Dokument ma'lumotlari

Narxi 19900UZS
Hajmi 43.6KB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 09 Dekabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

66 Sotish

4-sinf ona tili darslarida matn yaratish

Sotib olish
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ______________________________________ UNIVERSITETI _______________________ _________________________ ______________fakulteti _____________ kafedrasi Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:____________________________________________________________ Bajardi:_________________________________ ________________ fakulteti, guruh talabasi Tekshirdi ; Kurs ishi taqrizga Topshirilgan sana “____” _____20 y. Kurs ishi taqrizdan qaytarilgan sana “___” ______20 y. Kurs ishi himoya Qilingan sana “___” ______20 y. Baxo “___”_______ ___________ (imzo) ___________ (imzo) ___________ (imzo) Komissiya a’zolari; _____________________ _____________________ ______________ - 20 1 MAVZU: 4-SINF ONA TILI DARSLARIDA MATN YARATISH REJA: KIRISH I – BOB. 4-SINF O’QUVCHILARIDA MATN YARATISHNI SHAKLLANTIRISH I.1. Matn yaratish qoidalari I.2. Boshlang’ich sinflarda matn yaratish imkoniyatlari II – BOB. O’QUVCHILARDA MATN YARATISH QOBILIYATINI OSHIRISH 2.1. Matn yaratishda fikrning aniq va ravonligi 2.2. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida mustaqil matn yaratish XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi . Yangi O’zbekistonni buyuk davlatga aylanishida ta lim-tarbiya ishlarini oqilona yo’lga qo’yish, o’quvchilarni zamonaviy ilm-fan,‟ madaniyat, texnika va texnologiya yutuqlari bilan doimiy ravishda tanishtirib borish benihoya katta ahamiyatga ega. Chunki taraqqiyot taqdirini ma`naviy jihatdan yetuk, texnikaviy bilimlar va murakkab texnologiyani egallagan, irodasi baquvvat, iymoni butun, zamonaviy fikrlaydigan, yuksak salohiyatliyoshlar hal qiladi. Shuning uchun, mamlakatimiz tomonidan ta'lim muassasalari faoliyatini tubdan yaxshilash, eng ilg'or xorijiy tajribani o'rganish, har jihatdan zamonaviy tizim yaratish masalalariga jiddiy e’tibor qaratilmoqda. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining qiziqish va intilishlarini hisobga olgan holda, ularga har tomonlama puxta ta'lim va tarbiya berish, dunyoqarashini kengaytirish, mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantirish, qalbi va ongiga milliy va umuminsoniy qadriyatlarni singdirib borish, shu orqali ularni ona Vatanga muhabbat, pokiza orzular ruhida kamol toptirish bugungi kundagi eng muhim, eng dolzarb masalalardan biridir. Birinchi Prezidentimiz I.Karimov ta’lim-tarbiya sohasida olib boriladigan ishlarning dasturilamali bo‘lgan “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” mohiyati haqida shunday degan edi: “Demokratik jamiyatda bolalar, umuman har bir inson erkin fikrlaydi. Agar bola erkin, mustaqil fikrlashni o‘rganmasa, unga berilgan ta’lim samarasi past bo‘lishi muqarrar. Albatta bilim kerak , ammo bilim o‘z yo‘liga, mustaqil fikrlash ham katta boylikdir 1 ”. “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunning 12-moddasida ham umumiy o‘rta ta’limning asosiy maqsadlaridan biri-mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish ekanligi alohida ta’kidlab o‘tilgan. Tafakkur va til hodisalarining bir – birini taqozo etishi, biri – birisiz yashay olmasligini nazarda tutsak , ijodiy tafakkur sohibi tarbiyasida ona tilining o‘ta muhim va betakror vosita ekanligini ta’kidlab o‘tirishning hojati yo‘q. Zero, intellektual bilim, kasbiy mahorat, eng nodir kashfiyotlar ham birinchi galda 3 ona tili yordamida dunyoga keladi , ona tilida zohir etiladi, ona tilida himoya qilinadi. Mustaqil respublikamizda boshqa umumiy o‘rta ta’lim fanlari qatori ona tili ta’limi sohasida ham ulkan o‘zgarishlar, yangilanishlar voqye bo‘ldi: “Davlat tili haqida”gi Qonun 2 , “Ona tili ta’limi Konsepsiyasi”ning qabul qilinishi, “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun 3 “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” 4 ga asoslanib yaratilgan umumiy o‘rta ta’lim maktablarining davlat ta’lim standartlari (UO‘T DTS)ning ishlab chiqilishi va amaliyotga tatbiq qilinishi shular jumlasidandir. Respublikamizda barkamol avlod tarbiyasiga , ijodkor, iste’dodli yoshlarni tanlash va ularga maxsus, chuqurlashtirilgan bilim berishga alohida e’tibor qaratildi. Mazkur BMI ishi shu kunning eng dolzarb vazifalaridan biri – umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida ona tili ta’limining yangi pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etilishini ta’minlash, o‘quvchida mavjud bo‘lgan lug‘at zaxirasi, nutqiy – intellektual qobiliyatni aniqlash , ijodiy tafakkur faoliyatini jadallashtirish, o‘quvchida ravon nutq, mantiqiy fikrlash , fikr mahsulini yozma ravishda to‘g‘ri, izchil o‘rinda ifodalash, egallangan bilimlarni mustahkamlashga xizmat qiladigan mustaqil matn yaratishning universal texnologiyasi modulini ishlab chiqish, shu tizim asosida o‘quvchining matn yaratish ko‘nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish masalalariga bag‘ishlangan. Davlat ta’lim standartlari talabalari asosida ona tili o‘qitishning bosh maqsadi o‘quvchilarda mustaqil fikrlash , ijodiy fikr mahsulini yozma, og‘zaki shakllarda to‘g‘ri, ravon ifodalash ko‘nikmalarini shakllantirish ekan, demak, til o‘qitish metodikasi fani oldida o‘z yechimini kutib turgan navbatdagi dolzarb vazifa – o‘quvchilarda mustaqil matn yaratish ko‘nikmalarini shakllantirish muammosining ijobiy yechimini topishdan iborat. Biz tanlagan ilmiy-tadqiqot mavzusi ana shu muammoning ilmiy – amaliy yechimini topish maqsadida amalga oshirildi BMI mavzusining dolzarbligi ham ana shu ilmiy-metodik zaruriyat bilan belgilanadi. Kurs ishining ob’ekti va predmeti: Boshlang’ich sinflarda matn yaratishni shakllantirish kurs ishining predmeti matn yaratish haqida fikrga ega bo’lish 4 Kurs ishining maqsadi va vazifalari : Matn yaratishdan maqsad :  fikrlash doirasini kengaytrish,  o’quvchilarni izlanuvchanlikka undash,  ularni ko’proq ma’lumotga ega bo’lishi ta’minlash  darsda ularning erkin fikrlashini oshirish Kurs ishining hajmi va tuzilishi. 5 I – BOB. 4-SINF O’QUVCHILARIDA MATN YARATISHNI SHAKLLANTIRISH 1.1. Matn yaratish qoidalari Boshlang’ich sinflarda ona tili ta’limini o’rganishdan asosiy maqsad grammatik va kommunikativ savodxonlikni rivojlantirish, mustaqil, erkin va ijodiy fikrlay oladigan, qiroat va chiroyli so’zlash san’atidan xabardor bo’lgan, yozma va og’zaki nutq hamda matn yaratish ko’nikmalarini mukammal egallagan, ma naviyati yuksak barkamol shaxsni tarbiyalab yetishtirishdan iborat. Umumiy‟ o’rta ta lim maktablarining boshlang’ich sinflarida ona tili ta’limining asosiy ‟ maqsadi o’quvchilarning kommunikativ savodxonlik darajasini oshirish, ularni mustaqil va ijobiy fikrlashga yo’naltirish, fikr mahsulini to’g’ri, ravon, o’rinli ifodalashga o’rgatish ekan, uni amalga oshirishning ishonchli omillaridan biri – matn yaratishning samarali texnologiyasini ishlab chiqish, uni o’quv amaliyotiga izchil joriy etish, o’quvchini muammoli o’quv topshiriqlari orqali izlanish va kashf qilishga yo’naltirish, o’quvchi lug’at boyligini kengaytirish jarayonida nutqiy faoliyatini shakllantirish, (so’zning lug’aviy ma’nolarini sharhlash) fikr ifodalash (og’zaki nutq va matn yaratish)da so’zni tanib va tanlab ishlatishni talab qiluvchi o’quv topshiriqlari, nutqiy madaniyatni yuksaltiruvchi ko’nikma va malakalar tizimi bilan qurollantirishdir. Boshlang’ich sinfda matn yaratishning asosiy maqsadi – matn ustida ishlash bilan esa matnning tili, mantiqiy va uslubiy shakllanganlik darajasi o„rganiladi, o’quvchining kommunikativ savodxonlik darajasi esa, matn yaratish mahoratini aniqlash jarayonida o’z yechimini topadi. Boshlang’ich sinlarda ona tilining yangi – yangi ifoda imkoniyatlarini izlab topish va uni dars jarayoniga tadbiq etish o’quvchilarning ijodiy tafakkur, hodisalarni kuzatish, anglash, qiyoslash, analiz va sintez, tanlash, guruhlash, yaratish kabi bilish qobiliyatlarini takomillashtirib, ularda milliy mafkura, mustahkam e tiqod, ‟ milliy dunyoqarashini tarkib toptirishga xizmat qiladi. Turli til xodisalari (so„z va iboralarni) ma nosini to„liq anglash va uni xususiy nutqda qo„llashga intilish – ‟ 6 ulardan nutqiy vaziyatga mosini tanlash o’z fikrini ixcham, aniq va ravon ifodalash malakalarining shakllanishi va rivojlanishiga zamin yaratadi. “Ona tili ta limi‟ mazmuni” o’quv-metodik qo„llanmasi mualliflari H.Ne matov, A.G’ulomovlar ‟ o„quvchilarni ijodiy yozma ish – matn ustida ishlashga o„rgatishda egallangan bilimlarni quyidagi ko„nikma va malakalar bilan mustahkamlashni tavsiya qiladilar.1 Tilshunos E.Qilichev “Matnning lingvistik tahlili” nomli kitobida “Matn – hamma elementlari o„zaro zich aloqada bo„lgan va avtor nuqtai nazaridan ma'lum bir maqsadga yo„naltirilgan nominativ-estetik axborotni ifodalovchi murakab tuzilma» degan ta'rifni beradi. I.Rasulov esa matnni quyidagicha ta'riflaydi: “Gapdan katta birlik murakkab sintaktik butunlik bo„lib, u fikran va sintaktik jihatdan o„zaro bog`liq bo’lgan gaplar birlashmasidan iborat. Unda fikr gapga nisbatan ancha to’liq bo’ladi”. Ta’limning rivojlanuvchi va takomillashib boruvchi texnologiyasi boshqa fanlar qatori ona tili ta limida ham keng ‟ miqyosdagi umumpedagogik vazifani bajaradi. Boshlang’ich sinf o’quvchisi nutqiy mahoratining yuksalib borishi – ona tili ta limi mazmuni, o’quv jarayoni va ‟ uning to’g’ri shakllantirilishiga bog’liqligi isbot talab qilmaydigan haqiqat bo’lsa, nutq tilning ifoda vositalaridan foydalangan holda voqyeylikka aylangan fikrdir. U nutq a’zolarining ongli harakati jarayonida paydo bo„ladi. Ruhiy hodisa bo„lgan tilning ifoda vositalari nutq ixtiyoriga o’tgach, haqiqatga aylanadi. Demak, nutqning vazifasi – ong, xotira va tafakkurning uyg„unlikdagi faoliyati mahsulini barcha uchun tushunarli, adabiy me’yoriy shaklga kiritish, uni moddiylashtirish (axborotga aylantirishdan) va tinglovchiga yetkazishdan iborat. Tilda har bir unsurning o’z vazifasi, ma'no doirasi, boshqa unsurlar, birliklar bilan bog`lanish qonuniyatlari bor. Ana shu qonunityalardan mukammal boxabaro’lgan, so’z sezgisi va mahorati yuksak yozuvchi betakror tasvir, kutilmagan, ohorli badiiy lavhalar paydo qila oladi. Shunda kitobxon asarning nafaqat g`oyasi, balki go’zal tilining asiriga aylanadi. Bunda umumxalq tilidagi badiiy tasvirga favqulodda muvofiq birliklarni tanlash, saralash va sayqallash asosida, lisoniy-badiiy qonuniyatlardan kelib chiqqan holda ularga yuklangan xilma-xil badiiy-estetik ma'nolar hal qiluvchi 7 rol o’ynaydi. Matn – nutq ko’rinishi bo’lib, vazifasi jihatidan tugal nutqiy butunlikdir. Har bir matn murakkab tuzilish va mazmun mundarijasiga ega bo’lib, u og`zaki hamda yozma ijod namunasi hisoblanadi. Tilshunoslikda matn tilning alohida birligi (supersintaktik butunlik) va matn tilshunosligi deb atalayotgan sohaning asosiy ob'ekti sifatida talqin qilinadi. 1.2. Boshlang’ich sinflarda matn yaratish imkoniyatlari Insoniyatning ijtimoiy siyosiy taraqqiyoti uchun zarur bo’lgan ilmiy manbalarni avlodlarga meros qilib qoldirish uchun birdan – bir imkoniyat – matn va yaratish ilmi bilan shug’ullanishdir. Demak til imkoniyat, matn esa natijadir; matn egallagan bilim, ko’nikma va malakalar hosilasi. “Zero, mustaqil yaratilgan matn – o’quvchi tafakkuri qobiliyatining voqealanishi, tugal bir mazmunning o’quvchi tomonidan kashf etilishi, uni yuzaga chiqishidir”.[1] Ona tili ta’limida matn yaratish va matn ustida ishlash usullari bag’oyat xilma – xil. 1. Berilgan matndan o’rganiladigan mavzuga oid so’zlarni ajratish, ularni so’z turkumlari bo’yicha guruhlash, so’z yasovchi, so’z o’zgartiruvchi, shakl yasovchi qo’shimchalarni guruhlash. 2. Matndagi sodda gaplardan qo’shma gaplar hosil qilish, qo’shma gaplarni soddalashtirish. 3. Ajratilgan sodda qo’shma gaplarni sintaktik tahlil qilish. 4. She’riy yo’l bilan yozilgan asarlarni nasriy yo’l bilan gapirib berish. 5. Matndagi qo’shma gaplarni ajratish, turlarini aniqlash. O’quvchilarda matn ustida mustaqil ishlash ko’nikmalarini shakllantirish uchun o’qituvchi tomonidan tavsiya qilinadigan tayyor matnlar 5 – 9 sinflar uchun ona tili o’quv dasturi talabi asosida tanlanadi. Matnning turini aniqlash, qaysi uslubga xosligini aniqlash, matndagi tinish belgilarini to’g’ri va o’rinli qo’llash ko’nikmalari shakllantiriladi. Matnni kengaytirish – bu matnga epigraf tanlash, maqol, hikmatli so’zlar, iboralar tasviriy ifoda bilan boyitish, ilmiy matnni badiiy matnga aylantirish aniqlovchi, to’ldiruvchi, hol, ega kesimlardan samarali foydalanish kerak; (So’z va gap kengaytiruvchilar)[2] Matnni ixchamlash – bunda matn mazmunini o’zgartirmagan holda, matnni takrordan tozalash, xatolarni bartaraf etish matn mazmuniga mos kelmaydigan kiritmalardan voz kechish, ularni 8 kamaytirish, abzaslarni birlashtirish kerak. Matnni davom ettirish – kirish qismi berilgan matnni davom ettiriladi. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida o’quvchilar matn ustida ishlash va matn yaratish jarayonining o’zaro aloqadorlikka erishish, gazeta, jurnal, badiiy va ilmiy adabiyot manbalari, kompyuter, internet tizimi, saqlanayotgan axborotlar mavzuga oid ma’lumotlaridan foydalanishga odatlantirish kerak. Matnni imloviy, uslubiy nuqsonlarini topish, ularni mustaqil bartaraf etishni o’rganish kerak. O‘quvchilarning nutq madaniyatini shakllantirish va rivojlantirish umumta’lim maktablari ona tili darslarining asosiy maqsadlaridan biri hisoblanadi. Ushbu maqsad sari eltadigan usullar sirasiga badiiy asarlardan olingan ayrim gaplar, kichik parchalar ustida olib boriladigan ishlar ham kiradi. Bunday misollar bilan ishlash metodikasi esa qator o‘ziga xosliklarga ega. Bu o‘ziga xoslik bir jihatdan ularni idrok etish bilan bog‘liq. Ona tili darslarida o‘quvchilarning badiiy asarni badiiy idrok etish, shu orqali olam haqida, voqeahodisalar to‘g‘risida obrazli fikr yuritish ko‘nikmalari badiiy asarlardan keltirilgan illustrativ materiallar asosida muvaffaqiyatliroq shakllantirilishi mumkin. Berilgan matndagi gaplarni ajratish. O’rta maktablarning V – VI sinflarida, ayniqsa boshlang’ich sinflarda matnni gaplarga ajratish usuli samarali foydalaniladi. O'quvchi berilgan matnda tinish belgilar tushib qoldirilgan gaplarni aniqlaydilar, har bir gapning nisbiy tugallangan mazmunga ega bo’lishini anglab oladilar. Shuningdek, gap tuzishga, har bir gapning qanday gap ekanligini ajratishga odatlanadi. Ularda qanday tinish belgilar qo’yilishini bilib oladilar. Hatto so’z va gaplarni bir-biridan farqlaydilar. Berilgan so’zlar yordamida gap tuzishga o’rganadilar. Masalan: V sinf «Ona tili» darsligida 17- dars gap mavzusini o’rgatishga qaratilgan. Darslikda berilgan 60-61-62 mashqlar o’quvchilarni gap tuzishga, so’z va gapning farqini ajratish, hatto bitta so’zdan ham gap haqida dastlabki nazariy ma’lumotlar berishda berilgan matn tarkibidagi har bir gapni aniqlash, qanday tinish belgilar qo’yilishi anglab olish lozim bo’ladi. Bu esa o’quvchilarni avvaldan nutqida qo’llanib yurgan gaplarga xos sintaktik qonuniyatlarni anglab olishga yaqindan yordam beradi. Hatto matn yaratish 9 jarayonida olingan nazariy bilimlarni amaliy qo’llashiga, yozma nutqining ravon bo’lishiga o’z ijobiy ta’sirini yetkazadi. Masalan: V sinfda «Ko’chirma gap» mavzusini o’qitishda o’quvchilarga avvalo og’zaki matn yaratish keyin esa yozma dialogik matn yaratish topshiriladi. Bu esa ularning og’zaki nutqidagi har qanday fikrni yozma bayon qila olish malakasini shakllantiradi. Umuman, matn ustida ishlash o’rta maktablarda keng yo’lga qo’yilgan bo’lib, ulardan samarali foydalanish o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqlarining ravon bo’lishlarini ta’minlaydi. O’quvchilarni mustaqil fikrlashga va o’z fikr mahsulini og’zaki va yozma shakllarda to’g’ri va ravon bayon qila olishga o’rgatish ona tili o’qituvchilari oldida turgan eng dolzarb masaladir. Demak, bu kabi ma’suliyatli ishlarni amalga oshirish maqsadida DTS va darsliklarda bir qancha talablar va topshiriqlar berilgan. Har bir sinfda o’quvchilarning yosh xususiyatlaridan kelib chiqib talablar belgilab qo’yilgan. Jumladan, V sinf ona tili darsligida ham gap tuzishga o’rgatishga bag’ishlangan topshiriqlarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin. - berilgan so’z, tayanch tushuncha, so’z birikmasi, tasviriy ifoda va iboralardan foydalanib gap tuzish. - berilgan andozaga qarab gap tuzish; - berilgan mavzuli rasmlar asosida gap tuzish; - o’qituvchi tomonidan yoki darslikda tavsiya qilingan mavzuga doir gap tuzish kabi. Ona tilining izchil kursini o’rganish jarayonida gap ustida ishlash va gap tuzish berilgan barcha mashg’ulotlarni tarkibiy qismini tashkil etadi. Demak, V sinf «Ona tili» darsligida berilgan sintaksis va punktuatsiya bo’limining maqsadi ham shu masalani o’rgatishga qaratilgan. Darslikda berilgan gap, gapda so’zlarning bog’lanishi, gapning ifoda maqsadiga ko’ra turlari, gap bo’laklari, qo’shma gap, ko’chirma gap va ularda tinish belgilarning ifodalanishi kabi mavzular shular jamlasidandir. Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash lozimki, birinchi Prezidentimiz Islom Karimov an’anaviy ta’lim tizimi haqida to’xtalar ekan, “Maktablarimizda bolalar mustaqil fikrlashga o’rgatilmasligi, ta’lim jarayonida o’quvchi passiv tinglovchi, o’qituvchi faol ishlovchi, hukmron ekanligini” – [2] qattiq tanqid ostiga oldi. Umumiy o’rta ta’lim bitiruvchilariniтg erkin fikrlashi, mustaqil matn yaratish malakalari sifati va 10 darajasi ona tilidan DTSlari talabiga javob beradimi? Bu borada ilg’or pedagogik texnologiyalaridan foydalanish qanday?” degan savollari bugun yangi ta’lim dasturlari asosida o’z yechimini yopmoqda. Mustaqil yaratilgan matn – o’quvchining imlo savodxonligi ijodiy tafakkuri, so’z boyligini, nutqiy salohiyatini, qolaversa, o’quvchi mahoratini namoyish etuvchi – ko’zgudir. 11 II – BOB. O’QUVCHILARDA MATN YARATISH QOBILIYATINI OSHIRISH 2.1. Matn yaratishda fikrning aniq va ravonligi 1. Tanlab o‘qish. Bu topshiriq orqali o‘quvchi berilgan vazifaga xos parchani o‘qiydi. Masalan, 4-sinfda “Tabiatdagi o‘zgarishlar berilgan qismini topib o‘qing” degan topshiriq berilsa, ular “Oltin kuz” qismini ifodali o‘qiydilar va hokazo. 2. Matnni tasvirlash. Unda birinchidan so‘z bilan ikkinchidan grafik tasvirlash amalga oshiriladi. So‘z bilan tasvirlashda o‘quvchilar o‘z so‘zlari bilan qayta hikoya qiladilar. Bunda tabiat hodisalari, manzaralar, kishilarning ko‘rinishi, hulq atvorlari qayta badiiy tasvirlab beriladi. Demak, bu boshlang‘ich sinf o‘quvchilari og‘zaki nutqining o‘sishiga yordam beradi. Grafik tasvirlash esa ko‘pincha uyda bajariladi. Buning uchun o‘quvchilar tasvirlanadigan matn qismini ajratadilar, uni diqqat bilan o‘qib chiqadilar. Mazmunni o‘lashtirib bo‘lgach, unga mos rasm chizadilar va hokazo. Demak, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini matn tuzishga o‘rgatish turli usullar yordamida amalga oshiriladigan o‘qituvchining ijodiy faoliyati hisoblanadi. Lekin hozirgacha bu borada qator ishlar amalga oshirildi. Har bir sinf yakunida o‘quvchilar egallashi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalar ta’lim predmetlari bo‘yicha ishlab chiqilgan o‘quv dasturlarida o‘z aksini topdi. Jumladan, I-IV sinf “ona tili” va “O‘qish” bo‘yicha quyidagi talablar belgilab qo‘yildi. 1. O‘qish texnikasi bo‘yicha miqdoriy ko‘rsatkich bir daqiqada 80-90 so‘zni o‘qiy olishi kerak. Bunda talablar: – harflarni to‘g‘ri talaffuz etish; – so‘zlarni to‘g‘ri o‘qish; – gap ohangiga rioya qilgan holda ravon va obrazli o‘qish; – gapda tinish belgilarini talaffuzda aks ettirish; – sanash va ajratishlardan to‘g‘ri foydalanish; – so`z urg‘usiga rioya qilish; – ohangga rioya qilish; – ilmiy atama va ramzlarni to‘g‘ri talaffuz qilish; 2. Matn mazmunini va o‘zgalar fikrini anglash malakasi bo‘yicha: Miqdoriy ko‘rsatkich: 10 daqiqada, 4-5 sahifali matn o‘qib qayta so‘zlab bera olish; Talablar: – og‘zaki, nutqning to‘g`ri ravon aniq tushunarli 12 va tasirchan bo‘lishi; – monologik nutqning ravon bo‘lishi; – diologik nutqda ta’sirchan izchil, mantiqiy jihatdan aniq bo‘lishi. 2. Diktant yozish malakasi: Miqdoriy ko‘rsatkich: 40-50 so‘zdan iborat diktant yoza olish. Talablar: – imlo xatolariga yo‘l qo‘ymaslik. – ijodiy matnnning mantiqiy jihatdan izchilligi – berilgan izohlarning aniqligi – lug‘atlarning to‘g‘ri va aniq bo‘lishi 3. Fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi bo‘yicha Miqdoriy ko‘rsatkich: 5-6 gapdan iborat bo‘lgan matnni fikr ehtiyoji bilan bog‘liq mavzu asosida yaratish. Talablar: – Mavzudagi gaplarningh mazmunini o‘zaro bog‘liqligi va aloqadorligi ko‘rsatilgan mavzu doirasida birlashishi; – Harf va tinish belgilarini to‘g‘ri yozish – Husnixatda qatorlarni to‘g‘ri joylashtirish – So‘zlar orasidagi oraliqni to‘g‘ri belgilash – Tasvirda tilning ifoda vositalaridan foydalanish; – Matnda so‘zlarni takrorlashdan takrorlanishdan saqlanish va sinonimlarni qo`llay olish – Matnda xat boshilarining yaqinligi va fikr izchilligini ta’minlash – Uyadosh so‘zlardan foydalana olish – Boshlang‘ich ta’lim yakunida o‘quvchilar kamida 20 ta kichik hajmdagi she’rni yoddan aytib bera olishi shart Demak, DTS da ko‘rsatilgan talablarni to‘g‘ri bajarish uchun albatta , ona tili o‘qituvchilari oldiga katta talablar qo‘yiladi. O‘quvchilarning nutqiy taraqqiyotini ta’minlashda matn, uning tahlili va matn yaratish eng muhim omillardan biri hisoblanadi. 2.2. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida mustaqil matn yaratish Ko‘nikmalarining shakllanishida topshiriqli mashqlar tizimida foydalanish alohida ahamiyat kasb etadi. Bunday topshiriqlar o‘quv maqsadiga ko‘ra 2 turga bo‘linadi; 1. Ta’limiy mashqlar. 2. 2. Nazorat mashqlari.Bajarilish o‘rniga ko‘ra sinf ishlari va uy ishlari farqlanadi. Fikr ifodalash shakliga ko‘ra og‘zaki va yozma , analitik, analitik- sintetik va sintetik mashqlar uchraydi. Bog‘lanishli nutqni rivojlantirishga qaratilgan mashqlardagi topshiriqlar tayyor 13 va yaratilajak matnlar ustida olib boriladigan o‘quv faoliyatini o‘z ichiga oladi. Analitik xarakterdagi tayyor matnlar ustida ishlashda quyidagi o‘quv topshiriqlaridan foydalanish mumkin.  tanlangan matnga sarlavha toping.  kirish so‘z (asosiy qismni, xulosani)ni ixchamlang;  berilgan matnda mavjud bo‘lgan imloviy xatolarni to‘g‘irlang;  gaplarda so‘z tartibi, tinish belgilarining ishlatilishida yo‘l qo‘yilgan xatolarni tuzating.  uslubiy va imloviy xatoli matnlar ustida ishlang;  berilgan matndan kengaytirilishi (ixchamlanishi) mumkin bo‘lgan gaplarni toping va kengaytiring (ixchamlang).  berilgan matndan noo‘rin ishlatilgan so‘zlar, so‘z birikmalari, sitatalarni toping va bartaraf qiling;  berilgan matnga mos keladigan maqol, hikmatli so‘zlar, ibora va tasviriy ifodalar toping. Ularni matn tarkibiga kiriting; tashriflarni tashkil etish yuzasidan har tomonlama ishlar olib borilmoqda.  berilgan matn bilan tuzatilgan (kengaytirilgan) matnni qiyosiy tahlil qiling;  nima uchun matnda berilgan so‘zni (so‘z birikma, ibora, tasviriy ifoda) almashtirganingizni isbotlang;  siz kiritgan tuzatish matn uchun zarurligini isbotlang v.h. ; O‘quvchi ongida matn ustida ishlash ko‘nikmalarini shakllantirish jarayoni ona tili ta’limida o‘ta muhim va ma’suliyatli davr bo‘lib, unda o‘quvchi monologik va 14 diologik matn turlarini o‘rganish bilan birga matn ustida ishlash mahoratini egallashga ham yo‘naltiriladi. Matn ustida ishlash, avvalo, o‘quvchidan matn va uning turlari, matn qismlarining o‘zaro o‘xshash va farqli jihatlarini aniqlash, matn tarkibi , uning qurilishi, uslubi, tili haqida muayyan bilim, ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lishlikni talab qiladi. Matn bilan yuzma-yuz bo‘lgan 8-9-sinf o‘quvchisi uning qaysi matn turiga kirishini qiyinchiliksiz farqlashi, matnning tarkibiy qismlari – kirish, asosiy qism, xulosaning mavjudligi, matnning qaysi sohaga, qaysi janrga mansubligini bir qarashda bilishi lozim bo‘ladi. Quyida 5-9-sinflar ona tili ta’limida o‘rganiladigan monologik matn turlari va uning xususiy jihatlarining qisqacha tasnifi keltirildi: 1. Rivoyat matn (Sharq faylasuflarining ilmiy merosi, axloqiy tarbiya va ma’naviy-ma’rifiy dunyoqarashlar, ibora, hikmatli so‘z va maqollarning kelib chiqishi, etimologiyasi talqini v.h.); 2. Tasviriy matn (tevarak-atrof, daraxt, bino, gulzor, maktab bog‘i, oshxonasi, rasmlar, narsa-buyumlar tasviri v.h.); 3. Muhokama matn (ilmiy asar, badiiy kitob, shaxsning individual xususiyatlari, yurish-turishi , xulqi-odobi, muomala-madaniyati, biror sohaga qiziqishi borasida munosabat bildirish v.h.); 4. Ilmiy – grammatik matn. Ona tili fani bo‘limlari va mavzulari, ularning ilmiy talqini, kommunikativ jadvallar tasnifi (M., olmosh va uning turlari tasnifi v.h.); 5. Ma’rifiy matn. Mashhur shaxslar hayoti, ilmiy-ijodiy faoliyatini elektron tasvir orqali yoritish, ularning tarjimai holi, yaratgan ilmiy yangiliklari, san’at asarlari madaniy merosi haqida to‘xtalish v.h.; 6. Ixtisodiy matn. Muayyan kasb-hunar, ilm-fan, texnikaga oid xususiy atamalar ishtirokida, ma’lum maqsad (ma’lumot, axborot, ma’ruza) aniq soha yo‘nalishida yaratilgan matn v.h.; 7. Munoshaot matnlari: Rasmiy hujjat matnlari, Shaxsiy hujjatlar; ariza, tilxat, bildirishnoma , shartnoma, qarordan ko‘chirma, taqriz..., Davlat hujjatlari; Litsenziya, sertifikat, guvohnoma, diplom.... 15 8. nazmiy matnlar: Bayt, to‘rtlik, sakkizlik, she’r, tuyuq, qo‘shiq, o‘lan, doston, poema, muvashshak v.h. O‘quvchilarni matn yaratishga tayyorlashda uyadosh va ma’nodosh so‘zlar ustida ishlash ham alohida o‘rin tutadi. Ma’nodoshlar – yaratilgan matn tilini boyitish, badiiy bo‘yoqdor so‘zlarni tanlash, ularni iboralar bilan almashtirish, ularni o‘z matnida qo‘llashning eng ishonchli va mahsuldor usuli. Uning shakl va usullari nihoyatda xilma-xil. Ularning eng keng tarqalganlarini o‘quvchilarga eslatish, mavzuga oid ijodiy va mustaqil ishlar bajarish, masalan, umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 5-sinflari uchun yaratilgan elektron o‘quv qo‘llanmadagi “Leksikologiya” slaydidan foydalanib, ma’nodosh va uyadosh so‘zlar mavzusiga oid nazorat testlari tuzish o‘quvchilarni mustaqil matn yaratishga tayyorlashda o‘ta foydali o‘quv topshiriqlaridan hisoblanadi. Bunday ijodiy – amaliy ishlar, og‘zaki va yozma nutqni ma’nodosh va uyadosh so‘zlar bilan boyitishda muhim o‘rin egallaydi. An’anaviy ta’limning kammahsul , tahliliy usullaridan voz kechib yangi, o‘quvchi – ta’lim – o‘qituvchi tizimiga o‘tish, ta’lim jarayonini ilg‘or o‘quv texnologiyasi yutuqlariga asoslangan, zamonaviy didaktik materiallar (ranli slaydlar, muayyan o‘quv dasturi kiritilgan disketlar:audio – video kasetalar v.h.) bilan qurollantirish, o‘quvchilarni jahon ta’lim standartlari talablariga mos keladigan yangi avlod darsliklari va dasturlari bilan ta’minlash – o‘quvchilarda mustaqil matn yaratish jarayonini jadallashtirish va shunday ko‘nikmalarni shakllantirishda muhim omil hisoblanadi. 1. topshiriq. Ekrandagi matnni diqqat bilan o‘qing. Unga sarlavha tanglang. Unda nechta qo‘shma, nechta sodda gap mavjudligini aniqlang. Matnning necha qismdan iboratligini, “oq ko‘ylakli qiz”ning kim bo‘lishi mumkinligini ayting. Zarifa qayoqqadir ketgan, olmazorda hech kim ko‘rinmas, faqat qushlarning chug‘ur-chug‘uri eshitilar, qayerdadir, yaqinda tinmay bulbul sayrardi. Vohid har biri naq piyoladay keladigan oppoq olmalarning og‘irligidan yerga tegib qolgan daraxt shoxlarini ehtiyotlik bilan chetga sura-sura bog‘ning ichkariga qarab yurdi. To‘satdan daraxtlardan biri qattiq silkindi, yomg‘irdek duv to‘kilgan olmalar 16 Vohidning boshiga, yelkasiga tushdi. So‘ngra nimadir “chirs” etib singandek bo‘ldi, kimdir qulagandek tuyildi va boshini qo‘llari orasiga olib bukilib qolgan Vohidning oldida oq ko‘ylakli, nozikkina uzun bo‘yli bir qiz paydo bo‘ldi... 2. topshiriq. Matndagi qo‘shma gaplar tarkibidagi sodda gaplar, ularning o‘zaro bog‘lanish vositalarini belgilang, matnning imloviy- uslubiy nuqsonli qismini aniqlang. 3. topshiriq. Matnni o‘z tasavvuringiz asosida davom ettiring. Xulosa qiling. Bunday amaliy mashg‘ulotlarni ona tili darslarida mantazam , izchil pedagogik tizimda tashkil etish, o‘quvchilarning faqat o‘zigagina xos va mos bo‘lgan individual uslubni (“o‘z” uslubini) aniqlash va tanlay olishiga yordam beradi. O‘quvchining yozma nutqidagi uslubiy ravonlik va mantiqiy mukammallik darajasini oshiradi, mustaqil matn yaratish ko‘nikmalarini shakllantiradi, rivojlantiradi. Biz Yevropa bilan ikki va ko‘p tomonlama istiqbolli munosabatlarni davom ettiramiz. Savdo-sotiq, investitsiya va moliya, yuqori texnologiyalar transferi, ilm-fan, texnika, ta’lim, ekologiya, sog‘liqni saqlash va madaniyat sohalaridagi hamkorlik, shuningdek, mintaqaviy xavfsizlikni mustahkamlash O‘zbekiston — Yevropa munosabatlarining asosiy ustuvor yo‘nalishlari hisoblanadi. 17 XULOSA Matn so„z birikmasi va gapdan farqlanadi, chunki matnning ham o„z kategoriyasi va qonuniyatlari mavjud. Matn so„zining lug`aviy ma'nosida birikish, bog`lanish tushunchalarining borligi, shuning uchun matn tarkibi o„zaro qaysidir bog`lovchilar yordamida birikishni o„rganish “Matn tilshunosligi” sohasining asosiy muammolaridan biridir. Shu bois, boshlang„ich ta lim davri o'quv-tarbiya ‟ jarayonidagi eng mas'uliyatli davrdir. Bu paytda o„quvchining savodi chiqishi bilan birga, uning dunyoqarashi shakllanadi, tafakkur qilish malakasi rivojlanadi. Boshlang„ich sinf o'quvchilarning intellektual salohiyati, mustaqil va ijodiy fikrlash qobiliyatlari, tafakkurini rivojlantirish, egallagan bilimlarini amaliyotda qo'llay olishlari, amaliy ko'nikma va malakalarini hosil etishga matn yaratishning o„rni beqiyosdir. Mustaqil matn tuzish ko‘nikmalarining shakllanganlik darajasini aniqlash, matn yaratish va matn ustida ishlash bo‘yicha birlamchi (ta’lim muassasalarida mustaqil matn yaratish ko‘nikmalarini shakllantirishning mavjud holati, anketa savollariga javoblar) pedagogik ilmiy tadqiqot eksperimenti natijalarini umumlashtirish, ilmiy adabiyotlarni tahlil qilish, mustaqil matn yaratish masalasining umumta’lim maktablari ona tili dasturi talablariga javob berish – bermasligi, mazkur ko‘nikmaning bolalar tomonidan egallanganlik darajasi va uning amaliy tadbiqi yuzasidan o‘rganilgan ma’lumotlarga asoslangan holda quyidagi xulosaga kelindi: Umumiy o‘rta ta’lim maktablari 5 – 9 – sinf o‘quvchilarining ona tili fanidan egallagan bilim, ko‘nikma va malakalari, kommunikativ – uslubiy savodxonligi mustaqil, ilmiy – ijodiy va ixtisosiy matn yaratish uchun yetarli emas. 1. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarida mavjud bo‘lgan ijodiy matn yaratish, matn qurilishini to‘g‘ri, ixcham, shakllantirish , fikrni badiiy bo‘yoqdor so‘zlar orqali ifodalash ko‘nikmalari DTS talablariga to‘liq javob bermaydi. 2. O‘quvchilarda badiiy bo‘yoqdor gaplar qurish uchun zarur bo‘lgan turg‘un iboralar, maqol va hikmatli so‘zlar, tasviriy vositalar zaxirasi o‘ta nochor. 3. O‘quvchilarning yozma ishlarida uchraydigan imloviy nuqsonlar izchil bartaraf etilgani holda gap qurilishidagi g‘alizliklar, mazmuniy, mantiqiy – uslubiy nuqsonlar ustida ishlash ona tili o‘qituvchilarining (natijada o‘quvchilarining ham) e’tiboridan chetda qolmoqda. 18 4. O‘quvchilar ongida yaratilayotgan matn mazmunini, alohida ajratilgan tushunchalarni analiz va sintez qilish, jumlalar tuzish uchun  zarur bo‘lgan so‘z va so‘z birikmalarini hosil qilish, ularni qiyoslash va tanlash, usluban ravon, shaklan ixcham va mantiqan to‘g‘ri fikr ifodalash, ko‘nikmalari yetarli darajada rivojlantirilmagan. umumiy o‘rta ta’lim maktablarida ona tili va o‘rta maxsus, kasb- hunar ta’limida hozirgi o‘zbek adabiy tili fanlarining ayni paytda juda dolzarb bo‘lib turgan o‘quvchilarda matn yaratish ko‘nikmalarini shakllantirish masalasi – rivojlantiruvchi ilg‘or pedagogik texnologiyalar asosida qayta ishlanishga muhtoj. O‘quvchilarda mustaqil va ijodiy fikrlash, fikrni yozma ifodalashni faollashtirishning eng ishonchli vositasi muammoli-ijodiy (lingvopsixologik) o‘quv topshiriqlari ekanligi, ular faollik, mustaqillik , tashabbuskorlik, izlanuvchanlik kabi o‘quvchi shaxsining muhim sifatlarini jamlovchi va bir yo‘la harakatga keltiruvchi psixolingvistik xususiyatlarga ega bo‘lganligi uchun, o‘quvchi ongida mustaqil matn yaratish ko‘nikmalarini shakllantirishni ana shu bosqichli – yo‘naltiruvchi topshiriqlar asosida tashkil qilish matn yaratish amaliyotining yetakchi metodlaridan biri sifatida qaraldi... O‘quvchining mustaqil matn yaratish faoliyatiga quyidagicha ilmiy pedagogik tasniflar berildi. Mustaqil matn yaratish jarayoni – belgilangan maqsad, egallangan bilim, ko‘nikma va malakalar, o‘z nutqiy imkoniyatlari doirasida harakatlanuvchi tasavvur, idrok, ong va tafakkurning uyg‘unlashuvidir. Mustaqil matn – individual bilim, idrok va tafakkur mahsuli, analiz va sintez hosilasi, o‘quvchining nutqiy kashfiyotidir. Matn – belgilangan maqsad va nutqiy imkoniyatlar asosida harakatlanayotgan xotira, idrok va tafakkur mahsulidir. Mustaqil yaratilgan matn-nutqiy malaka, intellektual qobiliyat, ma’anviyat va tafakkur uzviyligi hosilasi, ijodiy fikr mahsulining moddiylashuvidir. Mustaqil matn yaratish faoliyati – o‘quvchidagi kommunikativ savodxonlik , yozma fikr ifodalash qobiliyatining muayyan nutqiy – uslubiy ma’yorlar asosida voqyealanishi, in’ikosidir. U o‘quvchining ona tili fani yuzasidan egallagan bilim, ko‘nikma va malakalari, til imkoniyatlaridan foydalanish darajasini aniqlashning ishonchli vositasi xisoblanadi. Mustaqil matn – o‘quvchining til imkoniyatlaridan foydalanish darajasi, fikr 19 ifodalashda so‘zga mas’ullik, so‘z boyligi darajasini ko‘rsatib turuvchi mazondir.  Mustaqil matn yaratish va matn ustida ishlashdan ko‘zlanadigan asosiy maqsad o‘quvchining ona tili ta’limi jarayonida egallagan bilim, ko‘nikma va malakalarining amaliy tatbiqini ta’minlash, individual tafakkur mexanizmini harakatga keltirish, o‘quvchini mavzu yo‘nalishida, izchil, mantiqli, faol mushohada yuritishga, fikr mahsulini yozma ravishda to‘g‘ri, ravon ifodalashga tayyorlashdir. Shuningdek mazkur faoliyat o‘quvchilarni matn turlarini farqlash bilan o‘zaro uyg‘unlikda olib borilishi  – o‘quvchilarni mustaqil va ijodiy matn yaratishga tayyorlashning ishonchli kafolatidir. Shuningdek, mazkur lingvopsixologik faoliyat orqali o‘quvchilarda ta’limiy tafakkur operasiyalarining faollashuvi ta’minlanadi. Til va matn Garchi, azim daraxt bo‘lsa, til, Matn unda yetilgan hosil. Hodisa deb qaralsa, lison Matn turur xulosa, inon, Til – sabab deb olinsa , albat Matn erur najot – oqibat. Til onadir, matn – zurriyot, Muloqotni o‘rgan, ey farzand Til boylikdir, matn – ma’naviyat Foydalanilgan adabiyotlar 1. 1. To„xliyev B, Niyozmetova R, Boltayeva I. “Darsliklar ustida ishlash”. Toshkent “Fan” nashriyoti 2007 yil. 2. 2. Ziyodova T., “O„quvchi kitobi”, A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, Toshkent, 2002. 130-bet. 3. 3. Ziyotova T “Matn yaratish texnologisi” Toshkent, “Fan” 2007 yil. 4. 4. Hamroyev A. Boshlang ich sinf ona tili ta limi jarayonida kognitiv -ʻ ʼ pragmatik usul elementlaridan foydalanish xususida. Pedagogik mahorat. 2014. 140 b. 5. Otaxonova Nasiba. Boshlang ich sinf o quvchilarini matn tuzish ʻ ʻ orqali nutqini o stirish. Bitiruv malakaviy ish. Nukus. 2018. 58 b.. ʻ 20

4-SINF ONA TILI DARSLARIDA MATN YARATISH

KIRISH

I – BOB. 4-SINF O’QUVCHILARIDA MATN YARATISHNI SHAKLLANTIRISH

  1. Matn yaratish qoidalari
  2. Boshlang’ich sinflarda matn yaratish imkoniyatlari

II – BOB. O’QUVCHILARDA MATN YARATISH QOBILIYATINI OSHIRISH

2.1. Matn yaratishda fikrning aniq va ravonligi

2.2. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida mustaqil matn yaratish

XULOSA

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

Sotib olish