati O‘quvchi masalalarni izchil va to‘g‘ri yechadi “5 ta olma bor, 3 tasi qo‘shildi. Jami nechta olma bo‘ldi?” deb masalani yechish Umumlashtirish va farqlash qobiliyati Turli masalalarni solishtiradi va xulosalar chiqaradi “10 va 15 sonlarini solishtirib, qaysi katta va farqi nechta ekanini topish” Sabab-oqibat munosabatlarini aniqlash Natija va yechim o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushunadi “Agar 2 ta qalam olinsa va 3 tasi qo‘shilsa, jami nechta bo‘ladi?” Mustaqil fikrlash va kreativ yondashuv O‘quvchi masalani turli yo‘llar bilan yechadi Masalani diagramma yordamida yechish, yoki sonlarni yozma hisoblash orqali yechish Xulosalar chiqarish Masalalarni yechish jarayonidan umumiy qoidalarni chiqaradi “Agar har safar 3 ta qo‘shilsa, jami doim ortadi” xulosasini chiqarish Amaliy yechim ko‘nikmalari O‘rgangan bilimlarni amaliy masalalarda qo‘llaydi Kundalik hayotda vaqtni taqsimlash, xarid qiladigan mahsulotlar sonini hisoblash 327) Siddiqov B., Tursinaliyeva M. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining mantiqiy fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirishda masalalarning o‘rni.” – Toshkent: Pedagogika, 2023. – B. 25–70. 8) Dehqonova X. “Matematika darslarida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining tanqidiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish.” – Toshkent: Ilm-fan, 2023. – B. 30–72. 9) Xudoynazarov E.M. “Bo‘lajak boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchilarini mantiqiy fikrlashlarini rivojlantirishning ba’zi pedagogik muammolari.” – Toshkent: Bookmany Print, 2023. – B. 14–48. 10) Sirojiddinova O., Xakimova M. “Boshlang‘ich sinf matematika darslarida mantiqiy va tanqidiy fikrlashni rivojlantirish.” – Toshkent: Pedagogika, 2022. – B. 20–65. 11) Sadriddinova Z., Dadaboyeva M. “Boshlang‘ich sinf matematika darslarida mantiqiy masalalar ustida ishlash usullari.” – Farg‘ona: Kokand universiteti nashriyoti, 2023. – B. 38–80. 12) Raximova K. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida mantiqiy fikrlashni rivojlantirish usullari.” – Toshkent: Ilm-fan, 2023. – B. 22–57. Foydalanilgan internet manbalar 1. www.ziyonet.uz 2. www.pedagog.uz 3. https://uzedu.uz 4. https://president.uz 5. https://kitob.uz 6. https://eduportal.uz 7. https://school-edu.uz 20birga, ko‘rgazmali vositalar murakkab masalalarni soddalashtiradi va qiziqarli qiladi. Interaktiv usullar Interaktiv usullar o‘quvchilarning faolligini oshiradi va dars jarayonini qiziqarli qiladi. 3-sinf matematika darslarida quyidagi interaktiv metodlardan foydalanish mumkin: Matematik o‘yinlar Misol: “Sonlarni joylashtirish o‘yini” — o‘quvchilar jadvallarda to‘g‘ri sonlarni joylashtiradi. Pedagogik maqsad: sonlar bilan ishlash va mantiqiy tafakkurini rivojlantirish. Jamoaviy ishlash (guruh ishlari) Misol: “Jami va farqni topish” masalasi — o‘quvchilar guruh bo‘lib masalani yechadi va natijani taqdim etadi. Pedagogik maqsad: o‘quvchilar bir-birining fikrini tahlil qiladi, muammolarni birgalikda yechadi. Ovozli va interaktiv javoblar Misol: O‘qituvchi masala beradi: “Agar 7 ta qalam bo‘lsa va 3 tasi qo‘shilsa, jami nechta qalam bo‘ladi?” O‘quvchilar javobni ovoz bilan bildiradi yoki raqam kartochkalari yordamida ko‘rsatadi. Pedagogik maqsad: tezkor tafakkur va e’tibor ko‘nikmalarini rivojlantirish. Smartboard va onlayn interaktiv mashqlar Misol: Raqamlar va diagrammalar bilan interaktiv dars, masalalarni ekran orqali yechish. Pedagogik maqsad: texnologiya yordamida vizual va analitik tafakkurini mustahkamlash. Misollar va topshiriqlar 25Modellar va manipulyativlar: Bloklar, kubiklar yoki qalamlar yordamida amallarni bajarish orqali o‘quvchi amaliy tafakkur qobiliyatini rivojlantiradi. Matematik o‘yinlar: Sonlarni joylashtirish, topish yoki qiyoslash o‘yinlari orqali o‘quvchi faol ishtirok qiladi va tafakkurini tezlashtiradi. Smartboard va interaktiv dasturlar: Texnologiya yordamida diagrammalar va masalalarni ekranda yechish orqali vizual va analitik fikrlash bir vaqtning o‘zida rivojlantiriladi. 4. O‘quvchilarga individual yondashuv Har bir o‘quvchining tafakkur darajasi va qobiliyati turlicha bo‘ladi. Shu sababli o‘qituvchi: Masalalarni o‘quvchilarning bilim darajasiga moslashtirishi, Murakkab masalalarni kichik bosqichlarga bo‘lishi, Qiyin topshiriqlarni qo‘shimcha ko‘rsatmalar bilan tushuntirishi, O‘quvchilarni erkin fikrlashga rag‘batlantirishi lozim. 5. Xatolarni tahlil qilish va tuzatish O‘qituvchi dars davomida o‘quvchilarning xatolarini kuzatishi va ularni ijobiy tarzda tuzatishi kerak. Masalani yechish jarayonida o‘quvchi xatoga yo‘l qo‘ysa, o‘qituvchi unga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatadi, sabablashni tushuntiradi va o‘quvchi xatoni mustaqil aniqlashga harakat qiladi. Shu orqali mantiqiy tafakkur va tahlil ko‘nikmalari mustahkamlanadi 6. Tavsiyalar jadvali Tavsiyalar Izoh va metodik ko‘rsatmalar Darsni rejalashtirish Masalalarni yosh va bilim darajasiga mos tanlash Masalalarni yechish jarayoni Yo‘l-yo‘riq berish, lekin natijani o‘quvchiga qoldirish Guruh ishlari O‘quvchilar birgalikda yechim topadi va variantlarni muhokama qiladi Og‘zaki yechimlar Tafakkur jarayonini kuzatish va baholash 27ko‘nikmalarini shakllantirish. Vazifalar: Masalalarni tahlil qilish va yechish jarayonini o‘rganish. Interaktiv va ko‘rgazmali vositalar yordamida mantiqiy fikrlashni mustahkamlash. O‘quvchilarda mustaqil va ijodiy tafakkur ko‘nikmalarini rivojlantirish. Dars turi: Yangi mavzuni o‘rganish Dars usuli: Ko‘rgazmali, interaktiv, amaliy mashqlar O‘quvchilarning faolligi: Guruh ishlari, jadvallar va diagrammalar bilan ishlash, masalalarni yechish, savollarga javob berish Darsning bosqichlari 1. Tashkiliy qism (5 daqiqa) O‘quvchilarni salomlashish va darsga tayyorlash. Oldingi dars mavzusi bo‘yicha qisqa savol-javob: Masala: “Agar 3 ta olma bor va 2 ta olma qo‘shilsa, jami nechta olma bo‘ladi?” Javob: 3 + 2 = 5 Pedagogik maqsad: Diqqatni jamlash, oldingi bilimlarni esga tushirish, mantiqiy tafakkur uchun tayyorgarlik. 2. Yangi mavzuni tushuntirish (15 daqiqa) Mavzuni tushuntirish: O‘qituvchi masalalarni yechish jarayonida mantiqiy tafakkur, sabab-oqibat va izchil fikrlash ko‘nikmalarini qanday rivojlantirishni tushuntiradi. Ko‘rgazmali usullar: Diagramma yoki rasm orqali masalani ko‘rsatish. Modellar (bloklar, kubiklar) yordamida masalalarni yechish. 9o‘quvchilarga faqat amallarni bajarishni emas, balki ularni tahlil qilishni, sabab- oqibat munosabatlarini aniqlashni va turli yechimlarni solishtirishni o‘rgatadi. Bu esa o‘quvchilarning mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini oshiradi va ularni o‘z bilimlarini mustahkamlashga rag‘batlantiradi. Matematika fanida mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning yana bir pedagogik ahamiyati — bu o‘quvchilarning bilimlarni tizimli ravishda qabul qilishiga yordam berishdir. Masalan, masalani yechishda o‘quvchi bir nechta variantlarni tahlil qiladi, natijalarni solishtiradi va eng to‘g‘ri yechimni tanlaydi. Shu tariqa, mantiqiy fikrlash bolalarga nafaqat to‘g‘ri yechim topish, balki o‘z xatolarini aniqlash va ularni tuzatish imkonini beradi.Pedagogik amaliyotda mantiqiy fikrlashni rivojlantirish ko‘plab metod va usullar bilan amalga oshiriladi. Masalan, masalalarni yechish strategiyalari, analogiyalarni aniqlash, tafovut va umumlashtirishni o‘rgatish, guruh ishlari va interaktiv o‘yinlar orqali mantiqiy fikrlashni shakllantirish mumkin. Shu bilan birga, o‘quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olish pedagogik jarayonning samaradorligini oshiradi.Mantiqiy fikrlashni rivojlantirish o‘quvchilarning mustaqil qaror qabul qilish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Masalan, o‘quvchi masalani yechishda bir nechta variantni ko‘rib chiqadi va eng mantiqiy yechimni tanlaydi. Bu esa ularning muammolarni tahlil qilish, natijalarni oldindan taxmin qilish va xatolardan o‘rganish qobiliyatini rivojlantiradi. Shu bilan birga, mantiqiy fikrlash o‘quvchilarda mustaqil fikrlash va ijodiy yondashuvni rivojlantiradi. Pedagogik jihatdan mantiqiy fikrlashni rivojlantirish o‘quv jarayonini yanada interaktiv va qiziqarli qiladi. Masalan, o‘qituvchi darsda masalalarni yechishda o‘quvchilarga o‘z fikrlarini bildirish, guruhda muhokama qilish va o‘z yechimlarini taqdim etish imkonini beradi. Shu tariqa, o‘quvchilar darsda faol ishtirok etadi va mantiqiy tafakkurini yanada mustahkamlaydi.Boshlang‘ich sinflarda mantiqiy fikrlashni rivojlantirish o‘quvchilarning ijtimoiy ko‘nikmalarini ham oshiradi. Guruh ishlari va muhokamalar orqali ular boshqa o‘quvchilarning fikrini tinglashni, ularni tahlil 10qilishni va o‘z yechimlarini himoya qilishni o‘rganadi. Bu esa ularning kommunikativ qobiliyatlarini rivojlantiradi va jamoadagi faoliyatga tayyorlaydi. Jadval: 3-sinf matematika darslarida mantiqiy fikrlashni rivojlantirish metodlari va ularning pedagogik ahamiyati Metod yoki usul Pedagogik maqsadi Amaliy qo‘llanilishi Masalalarni yechish O‘quvchilarda sabab-oqibat munosabatlarini tushunish va tahlil qilish ko‘nikmasini rivojlantirish Oddiy va murakkab arifmetik masalalarni yechish, masala yechish jarayonini tahlil qilish Analogiya va farqlarni aniqlash Abstrakt fikrlash va umumlashtirish qobiliyatini oshirish Turli sonlar va shakllar o‘rtasidagi o‘xshashlik va farqlarni topish, misollar solishtirish Guruh ishlari va muhokama Ijtimoiy ko‘nikmalarni shakllantirish, fikr almashish va bahslashish qobiliyatini rivojlantirish Masalalarni guruh bo‘lib yechish, yechim variantlarini taqdim etish va muhokama qilish O‘yinlar va interaktiv mashqlar Qiziqishni oshirish, faol o‘rganishni rag‘batlantirish Matematik viktorinalar, jumboqlar, mantiqiy o‘yinlar orqali bilimlarni mustahkamlash Test va topshiriqlar Bilim va tafakkur darajasini baholash, xatolardan o‘rganish Mantiqiy masalalar bo‘yicha test topshiriqlarini yechish va natijalarni tahlil qilish Vizual grafiklar va diagrammalar Tushunchalarni vizual tarzda anglash va mantiqiy bog‘liqlikni aniqlash Diagrammalar, jadval va rasm orqali sonlar va shakllar o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rsatish 24Masalalarni tanlashda o‘quvchining tafakkurini rivojlantiradigan, sabab- oqibat munosabatlarini anglashga yordam beradigan topshiriqlar berilishi muhimdir. Misol uchun, arifmetik masalalar bilan bir qatorda rasmli diagrammalar, bloklar yoki kubiklar orqali yechish talab qiladigan masalalar ham darsga kiritilishi kerak. 2. Masalalarni yechish jarayonini tashkil etish O‘qituvchi masalalarni yechish jarayonida o‘quvchilarga yo‘l-yo‘riq ko‘rsatishi, lekin natijani topish va xulosani chiqarish jarayonini o‘quvchiga qoldirishi kerak. Shu tarzda o‘quvchi mustaqil tafakkur ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Masalalarni yechish jarayonida quyidagi metodlardan foydalanish tavsiya etiladi: Guruh ishlari O‘quvchilar masalalarni guruh bo‘lib yechadi, variantlarni muhokama qiladi va birgalikda natija chiqaradi. Bu usul ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantiradi va mantiqiy fikrlashni mustahkamlaydi. Og‘zaki yechimlar Masalani yechish jarayonini og‘zaki izohlash o‘quvchining fikrini tartibga soladi, tafakkur jarayonini kuzatish va baholash imkonini beradi. Yozma ishlar Masalalarni yozma tarzda yechish orqali o‘quvchi izchil fikrlashni o‘rganadi, natijalarni tahlil qiladi va xatolarini aniqlash ko‘nikmasini rivojlantiradi. 3. Interaktiv va ko‘rgazmali usullarni qo‘llash O‘qituvchi darsda interaktiv va ko‘rgazmali usullardan faol foydalanishi kerak. Shu usullar o‘quvchilarning diqqatini oshiradi, darsni qiziqarli qiladi va mantiqiy fikrlashni rivojlantiradi. Diagramma va rasmli masalalar: Masalalarni diagramma va rasm orqali yechish o‘quvchilarga shartlarni vizual tarzda tushunishga yordam beradi. 14II Bob. 3-sinf matematika darslarida mantiqiy fikrlashni rivojlantirish metodikasi 2.1. Masalalar va topshiriqlar orqali mantiqiy fikrlashni rivojlantirish Masalalar va topshiriqlar — boshlang‘ich sinflarda mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning eng samarali vositalaridan biridir. Ayniqsa, 3-sinf o‘quvchilari uchun masalalar orqali tafakkur jarayoni nafaqat arifmetik amallarni bajarish, balki sabab-oqibat munosabatlarini anglash, umumlashtirish va tahlil qilish qobiliyatini shakllantirishga xizmat qiladi. Masalalar o‘quvchilarga fikrlashni bosqichma-bosqich rivojlantirish imkonini beradi, ularni mustaqil fikrlashga, kreativ yechimlar izlashga rag‘batlantiradi. Masalalarni tanlashda ularning murakkabligi o‘quvchining yosh xususiyatlariga mos bo‘lishi lozim. 3-sinf o‘quvchilari uchun masalalar sodda sonlar va amallar bilan bog‘liq bo‘lishi, shu bilan birga mantiqiy tafakkur talab qilishi kerak. Misol uchun, o‘quvchiga berilgan masalada biror hodisa sodir bo‘layotgani va uning natijasi qanday o‘zgarishini aniqlash talab qilinadi. Bu jarayonda o‘quvchi sabab-oqibat munosabatlarini tushunadi va tafakkurini rivojlantiradi. Masalalarni yechishda o‘quvchi avvalo shartlarni tahlil qiladi, keyin yechim yo‘lini tanlaydi va natijani chiqaradi. Shu jarayonda o‘qituvchi o‘quvchilarning izchil fikrlashini kuzatadi, qaysi qadamlarni tushunganini va qaysi qadamlarni xato qilganini aniqlaydi. Shu sababli masalalar va topshiriqlar nafaqat bilimni mustahkamlash, balki mantiqiy fikrlashni baholash vositasi sifatida ham xizmat qiladi.Masalalar va topshiriqlarni turli shakllarda berish mumkin: arifmetik masalalar, vizual masalalar, analogiyalar, qiyoslash masalalari va interaktiv o‘yinlar. Arifmetik masalalar orqali o‘quvchi sonlar bilan ishlashni o‘rganadi, sabab-oqibat munosabatlarini anglaydi va yechim jarayonini izchil bajaradi. Vizual masalalar esa o‘quvchining tasavvurini rivojlantiradi, diagramma va rasm orqali tafakkurini kengaytiradi. 11Matematika fanida mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning pedagogik ahamiyati shundaki, u o‘quvchilarda faqat bilimlarni yodlashni emas, balki ularni tizimli ravishda tahlil qilish, xulosalar chiqarish va yangi bilimlarni o‘zlashtirish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Shu sababli 3-sinf o‘quvchilarida mantiqiy fikrlashni rivojlantirish pedagogik amaliyot uchun muhim vazifa hisoblanadi. 1.3. 3-sinf o‘quvchilarida mantiqiy fikrlashni baholash mezonlari Mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning samaradorligini aniqlash pedagogik jarayonning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Boshlang‘ich sinflarda, xususan 3-sinf o‘quvchilarida, tafakkur hali shakllanish jarayonida bo‘lib, ularning mantiqiy fikrlash ko‘nikmalari asta-sekin rivojlanadi. Shu sababli, baholash mezonlarini aniq belgilash o‘quvchilarning mantiqiy tafakkurini, xulosalar chiqarish qobiliyatini va mustaqil fikrlashini aniqlashga yordam beradi.Mantiqiy fikrlashni baholash mezonlarini ishlab chiqishda birinchi navbatda o‘quvchining masalalarni yechish qobiliyati hisobga olinadi. Masalalarni yechish jarayonida o‘quvchi har bir qadamni izchil bajarishi, yechim jarayonini tushuntirishi va natijaga yetishi kerak. Masalan, o‘quvchiga berilgan arifmetik masala bo‘yicha u avvalo ma’lumotlarni ajratadi, keyin amallarni bajaradi va natijani chiqaradi. Shu tarzda o‘quvchi faqat natijaga emas, balki jarayonga ham e’tibor qaratadi. Baholashning ikkinchi mezoni — umumlashtirish va farqlash qobiliyati. Bu o‘quvchining turli masalalarni solishtirish, ularning o‘xshashlik va farqlarini aniqlash, shuningdek, xulosalar chiqarish qobiliyatini baholashga xizmat qiladi. Masalan, o‘quvchidan ikki turli masalani yechish so‘raladi va ular orasidagi o‘xshashlik va farqni topish talab etiladi. Shu jarayonda o‘quvchi analitik fikrlashni rivojlantiradi va umumiy qoidalarni aniqlay oladi. Uchinchi mezon — sabab-oqibat munosabatlarini aniqlash qobiliyati. O‘quvchi masalani yechishda natija va yechim jarayoni o‘rtasidagi bog‘liqlikni anglaydi. Masalan, agar masalada “Agar 3 ta olma bo‘lsa va 2 tasi qo‘shilsa, 192.2. O‘quv jarayonida interaktiv va ko‘rgazmali usullarni qo‘llash Bugungi ta’lim jarayonida o‘quvchilarning mantiqiy fikrlashini rivojlantirish uchun interaktiv va ko‘rgazmali usullar alohida ahamiyatga ega. Boshlang‘ich sinflarda, xususan 3-sinf o‘quvchilari uchun, mavzularni faol va vizual tarzda tushuntirish ularning fikrlash jarayonini tezlashtiradi va mustahkamlaydi. Ko‘rgazmali vositalar va interaktiv metodlar o‘quvchilarda qiziqish uyg‘otadi, mavzuni osonroq tushunishga yordam beradi va mantiqiy tafakkurini mustahkamlaydi. Ko‘rgazmali usullar Ko‘rgazmali usullar o‘quvchilarga mavzuni vizual tarzda tasavvur qilish imkonini beradi. Masalan: Diagrammalar va grafiklar: Masalalarni rasm orqali yechish o‘quvchining abstrakt fikrlashini rivojlantiradi. Misol: “Quyidagi diagrammada 3 ta qizil olma va 5 ta yashil olma tasvirlangan. Jami nechta olma bor?” Yechim: 3 + 5 = 8 Modellar va manipulyativlar: O‘quvchilar sonlar va amallarni real ob’ektlar yordamida bajaradi. Misol: 12 ta blokni 3 qatorga teng taqsimlash. O‘quvchi har bir qatorda nechta blok borligini aniqlaydi. Yechim: 12 ÷ 3 = 4 Rasmli masalalar: O‘quvchi rasm orqali masalani yechadi, shartlarni vizual tarzda tushunadi. Misol: “Rasmda 2 ta to‘p bor. Har bir to‘p ustida 4 ta kichik to‘p tasvirlangan. Jami nechta kichik to‘p bor?” Yechim: 2 × 4 = 8 Ko‘rgazmali usullar yordamida o‘quvchi mantiqiy fikrlash jarayonini ko‘z bilan kuzatadi, natijalarni tasavvur qiladi va izchil yechim topadi. Shu bilan 29Pedagogik izoh: Guruh ishlari o‘quvchilarda muammolarni birgalikda yechish, xulosalar chiqarish va tafakkur ko‘nikmalarini mustahkamlash imkonini beradi 4. Mustaqil ish (10 daqiqa) O‘quvchilarga yangi masalalar beriladi: “5 ta bola bor. Har biri 4 ta qalam oladi. Jami nechta qalam?” → 5 × 4 = 20 “Rasmda 3 ta daraxt bor, har birida 6 ta qush bor. Jami nechta qush?” → 3 × 6 = 18 O‘quvchilar masalalarni alohida yechadi va javobni taqdim qiladi. Pedagogik maqsad: Mustaqil yechim orqali o‘quvchining tafakkur va izchil yechim ko‘nikmalarini rivojlantirish. 5. Yakuniy qism (5 daqiqa) Darsni xulosa qilish: o‘quvchilar o‘z javoblarini aytadi, o‘qituvchi yechimlarni tahlil qiladi. Savol-javob orqali bilimlarni mustahkamlash: “Bugungi darsda qanday masalalarni yechdik?” “Qaysi masalalarni yechish qiyin bo‘ldi va nima sababdan?” Pedagogik tavsiya: O‘quvchilarga ijobiy rag‘bat berish, xatolarni tuzatishga yordam berish va mustaqil fikrlashni rag‘batlantirish. 7elementlaridir. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bu ko‘nikmalarni har bir darsda masalalar, topshiriqlar va o‘yinlar orqali egallaydi. Mantiqiy fikrlashning psixologik asoslari ham katta ahamiyatga ega. Psixologik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, mantiqiy fikrlash yosh bolalarda faqat bilim bilan bog‘liq bo‘lib qolmay, balki ularning ijtimoiy, emosional va motivatsion rivojlanishiga ham ta’sir qiladi. Masalan, mantiqiy masalalarni yechishda muvaffaqiyatga erishgan o‘quvchi o‘ziga bo‘lgan ishonchni oshiradi va yangi bilimlarni o‘rganishga tayyor bo‘ladi.Boshlang‘ich sinflarda mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning yana bir xususiyati — bu faol va amaliy yondashuvni talab qilishi. O‘quvchilar darsda faqat o‘qituvchining tushuntirishini tinglamasdan, o‘zlari masalalarni yechishga, gipotezalar tuzishga va ularni tekshirishga harakat qilishadi. Shu tariqa, mantiqiy fikrlashning shakllanishi o‘quvchilarning mustaqil faoliyatini rag‘batlantiradi va ular orasida mas’uliyatli yondashuvni rivojlantiradi. 3 Mantiqiy fikrlashning nazariy jihatdan aniqligi va xususiyatlari o‘qituvchilar uchun dars jarayonini samarali tashkil etishda asos bo‘ladi. O‘qituvchi mantiqiy fikrlashni rivojlantirish uchun topshiriqlarni tanlaydi, dars faoliyatini rejalashtiradi va o‘quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga oladi. Shu sababli 3-sinf o‘quvchilarida mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning nazariy asoslarini bilish metodik jihatdan dolzarb hisoblanadi. Mantiqiy fikrlashni rivojlantirish jarayonida o‘quvchilarga masalalarni yechishning turli strategiyalari o‘rgatiladi. Masalan, ketma-ketlik, teskari fikrlash, analogiya va farqlarni aniqlash kabi strategiyalar bolalarda mantiqiy tafakkur va abstrakt fikrlash qobiliyatini oshiradi. Shu bilan birga, bunday strategiyalar o‘quvchilarda mustaqil qaror qabul qilish va xatolardan o‘rganish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.Mantiqiy fikrlash tushunchasi nafaqat matematika bilan, balki boshqa fanlar bilan ham chambarchas bog‘liq. Masalan, o‘quvchi 3 Sirojiddinova O., Xakimova M. “Boshlang‘ich sinf matematika darslarida o‘quvchilarning mantiqiy va tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish.” – Toshkent: Pedagogika, 2022. – B. 23–67. 31Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati Prezident farmonlari va qarorlari ro‘yxati 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019-yil 29- apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi to‘g‘risida”gi PF–5712-sonli Farmoni. 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020-yil 6- noyabrdagi “Xalq ta’limi tizimini yanada takomillashtirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ–4884-sonli Qarori. 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2022-yil 11- maydagi “Xalq ta’limi tizimida o‘quv-tarbiya jarayonlarini sifat jihatidan yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–220-sonli Qarori. Ilmiy adabiyotlar 1) Xudoynazarov E.M., Xudayberganov G‘.Q. “Boshlang‘ich sinf matematika darslarida mantiqiy fikrlashni rivojlantirish.” – Toshkent: Bookmany Print, 2023. – B. 12–45. 2) Sirojiddinova O., Xakimova M. “Boshlang‘ich sinf matematika darslarida o‘quvchilarning mantiqiy va tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish.” – Toshkent: Pedagogika, 2022. – B. 23–67. 3) Sadriddinova Z., Dadaboyeva M. “Boshlang‘ich sinf matematika darslarida mantiqiy masalalar ustida ishlash usullari.” – Farg‘ona: Kokand universiteti nashriyoti, 2023. – B. 34–78. 4) Raximova K. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida mantiqiy fikrlashni rivojlantirish usullari.” – Toshkent: Ilm-fan, 2023. – B. 15–50. 5) Ochilova L.T. “Boshlang‘ich sinf matematika darslarida mantiqiy fikrlashni rivojlantirish usullari.” – Samarqand: Sharq, 2024. – B. 40–89. 6) Abdulboriyeva M.A. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida mantiqiy fikrlashni rivojlantirish.” – Toshkent: Fan va ta’lim, 2023. – B. 18–65. 23usul o‘quvchilarda tezkor tafakkur va sonlar bilan ishlash qobiliyatini rivojlantiradi. Guruh ishlari Masala: “7 ta bola bor. Har biri 2 ta shokolad oladi. Jami nechta shokolad kerak?” Guruh bo‘lib yechim topish orqali o‘quvchilar bir-birining fikrini tahlil qiladi, natijalarni muhokama qiladi va mantiqiy fikrlashni rivojlantiradi (7 × 2 = 14). Ovozli va interaktiv javoblar Masala: “Agar 5 ta olma bor va 3 tasi qo‘shilsa, jami nechta olma bo‘ladi?” O‘quvchilar javobni ovoz bilan bildiradi yoki raqam kartochkalari yordamida ko‘rsatadi. Bu usul tezkor fikrlash va e’tibor ko‘nikmalarini mustahkamlaydi (5 + 3 = 8). Smartboard va onlayn interaktiv mashqlar Misol: Interaktiv diagramma yordamida masalalarni yechish. O‘quvchi ekranda diagrammadagi sonlarni hisoblaydi, natijalarni belgilaydi. Shu orqali u vizual va analitik tafakkurini bir vaqtning o‘zida rivojlantiradi. 2.3. O‘qituvchilar uchun tavsiyalar va metodik ko‘rsatmalar Boshlang‘ich sinflarda, xususan 3-sinf o‘quvchilarida mantiqiy fikrlashni rivojlantirishda o‘qituvchining roli juda muhimdir. O‘qituvchi nafaqat darsni tashkil qiladi, balki o‘quvchilarning tafakkur jarayonini kuzatadi, xatolarini aniqlaydi va to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatadi. Shu bois, mantiqiy fikrlashni shakllantirish uchun o‘qituvchilarga bir qator metodik tavsiyalar berish zarur. 1. Darsni rejalashtirish va mavzuni tanlash O‘qituvchi har bir darsni rejalashtirayotganda, avvalo, o‘quvchilarning yosh xususiyatlari va bilim darajasini hisobga olishi lozim. Masalalar va topshiriqlar mavzuga mos, murakkablik darajasi bosqichma-bosqich oshadigan tarzda tanlanishi kerak. Shu bilan birga, darsda arifmetik, vizual va interaktiv masalalarning uyg‘unligi ta’minlanishi lozim. 30Xulosa Men ushbu kurs ishini tayyorlash davomida 3-sinf o‘quvchilarida matematika fanidan mantiqiy fikrlashni rivojlantirish masalasini atroflicha o‘rganib chiqdim. Darslar davomida o‘quvchilarda tafakkur va analitik qobiliyatlarni shakllantirish, masalalarni turli usullar orqali yechishga o‘rgatish muhim ekanligini aniqladim. Kurs ishida mantiqiy fikrlash tushunchasi, uning xususiyatlari, boshlang‘ich sinflarda pedagogik ahamiyati va o‘quvchilarda baholash mezonlari batafsil tahlil qilindi. Shuningdek, darslarda mantiqiy fikrlashni rivojlantirish metodikasi, masalalar va topshiriqlar, interaktiv va ko‘rgazmali usullar, o‘qituvchilar uchun metodik tavsiyalar amaliy jihatdan keltirildi.Tadqiqot davomida shuni ko‘rdimki, mantiqiy fikrlashni rivojlantirish uchun darslarni rejalashtirishda interaktiv va ko‘rgazmali usullardan faol foydalanish, guruh va individual ishlarga e’tibor berish, shuningdek, o‘quvchilarning tafakkur jarayonini kuzatish va xatolarni tuzatishga yo‘naltirish muhimdir.Kurs ishini tayyorlash jarayonida men nafaqat nazariy bilimlarni o‘rgandim, balki amaliy mashqlar, masalalar va dars ishlanmalari orqali boshlang‘ich sinflarda mantiqiy fikrlashni rivojlantirish bo‘yicha tajribamni mustahkamlash imkoniyatiga ega bo‘ldim. Shu orqali men o‘quvchilarning matematik bilimlarini mustahkamlash va tafakkur qobiliyatini rivojlantirishda samarali yondashuvlarni aniqladim. Xulosa qilib aytganda, 3-sinf o‘quvchilarida mantiqiy fikrlashni rivojlantirish nafaqat matematika fanini o‘rganish samaradorligini oshiradi, balki o‘quvchilarda analitik tafakkur, mustaqil xulosalar chiqarish va ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantiradi. Shu sababli, kurs ishida o‘rganilgan metodik tavsiyalar va amaliy ko‘rsatmalar boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari uchun foydali bo‘lishiga ishonaman. Men ushbu kurs ishini tayyorlash jarayonida mavzuning dolzarbligi, pedagogik ahamiyati va amaliy qo‘llanilishi bo‘yicha yetarlicha xulosalar chiqarishga muvaffaq bo‘ldim. 8matematika darsida masalani yechishda mantiqiy tafakkurdan foydalansa, u tabiatshunoslik, geografiya yoki kundalik hayotiy muammolarni hal qilishda ham bu ko‘nikmalarni qo‘llashi mumkin. Shu sababli mantiqiy fikrlashni rivojlantirish nafaqat matematik bilimlarni mustahkamlash, balki o‘quvchilarning umumiy tafakkur darajasini oshirishga xizmat qiladi. 1.2. Boshlang‘ich sinflarda matematika fanida mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning pedagogik ahamiyati Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida mantiqiy fikrlashni rivojlantirish pedagogik jarayonning eng muhim vazifalaridan biridir. Mantiqiy fikrlash — bu o‘quvchilarning tafakkur qobiliyatini shakllantiradigan va ularni mustaqil fikrlashga, muammolarni tizimli tahlil qilishga o‘rgatuvchi asosiy vosita hisoblanadi. 3-sinf o‘quvchilari ayniqsa bu davrda abstrakt fikrlashni o‘rganishni boshlaydi, shuning uchun ularning mantiqiy tafakkurini rivojlantirish pedagogik nuqtai nazardan juda dolzarbdir. Matematika darslari mantiqiy fikrlashni rivojlantirishda asosiy vosita sifatida xizmat qiladi. Chunki matematika fanida masalalarni yechish jarayoni o‘quvchilarga sabab-oqibat munosabatlarini aniqlash, faktlarni tahlil qilish va natijalar chiqarish imkonini beradi. Shu bilan birga, mantiqiy fikrlashni shakllantirish o‘quvchilarning ijodiy tafakkurini mustahkamlashga, ularni yangi bilimlarni mustaqil o‘rganishga tayyorlashga xizmat qiladi. Pedagogik amaliyotda mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning ahamiyati bir necha jihatdan namoyon bo‘ladi. Birinchi navbatda, u o‘quvchilarning matematik ko‘nikmalarini chuqurlashtirishga yordam beradi. Masalan, arifmetik amallarni bajarish, sonlar ketma-ketligini aniqlash, geometrik shakllarni tahlil qilish va masalalarni yechishda mantiqiy tafakkur asosiy rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, mantiqiy fikrlash o‘quvchilarda xulosalar chiqarish, umumlashtirish va farqlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Boshlang‘ich sinflarda mantiqiy fikrlashni rivojlantirish pedagogik jihatdan o‘quv jarayonini yanada samarali qilish imkonini beradi. O‘qituvchi darsda 15Analogiyalar va qiyoslash masalalari o‘quvchilarga umumlashtirish va farqlash ko‘nikmalarini shakllantirishga yordam beradi. Masalan, “Agar 4 ta qalam 2 ta qutida bo‘lsa, 6 ta qalam necha qutida bo‘ladi?” kabi masalalar orqali o‘quvchi o‘xshashlik va farqni tushunadi. Shu bilan birga, interaktiv o‘yinlar va topshiriqlar o‘quvchilarni rag‘batlantiradi va dars jarayonini qiziqarli qiladi. Pedagogik amaliyotda masalalarni yechish jarayonida o‘qituvchi turli metodlardan foydalanadi: guruh ishlari, og‘zaki yechimlar, yozma ishlar va interaktiv mashqlar. Guruh ishlari o‘quvchilarni bir-biri bilan fikr almashishga, muammolarni birgalikda yechishga rag‘batlantiradi. Shu tarzda o‘quvchilar ijtimoiy ko‘nikmalarini ham rivojlantiradi. Quyidagi jadval 3-sinf matematika darslarida masalalar va topshiriqlar orqali mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning asosiy metodlari va ularning pedagogik ahamiyatini ko‘rsatadi: Jadval: Masalalar va topshiriqlar orqali mantiqiy fikrlashni rivojlantirish metodlari Metod yoki topshiriq turi Pedagogik maqsadi Amaliy qo‘llanilishi Arifmetik masalalar Sabab-oqibat munosabatlarini tushunish, masalalarni izchil yechish 5+3, 12-4 kabi arifmetik masalalarni yechish, qadamlarni tushuntirish Vizual masalalar Tasavvur va abstrakt fikrlashni rivojlantirish Diagramma, jadval va rasm orqali masalalarni yechish Analogiya va qiyoslash Umumlashtirish va farqlash qobiliyatini shakllantirish Masalalarni solishtirish va o‘xshashlik/farqni aniqlash Guruh ishlari Ijtimoiy ko‘nikmalar va muammolarni birgalikda yechish Masalalarni guruh bo‘lib yechish, yechim variantlarini muhokama qilish Interaktiv Faol o‘rganish va Matematik jumboqlar, 22rivojlantirish yechish Ko‘rgazmali usullar Ko‘rgazmali usullar — mavzuni vizual tarzda tushuntirishning samarali vositasidir. O‘quvchi rasm, diagramma yoki model orqali masalani ko‘rib, shartlarni aniq tushunadi. Masalan, o‘qituvchi “3 ta qizil va 5 ta yashil olma bor. Jami nechta olma?” degan masalani diagramma orqali ko‘rsatadi. Bu o‘quvchiga nafaqat yechim topishni, balki vizual tafakkurini rivojlantirishni ham o‘rgatadi. Ko‘rgazmali usullarning yana bir turi — modellar va manipulyativlar. Misol uchun, 12 ta blokni 3 qatorga teng taqsimlash topshirig‘i o‘quvchiga bo‘lish amalini real ob’ektlar yordamida bajarishga imkon beradi. Shu tarzda o‘quvchi abstrakt amallarni amaliy faoliyat orqali o‘rganadi. Rasmli masalalar ham ko‘rgazmali usullarga kiradi. Masalan: “Rasmda 2 ta to‘p bor, har bir to‘p ustida 4 ta kichik to‘p tasvirlangan. Jami nechta kichik to‘p bor?” Ushbu masalani yechish jarayonida o‘quvchi rasm orqali har bir qadamni ko‘rib, ko‘paytirish amalini bajaradi va natijani chiqaradi (2 × 4 = 8). Ko‘rgazmali usullar o‘quvchining tafakkur jarayonini kuzatishga, xatolarini aniqlashga va natijani to‘g‘ri chiqarishga yordam beradi. Shu bilan birga, bunday usullar darsni qiziqarli va esda qolarli qiladi, o‘quvchilar mavzuga faol jalb qilinadi. Interaktiv usullar Interaktiv usullar o‘quvchilarning faolligini oshiradi va darsni qiziqarli qiladi. 3-sinf matematika darslarida quyidagi interaktiv metodlardan foydalanish mumkin: Matematik o‘yinlar Masalalar o‘quvchi uchun o‘yin shaklida beriladi. Masalan: “Sonlarni joylashtirish o‘yini” — o‘quvchilar jadvallarda to‘g‘ri sonlarni joylashtiradi. Bu 6I Bob. 3-sinf o‘quvchilarida mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning nazariy asoslari 1.1. Mantiqiy fikrlash tushunchasi va xususiyatlari Mantiqiy fikrlash — bu inson tafakkurining eng muhim shakllaridan biri bo‘lib, u orqali o‘quvchi turli hodisalar, predmetlar va ularning o‘zaro bog‘liqliklarini tahlil qiladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida mantiqiy fikrlashning shakllanishi ayniqsa muhim, chunki bu yoshda bolaning tafakkuri hali rivojlanishning dastlabki bosqichlarida bo‘ladi va u yangi bilimlarni tizimli ravishda qabul qilishga tayyor bo‘ladi. Mantiqiy fikrlash yordamida o‘quvchi nafaqat matematik masalalarni yechadi, balki kundalik hayotiy vaziyatlarda ham to‘g‘ri qaror qabul qilish qobiliyatini shakllantiradi. 2 Mantiqiy fikrlashning asosiy xususiyatlaridan biri uning sabab-oqibat munosabatlarini tushunishga qaratilganligi hisoblanadi. O‘quvchi biror masala yoki topshiriqni yechishda har bir qadamni tahlil qiladi, natijalarni oldindan taxmin qiladi va xatolarga yo‘l qo‘ymaslikka harakat qiladi. Shu sababli 3-sinf o‘quvchilarida mantiqiy tafakkur rivojlanishi ularning analitik qobiliyatlarini oshirishda asosiy vosita hisoblanadi. Mantiqiy fikrlashning yana bir muhim xususiyati — u abstrakt fikrlashga tayyorgarlik beradi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari oddiy predmetlar va sonlar bilan ishlashni boshlaydi, keyinchalik ular matematik tasavvurlarni yaratish, analogiya va farqlarni aniqlash orqali murakkab masalalarni yechishga o‘rganadi. Shu tariqa, mantiqiy fikrlash o‘quvchilarga nafaqat faktlarni yodlashni, balki ularni tizimli tarzda tahlil qilishni o‘rgatadi.Shuningdek, mantiqiy fikrlash tarkibida turli ko‘nikmalar mavjud bo‘lib, ular o‘quvchilarning tafakkurini yanada mustahkamlashga yordam beradi. Masalan, solishtirish, taqqoslash, umumlashtirish, tahlil qilish va xulosalar chiqarish ko‘nikmalari bolada mantiqiy fikrlashni shakllantirishning muhim 2 Xudoynazarov E.M., Xudayberganov G‘.Q. “Boshlang‘ich sinf matematika darslarida mantiqiy fikrlashni rivojlantirish.” – Toshkent: Bookmany Print, 2023. – B. 12–45. 26 imkonini beradi Yozma ishlar Izchil fikrlash va xatolarni aniqlash ko‘nikmasini rivojlantiradi Interaktiv va ko‘rgazmali usullar Darsni qiziqarli qilish, vizual va analitik tafakkurini rivojlantirish Individual yondashuv Har bir o‘quvchining qobiliyatini hisobga olish Xatolarni tahlil qilish Xatolarni ijobiy tarzda tuzatish va mustaqil fikrlashni rag‘batlantirish O‘qituvchilar uchun metodik tavsiyalar va ko‘rsatmalar mantiqiy fikrlashni rivojlantirishda asosiy yo‘nalishlarni belgilaydi. Shu tavsiyalar asosida darslar rejalashtirilsa, o‘quvchilar nafaqat matematik bilimlarni mustahkamlaydi, balki analitik tafakkur, sabab-oqibat munosabatlarini tushunish va mustaqil xulosalar chiqarish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Dars ishlanma Fan: Matematika Sinf: 3-sinf Mavzu: Masalalar va topshiriqlar orqali mantiqiy fikrlashni rivojlantirish Maqsad: 3-sinf o‘quvchilarida mantiqiy fikrlash, tafakkur va analitik qobiliyatlarni rivojlantirish; masalalarni turli usullar bilan yechish

3-sinflarda matematika fanidan mantiqiy fikrlashni rivojlantirish

Купить