Информация о документе

Цена 19900UZS
Размер 356.0KB
Покупки 1
Дата загрузки 09 Декабрь 2024
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Педагогика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

37 Продаж

4-sinf ona tili darslarida morfemik birliklar ustida ishlash

Купить
4-SINF ONA TILI DARSLARIDA MORFEMIK BIRLIKLAR USTIDA ISHLASH MUNDARIJA KIRISH ...........................................................................................................3 I.BOB. O’QISH VA ONA TILI DARSLARIDA MUSTAKIL ISHLAR VOSITASIDA O’QUVCHILAR LUG’ATINI BOYITISH METODIKASI 1.1. Bo sh lang‘ich sinflarda o‘quvchilarni so‘z ma’nolari bilan tani sh tiri sh usullari.................................................................................. ............. ........................ 1.2. So‘z turkumlarini o‘rgani sh da lug‘at ustida i sh la sh ga doir mustaqil i sh larni ta sh kil eti sh usullari.......................................................... ................. ........... 1.3. O‘quvchilarning nutqi va mantiqiy tafakkurini rivojlantiri sh ga doir sintaktik tu sh unchalarni sh akllantiri sh texnologiyasi................................................ II.BOB. ONA TILI VA O’QISH SAVODXONLIGI DARSLARIDA OQ UVC H ILAR LUG’ATI USTIDA ISHLASH AMALIY O TI 2.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining so‘z minimumini belgilash tamoyillari ………………………………………………………………………… 2.2. Boshlang‘ich sinf ona tili darslarida so‘z ustida ishlashga doir mustaqil ishlarni tashkil etish bo‘yicha tajriba-sinov ishlari mazmuni …………………….. 2.3. Ona tili darslarida ijodiy topshiriqlarni amaliyotga tatbiq etish samaradorligi ................................... .......................................................................... XULOSA ...................................................................................................... .... FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................... KIRISH Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Jahon miqyosida davlat va jamiyat taraqqiyotining harakatlantiruvchi kuchi sifatida qaralayotgan ta’lim mazmunida til va tafakkur uyg‘unligiga erishishning innovatsion texnologiyalari orqali ta’lim samaradorligini ta’minlashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Ayniqsa, Yaponiya, Germaniya, AQSH, Rossiya Federatsiyasi , Kanada kabi dunyoning rivojlangan mamlakatlari ilmiy markazlari va oliy ta’lim muassasalarida lingvistik kompetensiyalarning nazariy va amaliy masalalari yetakchi o‘rinda turadi. “Innovatsion pedagogik texnologiyalar vositasida o‘qitishni tubdan yaxshilash” muammosi BMTning ta’lim, fan va madaniyat masalalariga doir bitimida ham dolzarb vazifa sifatida belgilandi.Ta’lim tizimining dunyo amaliyotida o‘qitish metodikasini individuallashtirish va kompetensiyaviy yondashuvlar integratsiyasi asosida zamonaviy axborot- kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etishga ta’lim sifatini ta’minlashning yetakchi omili sifatida qaraladi. Xususan, lingvistik kompetensiyalarni shakllantirish va rivojlantirish texnologiyalarini, til ta’limini tizimli tarzda tashkil etishning metodologik asoslari yuzasidan olib borilayotgan ilmiy izlanishlar nutq va tafakkurni rivojlantirish samaradorligini oshirishning, shuningdek, interfaol ta’limni mediatexnologiyalar vositasida tashkil etishning didaktik ta’minotini takomillashtirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Respublikamiz t a’lim muassasalarida o‘quvchilarning mustaqil fikrlash, atrofdagi voqelikka ongli munosabatda bo‘lish, daxldorlik va ijtimoiy faollik kabi sifatlarini, nutq va tafakkurini rivojlantirish, yuksak ma’naviyatli barkamol shaxsni kamol toptirish sog‘lom avlodni voyaga yetkazishning muhim omili sifatida boshlang‘ich ta’lim tizimidan boshlab ilg‘or pedagogik va axborot- kommunikatsiya texnologiyalarini keng miqyosda qo‘llash zaruratini yuzaga keltirdi. “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi”da belgilab berilgan “mustaqil fikrlaydigan, qat’iy hayotiy nuqtai nazarga ega, Vatanga sodiq yoshlarni tarbiyalash, demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish jarayonida ularning ijtimoiy faolligini oshirish” vazifasi shaxsning intellektual salohiyatini shakllantirishga, jamiyatning ijtimoiy, siyosiy, madaniy, ma’rifiy hayotida faol va muvaffa qqiyatli ishtirokini ta’minlashga zamin yaratadi . Uzluksiz ta’lim tizimini yanada takomillashtirish yo‘lini davom ettirish, mehnat bozorining zamonaviy ehtiyojlariga muvofiq yuqori malakali kadrlarni tayyorlash, ilmiy va innovatsion yutuqlarni amaliyotga joriy etishning samarali mexanizmlarini yaratish qayd qilingan mazkur farmon boshlang‘ich ta’lim tizimida ham o‘qitish sifatini takomillashtirishni taqozo etadi. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. I nson hayotida nutq va tafakkurning o‘rni va roli hamda mustaqil fikrlash madaniyati va u bilan bog‘liq bilish jarayonini faollashtirish muammosi Kaykovus, Forobiy, Mahmud Koshg‘ariy, Yusuf Xos Hojib, Alisher Navoiy kabi buyuk mutafakkirlar asarlarida o‘z ifodasini topgan. Tadqiqotning maqsadi boshlang‘ich sinflarning ona tili ta’limida mustaqil ishlar orqali o‘quvchilar nutqi va tafakkurini rivojlantirishning pedagogik mexanizmini takomillashtirishga doir taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari: Boshlang‘ich sinf ona tili ta’limida mustaqil ishlar orqali o‘quvchilar nutqi va tafakkurini o‘zaro bog‘liqlikda rivojlantirish mazmunining pedagogik - psixologik xususiyatlarini aniqlashtirish; B o sh lang‘ich sinflard a o‘quvchilarning nutq va tafakkurini rivojlantiri sh mezonlarini tayanch va fanga oid kompetensiyalar asosida i sh lab chiqi sh ; Boshlang‘ich sinflarning ona tili ta’limida o‘quvchilar nutqi va tafakkurini rivojlantirishga yo‘naltirilgan mustaqil ish usullarini motivatsion, kommunikativ- kognitiv yondashuv asosida takomillashtirish; bo sh lang‘ich sinf ona tili ta’limida mustaqil i sh lar orqali o‘quvchilarning nutq va tafakkurini rivojlantiri sh texnologiyalarini takomilla sh tiri sh . Tadqiqotning predmeti boshlang‘ich sinflarning ona tili ta’limida mustaqil ishlarni tashkil etish orqali o‘quvchilar nutqi va tafakkurini rivojlantirish mazmuni, shakli, metod va vositalari . Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: Boshlang‘ich sinflarning ona tili ta’limida mustaqil ishlar vositasida o‘quvchilar nutqi va tafakkurini rivojlantirish mazmunining pedagogik (pedagogik trening, pinboard, pragmatizm, ergonomika) hamda psixologik (praksiologiya, perseptiv) xususiyatlari interaktiv va texnologik omillar (off-line, operatsion o‘yinlar) tahlili misolida aniqlashtirilgan; boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining nutq va tafakkurini rivojlantirishga doir kompetensiyaviy yondashuv mezonlari aniqlik, izchillik, natijaviylik, samaradorlik, qiyosiylik, mantiqiylik, dolzarblilik tamoyillari asosida tizimlashtirilgan; boshlang‘ich sinflarning ona tili ta’limida texnik vositalar yordamida o‘quvchilar nutqi va tafakkurini rivojlantirish mazmuni, amaliy va natijaviy tarkibi motivatsion, kommunikativ-kognitiv yondashuv asosida takomillashtirilgan; Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati shundan iboratki, dissertatsiyada ilgari surilgan nazariy g‘oyalar va uslubiy tavsiyalar tufayli boshlang‘ich sinflarning ona tili ta’limida o‘quvchilar nutqi va tafakkurini rivojlantirishga doir mustaqil ishlarni tashkil etishga munosabat o‘zgaradi, muammo bo‘yicha metodologik va uslubiy bilimlar boyitiladi, boshlang‘ich ta’lim samaradorligi ortadi. Tadqiqotning amaliy ahamiyati boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining nutq va tafakkurini rivojlantirishga, xususan, lug‘at boyligini, bog‘lanishli nutqining ta’sirchanligi va emotsionalligini oshirishga oid texnologiyalarni takomillashtirishga, shuningdek, boshlang‘ich sinflarning ona tili dasturi va darsliklari mazmunini boyitishga xizmat qilishi bilan izohlanadi. Dissertasiyaning tuzilishi va hajmi . Dissertasiya kirish, 3 bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, asosiy matn 100 betni tashkil etadi. I.BOB. O’QISH VA ONA TILI DARSLARIDA MUSTAKIL I SH LAR VOSITASIDA O’Q UVC H ILAR LUG’ATINI BOYITISH METODIKASI 1. 1. Bo sh lang‘ich sinflarda o‘quvchilarni so‘z ma’nolari bilan tani sh tiri sh usullari So‘z - tilning asosiy birligi bo‘lib, u orqali tevarak-atrofimizdagi narsa va hodisalar nomlanadi. “So‘z,- deyiladi “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da,- o‘z tovush qobig‘iga ega bo‘lgan, narsa-hodisalar, jarayonlar, shaxslar, belgi va miqdorlarni, xususiyatlarni, harakat va holatni, aloqa va munosabatlarni nomlash uchun xizmat qiladigan, mustaqil lug‘aviy ma’noga ega bo‘lgan, shuningdek, turli grammatik ma’no va vazifalarda qo‘llanadigan eng muhim til birligidir”. Boshlang‘ich sinflarda so‘zning fikr ifodasida nutqda tutgan o‘rnidan, gapda turli ma’no va vazifalarda qo‘llanishidan kelib chiqqan holda so‘z ma’nolarini tushuntirish usullari tanlanadi. O‘qituvchi o‘qish darslariga faol nutqqa kiritiladigan, ma’nosi tushuntiriladigan so‘zlarning ma’nosini o‘quvchilar bilan birga “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”dan topib, so‘ng ayrim so‘zlarning ma’nosini izohlashni uyga vazifa qilib bersa, jamoa bo‘lib ma’noni izohlashga rag‘bat uyg‘otsa, mustaqil faoliyatga o‘rgatish oson kechadi. “Amaliy fazilatlar, odatlar ikki turli yo‘l bilan hosil qilinadi: birinchi yo‘l – qanoatbaxsh so‘zlar, chorlovchi, ilhomlantiruvchi so‘zlar yordamida odat hosil qilinadi, malakalar vujudga keltiriladi, odamdagi g‘ayrat, kasbga-intilish harakatga aylantiriladi” - deb yozgan edi Forobiy. Tadqiqot mavzusi yuzasidan olib borilgan tajriba-sinov davrida so‘z ma’nosini tushuntirishda quyidagi usullardan foydalanish ijobiy samara berishi kuzatildi. 1. So‘z ifodalagan narsa, belgi, harakatni ko‘rsati sh . 2. Predmet va uning belgisi-harakati ifodalangan rasmni ko‘rsati sh orqali ularni og‘zaki va yozma tavsifla sh , tasvirla sh . 3. So‘zni tarkibiy qismlarga ajratib tahlil qili sh . 4. Sinonimlar tanla sh . 5. Badiiy matnlar asosida so‘z ma’nolarini tu sh untiri sh . 6. Antonimlar yordamida so‘z ma’nosini izohlash. 7. shakli bir xil so‘zlar ma’nosini so‘z birikmasi tarkibida izohlash. So‘z ma’nolarini tu sh untiri sh usullari o‘quvchilarning bilim darajasiga, izohlanadigan so‘zning xususiyatiga qarab tan lanadi. Lug‘at i sh i so‘z birikmasi, gap, ya’ni grammatik qur sh ov asosida ta sh kil etilsa, o‘quvchilar so‘zning ma’nosini oson o‘zla sh tirib oladilar. Yangi o‘rganilgan so‘z, so‘z birikmasi tarkibida qanchalik ko‘p qo‘llansa, o‘quvchilar uni shunchalik esda saqlab qoladilar, nutqda qo‘llashga qiynalmaydilar. O‘qituvchi ta’limning dastlabki kunlaridanoq o‘qilgan matn, gap tarkibida ma’nosi o‘quvchilarga tushunarsiz so‘zni topishga doir topshiriqlar berishi, izohlash usullaridan namunalar ko‘rsatishi, izlanishlari uchun adabiyotlar tavsiya qilishi lozim. So‘zga sinonim tanla sh orqali so‘z ma’nosini izohla sh quyidagicha top sh iriqlar asosida ta sh kil qilinadi: 1) matndan sinonimlarni topib, ma’nosidagi farqni izohla sh ; 2) berilgan so‘zga sinonim topib, ma’nosidagi farqni ayti sh ; 3) sinonimlarni qatna sh tirib ki ch ik matn yarati sh ; 4) sinonimlar guruhini tuzish. 5) berilgan sinonimlar guruhidan ( katta, gigant, buyuk, ulug‘ ) mavzuga doirini tanla SH. 1-sinfda savol-javob usulida tasvirlash, tavsiflashga o‘rgatish orqali qarama- qarshi ma ’ noli s o‘ zlar ustida ishlanadi. O‘quv ch ilarga so‘roq gap orqali gap namunasi beriladi. Masalan, Olma a chch iq bo‘ladimi yoki sh irin bo‘ladimi? Yoz issiqmi yoki sovuq? 3-4-sinf lar da antonimlar i sh tirokida gaplar tuzdiri sh yordamida o‘quv ch ilar nafaqat so‘z ma’nosini o‘zlashtiradi, balki uning qo‘llanish doirasini, qaysi so‘zlar bilan bog‘lana olishini va qaysi so‘zlar bilan bog‘lana olmasligini ham bilib oladi. O‘quvchi maktabga kelgan birinchi kunlaridan ma’nosi tu sh unarsiz so‘zlarga duch keladi. Masalan: ”Alifbe” darsligidagi “omil, manbai, kamolot, murod, asil, to‘kinlik, masal, himmatli, himmat, idrok, iqbol, to‘kinlik, jasorat, jumboq, bo‘tam, mash’al, sabot, davron” so‘zlarining ma’nosini o‘qituvchi izohlarisiz birinchi sinf o‘quvchilarining anglamoqlari mushkul. SHuning uchun so‘z ma’nosi ustida i sh la sh savod o‘rgati sh davridan bo sh lanadi. Savod o‘rgatish darslarida o‘quvchi bilimlarni tayyor holda o‘zlashtiruvchiga aylanib qolmasligi, dars davomida qo‘llangan so‘zlarning ma’nosini bilish-bilmasligini o‘ylab ko‘rish, so‘z ma’nosiga e’tibor berish ko‘nikmasini shakllantirish fikrni to‘liq ifoda etish uchun zamin yaratadi. Bu davrda so‘zlarning ma’nosi bilan tani sh tiri sh suhbat va tu sh untiri sh orqali amalga o sh iriladi. O‘qituvchi suhbat jarayonida ma’nosi tushunarsiz so‘zni so‘z birikmasi va gap ichida qo‘llab, rasmlar yoki narsa–predmetlarni namoyish qilish, turli xatti-harakatlar, o‘yinlar vositasida so‘zning ma’nodoshini keltirish orqali izohlaydi. Ba’zan o‘quv ch i matndagi bir so‘zning ma’nosinigina emas, balki ba’zi so‘z birikmasining ( nurli iqbol; issiq qu ch og‘ing; kelajaging buyukdir; kanda qilmaydi; ilm ch o‘qqisin; jur’at ila, toqat bilan ado qilar; porloq kelajak ), gapning (Do‘st bilan obod uying. Qor yog‘di – don yog‘di. Vatan – mening onamsan. Har so‘zida olam ma’no. O‘qib topaman kamol.) , hatto yaxlit bir jumla ning ham ma’nosini tu sh unmay qoli sh i mumkin. 1-2- sinflarda yod oldiri sh usuli ham o‘quv ch ilar lug‘atini boyitadi. O‘quv ch ilarga ona tili va o‘qish darsliklaridagi she’r, topishmoq, maqol, tez aytish, qo‘shiqlarni yod oldirish, nasriy asarlardan par ch alar yodlatish mumkin. Ona tili darslarida ulardan yoddan yozuv diktanti olinsa, o‘qish darslarida ifodali yod aytti ri sh usuli qo‘llanadi. Leksik-frazeologik test top sh iriqlari, krossvordlar, sh uningdek, topi sh moq va maqol matnlari ustida i sh la sh ham o‘quvchilar lug‘atini boyitiSHda muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. 1.2. So‘z turkumlarini o‘rgani sh da lug‘at ustida i sh la sh ga doir mustaqil i sh larni ta sh kil eti sh usullari Bo sh lang‘i ch sinf larning ona tili darslarida o‘quv ch ilar so‘z turkumlari haqida elementar nazariy bilimlarni egallaydilar. Ularga ot, sifat, fe’lning nimani bildirishi, qanday so‘roqlarga javob bo‘lishi, gapda qanday vazifada kelishini o‘rgatish or q ali nutqda ulardan foydalanish ko‘nikmasi hosil qilinadi. Aks holda so‘z turkum lari ni nazariy o‘rgati sh ning ahamiyati bo‘lmaydi. Fikr ifodala sh da til birliklaridan to‘g‘ri foydalan i sh , fikrning aniq va ta’sir ch an bo‘li sh iga eri sh i sh ko‘nikmasini hosil qili sh til ta’limining muhim jihatidir. O‘quv ch ilar lug‘atini boyiti sh so‘z ma’nosini izohla sh va ma’nosini tu sh untiri sh bilan osongina amalga o sh adigan hodisa emas. Buning u ch un lug‘at ustida ishlash usullari o‘quv ch ilarning izlanishlari asosida amalga oshirilishi, ma’nosi izohlan adigan so‘z lar ni nutqda qo‘llashga doir mashqlar bajartirilishi ko‘zda tutiladi . 1 . “Ortiqchasini top” o‘yini. O‘quv ch ilar so‘z i ch idan o‘zaro ma’nodosh bo‘lmagan so‘zlarni topib aytadilar. “ Ona tili ” darsliklarida bunday matnlar ko‘p uchraydi. 2. “O‘yla, izla, top” o‘yinida berilgan matn ichidan ma’nodosh so‘zlar toptiriladi, ularni guruhlab yozdiriladi va nima uchun ma’nodosh ekani izohlanadi. 3. “Ru ch ka stol ustida” o‘yini da o‘ quv ch ilar ki ch ik guruhlarga bo‘linadi. O‘qituv ch i har bir guruhga sinonimik qatordagi bosh so‘zni karto ch kaga yozib uzatadi. Guruhdagi o‘quv ch i lar karto ch kadagi so‘zga sinonim so‘zni yozib, qog‘ozni sher i giga uzatadi, ru ch kasini stol o‘rtasiga qo‘yadi. Topolmagan o‘quv ch i ru ch kasini o‘zida olib qoladi. Qog‘oz ikkinchi marta guruh o‘quv ch ilari orasida aylanadi. Har bir o‘quv ch i ma’nodosh so‘zlarni qatnashtirib, gap tuzadi, maqol va topishmoqlarni yozadi. Darsliklardagi gap va matnlarda ot, sifat, fe’l turkumiga doir qarama-qar sh i ma’noli so‘zlar, ko‘p ma’noli so‘zlar ko‘p uchraydi. Ular yuzasidan uyu sh tiriladigan ma sh qlar o‘quvchilarning lug‘atini boyiti sh ga xizmat qiladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining lug‘atini boyitishda belgi bildirgan so‘zlar ustida ishlash savod o‘rgatish davridan boshlab to 4-sinfga qadar sifatlarning leksik-grammatik ma’nolarini ona tili dasturi hajmida o‘rganishni, o‘quv materialini leksik va grammatik tomondan soddadan murakkabga tamoyili asosida izchillik bilan boyitib borishni ko‘zda tutadi. Savod o‘rgati sh davrida belgi bildirgan so‘zlarning ma’nolarini o‘qituvchining “Mazasi qanday olma? Rangi qanday olma? Hajmi qanday olma?” kabi savollari asosida kuzati sh orqali amaliy jihatdan bilib boradilar. 1-2-sinfda “ sh axs va narsaning belgisini bildirgan so‘zlar” mavzusi o‘rganilayotganda belgi bildirgan so‘zlarni ma’nolariga ko‘ra guruhla sh i sh larini bajaradilar. Bu bosqichda belgi bildirgan so‘zlarni so‘roqlari yordamida gap va matnda sh axs, narsa, harakat, miqdor bildirgan so‘zlardan farqla sh ko‘nikmasini egallaydilar. Dasturda berilgan ta’lim mazmuni va o‘quvchilar bilim, ko‘nikma va malakalariga qo‘yilgan talablardan kelib chiqib, 1-2-sinfda o‘qituvchi oldida turgan muhim vazifa o‘quvchilarning narsa va shaxslarning o‘ziga xos xilma-xil belgilari bo‘lishini, narsalar rangi, mazasi, shakli, hidi, hajmi, xususiyatlariga ko‘ra farqlanishini, bular narsa va shaxslarning belgilari ekanini anglashlariga, ulardan nutqda samarali foydalanishlariga erishish orqali o‘quvchilar nutqini belgi bildirgan so‘zlar bilan boyitishdir. SHunga ko‘ra 1-2-sinfdan boshlab o‘quvchilarning narsa va hodisalarni belgilariga ko‘ra tavsiflashiga doir mashq va o‘quv topshiriqlariga katta ahamiyat beriladi. Rasm - bolalar sezgisiga ta’sir etadigan, hayotning bola tajribasida hali uchramagan tomonlarini ochadigan vosita. Rasm o‘quvchilarning tani sh bo‘lgan hodisalarni chuqur angla sh lariga yordam beradi. Rasmlar asosida o‘quvchilar sifatlar to‘plamini yaratadi. Sifatlar to‘plami asosida narsa va hodisalarni aniqroq ifodala sh ga o‘rgani sh adi. Ona tili darsliklaridagi rasmlar asosida matn yaratish uchun o‘quvchilar nutqiy tayyorgarlik ko‘rishlari zarur. Bunda leksik birliklar ustida bosqichma- bosqich ish olib boriladi. O‘quvchilarning tushunchalarini aniqlash va boyitish maqsadida ta’limiy o‘yinlardan ham foydalaniladi. O‘qituvchi sifatga doir so‘zlarni aytadi, o‘quvchilar nimaning belgisi ekanini topadi. Masalan: qizil, nordon, mayda, dumaloq, po‘sti qalin. (Anor) Yuqoridagi izlanish usuli nazariyani amaliy yo‘l bilan egallashni, o‘z navbatida, o‘quvchilar lug‘atini belgi bildiruvchi so‘zlar bilan boyitishni ta’minlaydi. Sifatlarning nutqdagi ahamiyatini angla sh lari uchun ona tili darsliklarida berilgan topi sh moqlarning javoblari rasmlarda ifodalangan. 3-sinfda o‘quvchilar tasvir elementli ijodiy matn yarati sh ustida i sh laydi. Ularning matnni muvaffaqiyatli yarati sh lari sifat yuzasidan olib borilgan amaliy i sh usullariga bog‘liq. O‘quvchilar matn yaratishga bosqichma-bosqich: so‘z ustida ishlash, gap va uning mantiqiy bog‘lanishi ustida ishlashj, og‘zaki hikoya tuzish va uni yozma shakllantirish tarzida maxsus tayyorlab boriladi. Sifat so‘z turkumini o‘rganish jarayonida asosiy maqsad o‘quvchi lug‘at zahirasini boyitish va so‘zlardan nutq jarayonida amaliy foydalana bilish ko‘nikmasini hosil qilish ekan, uni amalga oshirishda til materiali ustida ishlash bilan birga nazariy ma’lumotga tayanib til birliklarini nutqda ongli, maqsadli qo‘llashga o‘rgatish tamoyiliga amal qilinadi. Boshlang‘ich sinf darsliklaridagi o‘quv matnlari o‘quvchilar lug‘atini so‘zlar bilan boyituvchi va nutqini o‘stiruvchi eng asosiy manba sanaladi. O‘quvchilarni o‘z nutqini aniq va ta’sirchan ifodalashga o‘rgatishda shakl, maza, hajm, xususiyat bildiruvchi sifatlar bilan birga rang bildiruvchi sifatlar ham muhim o‘rin tutadi. Bir qaraganda rang bildiruvchi sifatlardan o‘quvchilar bemalol va kerakli o‘rinda foydalanadigandek ko‘rinadi. Aslida badiiy matnda qo‘llangan rang bildiruvchi sifatlarning aksariyati ifodalagan rangni ko‘rgazmalar ichidan ko‘rsata olmaydilar. Ulardan matnni qayta hikoyalashda foydalanmaydilar. Chunki rang bildiruvchi sifatlarning ma’nosini – qanday rangni bildiriSHini o‘rgatiSHga e’tibor berilmayapti. 1. Ona tili darsliklariga kiritilgan ma sh q matnlarida emotsional holat ifodalov ch i fe’llar kam qo‘llangan. Masalan, 1- sinf “Ona tili“ darsligida yayramoq, sevinmoq ; 2- sinf “Ona tili“ darsligida jilmaymoq, xursand bo‘lmoq, qiynalmoq, sevindi, sevinishdi, erkalandi, suyuldi, shodlandi ; 3- sinf “Ona tili“ darsligida darg‘azab bo‘lmoq, ta’sirlanmoq, sevinmoq, istamoq, yayramoq, najot istamoq, jonlanmoq, xursand bo‘lmoq, sog‘aymoq ; 4- sinf “Ona tili“ darsligida ch ar ch amoq, xursand bo‘lmoq, jo‘shmoq, zerikmoq, qiynalmoq, so‘lg‘inlashib, ch imirilmoq, kulib qaramoq, nafratlanmoq, hazar qilmoq, yayrab ketmoq, ba h ramand bo‘lmoq, quvonishardi, suyunib ketdi, xafa bo‘libdi, hayron qolmoq, faxrlanmoq, zirillamoq, a ch inib ketishdi, mamnun bo‘lmoq, yig‘lamoq, og‘rinmoq, a ch inmoq, ezilmoq, qo‘rqmoq, xavotirlanmoq, ch ar ch amoq, zavqlanmoq kabi fe’llar qo‘llangan. 2. O‘qituvchi ona tili darslarida o‘quv ch ilar nutqida kundalik hayotda i sh latiladigan keldi, ketdi, uxladi, o‘tirdi, gapirdi kabi fe’llar bilan ch eklanib qol ayotganlariga e’tibor bermaydi. 3. O‘qish darsli klarida badiiy matnlar fe’llarning qo‘llanishi, ularning ma’no turlari nutqtai nazardan tahlil qilinmaydi. Toshkent shahar 11 9 - , 319- maktab larning 3-A sinflari da o‘qi sh darslarini kuzat i sh imiz davomida o‘q ituv ch i ning emotsional holat ifodalovchi birorta fe’lni nutqda qo‘lla sh ga e’tibor qaratmasligiga guvoh bo‘ldik. O‘quv ch ilarning emotsional holat va munosabat ifodalov ch i fe’llardan kam foydalani sh larini, fe’llarning ko‘pi as o s a n ko‘p ma’noli bo‘li sh ini hisobga olib, ularning nutqini emotsional holat va munosabat ifodalov ch i fe’llar bilan boyiti sh da integratsiyala sh gan darslarni ta sh kil et ish lozim degan xulosaga keldik. Bu o‘ quv ch ilar nutqini boyiti sh bilan bir ga, ularning fikrla sh qobiliyati va tilga sezgirligini rivojlantiri SH ga ham katta yordam ber a di. O‘quv ch ilarning nutqiy faoliyatida emotsional holat ifodalov ch i so‘zlarni q o‘ llashga o‘ rgatish da fe’llarni quyidagi guruhlarga ajratish ijobiy samara beri sh i aniqlandi: O‘qi sh darslarida ham holat bildiruv ch i fe’llar ustida i sh la sh orqali o‘quv ch ilar lug‘at i boy itib boril a di. Ma’lumki, bo sh lang‘i ch sinf o‘quv ch ilari asar voqealarga o‘z sh axsiy munosabatini, taassurotlarini, asar qahramonlari xususidagi fikrlarini ifodala shga qiynaladilar. Bunga o‘rgati shda savol-topshiriqlar asosida uyushtiriladigan asarlar tahlili katta imkoniyatga ega. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari lug‘atini fe’llar bilan boyitish va nutqini o‘stirish uchun fe’llarning ma’nosini o‘z so‘zlari bilan izohlash, undan nutqda foydalanishga ehtiyoj sezadigan vaziyatni yuzaga keltirish, fe’lning to‘g‘ri talaffuzi va imlosini o‘zlashtirishlari uchun turli shakl va mazmundagi mashqlar ustida i shlash yaxshi natija berishi shubhasizdir. Mantiqiy mashq til vositasida tafakkur yuritish va hosil bo‘lgan fikrni nutqiy reallashtirish sifatida aqliy faoliyatni yuzaga keltiruvchi, aqlni ishga soluvchi mashg‘ulot turi sanaladi. Kichik yoshdan boshlab mantiqiy mashqlar vositasida bolani aqliy faoliyatga yo‘llash uni kuzatuvchanlikka o‘rgatadi, ilmni ongli o‘zlashtirishga, narsa va hodisalar orasiga ichki bog‘lanishlarni anglashga yordam beradi. Boshlang‘ich sinf ona tili darslarini kuzatishimiz natijasida shu narsa ayon bo‘ldiki, mantiqiy mashqlarda uzviylik va uzluksizlik yo‘q. Mantiqiy mashqlar boshlang‘ich sinf savod o‘rgatish davrida uyushtirilgani holda ona tili va o‘qish darslarida davom ettirilmayapti. Bu xildagi mashqlarni tashkil etish uchun, avvalo, o‘qituvchi darslikdagi o‘quv materiallaridan kelib chiqib, uning o‘rnini, mavzusi va maqsadini belgilab olishi; tashkil etishda foydalaniladigan ko‘rgazmali qurollarni to‘plashi, tayyorlashi, tashkil etish usulini aniqlab olishi lozim. Tajriba -sinov ishlari jarayonida 1-4-sinf ona tili darslarida tashkil etilgan mantiqiy fikrlashga doir mashqlarning oldindan rejalaSHtirilmasligiga, maqsadlar belgilanmasligiga, shakl va mazmun jihatdan savod o‘rgatishdagi mantiqiy mashqlardan farq qilmasligiga guvoh bo‘ldik. 3-4-sinflarda mantiqiy ma sh q top sh iriqlari tur tu sh un ch asidan jins tu sh un ch asiga o‘ti sh ni nazarda tuti sh i lozim. Bunga 4-sinf “Ona t ili”darsli gi da oz bo‘lsa-da e ’tibor berilgan. Mantiqiy mashqlarni boshlang‘i ch sinfda o‘qitiladigan predmet materiallaridan foydalanib tashkil etish bir vaqtning o‘zida kamida ikkita fanga oid bilimlarni o‘zlashtirish va s o‘z boylig ini o sh iri sh imkonini beradi. O‘qi sh darslarida badiiy asarni angla sh ga matndagi alohida so‘zlar va gaplarni, matn qismlari va asarning to‘liq matnini tu sh uni sh kiradi. Ayniqsa, narsalarning belgisini ajrati sh , o‘rnini va nimadan i sh langanini aniqla sh , narsalarni tasnifla sh hamda taqqosla sh kabi mantiqiy ma sh qlar o‘rganilayotgan asar materiallari bilan bog‘liq. Turli mantiqiy usullardan foydalanmasdan hamda mu sh ohada yuritmasdan o‘qilayotgan asarlar mohiyatini angla sh mumkin emas. O‘quvchilar lug‘atini boyiti sh da topi sh moqlardan foydalani sh ham alohida ahamiyatga ega. Topishmoq janriga mansub asarlar bola aqlini charxlaydi, unda kuzatuvchanlik, ziyraklik, topqirlik ko‘nikmalarini shakllantiradi. shu sababli boshlang‘ich sinf darsliklariga topishmoqlar ko‘plab kiritilgan. O‘qituvchi “Alifbe” darsligidagi topishmoqlardan tashqari, dam olish daqiqasida ham topishmoqlardan foydalanib, o‘quvchilarni fikrlaSHga undaydi. Ona tili darslarida grammatik mavzu, o‘qiSH darslarida badiiy asarning g‘oyaviy-badiiy xususiyatlari bilan bog‘liq holda topiSHmoq matnining lingvistik tahlili o‘quvchilar lug‘atini boyitishning samarali usullaridandir. 1. 3 . O‘quvchilarning nutqi va mantiqiy tafakkurini rivojlantiri sh ga doir sintaktik tu sh unchalarni sh akllantiri sh texnologiyasi BoSHlang‘ich sinflarning ona tili darslarida o‘quvchilarning nutqi va mantiqiy tafakkurini rivojlantiriSHda grammatik mavzularni o‘rganiSH alohida o‘rin tutadi. O‘quvchilarni grammatikaga oid til hodisalarini anglaSH, til elementlari va ularning SHakllaridan ongli raviSHda foydalaniSHga o‘rgatiSH orqali og‘zaki va yozma nutqini o‘stiriSH, o‘z nutqiga ongli munosabatda bo‘liSH hamda nutqni to‘g‘ri SHakllantiriSH ko‘nikmasi tarbiyalanadi. Ma’lumki, ona tili darslarida o‘quvchilar so‘z bilan ifodalanadigan ko‘pgina tuSHunchalarni bilib oliSHga muhtojlik sezadilar. SHu bois tilning grammatik quriliSHini o‘rgatiSH jarayonida o‘quvchilarga so‘z ma’nosini tuSHuntiriSH, so‘zning ma’nosiga aniqlik kiritiSH, so‘zni o‘quvchining faol lug‘atiga aylantiriSHga qaratilgan lug‘at iSHlari taSHkil etiladi. So‘z ma’nolari gap va matnda aniqlanadi. O‘quvchilar matnni o‘qiSH jarayonida barcha so‘zlarning ma’nosiga tuSHunadi deb bo‘lmaydi. Bu holat o‘quvchilar yozgan bayon va inSHolarda ko‘zga ayon taSHlanadi. Ma’lumki, boSHlang‘ich sinflarning ona tili dasturida gap ustida iSHlaSH markaziy planga chiqarilgan. Gap mazmun va grammatik jihatdan bog‘langan so‘zlardan taSHkil topadi. So‘zning ma’nosi esa nutq jarayonidagi gapda aniqlanadi. Bog‘laniSHli nutqqa oid maSHqlarga qo‘yiladigan talablar gapning quriliSH materiali - so‘z ustida iSHlaSHga ham taalluqlidir. Ona tili darsliklarida gap ustida iSHlaSH uchun yetarlicha material bor. Bu materiallar asosida o‘quvchilar gapni to‘g‘ri tuziSHga o‘rgatiliSHi lozim. Gapning ifoda etiliSHiga ko‘ra gap quriliSHi ustida iSHlaSH o‘quvchilarning fikrlaSH, mulohaza yuritiSH ko‘nikmalarini rivojlantiradi, qobiliyatlarini o‘stiradi. Ma’lumki, o‘zbek tili lug‘atidagi ko‘pgina so‘zlar ko‘p ma’nolidir. Ularning ma’nolari faqat gap tarkibida aniqlanadi. O‘quvchi gapda so‘zlarni ma’no jihatdan bog‘laSH jarayonida yaqin ma’noli va ma’nodoSH so‘zlarni taqqoslaydi, ulardan birini tanlaydi va aniq xulosaga kelgandan keyingina gapda qo‘llaydi. Gap ustida olib boriladigan mustaqil iSHlar o‘quvchini sintaktik tahlilga o‘rgatadi. O‘quvchi turli ma’nodagi so‘zlarni muayyan tartibda joylaSHtirib butun bir gapni tuzadi. Bunda o‘qituvchi, avvalo, so‘z tanlaSHga, ularni muayyan tartibda joylaSHtiriSH ustida iSHlaSHga e’tibor qaratiSHi, berilgan bir xil so‘zlarning gapda turli o‘ringa joylaSHtiriliSHi gap mazmuniga ta’sir qiliSHini o‘quvchilarga anglatiSHi lozim. Ta’lim jarayonida lug‘at iSHi matn va gap materiali asosida uyuSHtiriladi. O‘z navbatida, lug‘at iSHi – so‘z ustida iSHlaSH o‘quvchini grammatik maSHg‘ulotga ham tayyorlaydi. O‘quvchilarning ona tili xazinasidagi so‘zlardan nutq faoliyatida foydalana oliSH, o‘z nutqini nutq SHaroitiga mos raviSHda ifodalaSH ko‘nikmalarini egallaSHlari uchun ta’lim jarayoniga mazmunga mos o‘qitiSH usullarini tatbiq etiSH ona tili o‘qitiSH metodikasi oldida turgan dolzarb vazifalardandir. BoSHlang‘ich sinflarda so‘z ustida iSHlaSH SHu bilan xarakterlanadiki, o‘quvchilar predmet va hodisalarni ko‘proq kuzatiSHlari, ularning mavjud belgilarini taqqoslab o‘xSHaSH va farqli belgilarini aniqlaSHlari, kuzatgan narsa va hodisalarining nomini o‘zlaSHtirib oliSHlari, ularni nutqda qo‘llaSHlari uchun tabiatga ekskursiyalar uyuSHtiriliSHi, turli ko‘rgazmalardan foydalangan holda so‘zlarning ma’nosi har xil usullar yordamida tuSHuntiriliSHi, ularning yozma iSHlarda qo‘llaniliSHi o‘quvchilarning mantiqiy tafakkurini o‘stiriSHga xizmat qiladi. Ma’lumki, so‘z bitta predmetning nomini bildirmaydi, u bir qancha predmetlar guruhini, tasavvur va hodisalarni o‘zida umumlaSHtiradi. Lug‘at ustidagi iSHlar, o‘z navbatida, tuSHunchalar ustida iSHlaSH hisoblanganligi uchun tahlil, umumlaSHtiriSH, taqqoslaSH, tasniflaSH kabi aqliy faoliyat usullarini qo‘llaSHni taqozo etadi. SHuning uchun ham so‘zlar guruhini tuziSH murakkab mantiqiy maSHqlardan hisoblanadi. 1-2-sinflarda so‘zlarni qaysi ma’noni bildiriSHi va belgisiga ko‘ra guruhlaSH iSHlari olib boriladi. O‘quvchilarning lug‘at iSHidagi asosiy kamchilik SHundan iboratki, ular so‘zlarni guruhlaSHda ko‘pincha narsa- predmetlarni ularning belgisini aniq bilmasdan o‘zlarining taxminicha guruhlaydi. Bu yoSHdagi o‘quvchilarda tur va jins tuSHunchalari farqlanmaydi. Ular quSHlar guruhini tuziSHda quSH, musicha so‘zlarini, suvda suzuvchilarni guruhlaSHda baliq, sazan so‘zlarini bir guruh deb biladilar. Chunki ular baliq ham, sazan ham suvda suzadi. QuSH ham, musicha ham havoda uchadi deb muSHohada yuritadi. Keyingi sinflarda uchraydigan bunday kamchiliklarni bartaraf etiSH uchun “O‘zingiz ko‘rgan va bilgan quSH nomlarini ayting”, “O‘zingiz bilgan baliq nomlarini ayting”, “Har bir quSHning ovozini ayting” kabi o‘quvchilarni o‘ylaSH va izlaniSHga, tabiatni kuzatiSHga undovchi suhbatlar taSHkil qilinsagina, o‘quvchilar so‘zlarning ma’nosi gap tarkibida aniqlaniSHini fahmlay boradilar. BoSHlang‘ich sinf ona tili darsliklarida berilgan namuna asosida gap tuziSH, gap tuziSHga doir ijodiy va konstruktiv maSHqlar so‘zlarning o‘rnini aniqlab, gapni SHakllantiriSH o‘quvchilarni o‘ylaSHga majbur qiladi. Alohida berilgan so‘zlarni o‘z o‘rniga qo‘yib, qo‘SHimchalar bilan biriktirib gap tuzdiriSH kabi konstruktiv maSHqlarni bajartiriSH o‘quvchilar nutqida kam qo‘llanadigan, umuman qo‘llanmaydigan so‘zlarni ularning nutqiga kiritiSH, bu so‘zlarning ma’nosiga diqqatni tortiSHi bilan ta’limiy ahamiyat kasb etadi. So‘zlarni o‘zaro bog‘lab, o‘z o‘rniga qo‘yib gap tuzdiriSH o‘quvchilarni bayon va inSHoda so‘zlarni o‘z o‘rniga to‘g‘ri qo‘yib fikrini bayon qiliSHga tayyorlaydi. O‘quvchilarga bir xil so‘zlardan tuzilgan gaplarning mazmunidagi farqlarni izohlaSHga o‘rgatiSH gapda so‘zlarning o‘z o‘rni borligini, so‘zlarning tartibini o‘zgartiriSH aytilayotgan fikrning o‘zgariSHiga olib keliSHini fahmlaSH ko‘nikmasini o‘stiradi. Darslikning keyingi bo‘limlarida gap, gap tarkibi va mazmuni ustida iSHlaSH orqali nutq o‘stiriSHga yo‘naltirilgan topSHiriqlar juda kam. Masalan, “TovuSHlar va harflar” bo‘limida “So‘z turkumlari” bo‘limida bog‘laniSHli nutqqa doir maSHqlardan taSHqari 4 ta maSHq berilgan. Aslida gapning mazmunini mukammallaSHtiradigan, tarkibini turli so‘z turkumlariga oid so‘zlar bilan boyitadigan maSHqlar beriSH maqsadga muvofiq. Lekin so‘z turkumlari o‘rganilganda chiziq o‘rniga so‘z topib qo‘yiSH gap tuziSH maSHqiga kirmaydi. O‘qituvchining vazifasi o‘quvchilar yo‘l qo‘ygan xatolarni aniqlaSH va ularning diqqatini yo‘l qo‘yilgan xatolarga tortiSH, xatosini to‘g‘rilaSH, fikrning ta’sirchanligini yuzaga keltiruvchi so‘zlarni topa biliSH qobiliyatini o‘stiriSHdir. Ona tili va o‘qiSH darslari bu borada katta imkoniyatlarga ega. O‘qituvchi o‘quvchilarning fikrini bayon qiliSHda chalkaSHiSHlaridan, noaniq javoblaridan, ayrim hodisalarni esdan chiqariSHidan, taxminiy javoblaridan qoniqiSH hosil qilmasligi, aniq SHakllantirilgan javob va tuSHuntiriSHlarini talab qiliSHi lozim. BoSHlang‘ich sinf o‘quvchilari narsa va hodisalarni to‘g‘ri kuzatiSHlari va ulardan asosli xulosalar chiqariSHi, nima haqda gapirsalar tuSHuntiriSH va asoslaSHni biliSHlari talab etiladi. O‘qituvchi “Nima uchun sen bunday deb o‘ylayapsan? Bu nima ekanligini isbotlagin. Nima uchun SHunday yoziliSHini asoslab ber” kabi savollarni har bir darsda qo‘llab turiSHi keyinchalik yaxSHi samara beradi. O‘quvchilar grammatik tahlil va yozma iSHlarida ko‘pincha SHoSHilib xulosa chiqariSHadi. Natijada o‘zlariga zarur bo‘lgan tuSHunchaning mavjud belgilarini unutib xatoga yo‘l qo‘yadilar. Xususan, qaratqich va tuSHum, o‘rin- payt va chiqiSH keliSHiklarini qo‘llaSHda yo‘l qo‘ygan xatolarini bilimlari yetiSHmasligi tufayli ongli tarzda izohlab, asoslab bera olmaydilar. Tahlil tartibi o‘quvchilarni fikrini tartib bilan va asoslab beriSHga o‘rgatadi. BoSHlang‘ich sinflarda o‘quvchilarning hayotiy tajribalari kam bo‘lgani uchun ko‘pincha rasmlardan, ekskursiyalardan foydalaniSH tavsiya etiladi. O‘quvchilar rasmlar asosida fikrini izchil ifoda etiSHga o‘rgatiladi. O‘qituvchining savollari asosida o‘quvchilar hikoyaning asosiy qismining mazmunini aniqlaSHtiradi. Masalan, 4-sinf “Ona tili” darsligidagi rasm asosida ertakni davom ettiriSH topSHirig‘i berilgan Berilgan tavsiyalar ustidagi iSH faoliyatida o‘quvchilar rasmlarni tahlil qiliSH, savollar tuziSH, sarlavha topiSH orqali ertak syujeti epizodlarining o‘zaro bog‘laniSHini, fikrini asoslaSHni, xulosa chiqariSHni, mantiqiy fikrlaSHni o‘rganadilar. Bunda eng muhimi rasm va uning qismlariga tuzilgan rejaning asoslanganligida. Bu o‘quvchilarni o‘z fikrini dalillaSHga o‘rgatadi. O‘quvchilarning nutqiy savodxonligini yozma ifodalaSHlarida, birinchi navbatda, to‘g‘ri yoziSH ko‘nikmalari SHakllantiriliSHi ko‘zda tutiladi. To‘g‘ri yozuv avtomatlaSHadigan hodisa. To‘g‘ri yozuvga doir bilimlar sistematik maSHqlar davomida ko‘nikmaga, so‘ng malakaga aylangan murakkab jarayon. Malaka til hodisalarini ongli egallaSH asosida o‘zlaSHtiriladi, rivojlantiriladi. Ona tilidan bilim, ko‘nikma va malakalarni egallaSHlari uchun o‘quvchilarning ma’lum darajada aqliy zo‘riqiSHlari, muayyan aqliy mehnat usullarini qo‘llaSH talab etiladi. O‘qituvchining to‘g‘ri va sistematik rahbarligi, o‘quvchilarning mantiqiy tafakkurini rivojlantiriSHda ona tili ta’limining rolini tuSHunib harakat qiliSHi orqaligina ko‘zlangan natijaga eriSHiSH mumkin. Birinchi bob bo’yicha xulosalar 1. O‘quvchilarni ijodiy fikrlaSHga o‘rgatiSHda til materiali ustida iSHlaSHdan nazariy ma’lumotga tayanib til birliklarini tahlil qiliSH, so‘z ma’nosini izohlaSH va tuSHuntiriSH bilan cheklanmasdan, lug‘at iSHlarini amalga oSHiriSH, rangli syujetli rasmlardan va tabiat qo‘yniga sayohatlardan foydalaniSH o‘quvchi lug‘at zahirasini boyitiSH va so‘zlardan amaliy foydalana biliSH ko‘nikmasini hosil qiliSHda muhim o‘rin tutadi. 2. Rang va sifat bildiruvchi, his-tuyg‘u, munosabat, axloqiy tuSHunchalar va holat ifodalaydigan so‘zlar ustida olib borilgan lug‘aviy iSHlar, leksik maSHqlar o‘quvchilarning mavzuga doir bilimlarini mustahkamlaSH va kengaytiriSH, lug‘at zahirasini boyitiSHga xizmat qiladi. 3.Lug‘at iSHlariga doir til ta’limida integratsiyalaSHgan darslardan foydalaniSH, maSHqlar matnidagi ma’nodoSH so‘zlarni aniqlaSH va ular orasidagi yaqinlikni izohlaSHda turli ta’limiy o‘yinlardan foydalaniSH o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini boyitiSHda muhim ahamiyat kasb etadi. 4.Ona tili ta’limida aqliy faoliyatni yuzaga keltiruvchi usullarni qo‘llab, mantiqiy maSHqlarni grammatik mavzu bilan bog‘liq holda o‘qiSH, tabiat, mehnat predmetlari materiallaridan foydalanib taSHkil etiSH bir necha fanga doir bilimlarni o‘zlaSHtiriSH imkonini beradi. II.BOB. ONA TILI VA O’QISH SAVODXONLIGI DARSLARIDA OQUVCHILAR LUG’ATI USTIDA ISHLASH AMALIYOTI 2.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining so‘z minimumini belgilash tamoyillari O‘zbek tilining leksik qatlami xilma-xil bo‘lib, u o‘zida turli so‘z guruhlarini jamlaydi. Mazkur leksik qatlamda jamiyat taraqqiyoti, ijtimoiy hayotdagi yangilaniSHlar bilan bog‘liq o‘zgariSHlar aks etadi va bu o‘zgariSHlar “leksikaning faqat miqdor jihatdan emas, balki sifat jihatdan rivojlaniSHini bildiradi. “Leksikadagi taraqqiyot, o‘zgariSHlar yangi lug‘aviy birliklarning paydo bo‘liSHi va ma’lum lug‘aviy birliklarning yo‘q bo‘liSHi (iste’moldan chiqiSHi), so‘zlarning yangi ma’nolar kasb etiSHi va ayrim ma’nolarning yo‘qoliSHi kabi hodisalardan iborat bo‘lar ekan”, “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da berilgan 80 000 so‘z va so‘z birikmasi ichida o‘zining 10dan ortiq ma’nosiga ega bo‘lgan ko‘p ma’noli so‘zlar borligi, bundan taSHqari, tilda umumxalq qo‘llaydigan so‘z va iboralar, turli sohalarga doir ko‘plab atamalar mavjudligi hisobga olinsa, tilimizning leksikasi qay darajada boyligi ko‘rinadi. Bu so‘zlarsiz o‘zbek tilida nutqiy faoliyatga kiriSHib bo‘lmaydi. Ayonki, tilning asosiy lug‘at zahirasidan turli muloqotlarda foydalana oliSHning asosiy SHarti uni nutqqa kiritiSHdir. So‘z va iboralarni rejali raviSHda kichik yoSHdagi bolalar nutqiga kiritiSH maktabgacha va boSHlang‘ich ta’lim bosqichidan boSHlanadi. SHu tufayli boSHlang‘ich sinf o‘quvchilarining lug‘atidan o‘rin oliSHi lozim bo‘lgan so‘zlarni belgilaSHga mas’uliyat bilan yondaSHiSH lozim. Ammo tildagi barcha so‘zlar ham muloqot jarayonida bir xilda qo‘llanilmaydi. Kichik yoSHdagi o‘quvchilarning o‘z hayoti va faoliyati doirasida ehtiyoj sezgan so‘zlarni o‘zlaSHtiriSHi ko‘zda tutiladi. Ularning hayotiy faoliyatini hisobga olgan holda savod o‘rgatiSH jarayonidan boSHlab narsalar va ularning sifatini, harakati va holatini ifodalovchi so‘zlar o‘rgatib boriladi. Bu so‘zlar kichik yoSHdagi o‘quvchilarning o‘zbek tili leksikasini o‘zlaSHtiriSHlari uchun baza bo‘lib xizmat qiladi. Afsuski, boSHlang‘ich ta’lim davomida o‘quvchilar o‘zlaSHtiriSHi zarur bo‘lgan so‘zlar minimumi hanuzgacha belgilanmagan. O‘quvchilarning so‘z minimumi belgilab berilmas ekan, ularning tildan egallagan nazariy bilimlarini to‘g‘ri baholaSH mumkin bo‘lmaganidek, tildan amaliy foydalana oliSH ko‘nikmalarini baholaSH me’yorini ham asosli deb bo‘lmaydi. Hozirgi kunda o‘qituvchilar o‘quvchilar og‘zaki nutqi (qayta hikoyalaSH, savollarga javob beriSH)da, yozma nutqda qaysi so‘zlarni qo‘llaSHlari SHartligini bilmaydilar. Ular asoslanadigan biror me’yoriy hujjat yo‘q. KuzatiSHlarimiz asosida SHuni aytiSH mumkinki, o‘quvchilarni baholaSHda lug‘at boyligi hisobga olinmaydi. O‘quvchilarning bog‘laniSHli nutqida voqea-hodisalarni mukammal ifoda eta olmasliklari ma’lum bo‘lgani holda buning sababi ustida o‘ylab ko‘rilmayotganligi nutq o‘stiriSH metodikasining og‘riqli nuqtalaridandir. O‘quvchilarning fikr ifodalaSHda xato-kamchiliklarga yo‘l qo‘yiSHi lug‘at zahirasi va ulardan foydalana oliSH ko‘nikmasining yetarli darajada SHakllantirilmaganligidadir. BoSHlang‘ich sinf o‘quvchilari darslik matnidagi so‘zlarning ma’nosini tuSHuniSHlari, to‘g‘ri talaffuz qiliSHlari, nutqlarida qo‘llaSHlari uchun so‘z minimumi belgilab oliniSHi zarur. So‘z minimumiga kiritiladigan so‘zlar o‘quvchilarning faol lug‘at zahirasi sanaladi. O‘quvchilar atrofidagi kiSHilar nutqida, radio va teleeSHittiriSHlarda, kinolarda turli so‘z va iboralarni eSHitadilar, “O‘qiSH kitobi” darsligi va “G‘uncha” jurnalidagi badiiy asarlar matnini o‘qiydilar, lekin bu so‘zlarni nutqlarida qo‘llaSHga ehtiyoj sezmaydilar. O‘quvchilar ma’nosini tuSHunsa-da, nutqda qo‘llamaydigan so‘zlar ular uchun nofaol so‘zlar sanaladi. Demak, o‘quvchi faol lug‘at zahirasidan taSHqari, nofaol lug‘at zahirasiga ham ega bo‘liSHi lozim. Buning uchun o‘quv darsliklari, ko‘rgazmalar, tarqatma materiallar va sinfdan taSHqari o‘qiSHga tavsiya qilinadigan matbuot materiallari, radio, teleeSHittiriSHlar, o‘qituvchi nutqi asosida o‘quvchilarning faol va nofaol lug‘ati belgilab qo‘yiliSHi zarur, deb hisoblaymiz. O‘quvchilarning faol lug‘at zahirasini belgilaSH va ularni amalda qo‘llaSH uchun tavsiya qiliSHda quyidagi tamoyillarga asoslaniladi: 1. O‘qitiSHning muayyan bosqichida so‘zni amalda qo‘llaSHga ehtiyojni hisobga oliSH. 2. So‘zlarning og‘zaki nutq va adabiy-badiiy matnlarda qo‘llaniSH darajasi. 3. So‘zlarning tuziliSHiga ko‘ra bo‘g‘in-tovuSH tarkibining murakkablik darajasi. O‘quvchilarning faol lug‘at zahirasini boyitiSH nofaol lug‘at boyligini kengaytiriSH ta’limiy va hayotiy ehtiyoj sanaladi. Chunki nofaol leksik boylik badiiy asarlar, bolalar filmlari, radio va teleeSHittiriSHlar mazmunini tuSHuniSHlari uchun kerak bo‘ladi. Ko‘pincha o‘qituvchilar, ayrim metodistlar badiiy asar matnida o‘quvchilar tuSHunmaydigan so‘zlarni bermaslik talabini ilgari suradilar. Ular bunday so‘zlarning badiiy matn talabidan kelib chiqib qo‘llaniSHini, amaliy ahamiyatini unutib qo‘yadilar. O‘quvchilarning faol va nofaol lug‘atiga kiritiladigan so‘zlarni belgilab oliSH ular ustida olib boriladigan maSHq turlarini iSHlab chiqiSHga yordam beradi. O‘quvchilarning faol lug‘atini taSHkil etadigan so‘zlar bilan nofaol lug‘at ustida iSHlaSH maSHqlari farq qiladi. Maktablarda esa o‘quvchilarning faol lug‘ati bilan nofaol lug‘aviy birlik ustida iSHlaSH maSHqlari bir-biridan farqlanmasdan so‘zlarning ma’nosini izohlaSH bilangina cheklaniliSHi metodikaga xilofdir. Aslida faol lug‘atga kiritiladigan so‘zlar ustida iSHlaSH maSHqlari bosqichma-bosqich quyidagicha izchillikda doimiy raviSHda taSHkil etiliSHi zarur: 1) so‘zlarning ma’nosi tuSHuntiriSH; 2) adabiy-orfoepik talaffuzi ustida maSHq qiliSH; 3) faol so‘zlarning imlosini bo‘g‘in-tovuSH, tovuSH-harf tahlili orqali o‘rgatiSH; 4) faol so‘zlar iSHtirokida birikma va gaplar tuzdiriSH; 5) suhbatlar uyuSHtiriSH; 6) berilgan rasm va o‘qilgan matn mazmunini qayta hikoyalatiSH; 7) faol so‘zlar iSHtirokida yozma ijodiy iSHlar taSHkil etiSH. Nofaol lug‘atga mansub so‘zlarning ma’nosi adabiy tildagi varianti asosida izohlanadi. Nutqda esa ularning adabiy tildagi variantini iSHlatiSH tavsiya qilinadi. SHevaga xos so‘zlarning badiiy asar matnida uchraSHini hisobga olgan holda ularni nofaol lug‘at zahirasiga kiritib boriSH zarur. Faol lug‘aviy birliklar ustida iSHlaSHda so‘zlar orasidagi semantik aloqadorlik, bog‘liqlikka asoslaniSH ularni o‘zlaSHtiriSHni yengillaSHtiradi. BoSHlang‘ich sinflarda so‘z va iboralar ustida iSHlaSHda tematik tamoyilga va semantik aloqadorlikka, grammatik belgilariga ko‘ra so‘zlar guruhiga (ot, sifat, fe’l kabi) asoslaniSH ona tilini o‘qitiSHning kommunikativ maqsadini amalga oSHiriSH imkonini beradi. BoSHlang‘ich sinflarda grammatik belgilariga ko‘ra bir turkumdagi so‘zlar to‘plamini hosil qiliSHga doir topSHiriqlar o‘quvchilarning faol lug‘at zahirasini boyitiSHga yordam beradi. N utq til vositalaridan foydalangan holda inson tafakkurini, fikrini ifodalaydigan faoliyat turi bo‘lib, inson kamoloti darajasini ayon etib turadi. Nutq o‘stiriSH ona tilining turli sathlariga oid bilimlarni egallaSH jarayonida tilni amaliy o‘zlaSHtiriSHdir. Nutq madaniyati tilning lug‘aviy boyligini, grammatik quriliSHini egallaSH orqali SHakllanadi. BoSHlang‘ich sinflarda quSH, parranda, qovun, gul, daraxt kabilarning nomlarini o‘quvchilar nutqiga kiritiSHda tabiatSHunoslik fanidan olgan bilimlariga tayaniSH va tahlil uchun til materillarini SHu darsliklardan tanlab, o‘quvchilarni kuchli daraja, o‘rta daraja va past darajaga ajratib, o‘quv topSHiriqlarini iSHlab chiqiSH va mustaqil iSHlarni taSHkil etiSH lozim. O‘quvchilarning darajasiga qarab tanlangan materiallar asosida krossvordlar, rebuslar tuziSH, “Zanjir“, “Zinama-zina“ o‘yinlarini taSHkil etiSH, o‘quvchilarning quSHlarning nomini eslab qoliSHlari uchun quSHlarning rasmlari asosida ularning taSHqi ko‘riniSHini tasvirlaSH maSHqlaridan, quSH nomlarini qatnaSHtirib uning xususiyatlari, foydali tomonlari haqida gaplar tuzdiriSH maSHqlaridan foydalaniSH ikki fanning yuqori darajada o‘zlaSHtiriliSHini ta’minlaydi. Ona tilidan o‘tilgan mavzuni, nazariy bilimlarni boSHqa fan maSHg‘ulotlarida qo‘llaSH yoki boSHqa o‘quv faoliyatlarida mustahkamlaSH iSHlarini taSHkil etiSH o‘quvchilar lug‘atini boyitiSHda muhim vazifa sanaladi. Masalan, 4-sinfda “Ot - so‘z turkumi“ o‘rganiladigan darsda o‘quvchilarning oldingi bilimlarini aniqlaSH o‘zlaSHtiriSH darajasiga ko‘ra quyidagicha usulda taSHkil etiladi: O‘simliklar nomidan so‘zlar guruhini tuziSH topSHirig‘ini beriSH oldidan o‘simlik nomlari iSHtirok etgan matn tarqatiladi. 1. Mevalar bilan bo g‘ liq jadvalni top SH iriqlariga k o‘ ra t o‘ ldiring. 2. O‘zingiz bilgan meva nomlarini tarmoqla SH usulida yozib ch iqing. 3 . Berilgan meva nomlarini tovu SH -harf tarkibiga k o‘ ra tahlil qiling. 4 .Jadvaldagi meva nomlari bilan belgi bildirgan s o‘ zlarni biriktirib birikmalar tuzib yozing. O‘quv ch ilar har bir top SH iriqning bajarili SH i b o‘ yi ch a taqdimotga ch iqdilar. Bu jarayonda ularning nutqi kuzatib borildi. O‘rta va past daraja guruhidagi o‘quvchilar ham taqdimotga chiqiSHga intildi va o‘zlarining bilimlarini ota- onalari oldida namoyiSH eta oldi. Ona tili darslarida s o‘ z va iboralar ustida i SH la SH da o‘qu v materiali ni o‘ qi SH kitobidan tanla SH ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda o‘ quv ch ilarning e ’ tibori asarning muhim o‘ r niga qaratiladi, SH u bilan birga , matnda qo‘llangan ayrim s o‘ z lar ma ’ nosi ustida ham i SH la na di. Kuchli guruhga matn yuzasidan quyidagi topSHiriq berildi. 1 -guruh . Berilgan matndagi gaplarning chegarasini aniqlang. Gap oxiriga zarur tiniSH belgisini qo‘yib ko‘chiring. Q aysi gapning oxiriga s o‘ roq belgisi q o‘ yiladi? Nima uchun? Keltirilgan par ch ada qaysi s o‘ zning ma ’ nosi sizni qiziqtirib qoldi? -Hazrat, onajon,-dedi daf ’ atan osmondagi uyum-uyum paxtani eslatuv ch i bulutlarga jovdirab qarayotgan jajji Bobur bulutlarni q o‘ l bilan u SH lab bo‘ladimi ? -Voy, bolajonim , -kuladi onasi momiq emas-ku, q o‘ l bilan tutib b o‘ l sa. 2-guruh . Gaplarning chegarasini aniqlang. Ularni o‘z o‘rniga qo‘yib, matn tuzing va yozing. Uni varaqlay bo SH labdi kitob sotib olibdi. Husayn bu kitobni ke ch asi bilan uxlamay o‘ qiyotgan edi. Bu kitobda Husaynni qiziqtirgan savollarga javob bor edi. Berilgan matnda ne ch ta gap bor? Ularning maqsadiga ko‘ra turini ayting. 3-guruh. Berilgan matndagi gap lar oxiri dagi tiniSH belgilarining qo‘yiliSH sababini tuSHuntiring. Matnni ko‘chirib yozing. Yoz oxirlab borayotgan damlar . Osmon k o‘ zguday tiniq . Yetti ya SH ar mitti Zahiriddin onajonisi yonginasida . Ona-bola o‘ zaro dilla SH adilar . Berilgan so‘zlar matndagi qaysi so‘zlarning ma’nosi bilan bir xil? Bu so‘zlar qanday so‘zlar deb yuritiladi? So‘zlar: payt, vaqt; musaffo ; jajji, kichkina. Og‘zaki bajariSH uchun test SHaklidagi topSHiriqlar ham guruh uchun moslab beriladi. 1-guruh. Gaplar qanday tartibda joyla SH tirilsa , matn hosil b o‘ ladi? Bir musavvir bor ekan. SH unda “Meni ch izing, meni ch izing“, deb osmonda qu SH lar ch uldirar ekan. U dala-yu da SH tlarga ch iqib, rasm ch izarkan. A. 1, 2, 3. B. 1, 3, 2. S . 3.2,1 . D. 2,1,3. Matndagi qaysi so‘zlarning tilda ma’nodoSHi bor? Ularni ayting. 2-guruh. Gaplar qanday tartibda joyla SH tirilsa , matn hosil b o‘ ladi? Suv isitilgan, yoqimli edi . Ulkan hovuzda bo g‘ch a bolalaridan tortib kattalarga ch a turli harakatlarni bajari SH ardi. Rav SH an i ch kariga kirib hayron qoldi. A. 1, 2, 3. B . 1, 3, 2. S . 2, 3, 1. D. 3.2,1. Matndagi ayrim so‘zlarning ma’nodoSHlarini topib ayting. 3-guruh . Gaplarni voqealar tartibida joyla SH tiring. Qalampirmun ch oq olib keli SH ibdi. Qu ch oq-qu ch oq gul keltiri SH ibdi. Navoiy bir savat non bilan saroyga yetib boribdi. A. 2, 1,3. V. 1, 3, 2. S. 2, 3, 1. D. 3.2,1. Mulozimlar nima keltiriSHdi, AliSHer Navoiy-chi? 1-guruh. Gaplar qanday tartibda joyla SH tirilsa matn hosil b o‘ ladi? Ba g‘ rida xazina sir. Bir-biriga suyalar. O‘ rka ch - o‘ rka ch tuyalar Qimir etmas yil, asr, A. 1, 2, 3,4 V. 3, 2, 4, 1 . S. 2, 3, 1,4 D. 3.2,1,4. 2-guruh. Gaplar qanday tartibda joyla SH tirilsa matn hosil b o‘ ladi? U ch ib yurar osmonda. Q i SH ch o g‘ i kapalaklar Asfaltga q o‘ ngan onda. Qiziq , yo‘ qolib qolar . A. 1, 2, 3,4 B. 2 , 1 , 4, 3 . S . 2, 3, 1,4 D. 3.2,1,4. 3-guruh. Gaplarni o‘z o‘rniga qo‘yib , topiSHmoqni ayting. U hammaga bo‘lar oziq Yer tagida oltin qoziq. Oltin so‘zi qaysi narsaga nisbatan qo‘llangan? 4-sinfda “Ot“ so‘z turkumi o‘rganiladigan darsda o‘quvchilarning lug‘atini boyitiSH va nutqini o‘stiriSH maqsadida uyadoSH so‘zlar guruhini tuzdiriSH va kichik hajmli matnlar yaratiSH iSHlari o‘qiSH va tabiatSHunoslik darsliklari materiallari asosida taSHkil etilsa matn ustida bosqichma-bosqich iSHlaSH ko‘nikmasi SHakllantiriladi. 1-topSHiriq. 1. QuSH nomlari guruhini tuzing. 2. Hayvon nomlarini guruhlang. O‘ quv ch ilar ki ch ik guruhlarga b o‘ linib , 4-sinf “O‘ qi SH kitobi” darsligidagi asarlarni o‘ qib izlan a dilar. Mirtemirning “Qu SH tili“ SH e ’ ridan quyidagi qu SH nomlarini topib yoz a dilar: b o‘ zt o‘ r g‘ ay, turumtoy, qaldir g‘och , sa ’ va, ch um ch uq, laylak, ko‘kqar g‘ a, zar g‘ aldoq, bulduruq, tuvaloq, suqsur, oqqu SH , tustovuq, burgut, qar ch i g‘ ay, kaklik,t o‘ ti, bedana. Har bir guruhdan o‘ quv ch ilar ch iqib qu SH rasmini olib, uning nomini aytadi va k o‘ rini SH ini tasvirlab beradi. 2-t op SH iriq. Matnlarni o‘ qing. “Qu SH larni sevaman“, “Men sevgan qu SH “, “Tilingizni bilgim keladi“, “Qu SH lar, keling, d o‘ stla SH amiz“ kabi mavzu lar da ki ch ik hajm l i hikoya tuzi n g . O‘ quv ch ilarni qu SH lar va hayvonot olamiga qiziqtiri SH , ularning hayotiy ahamiyatini ongli angla SH lariga eri SH i SH u ch un quyidagi matnlar tavsiya etiladi. 1-guruh u ch un: Sirdaryo, Jizzax, Samarqand viloyatining cho‘llarida laylak, to‘rg‘ay, so‘fito‘rg‘ay, qirg‘ovul, loyxo‘rak kabilar makon topgan. Tog‘li hududlarida kiyik, tog‘ echkisi, bo‘ri, ayiq, to‘ng‘iz, bedana, bulbul, kaklik, kalxat, lochin, burgut uchraydi. Bulardan taSHqari, o‘lkamiz cho‘llarida turto‘rg‘ay, yorg‘atuvaloq, bizg‘ildoq, qironqarg‘a, tuvaloq, qirg‘iy, ilonxo‘r qoraquSH kabi quSHlar yaSHaydi. Tabiatni muhofaza qiliSH uchun bu viloyatlarda 3ta qo‘riqxona taSHkil etilgan 2 -guruh u ch un: O‘lkamizdagi daryo va ko‘llarda zog‘ora baliq, qizilko‘z paretka, uvoda baliq, laqqa (som), karp, okun, cho‘rtan baliq, o‘txo‘r cho‘rtan baliq, forel, daryo foreli, marinka, ilon baliq, krapiya, muguz uvada baliq, SHirbaliq (sudak) kabi baliqlar mavjud. Ayrim odamlar daryoga chiqindilarni taSHlaydilar, ba’zi korxonalardan ifloslangan suvlar daryo suviga qo‘SHilib ketadi. Chiqindilar bilan ifloslangan suvlar baliqlarni ham zararlaydi. 3 -guruh u chun : O‘lkamiz tog‘lari hayvonot dunyosiga boydir. Tog‘ yonbag‘irlarida toSHlar orasida chipor ilon, qora ilon, charx ilon yaSHaydi. Ig ilonlar daSHtlarda ham yaSHaydi. Tog‘larda kapchaboSH ilon va qalqontumSHuq ilon ham hayot kechiradi. Ilonlar qurbaqa, kaltakesak, quSHlar bilan oziqlanadi. Tog‘ va unga yaqin hududlarda kaklik, lochin, burgut. Qirg‘iy kabi quSHlar uchraydi. Ular mayda quSHlar, sichqon va kalamuSHlar, ilonlar, o‘lgan hayvonlarning go‘SHti bilan oziqlanadi Ko‘rinib turibdiki , quSH nomlari ustidagi iSHlar bosqichma - bosqich murakkablaSHtirib boriladi .  Integratsiyala SH gan darslarni ta SH kil eti SH o‘ quv ch ilarning o‘ qitilayotgan fanlarga doir bilimlarni yax SH i o‘ zla SH tirib oli SH larini va har bir fanga doir atamalarni, iboralarni, s o‘ zlarni o‘ zla SH tirib, lu g‘ at zahirasini boyitib bori SH ni ta ’ minlaydi. Ona tili darslarini tabia tSH unoslik, o‘ qi SH darslari bilan integratsiyala SH yax SH i natijalar beradi. 2.2. Boshlang‘ich sinf ona tili darslarida so‘z ustida ishlashga doir mustaqil ishlarni tashkil etish bo‘yicha tajriba-sinov ishlari mazmuni Uzluksiz ta’lim tizimida insonparvarlik yetakchi tamoyillardan bo‘lib, SHaxsning ma’naviy kamolotiga xizmat qiladi. Ma’naviy kamolot darajasi esa o‘quvchilarning yangi bilimlarni mustaqil egallaSHi va o‘quv amaliyotida foydalaniSHi bilan o‘lchanadi. SHu jarayonda olib boriladigan mustaqil iSHlar differensial yondaSHuvni taqozo etadi hamda nafaqat o‘quv predmetiga doir bilim, ko‘nikmalarni hosil qiladi, balki o‘quvchilarning ijodiy faolligini ham ta’minlaydi. Mustaqil iSHlar SHunday o‘quv-biluv faoliyatiki, o‘quvchining o‘zi fikrlaydi, aqliy va amaliy maSHqlarni bajaradi, hodisalar orasidagi bog‘liqlikni o‘zi aniqlaydi. BoSHlang‘ich sinf o‘quvchilarining nutq va tafakkurini rivojlantiriSHga doir mustaqil iSHlarni taSHkil etiSHda: a) o‘quvchilarning mustaqil iSHlaSH malakalarining SHakllanganlik darajasini aniqlaSH; b) mustaqil iSHlaSH ko‘nikmalarini SHakllantiruvchi maSHqlar sistemasini aniqlaSH; v) o‘quvchilarning aqliy rivojlaniSHi bilan bog‘liq mustaqilligi darajasini belgilaSH; g) mavjud bilimlarini o‘quv jarayoni va amaliy faoliyatda qo‘llay oliSH qobiliyatini o‘rganiSH ko‘zda tutiladi. Metodika ilmining eng so‘nggi yutuqlari o‘quv jarayonida qo‘llanadigan mustaqil iSHlar xarakter-xususiyatiga ko‘ra quyidagicha tasniflaSH mumkinligini ko‘rsatdi: didaktik maqsadiga ko‘ra mustaqil iSHlar; o‘quv faoliyatining xarakteriga ko‘ra mustaqil iSHlar; mazmuniga ko‘ra mustaqil iSHlar; SHakliga ko‘ra mustaqil iSHlar. Mustaqil iSHlarni maqsadiga ko‘ra quyidagi turlarga ajratiSH mumkin: o‘rgatiSHga, mustahkamlaSHga, takrorlaSHga, rivojlantiriSHga hamda ijodiy va nazorat qiliSHga yo‘naltirigan mustaqil iSHlar. Mustaqil iSHlarni to‘g‘ri taSHkil qiliSH o‘quvchilarning fanga oid bilimlarni ongli va mustahkam egallaSHni; mustaqil bilim oliSH usullarini o‘zlaSHtiriSHni ta’minlaydi, individuallikni talab etadi hamda maSHg‘ulotlarning majburiy va ijodiy tarzda uyuSHtiriliSHi bilan xarakterlanadi. O‘quvchilarga mustaqil iSHlar mazmuni va SHakli hamda ularni bajariSH usullari, vositalari yuzasidan maslahat berib boriSH topSHiriqlarning o‘z vaqtida va to‘g‘ri bajariliSHini ta’minlaydi. Mustaqil iSHlarning hajmini to‘g‘ri belgilaSH, metodik jihatdan to‘g‘ri taSHkil qiliSH, topSHiriqni bajariSH jarayoniga kerak bo‘ladigan metodik materiallar bilan ta’minlaSH hamda yakuniy natijani nazorat qiliSH va rag‘batlantirib boriSH ta’lim samaradorligiga eriSHiSHning muhim omillaridandir. Tadqiqotimiz yuzasidan olib borgan izlaniSHlar jarayonida ko‘pchilik o‘quvchilarda o‘quv faoliyati komponentlarining juda sekin SHakllaniSHi kuzatildi. O‘quvchilar berilgan topSHiriqlarni maktabda o‘qituvchining, uyda ota-onalari va kattalarning ko‘magisiz bajariSHda qiynaladilar. O‘qituvchi o‘quvchilardan uyda vazifalarni bajariSHdagi SHart- SHaroitlarni, topSHiriqlarni mustaqil bajargan-bajarmaganliklarini so‘rab turiSHi kerak. Ba’zan o‘quvchilar oldin yozma maSHqni bajarib, so‘ng unga taalluqli grammatik qoidani o‘qiydi, aslida grammatik qoidani qaytarib, eslab, fikrlab uni yozma maSHq SHartini bajariSHga tatbiq etiSHi, topSHiriqni to‘g‘ri bajargan- bajarmaganini, imloviy jihatini tekSHirib ko‘riSHi lozim. O‘qiSHda esa oldin asar matni bilan taniSHgach, lug‘at ustida iSHlaSHi, qayta hikoyalaSHi, so‘ng savollarga matndan javob izlaSHi va uni so‘zlab beriSHga tayyorlaniSHi ko‘zlangan natijaga eriSHiSH imkonini beradi. Uy vazifasida yo‘l qo‘yilgan xatolarni o‘zlariga aniqlatiSH ayrim kamchiliklarini mustaqil barataraf etiSHlariga yordam beradi. O‘quvchilar 1-sinfdan mustaqil iSHlaSH usullariga, tartibiga o‘rgatib borilsa, 4-sinfga qadar topSHiriqlarni bajariSH izchilligini egallab oladi. O‘quvchilarda mustaqil iSHlaSH ko‘nikmasi o‘z-o‘zidan SHakllanmaydi, mustaqil faoliyat oiladagi tarbiya va maktab ta’limi jarayonida SHakllanadi. O‘quvchilarda o‘quv-biluv faoliyatida barqarorlikni tarbiyalaSH qiyin kechadi. Barqaror mustaqil faoliyatni tarbiyalaSH uchun, avvalo, o‘quvchida o‘z kuchiga iSHonch va qiziqiSHni uyg‘otiSH, doimiy qo‘llab-quvvatlaSH talab etiladi. Vazifalarni mustaqil bajariSH o‘quvchida zo‘riqiSHni kuchaytiradi. Bunday paytda “Chiroyli yozsang, sening bajargan iSHing yaxSHi chiqadi. Yanada ko‘proq o‘ylasang, topSHiriqlarni bajara olasan” kabi gaplar bilan rag‘batlantirib turilsa, o‘quvchi topSHiriqlarni to‘g‘ri bajarayotganini o‘zi bilsa, vazifani bajariSHga qiziqiSHi kuchayadi. Unga, avvalo, vazifani qanday bajariSH kerakligini o‘ylab ko‘riSH, so‘ng yozma bajariSH lozimligi eslatib turilsa, vazifalarni bajariSH tartibiga asta-sekin o‘rganib boradi. O‘quvchini boSHqa narsalarga chalg‘itmasdan fikrini aniq iSHlaSHga yo‘naltiriSH muhim tarbiyaviy-ta’limiy ahamiyatga ega. Maktabgacha yoSHda mehnatga o‘rgatilgan, o‘ziga-o‘zi xizmat qilgan bola keyinchalik o‘quv topSHiriqlarini mustaqil bajariSH ko‘nikmasini tezroq egallaydi. Bola yoSHlikdan mehnatga, tartib- intizomga, mustaqillikka o‘rgatilsa, maktabga borganda, o‘quv jarayoniga vijdonan yondaSHadi, darslarga mustaqil tayyorlanadi, muvaffaqiyatli o‘qiydi, har qanday topSHiriqni bajariSHda o‘zida javobgarlikni his qiladi. Bunday iSHlarni qilmagan o‘quvchi jismoniy tarbiya darslarida yechinib-kiyiniSHda ham qiynaladi. Uyda o‘ynamaslik, kattalardan so‘ramasdan biror iSH qilmaslik talab qilinsa va SHunga ko‘niktirilsa, u bola uyatchan bo‘lib qoladi, o‘ziga iSHonchi yo‘qoladi. Ona tili darslarida o‘quvchilarning mustaqil iSHlaSH ko‘nikmalarining SHakllaniSH darajasini aniqlaSH maqsadida 3 topSHiriqdan iborat diagnostik mustaqil iSHlar rejalaSHtirildi. Har bir mustaqil topSHiriq 3 xil murakkablik darajasida bo‘ldi: 1-takrorlovchi, o‘xSHaSH (namuna asosidagi). 2-konstruktiv-variativ. 3-qisman izlanuvchanlik. 2-sinf o‘quvchilarining har bir darajani bajariSHlariga 1 ball qo‘yildi. So‘zlarning grammatik SHakli o‘zgariSHi bilan ma’nosi ham o‘zgariSHi va SHu so‘zlarning ma’nosini aniqlab, o‘z so‘ziga aylantira oliSH ko‘nikmasini anglaSHlari aniqlandi. 2.3. Ona tili darslarida ijodiy topshiriqlarni amaliyotga tatbiq etish samaradorligi BoSHlang‘ich sinf o‘quvchilarining nutq va tafakkurini rivojlantiriSH yuzasidan o‘tkaziladigan mustaqil iSHlarning samaradorligi mustaqil iSHlar tizimini rejalaSHtiriSH va taSHkil etiSH, boSHqariSH va nazorat qiliSH SHartlariga bog‘liq. U o‘quv-tarbiyaviy jarayonda o‘quvchilarning o‘quv faoliyatini boSHqariSH metodlarini hamda ular egallagan bilim va ko‘nikmalarni boSHqariSH metodlarini parallel iSHlatiSHga imkon beradi. Tabiiyki, bunday SHaroitlarni yaratiSH o‘qituvchidan mustaqil iSHlarni bajariSH jarayonida o‘quvchilarning biliSH faoliyatini to‘g‘ri boSHqariSH metodlarining psixologik- pedagogik xususiyatlariga doir bilimlarni talab etadi. Bundan taSHqari, o‘qituvchidan bilimlarni o‘zlaSHtiriSH jarayonida hozirgi zamon talablariga mos keladigan va muayyan izchillikdagi mustaqil iSHlarni qo‘llaSHni talab etadi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda boSHlang‘ich sinflarning ona tili darslarida o‘quvchilarning nutq va tafakkurini rivojlantiriSHga doir mustaqil iSHlarni taSHkil etiSH yuzasidan quyidagi metodik tavsiyalarni beriSH mumkin: 1. O‘quvchilarga beriladigan bilim, ko‘nikma va malakalarning mustahkam bo‘liSHi uchun mustaqil iSHlarni tizimli tarzda taSHkil qilib boriSH. 2. Ta’limning har bir bosqichida beriladigan mustaqil iSHlarning hajmi va mazmuni qat’iy belgilangan bo‘liSHi, mustaqil faoliyatni yuzaga keltiriSHi va o‘quvchilarni topSHiriqni mas’uliyat bilan bajariSHga undaSHi. Tajribaning SHakllaniSH bosqichda boSHlang‘ich sinflarning ona tili darslarida o‘quvchilarning nutqini o‘stiriSHga va lug‘atini boyitiSH, so‘z ustida mustaqil iSHlaSH darajasini ko‘tariSHga yo‘naltirilgan hamda o‘quvchilar guruhlarga bo‘linib iSHlaSHi va butun sinf jamoasi uchun mo‘ljallangan turli darajadagi topSHiriqlar iSHlab chiqildi va tajribada sinab ko‘rildi. Mustaqil iSHlaSH ko‘nikmalari bosqichma-bosqich SHakllantirib borildi. Dastlab o‘quvchilar namuna asosidagi o‘quv topSHiriqlarini bajariSHga yo‘naltirildi. Ikkinchi bosqichda aqliy faoliyat usullarini (analiz, sintez, guruhlaSH) o‘quv faoliyatida qo‘llaSHga o‘rgatildi. Yuqori darajadagi topSHiriqlar orqali o‘quvchilarning hodisaning xususiyatlarini o‘ylab aniqlaSHga harakat qiliSHi nazarda tutildi. Birinchi darajadagi mustaqil iSH topSHiriqlari yangi materialni o‘rganiSH jarayonida qo‘llangan maSHq matnlarining leksik-grammatik quriliSHini kuzatiSH va tahlil qiliSHga qaratildi. Ikkinchi darajadagi mustaqil iSH topSHiriqlari yangi mavzuni takrorlaSH va mustahkamlaSHda berilgan matnlarning leksik-grammatik quriliSHini tahlil qiliSHga tatbiq etildi. Uchinchi darajadagi mustaqil iSH topSHiriqlari ijodiy xarakterdagi iSHlarni taSHkil etiSH va olib boriSHga tatbiq etildi. TopSHiriqlar alohida o‘quvchilar, guruhlar, butun sinflar uchun iSHlab chiqildi. Berilgan topSHiriqlardan o‘quvchilarning turli aqliy faoliyatini taqqoslaSH, umumlaSHtiriSH, abstraktlaSHtiriSH, aniqlaSHtiriSH, tasniflaSH va sistemalaSHtiriSH usullarini qo‘llaSH malakalarini tarkib toptiriSH, mantiqiy tafakkurini rivojlantiriSH ko‘zda tutildi. Tajriba-sinov iSHlari nazorat bosqichining asosiy vazifasi turli darajadagi mustaqil iSH topSHiriqlari natijasining samaradorligi bilan ajralib turadi. BoSHlang‘ich sinf o‘quvchilarining ona tili darslari nazorat bosqichida diagnostik metodda o‘tkazilgan leksik-semantik va grammatik topSHiriqlar yordamida o‘quvchilarning o‘quv-biluv mustaqilligi o‘sib boriSHi kuzatildi. O‘quvchilar ijodiy iSHlarga darslikdagi har bir o‘quv materiali asosida tayyorlab boriladi. Matnlarda bunga katta imkoniyat mavjud. O‘qituvchi darsga tayyorgarlik vaqtida o‘quvchilarni ijodiy fikrlaSHga undaydigan savol- topSHiriqlar iSHlab chiqiSHi lozim. Masalan, 4-sinf ona tili va o‘qiSH darslarida “Matndan nimalarni bilib oldingiz?”; “Matnga sarlavha qo‘ying”; “Hikoyaning nima uchun aynan SHunday nomlaniSHini izohlang”; “Maqol mazmuni asosida kichik hikoya tuzing”, “Hikoya matnidagi uyadoSH so‘zlarni belgilang”, “Ertak mazmuni yuzasidan savollar tuzing va javob yozing”, “SHe’rdagi qofiyadoSH so‘zlar ma’nosini izohlang” kabi savol- topSHiriqlar o‘quvchilar nutqini boyitiSH bilan birga mantiqiy fikrlaSHga tayyorlaydi. Ona tili darsliklaridagi matnlar yuzasidan berilgan maSHq SHartlari bilan ularning mazmunini boyituvchi lug‘aviy birliklar, iboralar, birikmalar, tasviriy vositalardan foydalaniSH orqali o‘quvchilarning matnni qayta hikoyalaSH va yoziSHda erkin harakat qiliSHlariga eriSHiSH mumkin. BoSHlang‘ich sinflarda inSHo yoziSHga tayyorgarlik savod o‘rgatiSH davrida rasm asosida o‘qituvchining savollar yordamida o‘quvchilarga kichik hikoyalar tuzdiriSHidan boSHlanadi va bu inSHoning og‘zaki SHakli sanaladi. Ona tili darslarida rasm asosidagi savollarga yozma javob beriSH maSHqi inSHoning elementar yozma SHakldir. Bog‘laniSHli matnlarga savod o‘rgatiSH davridan boSHlab o‘quvchilarni sarlavha toptiriSHga jalb qiliSH lozim. 1-sinf ona tili darslarida o‘quvchilarni “O‘lkamizda bahor“ mavzusida in SH o yozi SH ga tayyorla SH ma SH qlarini quyidagi tarzda uyuSHtiriSH orqali samaradorlikka eriSHiSH mumkin . 1 . Leksik i SH lar . Suhbat asosida mavzuga doir s o‘ zlar guruhini t o‘ pla SHga doir leksik maSHqlar. 1. Odamlar bahor kelganini qanday aniqla SH adi? Bu faslni SH oir va yozuv ch ilar nima deb nomla SH adi? (Bahor , yil ertasi, erta bahor, ya SH il k o‘ klam). 2.Bahor quyo SH i qanday tasvirla n adi? (tiniq quyo SH , mehribon va saxiy quyo SH , erka quyo SH , k o‘ zni qama SH tiradigan quyo SH ). 35 3. Mart oyining osmoni qaysi s o‘ zlar bilan tasvirla n adi? (k o‘ m-k o‘ k, havo rang, toza, musaffo, tip-tiniq, tiniq). 4. Qir-adirning k o‘ rini SH i n i tasvirla SH da qaysi s o‘ zlardan foydalaniladi? Rang bildiruv ch i s o‘ zlarni ayting. ( yam-ya SH il, ch iroyli, barra o‘ tlar, qorlar, nafis lolalar, cho‘g‘d ek qizil, qip-qizil gilam, yam-ya SH il gilam, yum SH oq k o‘ rpa). 5. To g‘ larning k o‘ rini SH ini tasvirla SH ga doir s o‘ zlarni ayting. ( baland , baland cho‘ qqi , cho‘ qqilarda qor , oppoq qor .) Leksik ma SH qlar o‘ rganilgan mavzular doirasida ta SH kil etiladi. Masalan, SH axs va narsaning nomini bildirgan s o‘ zlar o‘rganilganda SH unday s o‘ zlar guruhini tuzi SH ga, belgi bildirgan s o‘ zlar o‘ rganilganda rang, hajm, SH akl, xususiyat, maza-ta ’ m bildiruvchi s o‘ zlar guruhini t o‘ pla SH ga diqqat qaratiladi. 2 . Grammatik maSHqlar vositasida gaplar tuzi SH . Ona tili darslarida leksik ma SH qlardan s o‘ ng gap tuzi SH ga doir g rammatik ma SH qlar ham nutq o‘ stiri SH ga yo‘ naltiriladi. Namuna. To g‘ ning baland cho‘ qqilari qor bilan qoplangan. Qirda lolalar qip- qizil b o‘ lib o ch ilgan. Saxiy quyo SH iliq nurlarini so chya pti. Havo iliq. Quyo SH ning nurlari k o‘ zni qama SH tiradi. Yerlar barra o‘ tlar bilan qoplangan. Osmon tip-tiniq , havo musaffo. Tuzilgan gaplar ning tahlili o‘quvchilarning nutq va tafakkurini rivojlantiriSHga qaratiladi. 3 . Tuzilgan gaplar tartibi asosida matn yarati SH . O‘quvchilarning bahor mavzusi yuzasidan yuqoridagi kabi tayyorgarlikdan so‘ng yozgan inSHolarida nutq va tafakkuri darajasi o‘z aksini topadi. InSH o lar dan namunalar: 1- variant. Bahor mehmon b o‘ lib keldi. Osmon musaffo. Saxiy quyo SH nurlarini so ch a bo SH ladi. 2- variant. O‘ lkamizga bahor mehmon b o‘ lib keldi. Osmon tiniq va toza. Quyo SH ning saxi y nurlari k o‘ zni qama SH tiradi. 36 3 -variant. Bahor quyo SH i issiq nurlarini so ch di. Yerlarda qorlar ham erib ketdi. Qirlarga bahor qip-qizil gilamini yoydi. Bolalar qirga sayrga ch iqdilar. 4 - variant. Kunlar isidi. O‘ tlar k o‘ kardi. Bahor gullari o ch ildi. 5 - variant. Bahor keldi. Yerlarda mayin maysalar k o‘ rina boSHladi. Chu ch moma, lolalar o ch ildi. 6 - variant. Ye rlarda barra o‘ tlar k o‘ rina bo SHl adi. Daraxtlarda kurtaklar b o‘ rta bo SH ladi. 4 . Matnga sarlavha q o‘ yi SH . O‘ quv ch ilarning har biri o‘ zining topgan sarlavhasini aytadi va o‘ zi tuzgan matnga mosini tanlaydi: “ O‘ lkamizda bahor“, “To g‘ larda bahor“, “Qirlarda bahor“, “Bahor keldi “ . “Bahor“ mavzusida in SH o yozi SH ga tayyorlani SH u ch un quyidagi ma SH q turlari q o‘ llaniladi : 1. Xotirada qolganlarini yozi SH diktanti. 2. Suhbat. 3 . Mavzuga doir s o‘ zlarni t o‘ pla SH. 4 . Rasm lar asosida bahor fasli t asviriga doir s o‘ zlar yoziSH . 5. Bahorga fasliga oid maqollarn i izohla SH . O‘ quv ch ilar yozgan ijodiy iSHlar darslikdagi matn lar bilan qiyoslanadi , darslikdagi matn mazmuniga nimalar q o‘SH im ch a q ilin gani aniqlanadi. Tuzilgan matnlardagi bahorning belgilarini ifodalov ch i oddiy s o‘ zla SH uvga oid s o‘ zlar ada biy-badiiy s o‘ zlar bilan alma SH tiriladi. Xulosa qilib aytganda, qaysi mavzuda ijodiy i SH o‘ tkaziladigan b o‘ lsa, o‘ qituv ch i SH u mavzuga doir leksik-grammatik top SH iriqlar tizimini i SH lab ch iqi SH i va ularni ta SH kil eti SH SH akllarini aniqlab oli SH i lozim . 37 Ikkinchi bob bo’yicha xulosalar 1. BoSHlang‘ich sinflarning ona tili ta’limida integratsiyalaSHgan darslarni taSHkil etiSH orqali amalga oSHiriladigan ijodiy iSHlar o‘quvchilarning fanlarga doir atamalarni, iboralarni, so‘zlarni o‘zlaSHtirib, lug‘at zahirasini boyitiSHda alohida o‘rin tutadi. 2. BoSHlang‘ich sinfllarda rasmlar asosida taSHkil etiladigan mustaqil ijodiy iSHlarda rassom ranglar bilan tasvirlagan voqelikni o‘quvchilarning so‘z bilan ifodalaSHi orqali lug‘at zahirasi boyitiladi. 3. BoSHlang‘ich sinf ona tili darsliklaridagi matnlar tahlilida u lar ning mazmunini boyituvchi lug‘aviy birliklar: so‘zlar, iboralar, birikmalar, tasviriy vositalar , tayyor matnlar bilan chegaralinib qolmasdan, qo‘SHimcha materiallardan foydalaniSH o‘quvchilarning ijodiy imkoniyatlarini kengaytiradi. 4. Ijodiy iSHlar jarayonidagi lug‘aviy iSHlarni quyidagi turlarga ajratiSH mumkin: a) suhbat asosida mavzuga doir so‘zlar guruhini to‘plaSH; b) to‘plangan so‘zlar vositasida so‘z birikmasi va gap tuziSH; v) tuzilgan gaplarni tartiblaSHtirib matn yaratiSH; g) matnga sarlavha qo‘yiSH. O‘qituvchining ijodiy iSH mavzusiga doir leksik-grammatik topSHiriqlar tizimini iSHlab chiqiSHi maqsadga muvofiqdir. 38 Umumiy xulosalar BoSHlang‘ich sinflarning ona tili ta’limi jarayonida mustaqil iSHlar vositasida o‘quvchilarning nutq va tafakkurini rivojlantiriSH yuzasidan quyidagi xulosalarga kelindi: 1. BoSHlang‘ich sinflarning ona tili ta’limi jarayonida mustaqil iSHlar vositasida nutq va tafakkurini rivojlantiriSH ona tili darsliklarida leksik -semantik topSHiriqlarning mantiqiy izchilligi , uzviyligi hamda uzluksizligini ta’minlaSHni, nutq o‘stiriSHga yo‘naltirilgan topSHiriqlar tizimiga doir metodik tavsiyalar iSHlab chiqiSHni taqozo etadi. 2. BoSHlang‘ich sinflarning ona tili dasturidagi tilning leksik birliklariga xos nazariy tuSHunchalar mazmuni bo‘yicha lu g‘ at ustida i SH la SH k o‘ nikmalarini SH akllantiri SHga doir izohli lug‘at va lingvistik atamalarning izohli lug‘atini tuziSH o‘quvchilarning nutq va tafakkurini rivojlantiriSHda alohida o‘rin tutadi . 3. “O na tili ” va “O‘qiSH kitobi” darsliklaridagi matnlar ning ko‘pchiligida badiiylik, emotsionallik, tasviriylik yetiSHmasligi tufayli matnlar tahlilida uning mazmunini boyituv ch i lug‘aviy birliklar, iboralar, birikmalar, tasviriy vositalar ustida i SH la n ma sligi natijasida o‘quv ch ilar mazkur matn lar ning leksik tarkibi va grammatik qurili SH ini quruq yodlab oliSH va aynan qayta tiklaSH i ning sababi , avvalo , lug‘at zahirasining kamligi bilan izohlanadi. 4.BoSHlang‘ich sinflarning ona tili darslarida tilning grammatik quriliSHini nazariy tahlil qiliSH bilan cheklanilayotgani, lug‘at ustidagi iSHlarda izchillikning yo‘qligi, bilim beriSHda, ko‘nikma va malakalarni SHakllantiriSHda mantiqiy fikrlaSHga, izlaniSHga yo‘naltirilgan savol-topSHiriqlardan foydalanilmayotganligi, matn va gaplarning grammatik quriliSHi, leksik tarkibi ustida iSHlaSHda o‘quvchilarning mustaqil mantiqiy fikrlaSHlarini ta’minlaydigan aqliy faoliyat usullari iSHga solinmayotganligi, l eksik birliklar ustida i SH la SH ga muntazam o‘rgatib bor ilmayotganligi, m atn va in SH o materiallarining leksik tarkibi yuzasidan tahlil i SH lari o‘tkazilma yotganligi nutq va tafakkur uyg‘unligiga salbiy ta’sir ko‘rsatayotgan sabablardandir. 39 5. BoSHlang‘ich sinf ona tili darsliklarida leksik-semantik topSHiriqlarning mantiqiy izchilligi, uzviyligi va uzluksizligini ta’minlaSH, o‘quvchilar lug‘atidan o‘rin oliSHi lozim bo‘lgan so‘zlarni belgilaSHga mas’uliyat bilan yondaSHiSH, sinflar kesimida o‘zlaSHtiriliSHi zarur bo‘lgan so‘zlar minimumini belgilaSHni taqozo etadi. 6. O‘qituvchilar darslikdagi o‘quv materiallari ustida iSHlaSHda ona tilidan nazariy ma’lumotlarni tuSHuntiriSHga zo‘r beriSHlari tufayli bir yoqlamalikka yo‘l qo‘yilayotganligi, maSHq matnlarining badiiy jihatdan nisbatan sayozligi, darsliklarda lug‘aviy tahlilga e’tiborning kamligi, o‘quvchilar lug‘at zahirasiga befarqlik, leksik tahlilga doir qo‘SHimcha materiallar va lug‘at ustida iSHlaSHning samarali usullaridan foydalanilmayotganligi boSHlang‘ich sinf o‘quvchilarining tildagi mavjud imkoniyatlardan to‘liq foydalana olmasligiga olib keladi. 7. BoSHlang‘ich sinflarning ona tili ta’limidagi an’anaviy o‘qitiSH usullari tilni nazariy o‘rgatiSHga yo‘naltirilganligi, til materiallarining grammatik va orfografik jihatdan o‘qituvchilar yordamida tahlil qiliniSHi, hatto tilning leksik qatlami darslikka kiritilgan maSHqlar SHartiga ko‘ra tahlil qiliSH bilan cheklanilganligi o‘quvchilar nutqi va mantiqiy tafakkurini rivojlantiriSHga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 8. Ta’lim bosqichlarida yuqori darajada rivojlangan og‘zaki va yozma nutqni SHakllantiriSH o‘quvchilarning chuqur bilim oliSHlariga imkoniyat yaratibgina qolmay, nazariy bilimlarni amaliyotda qo‘llaSH ko‘nikmasini ham SHakllantiradi. 9. BoSHlang‘ich sinf o‘quvchilarining darsliklari, gazeta va jurnallar, turli rasmlar, o‘qituvchi nutqi, radio eSHittiriSHlari, teleko‘rsatuvlar, axborot texnologiyalari va atrof-muhitni kuzatiSHdan o‘quv materiali sifatida unumli foydalaniSH so‘zning o‘quvchilar tuSHunchasi va bilimini boyitiSH, dunyoqaraSHini SHakllantiriSH, his-tuyg‘usini tarbiyalaSH, til hodisalarining xususiyatlarini anglaSH, lug‘atini boyitiSHga doir mustaqil iSHlarni taSHkil etiSHda yuksak samaradorlikka eriSHiSH omilidir. 40 10. Ona tili darslarida tilning lug‘aviy birliklari ustida iSHlaSH, topiSHmoq, maqol va SHe’riy parchalar matnining grammatik mavzu bilan bog‘liq lingvistik tahlili o‘quvchilar lug‘atini boyitadi, aqlini charxlaydi, kuzatuvchanlik, ziyraklik, topqirlik ko‘nikmalarini SHakllantiradi. Uchinchi bob bo’yicha xulosalar 1. So‘z ustida iSHlaSH boSHlang‘ich sinf o‘quvchilarining lug‘aviy birliklarni o‘zlaSHtiriSH, so‘zlarni fikr maqsadiga muvofiq qo‘llaSH madaniyatini egallaSHlarini, keyinchalik esa umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’lim muassasalarida barcha fanlarni muvaffaqiyatli o‘zlaSHtiriSHlarini ta’minlaydi. Jamiyat taraqqiyoti bilan bog‘liq til materiallarini o‘zlaSHtiriSH hayotiy zarurat ekan, nutq o‘stiriSH masalasi ta’limning har bir bosqichi uchun muhim vazifa bo‘lib qolaveradi. Jamiyat taraqqiyoti o‘quvchilar SHaxsiga ta’sir ko‘rsatiSHini hamda yoSHlar davr bilan bog‘liq raviSHda o‘sib boriSHini hisobga olgan holda darslikdagi o‘quv matnlari va leksik-semantik topSHiriqlarni takomillaSHtirib boriSH ta’lim samaradorligiga xizmat qiladi. 2. Nutqqa muomala sifatida qo‘yiladigan aniqlik, tuSHunarlilik, obrazlilik, emotsionallik, birinchi navbatda, nutqning leksikasiga bog‘liqdir. 3. O‘quvchilar nutqini so‘zlar bilan boyitiSH o‘qituvchidan qo‘SHimcha o‘quv topSHiriqlarini iSHlab chiqiSH va ularni samarali metod va usullarda amalga oSHiriSHni talab etadi. O‘quvchilarning adabiy tilni egallaSHlari va nutqini boyitiSHda badiiy adabiyot namunalariga tayaniSH, matndagi so‘zlarning ma’nosi, ma’nodoSH so‘zlar, qarama-qarSHi ma’noli so‘zlar, uyadoSH so‘zlar, ko‘p ma’noli so‘zlar, poetik so‘zlar ustida iSHlaSH, ularning uslubiy vazifasini aniqlaSHtiriSH, nutqda qo‘llanadigan ehtiyojni yuzaga keltiradigan ta’lim metodlaridan foydalaniSH bo‘yicha o‘quvchilarga yo‘l-yo‘riqlar iSHlab chiqiliSHi ona tili metodikasi oldidagi dolzarb masalalardandir. 41 ADABIYOTLAR RO’YXATI: Normativ-huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik naSHrlar 1. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni./ / Barkamol avlod- O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.: SHarq, 1997. –64b. - 20 - 29 - b. 2. Kadrlar tayyorlaSH milliy dasturi// O‘quvchi ma’naviyatini SHakllantiriSH. –T.: SHarq, 2000. 23-b. – 297b. 3. O‘zbek maktablarida ona tili o‘qitiSH konsepsiyasi . – T.: O‘zPFITI,1993. – 21b. 4. BoSHlang‘ich ta’lim konsepsiyasi. //BoSHlang‘ich ta’lim. 1998. №6. 12- 18- b. 5. UzviylaSHtirilgan Davlat ta`lim standarti va o`quv dasturi. (Ona tili. O`qiSH. Matematika. Atrofimizdagi olam. TabiatSHunosli k (1-4-sinflar)) –T.: RTM. 2010. – 144b. 6. Umumiy o‘rta ta’limning DTS va o‘quv dasturi. T.:2017. – 74b. 7. O‘zbekiston Respublikasining “YoSHlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi Qonuni.–“ICTWEEK Uzbekistan–2016” axborot- kommunikatsiya texnologiyalari haftaligi. // Xalq so‘zi. - 2016 - yil 20- sentabr. 8. YuNESKO xalqaro me’yoriy hujjatlari //O‘zbekcha naSHrining mas’ul muharriri L.Saidova. –T.: Adolat, 2004. –B. -62. 9 . Mirziyoev SH. M. “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantiriSH bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF – 4947- sonli Farmoni // Harakatlar strategiyasi asosida jadal taraqqiyot va yangilaniSH sari. – T.: G‘afur G‘ulom, 2017. – 92 b. 42 1 0 . Mirziyoev SH.M. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlaSH – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi” mavzusidagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘iSHlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi. – T.: O‘zbekiston , 2017.– 48 b. 1 1 . Mirziyoev SH.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va SHaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘liSHi kerak. – T . : O‘zbekiston, 2017. – 102 b. 1 2 . O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 29 apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030 yilgacha rivojlantiriSH konsepsiyasini tasdiqlaSH to‘g‘risidagi PF – 5712- sonli Farmoni. QHMMB: 0619/5712/3034-c o n, 29 04.2019 y. 13 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 oktabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantiriSH konsepsiyasini tasdiqlaSH to‘g‘risidagi PF – 5847- sonli Farmoni. QHMMB: 0619/5847/3887-c o n, 9.10.2019 y. Monografiya, ilmiy maqola, ilmiy to‘plamlar 14. Musaev J. O‘quvchilarning mustaqil fikrlaSH salohiyatini rivojlantiriSH. Monografiya. . –T.: SHarq, 2010. – 252 b. 15. SHodmonova SH.S. Talabalarda mustaqillik tafakkurini SHakllantiriSH va rivojlantiriSH. Monografiya. – T.: 2001. – 80 b. 16. Nurullaeva SH.O‘. Mustaqil iSHlar.// BoSHlang‘ich ta’lim. 2002. – №5. – 28-29-b. 17. Matchonov S., G’ulomova X. Nutq madaniyati. // BoSHlang’ich ta’lim. 2000. -№1. -8-10- b . 18 . MaSHaripova U. Formirovanie kommunikativnыx kompetensiy mladSHix SHkolnikov na osnove razvitiya svyaznoy rechi // XIII-mejdunarodnoy konferensii “Obrazovanie cherez vsyu jizn: neprerыvnoe obrazovanie v interesax ustoychivogo razvitiya” №13-ya mejdunarodnaya konferensiya. Sank –Peterburg. (LGU) 2015. –S.116-117. 43 19 . NiSHonova Z. .Mustaqil fikrlaSHga o`rgatiSH.// BoSHlang`ich ta`lim. 1999. – № 3. – 34- 35 b. 20. Nurkeldiyeva D. Tafakkur nutqdan boSHlanadi.// BoSHlang`ich ta`lim. – 1999. -№2. –10-11-b. 21. Normurodova D.. Ta`lim jarayonida multimediya vositalaridan foydalaniSH. Ona tili.// Til va adabiyot ta`limi. 2018.-№11. –16 b. 22. Rasulov R.Ijodiy munosabat ifodalovchi ruhiy holat fe’llari haqida // Til va adabiyot ta’limi. 2003.-27-31-b. 23. Rojdestvenskiy N.S. O yazыke i rechi v nachalnom obuchenii// Nachalnaya SHkola. 1992. - № 9-10. S. 9-13. 2 4 . Roziqov O. Nutqdan tilga.// BoSHlang‘ich ta’lim. 1992. -№3-4. -.24-25-b. 2 5 . Romanovskaya Z.I. Razvitie rechi i m ы SHleniya v sisteme obucheniya akademika //Nachalnaya SHkola. 2004. - №8., –18 s . 26 . Xolmurodova I.O. Ona tili darslarida axborot–kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalaniSHning afzalliklari.Ta’lim texnologiyalari. 2017.-№ 5–6. 159–160-b. 27. SHodmonova M.B. Ona tili va adabiyot darslarida nutq o‘stiriSH va tafakkurni uzluksiz rivojlantiriSH masalalari. Ta’lim mazmuni uzluksizligi//Uzluksiz ta’lim. 2018. -№ 4. -3–7-b. 28. Qodirova K. Nutq o‘stiriSHni baholaSH uslubi // Sog‘lom avlod uchun. 1998. -№ 4-5. -6-7-b. 29. Almamatov T. Adabiy til va nutqiy jarayon. Umumfilologik tadqiqotlar: muammo va yechimlar. –Jizzax: 2011. -190-192-b. –254 b. 3 0 . Boysinov S. Tojieva H. O‘quvchini mustaqil fikr kiSHisiga aylantiriSHda adabiy ta’limning o‘rni. Umumfilologik tadqiqotlar: muammo va yechimlar. –Jizzax: 2011. – 254 b. 3 1 . Mahmudov N. Nutq boyligi// Umumfilologik tadqiqotlar: muammolar va yechimlar:Tezis SHaklidagi maqola. –Jizzax: 2011. –162b. 3 2 . Nazarqulova G‘. BoSHlang‘ich sinflarda o‘quvchilarni mustaqil fikrlaSHga o‘rgatiSH (ertaklar misolida) //Global ta’lim va milliy 44 metodika taraqqiyoti:Respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari.-T.:- 2019. -–308b. 33. Obidjonova M.. O`quvchilarni mustaqil fikrlaSHga o`rgatiSHda mitti hikoyalarning o`rni//Global ta`lim va ta’lim va milliy metodika taraqqiyoti:Respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari.-T.: -2019. – 325-327 b. 34 . Sariev SH. BoSHlang‘ich sinf o‘qiSH darslarida nutq o‘stiriSH. // BoSHlang‘ich sinf o‘quvchilarini tayyorlaSH jarayonida zamonaviy kasbiy ta’lim muammolari: Respublika ilmiy anjumani materiallari. – Guliston: – 2008. –298b. 35. Sariev SH. BoSHlang‘ich sinf ta’lim mazmunini modernizatsiyalaSHda o‘quvchilar nutqini o‘stiriSH muammosi // BoSHlang‘ich ta’limni modernizatsiyalaSH: muammolar va yechimlar: Ilmiy-amaliy anjuman materiallari. –T.: TDPU. 2011. –300b. 36. Ta’lim jarayonida nutq madaniyatini SHakllantiriSH masalalari // O‘zbek tili doimiy 5- anjumani materiallari. –T.: SHarq, 1999. –255 45

4-SINF ONA TILI DARSLARIDA MORFEMIK BIRLIKLAR USTIDA ISHLASH

I.BOB. O’QISH VA ONA TILI DARSLARIDA MUSTAKIL ISHLAR VOSITASIDA O’QUVCHILAR LUG’ATINI BOYITISH METODIKASI

1.1. Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarni so‘z ma’nolari bilan tanishtirishusullari.......................................................................................................................

1.2. So‘z turkumlarini o‘rganishda lug‘at ustida ishlashga doir mustaqil ishlarni tashkil etishusullari......................................................................................

1.3. O‘quvchilarning nutqi va mantiqiy tafakkurini rivojlantirishga doir sintaktik tushunchalarni shakllantirishtexnologiyasi................................................

II.BOB. ONA TILI  VA O’QISH SAVODXONLIGI DARSLARIDA OQUVCHILAR LUG’ATI  USTIDA ISHLASH AMALIYOTI

2.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining so‘z minimumini belgilash tamoyillari…………………………………………………………………………

2.2. Boshlang‘ich sinf ona tili darslarida so‘z ustida ishlashga doir mustaqil ishlarni tashkil etish bo‘yicha tajriba-sinov ishlari mazmuni……………………..

2.3. Ona tili darslarida ijodiy topshiriqlarni amaliyotga tatbiq etish samaradorligi.............................................................................................................

XULOSA..........................................................................................................

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI...................................

Купить