Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	755.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	20 Февраль 2025
Расширение	docx
Категория	Педагогика

4 - sinf “Fe’llarning shaxs – son qo’shimchalari bilan tuslanishi” mavzusini o’rganish

Xulosa
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga fe’llarning shaxs-son qo‘shimchalari bilan
tuslanishini o‘rgatish ularning yozma va og‘zaki nutqini shakllantirishda muhim o‘rin
tutadi. Fe’lning shaxs va son bilan tuslanishi o‘quvchilarga nutqiy faoliyatda fikrlarini
aniq va to‘g‘ri ifodalash, grammatik jihatdan to‘g‘ri gap qurish imkonini beradi.
Tadqiqot davomida fe’l va uning turlari, shuningdek, fe’l tuslanishining o‘ziga
xos xususiyatlari haqida batafsil tushuncha berildi. Fe’l shaxs-son qo‘shimchalari
orqali kimga tegishli ekanligi va nechta shaxsni anglatuvchi darajada ekanligi
aniqlanadi. Ushbu bilimlar o‘quvchilarning tilni o‘zlashtirish darajasini oshirishda
asosiy vositalardan biri hisoblanadi.
Shuningdek, boshlang‘ich sinflarda fe’l tuslanishini o‘rgatish metodikasi va
samarali dars ishlanmalari ishlab chiqildi. O‘quvchilar mavzuni osonroq o‘zlashtirishi
33

Foydalanilgan adabiyotlar va manbalar
1. Yo‘ldoshev N., Mahmudov N. "O‘zbek tilining nazariy asoslari" –
Toshkent, Fan nashriyoti, 2015.
2. G‘ulomov N., Jo‘raev B. "O‘zbek tili grammatikasi" – Toshkent,
O‘qituvchi, 2018.
3. Bobojonov U., To‘rayev M. "Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun
o‘zbek tili darsligi" – Toshkent, 2021.
Ta’lim metodikasi bo‘yicha manbalar
4. Rahimov A. "Boshlang‘ich ta’lim metodikasi" – Toshkent, O‘qituvchi,
2017.
5. To‘xtasinov A. "Nutq o‘stirish va yozma nutqni rivojlantirish
metodikasi" – Toshkent, 2019.
35

Kurs ishining dolzarbligi: Fe’l tilning asosiy qismlaridan biri bo‘lib, uning
shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanishini to‘g‘ri o‘zlashtirish o‘quvchilarning til
savodxonligini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Boshlang‘ich sinflarda grammatik
tushunchalarni to‘g‘ri o‘rgatish kelajakda o‘quvchilarning yozma va og‘zaki nutqini
aniq va ravon ifodalashiga asos bo‘ladi. Shuningdek, fe’llarning shaxs-son
qo‘shimchalari bilan tuslanishini o‘rganish o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash
qobiliyatini rivojlantirishga ham xizmat qiladi.
Kurs ishining vazifalari:
1. 4-sinf darsliklari va o‘quv dasturlariga asoslanib, fe’llarning shaxs-son
qo‘shimchalari bilan tuslanishini o‘rganish.
2. Fe’l tuslanishiga oid grammatik qoidalarni tizimli ravishda tushuntirish.
3. O‘quvchilarning fe’l tuslanishiga oid bilim va ko‘nikmalarini amaliy
mashg‘ulotlar orqali mustahkamlash.
4. Dars jarayonida foydalanish mumkin bo‘lgan interaktiv metodlarni
ishlab chiqish va ularni amaliyotda qo‘llash.
5

5. Siz kitob yoz asiz**.**
6. Ular suhbatlash adi**.**
Yuqoridagi misollardan ko‘rinib turibdiki, fe’l har bir shaxs-son formasiga
ko‘ra o‘zgaradi va shaxs-son qo‘shimchalari fe’lni kim bajarayotganligini bildiradi.
Fe’l tuslanishini o‘rgatishda foydalanish mumkin bo‘lgan mashqlar
4-sinf o‘quvchilari uchun fe’lning shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanishini
tushuntirish uchun quyidagi mashqlarni bajartirish mumkin:
1. Bo‘sh joyni to‘ldirish mashqi
o (Men) kitob o‘q___ .
o (Sen) futbol o‘yn___ .
o (U) uyga ket___ .
o (Biz) dars tayyorl___ .
o (Siz) xat yoz___ .
o (Ular) bog‘da ishl___ .
(Javoblar: o‘qi man , o‘yna san , ket adi , tayyorl aymiz , yoz asiz , ishl aydi .)
2. Jadval asosida fe’l tuslash mashqi
O‘quvchilar quyidagi jadval asosida fe’llarni shaxs va songa mos ravishda tuslaydilar:
Fe’l 1-shaxs
birlik 2-shaxs
birlik 3-shaxs
birlik 1-shaxs
ko‘plik 2-shaxs
ko‘plik 3-shaxs
ko‘plik
O‘qimoq O‘qiyman O‘qiysan O‘qiydi O‘qiymiz O‘qiylar O‘qiydilar
9

Yozmoq Yozaman Yozasan Yozadi Yozamiz Yozasiz Yozadilar
Gapirmo
q Gapiraman Gapirasan Gapiradi Gapiramiz Gapirasiz Gapiradilar
3. So‘z o‘yinlari
o O‘quvchilar fe’l bilan gaplar tuzib, bir-birlariga savollar beradilar.
o Qog‘ozga yozilgan fe’llarni to‘g‘ri tuslash topshirig‘i beriladi.
o "Kim chaqqon?" o‘yini o‘tkazilib, o‘quvchilar fe’llarni tez va to‘g‘ri
tuslaydilar.
Metodik tavsiyalar
4-sinf o‘quvchilari uchun fe’l tuslanishini o‘rganish jarayonini samarali tashkil
etish uchun quyidagi metodlardan foydalanish mumkin:
1. Taqqoslash metodi
O‘quvchilar fe’l tuslanishini boshqa so‘z turkumlarining o‘zgarishi bilan
taqqoslab o‘rganadilar. Masalan, fe’l va otlarning o‘zgarish qoidalari solishtiriladi.
2. Interfaol metodlar
 "Aqliy hujum" – o‘quvchilar fe’lning shaxs-son qo‘shimchalari
bo‘yicha savollarga javob beradilar.
 "Qopqon" o‘yini – noto‘g‘ri tuslangan fe’llarni aniqlash va tuzatish
mashqlari bajariladi.
3. Amaliy mashg‘ulotlar
 O‘quvchilar fe’llarni shaxs va son bo‘yicha tahlil qiladilar.
 Gap tuzish va tahlil qilish ishlari olib boriladi.
10

 O‘quvchilar ushbu jadval asosida mustaqil ravishda boshqa fe’llarni
tuslab ko‘rishlari mumkin.
2. Interfaol metodlardan foydalanish
 O‘quvchilarning darsga qiziqishini oshirish uchun "Savol-javob", "Kim
tezroq?" , "Fe’lni to‘g‘ri tusla" kabi o‘yin metodlaridan foydalanish lozim.
 Juftlikda ishlash – har bir juftlikga bir fe’l beriladi, ular uni turli
shaxslarda tuslaydi va bir-birlarini tekshirishadi.
 Guruhli ish – o‘quvchilar 3-4 kishilik guruhlarga bo‘linadi va berilgan
fe’llarni turli shaxslarga moslab tuslaydi, keyin natijalar taqdimot shaklida muhokama
qilinadi.
3. Amaliy mashg‘ulotlar
Dars davomida fe’l tuslanishini mustahkamlash uchun quyidagi amaliy mashqlarni
bajarish tavsiya etiladi:
✅ Bo‘sh joylarni to‘ldirish
 Men kitob ... (o‘qimoq).
 Sen maktabga ... (bor).
 U uy vazifasini ... (bajarmoq).
✅ Fe’l tuslashga oid yozma mashqlar
 Berilgan fe’llarni shaxs-son qo‘shimchalari bilan to‘ldirish.
 Gaplar ichidan fe’llarni topish va ularni tuslash.
✅ Didaktik o‘yinlar
31

Fe’l Tuslanishini O‘rganishda Ta’lim Metodlari.
Fe’lning shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanishini o‘rgatishda turli ta’lim
metodlaridan foydalanish mumkin. To‘g‘ri metodlarni tanlash o‘quvchilarning
mavzuni tez va samarali o‘zlashtirishiga yordam beradi. Ushbu bo‘limda fe’l
tuslanishini o‘rgatishda qo‘llaniladigan asosiy metodlar va ularning o‘ziga xos
xususiyatlari yoritiladi.
1. Izohlash (Tushuntirish) Metodi.
Bu metod eng keng tarqalgan bo‘lib, o‘qituvchi fe’lning shaxs-son
qo‘shimchalari bilan tuslanishi qoidalarini izohlab, misollar orqali tushuntiradi.
Qo‘llash usuli:
 O‘qituvchi fe’l tushunchasi, shaxs-son qo‘shimchalari va ularning
gapdagi o‘rni haqida ma’lumot beradi.
 O‘quvchilar misollarni kuzatib, qoidani tushunishadi va yodda
saqlashadi .
Misol:
Men yozaman – birinchi shaxs, birlik
Sen yozasan – ikkinchi shaxs, birlik
Biz yozamiz – birinchi shaxs, ko‘plik
Afzalliklari:
✅ O‘quvchilarga aniq tushuncha beradi
✅ Oddiy va tushunarli yondashuv
✅ O‘quvchilar misollar orqali qoidalarni eslab qolishadi
23

Dars bosqichlari Faoliyat turlari
1. Tashkiliy qism (5
daqiqa) Salomlashish, davomadni aniqlash, darsga
tayyorgarlik. O‘quvchilarning diqqatini darsga jalb
qilish.
2. O‘tgan mavzuni
mustahkamlash (10
daqiqa) Oldingi dars mavzusi yuzasidan savol-javob.
O‘quvchilardan fe’lning umumiy xususiyatlari
haqida so‘rash.
3. Yangi mavzu bayoni (15
daqiqa) Fe’lning shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanishi
bo‘yicha tushuntirish. Jadvallar va misollar orqali
tushuntirish.
4. Amaliy mashg‘ulotlar
(15 daqiqa) O‘quvchilar bilan fe’llarni tuslashga oid mashqlar
bajarish, guruhli ish va didaktik o‘yinlar.
5. Mustahkamlash (10
daqiqa) O‘quvchilarga mustaqil topshiriqlar berish va
natijalarni tahlil qilish.
6. Dars yakuni (5 daqiqa) Xulosa chiqarish, baholash, uyga vazifa berish.
29

 Mayl: Fe’llar xohish, buyruq, zarurat kabi mayllarni bildirishi mumkin.
Masalan: yozay (xohish), yozing (buyruq).
 Nisbat: Fe’llar nisbat shakllarida kelishi mumkin.
Masalan: yozgan (nisbat shakli).
1.2. Fe’llarning shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanishi.
Fe’l shaxs-son qo‘shimchalarining shakllari:
Fe’llar shaxs va son bo‘yicha quyidagi qo‘shimchalar orqali tuslanadi:
 1-shaxs: -man , -miz (Masalan: yozaman , yozamiz ).
 2-shaxs: -san , -siz (Masalan: yozasan , yozasiz ).
 3-shaxs: -di , -lar (Masalan: yozadi , yozishadi ).
1-, 2-, 3-shaxs birlik va ko‘plikdagi tuslanish qoidalari:
 1-shaxs birlik: -man (Masalan: yozaman ).
 1-shaxs ko‘plik: -miz (Masalan: yozamiz ).
 2-shaxs birlik: -san (Masalan: yozasan ).
 2-shaxs ko‘plik: -siz (Masalan: yozasiz ).
 3-shaxs birlik: -di (Masalan: yozadi ).
 3-shaxs ko‘plik: -lar (Masalan: yozishadi ).
Fe’l – mustaqil so‘z turkumlaridan biri bo‘lib, harakatni, holatni yoki jarayonni
ifodalaydi. Fe’l zamon, mayl, nisbat, shaxs va son bo‘yicha tuslanadi hamda gap
tarkibida kesim vazifasini bajaradi.
12

 Shakliy o‘zgarishi – fe’lning zamon, shaxs, son va nisbatga ko‘ra
o‘zgarishi mumkin.
 Sintaktik vazifasi – fe’l gapda odatda kesim vazifasida keladi.
 Semantik xususiyatlari – fe’llar harakat yoki holatni bildiradi.
 Qo‘shimchalari – shaxs-son qo‘shimchalari fe’lning subyekt bilan
bog‘liqligini ifodalaydi.
Fe’l tuslanishi bo‘yicha qo‘shimcha jadval
Fe’l shaxs va songa ko‘ra tuslanadi, quyidagi jadval fe’lning barcha shaxslar
bo‘yicha tuslanishini ko‘rsatadi:
Shaxs Birlikda
tuslanishi Ko‘plikda tuslanishi
1-shaxs Men yoz aman Biz yoz amiz
2-shaxs Sen yoz asan Siz yoz asiz
3-shaxs U yoz adi Ular yoz adilar
Fe’lning tuslanishi va uning gap tarkibida ishlatilishi
Fe’lni tushunish uchun uning gap tarkibidagi ishlatilish xususiyatlarini ham
ko‘rib chiqish kerak. Quyidagi misollar fe’lning qanday tuslanishini va shaxs-son
qo‘shimchalari bilan qanday o‘zgarishini tushuntirib beradi:
Misollar:
1. Men kitob o‘qi man**.**
2. Sen ertalab yugur asan**.**
3. U maktabga bor adi**.**
4. Biz dars qilish imiz** kerak.**
8

3. 2-shaxs birlik: Fe’lning asosiy shakliga -san qo‘shimchasi qo‘shiladi.
Masalan: yozasan , o‘qiysan .
4. 2-shaxs ko‘plik: Fe’lning asosiy shakliga -siz qo‘shimchasi qo‘shiladi.
Masalan: yozasiz , o‘qiysiz .
5. 3-shaxs birlik: Fe’lning asosiy shakliga -di qo‘shimchasi qo‘shiladi.
Masalan: yozadi , o‘qiydi .
6. 3-shaxs ko‘plik: Fe’lning asosiy shakliga -lar qo‘shimchasi qo‘shiladi.
Masalan: yozishadi , o‘qiydilar .
Fe’l va uning lingvistik xususiyatlari
Fe’l o‘zbek tilining eng muhim so‘z turkumlaridan biri bo‘lib, quyidagi
grammatik xususiyatlarga ega:
7

Bu usulda o‘qituvchi fe’lning tuslanish qoidalarini tushuntiradi va misollar
orqali izoh beradi.
Masalan:
 Men yozaman , Sen yozasan , U yozadi – fe’lning shaxs-son
qo‘shimchalari bilan tuslanishi.
Amaliy mashqlar usuli
O‘quvchilarga fe’l shakllarini aniqlash va ularni tuslash bo‘yicha topshiriqlar
beriladi.
Masalan:
 Berilgan fe’llarni shaxs-son bo‘yicha tuslang: kelmoq, o‘qimoq,
yozmoq .
O‘yinli metod
Dars jarayoniga o‘yin elementlari qo‘shish o‘quvchilarning qiziqishini oshiradi.
✅ “Kim tez topadi?” – fe’lni shaxs-son bo‘yicha tuslash musobaqasi;
✅ “Fe’lga qo‘shimcha qo‘sh” – o‘quvchilar berilgan fe’llarga tegishli
qo‘shimchalarni qo‘shib, gap tuzadilar.
Taqqoslash usuli
21

Fe’l tuslanishini o‘rgatishda interaktiv metodlarning ahamiyati
Interaktiv metodlar o‘quvchilarning darsga qiziqishini oshirish, ularni faol
qatnashishiga undash va bilimlarni mustahkamlashda muhim rol o‘ynaydi. Masalan,
guruhli ishlar, suhbatlar, savol-javoblar, o‘yinlar kabi usullar o‘quvchilarning
mavzuni yaxshiroq o‘zlashtirishiga yordam beradi.
Amaliy mashg‘ulotlar misollari
1. “Gapni to‘ldir” mashqi:
O‘quvchilarga fe’llarni shaxs-son qo‘shimchalari bilan to‘g‘ri tuslab, gapni to‘ldirish
topshiriladi.
Masalan: “Men har kuni kitob ___ (o‘qimoq)” .
To‘g‘ri javob: o‘qiyman .
2. “Kim tezroq?” o‘yini:
O‘quvchilarga fe’llarni shaxs-son qo‘shimchalari bilan tezda tuslashni so‘rash.
Masalan: “yozmoq” fe’lini 1-shaxs birlikda tuslang .
To‘g‘ri javob: yozaman .
Fe’llarning shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanishi o‘zbek tilining grammatik
tizimida muhim o‘rin tutadi. Bu mavzuni o‘rgatish orqali o‘quvchilarning til
savodxonligi, nutq madaniyati va grammatik bilimlari mustahkamlanishiga erishiladi.
Kurs ishida keltirilgan metodik tavsiyalar va amaliy mashg‘ulotlar boshlang‘ich sinf
o‘qituvchilari uchun qo‘llanma sifatida foydalidir.
Fe’lning zamon, mayl, nisbat shakllari:
 Zamon: Fe’llar o‘tgan zamon, hozirgi zamon va kelasi zamon
shakllarida keladi. Masalan: yozdi (o‘tgan zamon), yozmoqda (hozirgi
zamon), yozadi (kelasi zamon).
11

Mundarija:
Kirish………………………………………………………………………………….4
I-BOB: Fe’llarning shahs – son qo‘shimchalari haqida umumiy tushuncha
1.1 Fe’l va uning turlari………………………………………………………………
6
1.2. Fe’llarning shaxs-son qo‘shimchalari bilan
tuslanishi………………………..11
II-BOB: 4-sinf o‘quvchilari uchun fe’l tuslanishini o‘rganish metodikasi
2.1. Fe’l tuslanishini o‘rganishda ta’lim
metodlari………………………………..18
2.2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga fe’l tuslanishini o‘rgatish bo‘yicha dars
ishlanmalari…………………………………………………………………………27
Xulosa………………………………………………………………………………..32
Foydalanilgan adabiyotlar va saytlar………………………………………………
34
3

2. 1-shaxs ko‘plik: -miz
Masalan: yozamiz (biz yozamiz), o‘qiymiz (biz o‘qiymiz).
3. 2-shaxs birlik: -san
Masalan: yozasan (sen yozasan), o‘qiysan (sen o‘qiysan).
4. 2-shaxs ko‘plik: -siz
Masalan: yozasiz (siz yozasiz), o‘qiysiz (siz o‘qiysiz).
5. 3-shaxs birlik: -di
Masalan: yozadi (u yozadi), o‘qiydi (u o‘qiydi).
6. 3-shaxs ko‘plik: -lar
Masalan: yozishadi (ular yozishadi), o‘qiydilar (ular o‘qiydilar).
Shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanish qoidalari.
Fe’llarning shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanishi quyidagi qoidalarga
asoslanadi:
1. Fe’lning asosiy shakli: Fe’llarning shaxs-son qo‘shimchalari bilan
tuslanishi uchun avval fe’lning asosiy shaklini aniqlash kerak.
Masalan, yozmoq fe’lining asosiy shakli yoz- .
2. Shaxs-son qo‘shimchalarini qo‘shish: Fe’lning asosiy shakliga shaxs-
son qo‘shimchalari qo‘shiladi. Masalan:
o yoz- + -man = yozaman (1-shaxs birlik).
o yoz- + -miz = yozamiz (1-shaxs ko‘plik).
3. Tovush o‘zgarishlari: Ba’zi fe’llarda shaxs-son qo‘shimchalari
qo‘shilganda tovush o‘zgarishlari sodir bo‘lishi mumkin. Masalan:
15

4. O‘yinli Metodlar
O‘yin orqali o‘rganish o‘quvchilar uchun qiziqarli va esda qolarli bo‘ladi. Fe’l
tuslanishiga oid turli o‘yinlar o‘tkazilishi mumkin.
Misollar:
✅ "Kim tezroq tuslaydi?" – O‘qituvchi fe’l aytadi, o‘quvchilar uni tezda shaxs-son
qo‘shimchalariga moslashtirib aytishadi.
✅ "So‘zdan gap tuz" – O‘quvchilar berilgan fe’llardan foydalanib gap tuzadilar.
✅ "Fe’l top va tusla" – Matndan fe’l topish va uni tuslash topshirig‘i beriladi.
Afzalliklari:
✅ O‘quvchilarning qiziqishini oshiradi
26

Kamchiliklari:
❌ O‘quvchilar faqat qoidalarni yodlashga e’tibor qaratib, amaliy mashqlarga kamroq
ahamiyat berishlari mumkin.
2. Amaliy Mashqlar Metodi
Bu metod o‘quvchilarning fe’l tuslanishi bo‘yicha mustaqil ishlashini
ta’minlaydi.
Qo‘llash usuli:
 O‘quvchilarga fe’lni shaxs va son bo‘yicha tuslashga oid turli
topshiriqlar beriladi.
 Mashqlar yakunida o‘qituvchi natijalarni muhokama qiladi.
Misollar:
✅ Berilgan fe’llarni shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslang:
 o‘qimoq , yozmoq , gapirmoq .
✅ Bo‘sh joylarni to‘ldiring:
 Men ... (o‘qimoq), sen ... (o‘qimoq), u ... (o‘qimoq).
✅ Fe’llarni qo‘llab gap tuzing:
 O‘quvchilar (o‘qimoq) ...
 Men kitob (o‘qimoq) ...
Afzalliklari:
✅ O‘quvchilar mavzuni amaliy o‘rganadi
✅ Mustaqil fikrlash va to‘g‘ri qo‘llash ko‘nikmalarini rivojlantiradi
24

Kirish.
Fe’llarning shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanishi o‘zbek tilining
grammatik tizimida muhim o‘rin tutadi. Bu mavzu boshlang‘ich sinf o‘quvchilari
uchun til o‘rganishning asosiy qismlaridan biri bo‘lib, ularning yozma va og‘zaki
nutqini to‘g‘ri shakllantirishga xizmat qiladi. Fe’llar harakat, holat yoki jarayonni
ifodalovchi so‘z turkumi sifatida tilning dinamik qismini tashkil etadi. Shaxs-son
qo‘shimchalari esa fe’llarning kim tomonidan va qancha miqdorda bajarilishini
ko‘rsatadi.
Boshlang‘ich sinflarda fe’llarning shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanishini
o‘rgatish o‘quvchilarning grammatik bilimlarini mustahkamlash, ularning mantiqiy
fikrlash qobiliyatini rivojlantirish va nutq madaniyatini oshirishda katta ahamiyatga
ega. Bu jarayon o‘quvchilarni kelajakda tilni to‘g‘ri va ravon qo‘llashga tayyorlaydi.
Ushbu kurs ishida 4-sinf o‘quvchilariga fe’llarning shaxs-son qo‘shimchalari
bilan tuslanishini o‘rgatishning nazariy va amaliy jihatlari ko‘rib chiqiladi.
Shuningdek, dars jarayonida qo‘llaniladigan interaktiv metodlar, o‘yinli usullar va
amaliy mashg‘ulotlar tavsiya etiladi.
Kurs ishining maqsadi: Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi 4-sinf
o‘quvchilariga fe’llarning shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanish jarayonini
o‘rgatish, ularning fe’llarni shaxs va son bo‘yicha to‘g‘ri qo‘llash ko‘nikmalarini
shakllantirish va grammatik bilimlarini mustahkamlashdan iborat. Bu jarayon
o‘quvchilarning nutq madaniyatini rivojlantirish, ularning yozma va og‘zaki nutqini
aniq va grammatik jihatdan to‘g‘ri shakllantirishga yordam beradi.
4

I-BOB: Fe’llarning shahs – son qo‘shimchalari haqida umumiy tushuncha.
1.1. Fe’l va uning turlari.
Fe’lning lug‘aviy va grammatik ma’nosi:
Fe’l – bu harakat, holat yoki jarayonni ifodalovchi so‘z turkumi. Fe’llar lug‘aviy
jihatdan harakatni bildirsa, grammatik jihatdan zamon, shaxs, son, mayl kabi
grammatik toifalarni ifodalaydi. Masalan: yozmoq , o‘qimoq , kelmoq kabi fe’llar
harakatni bildiradi. Fe’llarning shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanishining
ahamiyati.
Fe’llarning shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanishi nutqning to‘g‘ri va aniq
bo‘lishida muhim rol o‘ynaydi. Bu jarayon o‘quvchilarga kim tomonidan va qancha
miqdorda harakat bajarilayotganini tushunishga yordam beradi. Masalan, “Men
yozaman” va “Ular yozishadi” gaplarida fe’llarning shaxs-son qo‘shimchalari orqali
harakatning kim tomonidan bajarilayotgani aniq ko‘rsatiladi.
Fe’llarning shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanish qoidalari
1. 1-shaxs birlik: Fe’lning asosiy shakliga -man qo‘shimchasi qo‘shiladi.
Masalan: yozaman , o‘qiyman .
2. 1-shaxs ko‘plik: Fe’lning asosiy shakliga -miz qo‘shimchasi qo‘shiladi.
Masalan: yozamiz , o‘qiymiz .
6

o kelmoq fe’li: kel- + -di = keladi (3-shaxs birlik).
o o‘qimoq fe’li: o‘qi- + -di = o‘qiydi (3-shaxs birlik).
Shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanish misollari.
1. 1-shaxs birlik:
o Men yozaman.
o Men o‘qiyman.
2. 1-shaxs ko‘plik:
o Biz yozamiz.
o Biz o‘qiymiz.
3. 2-shaxs birlik:
o Sen yozasan.
o Sen o‘qiysan.
4. 2-shaxs ko‘plik:
o Siz yozasiz.
o Siz o‘qiysiz.
5. 3-shaxs birlik:
o U yozadi.
o U o‘qiydi.
6. 3-shaxs ko‘plik:
o Ular yozishadi.
16

Fe’lning turlari.
Fe’llar turli mezonlarga ko‘ra tasniflanadi:
1. Mazmuniga ko‘ra fe’llar
Bu guruh fe’llarning semantik ma’nosiga qarab ajratiladi:
 Asosiy fe’llar – o‘z mustaqil ma’nosiga ega bo‘lgan fe’llar. (Masalan:
yozmoq, o‘qimoq, yugurmoq );
 Yordamchi fe’llar – o‘ziga bog‘langan so‘z bilan birgalikda turli
grammatik ma’nolarni ifodalaydi. (Masalan: bo‘lmoq, qilmoq, etmoq );
 Modal fe’llar – ehtimollik, majburiyat yoki imkoniyatni bildiradi.
(Masalan: kerak, lozim, mumkin ).
2. Tuzilishiga ko‘ra fe’llar
 Sodda fe’llar – bitta asosiy ildizga ega bo‘lgan fe’llar. (Masalan:
kelmoq, borish, yurmoq );
 Qo‘shma fe’llar – ikki yoki undan ortiq so‘zdan tashkil topgan fe’llar.
(Masalan: yordam berish, fikr bildirish );
 Yasama fe’llar – boshqa so‘z turkumlaridan yoki fe’lning o‘zidan
yasama qo‘shimchalar yordamida hosil qilingan fe’llar. (Masalan: to‘plash, chizish,
o‘ylash );
 Murakkab fe’llar – bir nechta so‘z birikmasidan iborat bo‘lib, bir butun
ma’noni ifodalaydi. (Masalan: kelib qoldi, yurib ketdi, olib keldi ).
3. Zamoniga ko‘ra fe’llar.
Fe’llar bajarilish vaqtiga qarab quyidagi turlarga bo‘linadi:
13

3. Dars ishlanmalari bo‘yicha tavsiyalar
1. Tushuntirish va namoyish qilish (vizual yondashuv)
 Fe’l tuslanishini tushuntirish uchun jadvallar, diagrammalar va
misollardan foydalanish samarali bo‘ladi.
 Doskaga quyidagi jadvalni chizish yoki slayd sifatida ko‘rsatish
mumkin:
Shaxs Birlik Ko‘plik
1-shaxs Men o‘qiyman Biz o‘qiymiz
2-shaxs Sen o‘qiysan Siz o‘qiysiz
3-shaxs U o‘qiydi Ular o‘qiydi
30

uchun dars jarayonida turli ko‘rgazmali vositalar, interfaol metodlar, didaktik
o‘yinlar, mustaqil mashg‘ulotlar qo‘llanilishi kerakligi ta’kidlandi.
Mavzuni mukammal o‘zlashtirish uchun o‘quvchilarga bosqichma-bosqich
tushuntirish, ularning yoshi va psixologik xususiyatlarini hisobga olish, individual
yondashuv muhim ahamiyatga ega. Dars jarayonida amaliy mashg‘ulotlar va yozma
topshiriqlar orqali mustahkamlash muhim sanaladi.
Fe’llarning shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanishi boshlang‘ich sinf
o‘quvchilari uchun juda muhim mavzulardan biri hisoblanadi. Bu mavzu
o‘quvchilarning grammatik bilimlarini mustahkamlashga yordam beradi. Dars
jarayonida interfaol usullar va o‘yin metodlaridan foydalanish orqali o‘quvchilarning
mavzuga qiziqishini oshirish mumkin. Mustahkamlash mashqlari va amaliy
topshiriqlar orqali bolalar fe’l tuslanish qoidalarini puxta o‘zlashtiradilar.
Umuman olganda, fe’lning shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanishini
o‘rgatish bo‘yicha o‘qituvchi o‘z metodikasini yaxshi ishlab chiqsa, o‘quvchilar
grammatikani chuqurroq o‘zlashtiradi va til bilan ishlash malakalari rivojlanadi. Bu
esa ularning kelgusida o‘z fikrlarini ravon ifodalashlariga va savodxonlik darajasining
oshishiga xizmat qiladi.
34

Annotatsiya
Ushbu kurs ishi 4-sinf o‘quvchilariga fe’llarning shaxs-son qo‘shimchalari
bilan tuslanishini o‘rgatishga bag‘ishlangan. Ishda fe’llarning grammatik
xususiyatlari, shaxs-son qo‘shimchalarining shakllari va ularning qo‘llanilishi tahlil
qilinadi. Kurs ishining asosiy maqsadi o‘quvchilarning fe’llarni shaxs va son bo‘yicha
to‘g‘ri qo‘llash ko‘nikmalarini shakllantirish, ularning grammatik bilimlarini
mustahkamlash va nutq madaniyatini oshirishdan iborat.
Ishning birinchi bobida fe’llarning lug‘aviy va grammatik ma’nosi, shaxs-son
qo‘shimchalarining shakllari va ularning qo‘llanilishi haqida umumiy ma’lumotlar
keltirilgan. Ikkinchi bobida esa 4-sinf o‘quvchilariga fe’l tuslanishini o‘rgatishning
metodik jihatlari, interaktiv usullar, amaliy mashg‘ulotlar va o‘yinli metodlar tavsiya
etilgan.
Kurs ishi boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari va o‘quvchilar uchun fe’llarning
shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanishini o‘rgatishda qo‘llaniladigan metodik
qo‘llanma sifatida foydalidir. Ishda keltirilgan nazariy va amaliy materiallar
o‘quvchilarning til savodxonligini oshirishga yordam beradi.
2

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
ORIENTAL UNIVERSITETI
“ Pedagogika” fakulteti
“Uzluksiz ta’lim pedagogika”kafedrasi|
60110500-Boshlang‘ich ta’lim yo‘nalishi (sirtqi) ta’lim shakli
“ Ona tili-o'qish savodxonligi va uni o'qitish metodikasi” fanidan
KURS ISHI
MAVZU: 4-SINF “Fe’llarning Shaxs – son qo’shimchalari bilan
tuslanishi” mavzusini o’rganish.
Bajardi: ____________
(imzo)
Ilmiy rahbar: ____________
(imzo)
_____________________________
Kurs ishi himoya qilindi Kurs ishiga qo‘yilgan baho
“___” ___________ 2024-yil “___” ball. ____________
(imzo)
Toshkent-2025
1

✅ Amaliy tajriba bilan o‘rganishga yordam beradi
✅ Xotirada uzoq saqlanishiga yordam beradi
Kamchiliklari:
❌ Ko‘proq vaqt talab qiladi
5. Ko‘rgazmali Metodlar (Vizual Ta’lim)
Ko‘rgazmali ta’lim usullari fe’l tuslanishini tushuntirishda samarali
hisoblanadi.
Qo‘llash usuli:
 Dars jarayonida sxemalar, jadvallar va slaydlar yordamida tushuntirish
 Fe’lning tuslanishi bo‘yicha kartochkalar va plakatlar tayyorlash
Misol:
Shaxs Birlik Ko‘plik
1-shaxs Men o‘qiyman Biz o‘qiymiz
2-shaxs Sen o‘qiysan Siz o‘qiysiz
3-shaxs U o‘qiydi Ular o‘qiydi
Afzalliklari:
✅ O‘quvchilarga mavzuni ko‘rgazmali shaklda tushuntirish imkonini beradi
✅ O‘quvchilar vizual yondashuv orqali ma’lumotni tezroq eslab qoladilar
Kamchiliklari:
❌ Tayyorlash uchun ko‘proq resurs talab etiladi
Fe’l tuslanishini o‘rgatishda bir nechta metodlarni qo‘shib qo‘llash eng
samarali natija beradi. O‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olib, izohlash,
27

 Hozirgi zamon fe’llari – hozirgi yoki doimiy davom etuvchi harakatni
bildiradi. (Masalan: o‘qiyman, yozayapman );
 O‘tgan zamon fe’llari – oldin sodir bo‘lgan harakatni ifodalaydi.
(Masalan: o‘qidim, yozdim );
 Kelasi zamon fe’llari – kelajakda sodir bo‘lishi kutilayotgan harakatni
bildiradi. (Masalan: o‘qiyman, yozaman ).
4. Mayliga ko‘ra fe’llar.
 Hikoya mayli – aniq bir voqeani tasvirlaydi. (Masalan: o‘qiyman,
yozaman );
 Buyruq mayli – buyruq, talab yoki iltimosni bildiradi. (Masalan: o‘qi,
yoz, boraqol );
 Shart mayli – harakatning bajarilish shartini ko‘rsatadi. (Masalan:
o‘qisa, yozsa );
 Istak mayli – harakatning bajarilishini istash yoki xohishni bildiradi.
(Masalan: o‘qigim keladi, yozsam yaxshi bo‘lardi ).
Fe’llarning shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanishi o‘zbek tilida fe’llarning
kim tomonidan (shaxs) va qancha miqdorda (son) bajarilishini ko‘rsatish uchun
ishlatiladi. Bu jarayon fe’llarning grammatik shakllarini to‘g‘ri tushunish va
qo‘llashda asosiy rol o‘ynaydi. Shaxs-son qo‘shimchalari fe’llarning asosiy shakliga
qo‘shilib, ularni shaxs va son bo‘yicha aniqlaydi.
Shaxs-son qo‘shimchalarining shakllari.
Fe’llarning shaxs-son qo‘shimchalari quyidagi shakllarda keladi:
1. 1-shaxs birlik: -man
Masalan: yozaman (men yozaman), o‘qiyman (men o‘qiyman).
14

6. Karimova D. "Til o‘rgatishning innovatsion metodlari" – Toshkent,
2022.
Elektron va onlayn manbalar
7. www.ziyonet.uz – O‘zbek tilining grammatikasi va ta’lim metodikasi
bo‘yicha elektron resurslar.
8. www.eduportal.uz – Boshlang‘ich ta’lim uchun onlayn darsliklar va
qo‘llanmalar.
9. www.tilshunoslik.uz – O‘zbek tili va adabiyoti bo‘yicha ilmiy maqolalar
to‘plami.
10. www.bilimdon.uz – Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari uchun interfaol
dars ishlanmalari va metodik tavsiyalar.
36

Kamchiliklari:
❌ Agar o‘quvchilar mavzuni to‘liq tushunmagan bo‘lsa, xatolarga yo‘l qo‘yish
ehtimoli yuqori bo‘ladi.
3. Taqqoslash Metodi
Bu metodda o‘quvchilar fe’lning turli shakllarini bir-biri bilan solishtirish
orqali farqlarni aniqlaydilar.
Qo‘llash usuli:
 O‘qituvchi fe’lning hozirgi, o‘tgan va kelasi zamon shakllarini yoki
shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslangan shakllarini solishtirishga imkon beradi.
Misol:
 Men o‘qiyman – Hozirgi zamon
 Men o‘qidim – O‘tgan zamon
 Men o‘qiyman – Kelasi zamon
Yoki:
 Men boraman vs Sen borasan
 Biz ishlaymiz vs U ishlaydi
Afzalliklari:
✅ O‘quvchilar qoidalarni vizual taqqoslab tushunadi
✅ Xatolarni aniqlash va to‘g‘rilash osonlashadi
Kamchiliklari:
❌ O‘quvchilar mustaqil ishlashni o‘rganmasa, solishtirish orqali mavzuni
tushunishda qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin.
25

o Ular o‘qiydilar.
Shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanishning ahamiyati.
Fe’llarning shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanishi nutqning to‘g‘ri va aniq
bo‘lishida muhim rol o‘ynaydi. Bu jarayon o‘quvchilarga kim tomonidan va qancha
miqdorda harakat bajarilayotganini tushunishga yordam beradi. Shuningdek, bu
bilimlar o‘quvchilarning yozma va og‘zaki nutqini to‘g‘ri shakllantirishga asos
bo‘ladi.
Amaliy mashg‘ulotlar misollari.
1. “Gapni to‘ldir” mashqi: O‘quvchilarga fe’llarni shaxs-son
qo‘shimchalari bilan to‘g‘ri tuslab, gapni to‘ldirish topshiriladi.
Masalan: “Men har kuni kitob ___ (o‘qimoq)” .
To‘g‘ri javob: o‘qiyman .
2. “Kim tezroq?” o‘yini: O‘quvchilarga fe’llarni shaxs-son qo‘shimchalari
bilan tezda tuslashni so‘rash.
Masalan: “yozmoq” fe’lini 1-shaxs birlikda tuslang .
To‘g‘ri javob: yozaman .
17

II-BOB: 4-sinf o‘quvchilari uchun fe’l tuslanishini o‘rganish metodikasi.
2.1. Fe’l tuslanishini o‘rganishda ta’lim metodlari.
Fe’l tuslanishini o‘rgatishda interfaol usullar:
 Interaktiv metodlar: O‘quvchilarni dars jarayonida faol qatnashishiga
yo‘naltirilgan usullar. Masalan: guruhli ishlar, suhbatlar, savol-javoblar.
 Vizual materiallar: Fe’l tuslanishini tushunish uchun jadvallar,
diagrammalar, rasmlar qo‘llash.
 O‘yinli metodlar: O‘quvchilarning qiziqishini oshirish uchun
grammatik o‘yinlar tashkil etish.
Amaliy mashg‘ulotlar va test topshiriqlari:
 Amaliy mashg‘ulotlar: O‘quvchilarga fe’llarni shaxs-son
qo‘shimchalari bilan to‘g‘ri qo‘llashni o‘rgatish uchun mashqlar tuzish.
Masalan: “Gapni to‘ldiring” , “Fe’llarni to‘g‘ri tuslang” kabi mashqlar.
 Test topshiriqlari: O‘quvchilarning bilimini tekshirish uchun testlar
tuzish.
Fe’l tuslanishini o‘rganishga oid namunaviy dars ishlanmasi:
 Darsning maqsadi: Fe’llarning shaxs-son qo‘shimchalari bilan
tuslanishini o‘rgatish.
 Darsning bosqichlari:
1. Tashkiliy qism: O‘quvchilarni darsga jalb qilish.
19

2. Yangiliklar: Fe’llarning shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanishini
tushuntirish.
3. Mustahkamlash: Amaliy mashqlar orqali bilimlarni mustahkamlash.
4. Yakuniy qism: O‘quvchilarning bilimini baholash.
O‘quvchilarning qiziqishlarini oshirishga xizmat qiluvchi o‘yinli metodlar:
 “Kim tezroq?” o‘yini: O‘quvchilarga fe’llarni shaxs-son qo‘shimchalari
bilan tezda tuslashni so‘rash.
 “Gapni to‘ldir” o‘yini: O‘quvchilarga fe’llarni to‘g‘ri tuslab, gapni
to‘ldirishni so‘rash.
Boshlang‘ich ta’limda fe’lning shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanishini
o‘rgatish bolalarning til grammatik tuzilishini to‘g‘ri o‘zlashtirishida muhim ahamiyat
kasb etadi. 4-sinfda ushbu mavzuni o‘rganish quyidagi maqsadlarni ko‘zlaydi:
✅ O‘quvchilarga fe’l tushunchasini mukammal tushuntirish;
✅ Fe’lning shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanishini o‘rgatish;
✅ Fe’l shakllarini tahlil qilish ko‘nikmalarini shakllantirish;
✅ Yozma va og‘zaki nutqda fe’llarni to‘g‘ri ishlatish malakasini oshirish.
Bu jarayonda samarali metod va usullardan foydalanish dars samaradorligini
oshiradi.
Fe’l tuslanishini o‘rgatish metodlari
O‘quvchilarga fe’lning shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanishini
tushuntirishda quyidagi metodlardan foydalanish mumkin:
Izohlash usuli
20

 "O‘zgarayotgan fe’l" – o‘qituvchi fe’lning boshlang‘ich shaklini aytadi,
o‘quvchilar esa uni har xil shaxs-son shaklida aytib chiqishadi.
 "Zanjir" – bir o‘quvchi fe’lni bir shaklda aytadi, keyingi o‘quvchi uni
boshqa shaklda davom ettiradi.
4. Darsda foydalaniladigan ko‘rgazmali qurollar
 Fe’l tuslanish jadvali – fe’lning shaxs-son qo‘shimchalari bilan
tuslanishini tushuntirish uchun.
 Kartochkalar – turli fe’llar yozilgan kartochkalar tarqatilib, o‘quvchilar
ularga qo‘shimchalar qo‘shib, to‘g‘ri tuslaydi.
 Slaydlar va video darslar – darsni qiziqarli qilish va vizual
yondashuvni kuchaytirish uchun.
5. Uyga vazifa
Dars yakunida o‘quvchilarga fe’l tuslanishiga oid mustaqil mashqlar beriladi:
✅ 5-6 ta fe’lning shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslangan shaklini yozish.
✅ "Mening kun tartibim" mavzusida kichik matn yozish va undagi fe’llarni topish.
✅ Jadvallar asosida fe’llarni shaxs-son shakllarida tuslash.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga fe’l tuslanishini o‘rgatish darslarini samarali
tashkil etish uchun tushuntirish, interfaol o‘yinlar, ko‘rgazmali usullar va
mustaqil mashqlar birgalikda qo‘llanilishi lozim. O‘quvchilarning yosh
xususiyatlarini hisobga olib, darslar qiziqarli va jonli o‘tishi ta’minlansa, fe’l
tuslanishini o‘zlashtirish yanada osonlashadi.
32

amaliy mashqlar, taqqoslash, o‘yinli va ko‘rgazmali metodlarni birgalikda
ishlatish dars jarayonining samaradorligini oshiradi.
✅ Nazariy tushuntirish – asosiy qoidalarni o‘rgatadi
✅ Amaliy mashqlar – o‘quvchilarning mustaqil ishlashini ta’minlaydi
✅ O‘yinli va interfaol usullar – qiziqishni oshiradi
✅ Ko‘rgazmali metodlar – vizual tushunishni rivojlantiradi
Bularning barchasi o‘quvchilarning fe’l tuslanishini to‘liq o‘zlashtirishiga
yordam beradi.
2.2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga fe’l tuslanishini o‘rgatish bo‘yicha
dars ishlanmalari.
Boshlang‘ich sinflarda, xususan, 4-sinf o‘quvchilariga fe’lning shaxs-son
qo‘shimchalari bilan tuslanishini o‘rgatish jarayoni maktab dars rejasi, didaktik
materiallar va zamonaviy ta’lim metodlari asosida tashkil etiladi. Quyida fe’l
tuslanishini o‘rgatish bo‘yicha namunaviy dars ishlanmalari va samarali usullarga oid
batafsil ma’lumot beriladi.
1. Darsning umumiy maqsadi
Darsning asosiy maqsadi – o‘quvchilarga fe’lning shaxs-son qo‘shimchalari
haqida tushuncha berish, uni gap tarkibida to‘g‘ri ishlata olish ko‘nikmasini
shakllantirish va o‘z fikrlarini aniq bayon etishga o‘rgatish.
2. Dars rejasi (Namunaviy)
Dars rejasini quyidagicha tuzish mumkin:
28

Fe’llarning shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanishi o‘zbek tilining grammatik
tizimida muhim o‘rin tutadi. Bu jarayon o‘quvchilarning til savodxonligini oshirish,
ularning nutq madaniyatini rivojlantirish va grammatik bilimlarini mustahkamlashda
katta ahamiyatga ega. Shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanishni o‘rgatishda
interaktiv metodlardan foydalanish tavsiya etiladi.
18

O‘quvchilarga bir nechta fe’l shakllarini taqqoslab, farqlarini tushuntirish
imkoniyatini beradi.
Misol:
 Men o‘qiyman vs. Sen o‘qiysan
 U boradi vs. Biz boramiz
Boshlang‘ich sinflarda fe’l tuslanishiga oid mashqlar.
Dars samaradorligini oshirish uchun quyidagi mashqlar tavsiya etiladi:
✅ 1-topshiriq: Berilgan fe’llarni shaxs-son bo‘yicha tuslang:
o‘qimoq, yozmoq, yurmoq, gapirmoq.
✅ 2-topshiriq: Bo‘sh joylarni to‘ldiring:
Men ... (o‘qimoq), sen ... (o‘qimoq), u ... (o‘qimoq).
✅ 3-topshiriq: Fe’lni gap ichida ishlating va shaxs-son qo‘shimchalariga
e’tibor bering.
✅ 4-topshiriq: “So‘zlardan gap tuzing” o‘yini – so‘z beriladi, o‘quvchilar
to‘g‘ri tuslangan fe’llar bilan gap tuzadilar.
4-sinfda fe’l tuslanishini o‘rgatish o‘quvchilarning grammatik bilimlarini
rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Dars jarayonida interaktiv usullar va turli
mashqlar qo‘llanilganda, o‘quvchilar mavzuni chuqurroq o‘zlashtiradilar. O‘yinlar,
amaliy topshiriqlar va izohlash usuli qo‘llanilganda, fe’lning shaxs-son
qo‘shimchalari bo‘yicha tuslanishini o‘rganish yanada samarali bo‘ladi.
22

4 - sinf “Fe’llarning shaxs – son qo’shimchalari bilan tuslanishi” mavzusini o’rganish

Купить