Dokument ma'lumotlari

Narxi 30000UZS
Hajmi 4.9MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 23 May 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

47 Sotish

4-sinfda miqdorlarni o‘rganish kurs ishi

Sotib olish
1OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI Boshlang‘ich ta’lim fakulteti “Boshlang‘ich ta’lim” bakalavr yo‘nalishi Boshlang‘ich ta’lim metodikasi kafedrasi “Matematika o‘qitish metodikasi” fanidan KURS ISHI Mavzu: 4-sinfda miqdorlarni o‘rganish Bajardi: Alimova Sevinchbibi 5 02 - guruh Boshlang‘ich ta’lim bakalavr yo‘nalishi 4-kurs talabasi Kurs ishi rahbari: Raxmonov I. JIZZAX – 2025 2 MUNDARIJA I.Kirish ……………………………………………………………………..…3 II. Asosiy qism 1 . BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA MIQDOR TUSHUNCHASI VA UNING AHAMIYATI …………………………………………………………………6 2 . BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA 4-SINF MIQDOR MATERIALLARI MAZMUNI …………………………………………………….…………….11 3 . BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA MIQDORLARNI O‘RGATISHNING METODIK YONDASHUVLARI ……………………………………...……16 III.xulosa …………………………………………………………………. IV. foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………. 3 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Boshlang‘ich ta’lim bosqichi bolaning kelajakdagi bilim olishi, tafakkur qilish uslubi va muammolarni hal qilish ko‘nikmalarining shakllanishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Ayniqsa, matematika fanining boshlang‘ich sinflarda o‘rgatilishi, o‘quvchilarning aqliy rivojlanishi va mantiqiy fikrlashini ta’minlashda asosiy vositadir. 4-sinf matematikasi doirasida o‘rganiladigan muhim tushunchalardan biri — bu miqdorlar bo‘lib, ular o‘quvchiga son, o‘lchov, birlik, hajm, uzunlik, massa kabi hayotiy tushunchalarni to‘g‘ri anglash imkonini beradi. Miqdor tushunchasining o‘zlashtirilishi o‘quvchilarda nafaqat matematik masalalarni yechish qobiliyatini, balki turmushdagi real voqealarni tahlil qilish va tushunish qobiliyatini ham shakllantiradi. Masalan, do‘konda xarid qilishda, vaqtni rejalashtirishda yoki uzunlik, og‘irlik kabi o‘lchamlarni baholashda miqdoriy fikrlash muhim ahamiyat kasb etadi. Zamonaviy ta’lim tizimi esa o‘quvchilardan aynan shunday amaliy bilimlarni talab etadi. Shu boisdan, 4- sinfda miqdorlarni o‘rganish jarayoniga alohida metodik e’tibor qaratilishi dolzarb masala hisoblanadi. Bu bilimlar, shuningdek, o‘quvchining kelajakdagi algebraik va geometriyaga oid bilimlarini o‘zlashtirish uchun ham mustahkam zamin yaratadi. O‘qituvchilarning miqdor tushunchalarini o‘rgatishda samarali metodlarni tanlashi, darsliklardan to‘g‘ri foydalanishi va o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga mos yondashuvi bugungi boshlang‘ich ta’lim jarayonining sifatli bo‘lishida muhim ahamiyatga ega. Shu sababli, ushbu kurs ishida aynan 4-sinfda miqdorlarni o‘rgatishning metodik asoslarini chuqur o‘rganish, amaliy tahlil qilish va takliflar ishlab chiqish lozim deb topildi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Miqdor tushunchasining boshlang‘ich ta’limdagi o‘rni va ahamiyati haqida ko‘plab ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilgan. Xususan, pedagogika va boshlang‘ich ta’lim metodikasi sohasida mashhur bo‘lgan olimlar tomonidan bu mavzuga oid qimmatli fikrlar 4bildirilgan. Jumladan, A. Avloniy bolalarda aqliy tarbiyani shakllantirishda aniq fanlar, xususan, matematikaning miqdoriy bo‘limiga katta e’tibor qaratgan. M. Mahkamova esa o‘quvchilarning yoshga doir psixologik xususiyatlarini inobatga olgan holda, miqdor tushunchasini o‘rganishdagi metodik yondashuvlarni ishlab chiqqan. G. Yo‘ldoshev va S. Rahmonovlar tomonidan esa 4-sinf matematika darsliklari tahlil qilinib, miqdorlar mavzularining tuzilishi, tartibga solinishi va pedagogik qamrovi ilmiy asosda yoritilgan. Respublika ta’lim markazi va boshqa soha mutaxassislari tomonidan tuzilgan yangi avlod darsliklarida ham miqdorlar bilan bog‘liq mashqlar, masalalar va ko‘nikmalar tizimli va bosqichma-bosqich bayon etilgan. Shu bilan birga, zamonaviy pedagogik texnologiyalar bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlarda interaktiv metodlar, ko‘rgazmalilik va o‘yinli metodlar orqali miqdorlarni o‘rganish samaradorligini oshirish yo‘llari ko‘rsatib berilgan. Kurs ishi mavzusining obyekti — boshlang‘ich ta’lim tizimi, xususan, 4- sinf matematika darslaridagi miqdor tushunchalari va ularni o‘rganish jarayonidir. Kurs ishi mavzusining predmeti — 4-sinf o‘quvchilariga miqdor tushunchalarini o‘rgatish jarayonida qo‘llaniladigan metodik yondashuvlar, dars mazmuni va pedagogik faoliyatning samaradorligidir. Kurs ishi mavzusining maqsadi — 4-sinfda miqdor tushunchalarini o‘qitishning samarali metodik yo‘llarini tahlil qilish, mavjud metodlarni tahlil qilib, zamonaviy ta’lim talablariga mos takliflar ishlab chiqishdir. Kurs ishi mavzusining vazifalari Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilandi: Miqdor tushunchasining nazariy asoslarini yoritish; 4-sinf matematika darsligidagi miqdor bilan bog‘liq mavzularni tahlil qilish; Miqdorlarni o‘qitishdagi samarali metodik yondashuvlarni o‘rganish; Amaliy dars misollarida miqdor tushunchasini mustahkamlash usullarini 5ko‘rsatish; O‘quvchilarning yosh xususiyatlarini inobatga olgan holda metodik tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Ushbu kurs ishining nazariy ahamiyati shundan iboratki, u boshlang‘ich ta’lim metodikasi bo‘yicha ilmiy asoslangan tahlillar va takliflar beradi. Amaliy ahamiyati esa, o‘qituvchilarga 4-sinf o‘quvchilariga miqdor tushunchalarini o‘rgatishda samarali metodlardan foydalanish imkonini yaratadi. Shuningdek, bu ish boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan ishlovchi pedagoglar uchun metodik qo‘llanma bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Kurs ishi mavzusining metodlari Ish davomida quyidagi ilmiy-uslubiy metodlardan foydalanildi: Tahlil va sintez – mavjud darsliklar va metodik adabiyotlar asosida miqdor tushunchasini tahlil qilish; Tajriba va kuzatuv – amaliyotda o‘tkazilgan darslar asosida kuzatuv olib borish; Taqqoslash va umumlashtirish – turli metodik yondashuvlarni o‘zaro solishtirish va samaradorligini aniqlash; Pedagogik eksperiment – yangi metodlarni sinab ko‘rish orqali ularning amaliy ahamiyatini aniqlash. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, uch bo’lim , xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 61 . BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA MIQDOR TUSHUNCHASI VA UNING AHAMIYATI Boshlang‘ich ta’limda miqdor tushunchasining mazmuni Boshlang‘ich ta’limda miqdor tushunchasi matematikaning eng muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Miqdor – bu narsa, hodisa yoki voqeaning sonli ifodasidir. U o‘lchov birliklari, sonlar yoki hisoblash natijalari orqali ifodalanadi. O‘quvchi miqdor tushunchasini egallashi orqali narsalar orasidagi munosabatlarni, ularning o‘zaro solishtirilishini, hajmini, og‘irligini, uzunligini, vaqt davomiyligini tushunishni o‘rganadi. Demak, miqdor faqat son emas, balki o‘lchov tushunchalarini ham qamrab oladi. 1 Miqdor tushunchasi boshlang‘ich sinf o‘quvchisining tafakkur doirasini kengaytiradi, uning real hayotdagi voqea-hodisalarni anglash darajasini oshiradi. Masalan, “3 kilogramm olma”, “2 metr arqon”, “5 litr suv” kabi tushunchalar orqali bola konkret narsalarni miqdoriy jihatdan idrok etishni o‘rganadi. Bu esa keyinchalik algebraik va fizik formulalarni o‘zlashtirishga zamin yaratadi. Miqdor tushunchasining mazmuni quyidagi asosiy tarkibiy qismlarni o‘z ichiga oladi: sonli ifoda, o‘lchov birligi, taqqoslash, miqdoriy o‘zgarish va miqdorlar orasidagi bog‘liqlik. O‘quvchi bu elementlarni puxta egallashi natijasida atrofdagi har bir jarayonni miqdoriy asosda baholay oladi. Bu esa uning analitik fikrlash qobiliyatini mustahkamlashda muhim rol o‘ynaydi. Shuningdek, miqdor tushunchasi mantiqiy fikrlash va umumlashtirish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Masalan, “2 kilogramm + 3 kilogramm = 5 kilogramm” tenglamasi orqali o‘quvchi faqat qo‘shishni emas, balki birlik va hajmni tushunishni ham o‘rganadi. Darsliklarda bu borada ko‘plab ko‘rgazmali vositalar, masalalar, jadval va diagrammalar keltiriladi. O‘quvchilarda miqdor tushunchasini shakllantirish ularning mustaqil fikrlash 1 Xasanboeva O. M., Yo‘ldosheva D. N. “Matematika o‘qitish metodikasi” – Toshkent: O‘qituvchi, 2019. 7qobiliyatini rivojlantirishga ham xizmat qiladi. Har bir miqdoriy topshiriqni bajarish orqali bola kuzatish, tahlil qilish, umumlashtirish va xulosa chiqarish malakalarini egallaydi. Bu esa boshlang‘ich ta’limning asosiy maqsadlariga to‘la mos keladi. Shuni ta’kidlash kerakki, miqdor tushunchasi dars jarayonida izchil, bosqichma-bosqich va amaliy mashg‘ulotlar orqali o‘rgatilishi lozim. Bu tushunchani oddiy sonlar orqali emas, balki real hayotiy misollar asosida tushuntirish yuqori samaradorlikni ta’minlaydi. Misollar orqali bola nafaqat hisoblashni, balki hisob-kitob natijalarini hayotda qo‘llashni ham o‘rganadi.Demak, boshlang‘ich ta’limda miqdor tushunchasi o‘quvchilarning fikrlash doirasini kengaytiradi, mantiqiy va analitik qobiliyatlarini rivojlantiradi, kundalik hayotda uchraydigan miqdoriy muammolarni hal qilishga tayyorlaydi. Shu sababli, ushbu tushunchani to‘g‘ri, ilmiy asosda va yosh xususiyatlariga mos tarzda shakllantirish har bir boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining muhim vazifasidir. Boshlang‘ich ta’limda miqdorlarni o‘rganishning asosiy yo‘nalishlari Boshlang‘ich ta’limda miqdorlarni o‘rgatish o‘ziga xos metodik yo‘nalishlarga asoslanadi. Ushbu yo‘nalishlar o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, bilish darajalari va psixologik holatlariga moslashtirilgan bo‘lib, dars jarayonining samaradorligini ta’minlaydi. Avvalo, miqdorlarni o‘rganishda ko‘rgazmalilik va amaliyotga tayangan yondashuvlar ustuvor hisoblanadi. Har bir yangi tushuncha real narsalar asosida tushuntiriladi: metrlik ip, litrlik idish, kilogramm o‘lchagich va boshqalar. 2 Birinchi yo‘nalish – bu o‘lchash ko‘nikmalarini shakllantirish. O‘quvchilar uzunlikni metr, santimetr, massa va hajmni tegishli birliklarda o‘lchashni o‘rganadilar. Bu jarayonlar interfaol mashg‘ulotlar orqali amalga oshiriladi, masalan, “kimning ruchkasi uzunroq?”, “idishga qancha suv sig‘adi?” kabi 2 Mavlonova R. X., G‘ofurova G. M. “Boshlang‘ich sinflarda fan o‘qitish metodikasi” – Toshkent: Fan va texnologiya, 2021. 8savollar orqali. Bu metodik yondashuv o‘quvchilarning darsga bo‘lgan qiziqishini oshiradi. Ikkinchi yo‘nalish – miqdorlarni taqqoslash va tahlil qilish. Bu bosqichda o‘quvchilar turli miqdorlar orasidagi bog‘liqlikni tushunishga harakat qiladilar. Masalan, “2 kg un ko‘pmi yoki 1 kg shakar?”, “3 m arqon uzunmi yoki 250 sm sim?” kabi savollar orqali o‘quvchilar mustaqil tahlil qilishga o‘rgatiladi. Bu orqali nafaqat hisoblash, balki tushunish, fikrlash va solishtirish ko‘nikmalari rivojlanadi. Uchinchi yo‘nalish – miqdoriy munosabatlarni ifodalash va amalda qo‘llash. Masalan, o‘quvchi “Agar bir kg olma 12 000 so‘m bo‘lsa, 3 kg qancha turadi?” degan masalani hal qilish orqali hayotiy vaziyatni tahlil qiladi. Bu esa matematik bilimlarning amaliy ahamiyatini o‘quvchiga ko‘rsatadi. To‘rtinchi yo‘nalish – o‘yinli mashg‘ulotlar orqali miqdorni o‘rgatish. “Miqdor domino”, “Qaysi ko‘proq?”, “O‘lchov top” kabi didaktik o‘yinlar o‘quvchilarning e’tiborini tortadi va o‘rganishni zavqli qiladi. Bu uslub orqali o‘quvchilar bilimni o‘zlashtirish jarayonini shunchaki dars emas, balki faoliyat sifatida qabul qilishadi. Beshinchi yo‘nalish – miqdorlar bo‘yicha mustahkamlovchi topshiriqlarni taklif qilish. Har bir yangi mavzu yoki tushunchadan so‘ng mashqlar, savol- javoblar, yakuniy testlar orqali bilim mustahkamlanadi. Bu yo‘nalish miqdoriy bilimlarning uzoq muddatli xotirada saqlanishiga xizmat qiladi.boshlang‘ich ta’limda miqdorlarni o‘rgatish yo‘nalishlari turli metodlar orqali bir maqsadga – o‘quvchining miqdoriy tushunchasini shakllantirishga qaratilgan. Har bir yo‘nalish o‘z o‘rnida ahamiyatli bo‘lib, ularning uyg‘un qo‘llanishi yuqori natijalarga olib keladi. Miqdor tushunchasining boshlang‘ich sinf matematikasidagi o‘rni Boshlang‘ich sinf matematikasi o‘quvchilarning matematik bilimlari, tafakkuri, mantiqiy fikrlashi va amaliy ko‘nikmalarini shakllantirishda asosiy 9rol o‘ynaydi. Ayniqsa, 1–4-sinflarda miqdor tushunchasi darslikning markaziy komponentlaridan biri sifatida ko‘riladi. Bu tushuncha orqali o‘quvchilar sonlarni tushunadi, ularni turli birliklarda ifodalaydi, taqqoslaydi va amalda qo‘llaydi. 3 Miqdor tushunchasi 1-sinfdan boshlab turli shakllarda beriladi. Avvaliga bu oddiy sanash orqali amalga oshadi – 1, 2, 3... kabi. Keyinchalik o‘quvchilar “necha dona?”, “qancha uzunlikda?”, “og‘irligi qancha?” kabi savollarga javob topishni o‘rganadilar. Bu savollar aslida o‘quvchini real hayotga tayyorlaydi. Chunki kundalik hayotda ham miqdorni aniqlash, baholash va solishtirish juda muhim. 2–4-sinflarda esa miqdor tushunchasi murakkabroq shaklda kengaytiriladi: arifmetik amallar (qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish, bo‘lish) yordamida miqdorlar ustida harakatlar bajariladi. Masalan, “4 litr sharbatga yana 2 litr qo‘shildi. Jami necha litr?” kabi savollar miqdoriy amallarning hayotiy shakllanishiga xizmat qiladi. Jadval: Boshlang‘ich ta’limda miqdor tushunchasini shakllantirishga doir jadval Yo‘nalishlar Mazmuni Amaliy ko‘llanilishi (dars jarayonida) O‘lchov birliklarini o‘rganish Miqdorni metr, kilogramm, litr kabi birliklar orqali anglash Lineykalar, tarozilar, o‘lchov idishlari bilan ishlash Sanash va hisoblash Sonlarni sanash, tartiblash, arifmetik amallar orqali miqdorni ifodalash “Nechta olma bor?”, “Nechta qo‘shish orqali hosil bo‘ldi?” kabi savollar bilan ishlash Taqqoslash va solishtirish Miqdorlar orasidagi farqni anglash, ortiqcha/kamlikni “Qaysi og‘irroq?”, “Kimning ruchkasi 3 O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi. “4-sinf Matematika darsligi” – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2022. 10tahlil qilish uzunroq?” savollari Masala yechish Miqdorlar ustida amallar bajarish orqali mantiqiy fikrlashni shakllantirish Miqdoriy masalalarni chizma asosida tahlil qilish Interfaol usullar bilan o‘rgatish O‘yinlar, rolli topshiriqlar, guruhli ishlarda miqdorni tushuntirish “Domino”, “O‘lchov top”, “Kim tezroq o‘lchaydi?” kabi o‘yinlar Grafik va jadvaldan foydalanish Miqdorlar orasidagi bog‘liqlikni grafik va jadvalda ko‘rsatish Shtab-grafiklar, ustunli diagrammalar tuzish Hayotiy vaziyat asosida o‘rgatish Miqdorni kundalik hayotda qo‘llash “1 kg olma nechaga tushadi?”, “3 litr suv qancha sig‘adi?” kabi topshiriqlar Ko‘rgazmalilik ka asoslanish Miqdorlarni vizual ifodalash orqali tushunishni osonlashtirish Real predmetlar, maketlar, o‘lchov asboblari yordamida dars Boshlang‘ich sinf matematikasidagi barcha asosiy mavzular – sonli ifodalar, arifmetik amallar, masalalar, o‘lchov birliklari – bevosita yoki bilvosita miqdor tushunchasiga bog‘liqdir. Bu esa miqdorning ushbu davr matematika ta’limidagi yetakchi tushuncha ekanligini ko‘rsatadi. Bundan tashqari, miqdor tushunchasi orqali o‘quvchilar mantiqiy fikrlash, solishtirish, tartiblash, qiyoslash kabi aqliy operatsiyalarni bajarishni o‘rganadilar. Ayniqsa, masala yechishda ular miqdoriy bog‘liqlikni aniqlab, ifodalay olishi kerak. Bu esa yuqori tafakkur darajasini talab qiladi. O‘qituvchining vazifasi – o‘quvchiga har bir matematik tushunchani miqdoriy asosda tushuntirish, misollar bilan izohlash va amaliy mashqlar orqali mustahkamlashdir. Shu tarzda bola miqdorni faqat son sifatida emas, 11balki mantiqiy va amaliy hodisa sifatida qabul qiladi. Miqdor tushunchasi boshlang‘ich sinf matematikasining markaziy o‘qi hisoblanadi. U o‘quvchini real hayotga tayyorlaydi, mustaqil fikrlashga undaydi va fanlararo bog‘liqlikni ta’minlaydi. Shu sababli bu tushunchaning to‘g‘ri shakllanishi o‘quvchining kelajakdagi barcha fanlarni o‘zlashtirishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. 2. BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA 4-SINF MIQDOR MATERIALLARI MAZMUNI 2.1. Boshlang‘ich ta’limda 4-sinf miqdor materiallariga qo‘yilgan talablar Boshlang‘ich ta’limning to‘rtinchi bosqichi – ya’ni 4-sinf – o‘quvchilarning matematik bilimlarini chuqurlashtirish, ularning mustaqil fikrlash va real hayotga tatbiq etish ko‘nikmalarini shakllantirishda muhim bosqich hisoblanadi. Aynan shu davrda o‘quvchilar miqdor tushunchasini nafaqat amalda, balki tahliliy va tizimli yondashuvlar orqali o‘zlashtira boshlaydilar. Shu sababli, 4-sinf miqdor materiallariga alohida talablar qo‘yiladi. Eng avvalo, bu bosqichdagi talablarning asosiy maqsadi — o‘quvchiga miqdoriy bilimlarni mustahkamlash, ularni mantiqiy bog‘lash, va kundalik hayotda qo‘llash ko‘nikmasini shakllantirishdir. Masalan, darsliklarda berilgan har bir yangi mavzu avvalgi yillarda o‘rganilgan bilimlarga tayanadi va ularni murakkabroq darajada takomillashtiradi. Bu esa didaktik ketma- ketlik talabiga to‘la mos keladi. 4-sinfda o‘rganiladigan miqdor turlari jadvali Miqdor turi O‘lchov birliklari O‘rganish shakli Uzunlik mm, sm, dm, m, km Amaliy o‘lchash, taqqoslash, ip bilan ishlash Og‘irlik g, kg, t Tarozi bilan o‘lchash, taqqoslash Hajm ml, l Idishlar bilan tajriba, hajmni solishtirish Vaqt sek, daq, soat, kun, hafta, oy, yil Soat o‘qish, jadval tuzish Pul birligi so‘m, tiyin Narx-topshiriqlar, savdo 12 masalalari Maydon kv. sm, kv. m Yuza hisoblash, shakl solishtirish Harorat °C (Selsiy) Termometrdan foydalanish, ob-havo baholash Boshqa tomondan, miqdor materiallariga qo‘yiladigan talablar davlat ta’lim standarti, o‘quv dasturlari va matematika darsliklarida aniq ko‘rsatilgan. Bu talablar quyidagilardan iborat: miqdor turlarini bilish, o‘lchash birliklari bilan tanish bo‘lish, miqdoriy o‘zgarishlarni aniqlash, miqdorlarni taqqoslash, miqdoriy masalalarni yechish va natijalarni asoslab berish. Shuningdek, o‘quvchilar miqdor materiallarini o‘rganishda faqat nazariy bilim emas, balki amaliy ko‘nikmalarga ham ega bo‘lishlari lozim. Shu bois, har bir mavzu amaliy topshiriqlar bilan yakunlanadi. Bu topshiriqlar orqali o‘quvchi o‘zlashtirgan bilimni hayotga tatbiq etishni o‘rganadi. Misol uchun, "2 m ipdan 75 sm qirqildi. Qancha qoldi?" kabi savollar orqali o‘quvchi uzunlik birliklarini farqlashni va miqdoriy ayirishni mashq qiladi. 4 Talablardan yana biri — o‘quvchilarda mustaqil fikrlash va asoslash qobiliyatini rivojlantirishdir. Bu esa faqatgina yodlab olish emas, balki chuqur anglash, mantiqan asoslash va hayotiy misollarga tatbiq qilish orqali amalga oshiriladi. Shu jihatdan, miqdor materiallarini o‘rganishda faollashtiruvchi metodlardan foydalanish muhimdir: guruhli ishlar, rolli o‘yinlar, jismoniy modellar bilan ishlash va grafik ifodalar orqali tahlil qilish. 4-sinf o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan miqdor materiallari ular uchun qiyinchilik tug‘dirmasligi, lekin yetarli darajada fikrlashga undashi lozim. Shu bois, har bir darsning mazmuni o‘quvchining yosh va psixologik xususiyatlariga mos tarzda tanlangan bo‘lishi kerak. Bu orqali darsda o‘zlashtirish darajasi oshadi. 4-sinfda miqdor materiallariga qo‘yilgan talablar – bu nafaqat pedagogik nazorat mezonlari, balki o‘quvchining tafakkurini 4 Qodirova M. Sh. “Matematik savodxonlik va miqdor tushunchalarini shakllantirish yo‘llari” – Ilmiy maqola. // Pedagogik izlanishlar jurnali, 2020, №3. 13rivojlantiruvchi, real hayotga moslashtiruvchi va matematik savodxonligini oshiruvchi mezonlar sifatida qaraladi. Shu sababli, o‘qituvchi ushbu talablarga rioya qilgan holda, har bir darsni puxta rejalashtirishi, turli metodlardan foydalanishi va o‘quvchilarning har bir savoliga individual yondashuvi zarur. Bu esa sifatli ta’limning garovidir. 4-sinfda o‘rganiladigan miqdor turlari (uzunlik, og‘irlik, hajm, vaqt, pul birligi va h.k.) 4-sinf matematika darsliklarida o‘quvchilarga real hayotda doimiy uchraydigan turli xil miqdor turlari bilan tanishish va ular bilan ishlash imkoniyati yaratiladi. Ushbu miqdor turlari o‘quvchilarning bilim doirasini kengaytirish, fikrlash darajasini oshirish va kundalik hayotda duch keladigan muammolarni hal qilishga o‘rgatish maqsadida tanlab olingan. Asosiy miqdor turlari quyidagilardan iborat: uzunlik, og‘irlik, hajm, vaqt, pul birligi, maydon va harorat. Uzunlik miqdori boshlang‘ich sinflarda eng ko‘p uchraydigan va tez-tez ishlatiladigan miqdorlardan biridir. 4-sinf o‘quvchilari santimetr, desimetr, metr va kilometr kabi o‘lchov birliklarini o‘rganadilar. Bu orqali ular masofalarni baholash, uzunliklarni taqqoslash va o‘lchashni o‘rganadilar. Amaliy mashg‘ulotlarda ular real ob’ektlar (ip, chiziq, sinf eshigi) orqali uzunlikni o‘lchab ko‘radilar. Og‘irlik miqdori orqali o‘quvchilar kilogramm, gramm va tonna kabi birliklar bilan tanishadilar. Dars jarayonida turli mahsulotlar og‘irligini taxmin qilish, o‘lchov asboblaridan foydalanish va og‘irlikni taqqoslash ko‘nikmalari rivojlanadi. Masalan, “Olma 300 grammlik, banan 450 grammlik. Qaysi og‘irroq?” kabi savollar orqali og‘irlik tushunchasi shakllanadi. 14Hajm miqdori ham kundalik hayotda muhim o‘rin tutadi. 4-sinfda litr, millilitr kabi birliklar o‘rganiladi. O‘quvchilar idishlar hajmini solishtirish, suyuqlik hajmini aniqlash kabi amaliy mashqlar bajaradilar. Ko‘pincha bu mavzular suv, sharbat yoki sut hajmi misolida tushuntiriladi. Vaqt tushunchasi orqali o‘quvchilarga soat, daqiqa, soniya, kun, hafta, oy va yil kabi vaqt birliklari o‘rgatiladi. Dars jarayonida o‘quvchilar kun tartibini tuzish, dars jadvalini baholash, bayram sanalarini hisoblash kabi real hayotiy masalalarni hal qiladilar. Pul birligi mavzusi orqali o‘quvchilar pul bilan ishlash, xarajat va daromadni tushunish, hisob-kitob qilish ko‘nikmalariga ega bo‘ladilar. Masalan, do‘kondagi narxlar asosida xarid qilish, pulni qaytarish va tenglashtirish kabi mashqlar bajariladi. Bu mavzu iqtisodiy tarbiya nuqtayi nazaridan ham ahamiyatlidir. Bundan tashqari, 4-sinfda maydon (kvadrat santimetr, kvadrat metr) va harorat (gradus Selsiy) kabi miqdorlar ham tanishtiriladi. Bu mavzular orqali o‘quvchilar ob-havo haqida ma’lumot o‘qishni, joylarni o‘lchashni va harorat o‘zgarishini tahlil qilishni o‘rganadilar. Shu tariqa, 4-sinfda miqdorlarning turli shakllari bilan tanishish nafaqat matematik, balki ekologik, iqtisodiy, texnik va ijtimoiy fikrlashni ham rivojlantiradi. Har bir miqdor o‘ziga xos o‘quv ahamiyatiga ega bo‘lib, ularning to‘g‘ri o‘rgatilishi o‘quvchining kompleks tafakkurini shakllantiradi. Miqdorlarni mustahkamlovchi amaliy mashqlar va ularning tahlili Miqdor tushunchalarini o‘quvchilarda chuqur shakllantirishda amaliy mashqlar eng samarali metodlardan biri hisoblanadi. Chunki amaliy topshiriqlar orqali o‘quvchi o‘zlashtirgan bilimlarini real vaziyatda sinab ko‘rish imkoniga ega bo‘ladi. Ayniqsa, 4-sinf darajasida o‘quvchilarning fikrlash doirasi kengaygan, ularning mustaqil ishlash ko‘nikmalari rivojlangan bo‘lib, ular amaliy mashg‘ulotlarga faol jalb qilinadi.Masalan, uzunlik bo‘yicha mashqlar: “1 metr 25 santimetr ipdan 60 sm kesildi. Qolgan 15uzunlikni toping.” Bu misolda o‘quvchi bir necha birlikni birlashtirish, ularni umumiy birlikka keltirish, ayirish amalini bajarish va natijani izohlash kabi bosqichlarni bajaradi. Bu jarayon nafaqat hisob-kitobni, balki mantiqiy fikrlashni ham talab etadi.Og‘irlikka doir mashqlarda: “Savatdagi sabzining og‘irligi 3 kg 400 g, kartoshka esa 2 kg 950 g. Qaysi og‘irroq va nechaga?” Bu topshiriq taqqoslash, farqni aniqlash, birliklarni moslashtirish, izohli yechim yozish kabi ko‘nikmalarni rivojlantiradi.Hajmni o‘zlashtirish uchun mashqlar: “1 litr suvdan 250 ml sharbat quyildi. Qancha suv qoldi?” Bu topshiriq orqali o‘quvchi hajm birliklarini to‘g‘ri tushunadi va suyuqliklar bilan ishlash malakasini mustahkamlaydi.Vaqtga oid amaliy topshiriqlarda: “Dars 45 daqiqa davom etadi. 8:00 da boshlangan bo‘lsa, nechada tugaydi?” Bu yerda o‘quvchi soat va daqiqani ajrata bilishi, qo‘shish amalini bajarib, vaqt oralig‘ini hisoblay olishi kerak. Shuningdek, topshiriq orqali real hayotga moslikni anglaydi. Pul birligiga oid mashqlar esa o‘quvchilarga xarid qilish, savdo-sotiq, pulni tejash va hisoblash kabi amaliy bilimlarni beradi. “Olma 1 kg – 8 000 so‘m, 2 kg olsa nechaga tushadi?” Bu savol bolani xarid qilish jarayoniga yaqinlashtiradi va u miqdorni pul orqali baholashni o‘rganadi. 16Har bir topshiriqdan so‘ng o‘qituvchi bilan muhokama o‘tkazilishi zarur. Bu orqali o‘quvchi faqat yechim emas, balki yo‘lini tushuntirib bera oladi. Bu esa metakognitiv tafakkurni, ya’ni o‘z bilimini tahlil qilish qobiliyatini rivojlantiradi. Amaliy mashqlarning tahlili shuni ko‘rsatadiki, ular orqali o‘quvchilarning faol ishtiroki ta’minlanadi, ularning bilim darajasi aniqlanadi va real hayotga tayyorlik darajasi oshadi. Shuningdek, bu mashqlar darsni jonlantiradi, qiziqarli qiladi, individual va guruhiy ishlarga imkon beradi. miqdorlarni mustahkamlovchi amaliy mashqlar — bu nafaqat nazariy bilimni mustahkamlovchi vosita, balki o‘quvchini real hayotga tayyorlovchi amaliy tayyorgarlikdir. Ular dars jarayonining ajralmas qismidir. 3.BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA MIQDORLARNI O‘RGATISHNING METODIK YONDASHUVLARI Boshlang‘ich ta’lim bosqichi o‘quvchilarning matematik savodxonligini shakllantirishda juda muhim davr hisoblanadi. Ayniqsa, miqdor tushunchasini o‘rgatishda qo‘llaniladigan metodlar o‘quvchilarning bu tushunchani qanday darajada va qanday usulda egallashini belgilaydi. To‘g‘ri tanlangan va puxta qo‘llanilgan metodika nafaqat bilimning o‘zlashtirilishini ta’minlaydi, balki o‘quvchilarning qiziqishini ham oshiradi. Shu bois, boshlang‘ich ta’limda miqdor tushunchalarini shakllantirishda qo‘llaniladigan usullar keng ko‘lamli va o‘ziga xos yondashuvlarni talab etadi. Birinchi navbatda, ko‘rgazmalilik usuli alohida ahamiyatga ega. O‘quvchi yoshida abstrakt tushunchalarni to‘liq anglash hali shakllanmagan bo‘ladi, shu sababli darslarda ko‘rgazmali vositalardan – real predmetlar, maketlar, chizmalar va o‘lchov asboblaridan keng foydalanish lozim. Masalan, uzunlikni o‘rgatishda lineyka, arqon, tayoq, o‘lchov lentalari yordamida amaliy mashg‘ulotlar o‘tkaziladi. Bu usul o‘quvchilarga sonni emas, aynan miqdorni ko‘rish, ushlab ko‘rish va solishtirish imkonini beradi. Ikkinchidan, amaliy-uslubiy mashg‘ulotlar orqali o‘rgatish ham yuqori samaradorlikka ega. Bu usulda o‘quvchilar turli topshiriqlarni bajarish orqali 17bilimni o‘zlashtiradilar. Masalan, “2 litr suvdan 0.5 litr ajratib olinganda nechasi qoladi?” degan topshiriqlar orqali o‘quvchi faqat hisoblamaydi, balki suyuqlik bilan ishlash malakasini ham egallaydi. Bu jarayonlar orqali bilim faqat og‘zaki emas, balki faoliyatga yo‘naltirilgan shaklda beriladi. Uchinchi usul – bu o‘yinli metodlardir. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun dars jarayoni zavqli, qiziqarli va harakatga boy bo‘lishi zarur. “Raqam top”, “O‘lchov top”, “Domino” kabi o‘yinlar orqali miqdor tushunchalari mustahkamlanadi. O‘yinlar orqali o‘quvchilar raqobat asosida fikrlaydi, jamoaviy ishlaydi va shaxsiy faolligini namoyon etadi. Ayniqsa, miqdorlar ustida raqamli ifodalar emas, predmetlar asosida ishlash bu yoshda samarali bo‘ladi. To‘rtinchi usul – muammoli ta’lim usuli bo‘lib, bu usul orqali o‘quvchilarga oldindan tayyor yechim berilmaydi, balki ularning mustaqil izlanishiga sharoit yaratiladi. Masalan, “Bir savatda 3 kg olma bor, undan 1.5 kg olinib boshqa savatga solindi. Qaysi savatda ko‘proq?” kabi topshiriqlar o‘quvchini fikrlashga majbur qiladi. Bu usul o‘quvchilarning mustaqil tahlil qilish, solishtirish va xulosa chiqarish qobiliyatini shakllantiradi. Beshinchi usul – informatik texnologiyalar asosida o‘rgatishdir. Interaktiv doskalar, elektron testlar, animatsiyalar orqali o‘quvchilar miqdorlar bilan ishlashni yanada tez va tushunarli tarzda o‘zlashtiradilar. Raqamli ilovalar yordamida uzunlik o‘lchash, vaqtni belgilash, massani hisoblash kabi ko‘nikmalar interfaol tarzda mustahkamlanadi. Bu usul, ayniqsa, hozirgi zamonaviy maktablarda keng qo‘llaniladi.Shuningdek, taqqoslash va juftlashtirish usuli ham miqdor tushunchasini o‘rgatishda samaralidir. Masalan, ikki predmet og‘irligini yoki uzunligini solishtirish orqali o‘quvchilar “katta-kichik”, “ko‘proq-kamroq” kabi tushunchalarni aniqlaydi. Bu usul orqali o‘quvchilar real predmetlar bilan ishlagan holda fikrlashni o‘rganadilar. 18Yana bir muhim metod bu – metodik ketma-ketlik asosidagi bosqichma- bosqich o‘rgatishdir. Miqdor tushunchasi o‘zida izchillikni talab qiladi: avval sonni anglash, so‘ng birlikni tushunish, undan keyin taqqoslash, keyin esa murakkab masalalarni hal qilish. Har bir bosqich bir-biriga ulanib boradi va bu uzviylikni o‘quvchiga his qildirgan holda ta’lim berilishi kerak. Boshlang‘ich ta’limda miqdor tushunchasini o‘rgatish metodlari Metod nomi Mazmuni Afzalliklari (darsdagi samaradorligi) Ko‘rgazmalilik usuli Miqdorlarni real predmetlar orqali tushuntirish Aniq, esda qoluvchi va amaliy bilim beradi Amaliy mashg‘ulotlar Topshiriqlar orqali miqdor bilan ishlash Bilim amalda mustahkamlanadi, faol ishtirok ta’minlanadi O‘yinli metodlar Didaktik o‘yinlar orqali tushunchalarni shakllantirish Qiziqarli va zavqli o‘rganish, raqobat asosida motivatsiya ortadi Muammoli ta’lim O‘quvchini fikrlashga undaydigan topshiriqlar Ijodiy yondashuv, mustaqil xulosa chiqarish malakasi rivojlanadi Raqamli texnologiyalar Interaktiv doska, elektron test va ilovalar bilan ishlash Vizual, tezkor va interfaol o‘zlashtirish Taqqoslash va juftlashtirish Miqdorlar orasidagi bog‘liqlikni aniqlash Mantiqiy fikrlashni shakllantiradi Metodik ketma- ketlik Bosqichma-bosqich miqdor tushunchasini berish Izchillik va mustahkamlikni ta’minlaydi Guruhli va juftlikda ishlash Tengdoshlar bilan hamkorlikda o‘rganish Muloqot, fikr almashish va ijtimoiy ko‘nikmalar rivojlanadi Hayotiylik Real hayotiy misollar asosida Bilimning kundalik hayotga 19asosida o‘rgatish tushuntirish mosligi oshadi Bundan tashqari, guruhli va juftlikda ishlash usuli ham muhim o‘rin tutadi. Bu usul o‘quvchilarda fikr almashish, bir-biridan o‘rganish, tengdoshlar bilan hamkorlikda ishlash kabi ijtimoiy va muloqot ko‘nikmalarini ham rivojlantiradi. O‘quvchilar birgalikda muammoli vazifalarni hal qilish orqali miqdor tushunchasini yanada mustahkam egallaydilar. Qolaversa, hayotiylik asosida o‘rgatish metodi o‘quvchilarning darsda olgan bilimlarini hayotga tatbiq eta olish ko‘nikmasini rivojlantiradi. Masalan, do‘kondagi xarid, avtobus vaqti, masofa yoki yo‘l narxini hisoblash kabi misollar orqali miqdor tushunchalari real holatlar bilan bog‘lanadi. Bu yondashuv o‘quvchilarni faqat darsda emas, balki kundalik hayotda ham faol fikrlovchi shaxs sifatida shakllantiradi. Boshlang‘ich ta’limda miqdorlarni o‘rgatish uchun tanlanadigan usullar o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, fikrlash darajasi, amaliy tajribasi va qiziqishlariga mos bo‘lishi kerak. O‘qituvchi har bir darsda o‘z oldiga nafaqat bilim berishni, balki o‘quvchida bu bilimni hayotiy maqsadlar uchun qo‘llash ko‘nikmasini shakllantirishni ham maqsad qilishi lozim. Buning uchun yuqorida sanab o‘tilgan usullarni kompleks qo‘llash, ularni o‘zaro uyg‘unlashtirish va har bir o‘quvchiga individual yondashuvni qo‘llash zarur. Faqat shundagina miqdor tushunchasi to‘liq, aniq va hayotiy asosda shakllanadi. Miqdorlarni o‘rgatishda ko‘rgazmalilik va interaktivlikning o‘rni Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning bilish jarayoni ularning yoshga xos psixologik va aqliy rivojlanish xususiyatlari bilan bevosita bog‘liqdir. Ayniqsa, 4-sinf o‘quvchilari hali abstrakt fikrlash bosqichiga to‘liq o‘tmagan bo‘lganliklari sababli ular uchun konkret, ko‘rgazmali va faol ta’lim metodlari katta ahamiyat kasb etadi. Shu sababli, miqdor tushunchasini o‘rgatishda ko‘rgazmalilik va interaktivlik eng muhim metodik tamoyillar sifatida ajralib 20turadi. Ular o‘quvchining faolligini oshiradi, bilimni o‘zlashtirishni osonlashtiradi hamda dars jarayonini jonlantiradi. Avvalo, ko‘rgazmalilik tushunchasi bu — o‘quv materiallarini vizual, ya’ni ko‘z bilan ko‘rish va tasavvur qilish asosida tushuntirish deganidir. Bu metod o‘quvchilarning vizual idroki orqali yangi bilimni tezroq va aniqroq anglashiga xizmat qiladi. Masalan, miqdorlar — uzunlik, og‘irlik, hajm, vaqt va boshqalar — juda abstrakt tushunchalar bo‘lishi mumkin, agar ular to‘g‘ridan to‘g‘ri so‘z bilan izohlangan bo‘lsa. Ammo ular chizmalar, real predmetlar, modellash vositalari orqali tushuntirilganda, o‘quvchilar bu tushunchalarni o‘z tajribasiga asoslanib anglab oladilar. Misol uchun, uzunlikni o‘rgatishda o‘quvchilar oddiy chiziq chizish yoki santimetr lenta bilan narsalarni o‘lchash orqali “uzunroq-qisqaroq” tushunchalarini yaxshi o‘zlashtiradilar. Xuddi shuningdek, og‘irlikni o‘rganishda haqiqiy tarozilar, toshlar, og‘irlik o‘lchagichlar yordamida solishtirish topshiriqlari katta rol o‘ynaydi. Hajm bo‘yicha esa turli idishlar (litr, yarim litr va boshqalar) bilan tajriba o‘tkazish orqali bolalar suyuqlik miqdorini farqlashni o‘rganadilar. Bu misollar shuni ko‘rsatadiki, ko‘rgazmalilik orqali o‘quvchi nazariy bilimni emas, balki hissiy asosda tushunchani shakllantiradi. 21Bundan tashqari, ko‘rgazmali vositalar nafaqat real predmetlar bo‘lishi, balki grafiklar, diagrammalar, sxemalar, chizmalar shaklida ham bo‘lishi mumkin. Bu vositalar yordamida o‘qituvchi darsni jonli, qiziqarli va oson qabul qilinadigan shaklda tashkil etadi. Shuningdek, ko‘rgazmali vositalarning yana bir afzalligi — ular darsda o‘zlashtirish darajasi turlicha bo‘lgan o‘quvchilarni umumiy faollikka jalb eta oladi. 5 Endi interaktivlik tamoyiliga to‘xtaladigan bo‘lsak, bu — o‘qituvchi bilan o‘quvchi, o‘quvchilar o‘zaro faol muloqotga kirishadigan, o‘rganilayotgan materialni mustaqil anglashga yo‘naltiriladigan ta’lim shaklidir. Interaktiv metodlar orqali o‘quvchi bilimni passiv qabul qilmaydi, aksincha uni faol izlaydi, izohlaydi, o‘z fikrini bildiradi, muhokama qiladi, muammoga yechim topadi. Aynan shu jihatlar boshlang‘ich sinf o‘quvchisining tafakkurini shakllantirishda hal qiluvchi omillardan biridir. Miqdor tushunchasini o‘rgatishda interaktiv metodlardan foydalanish imkoniyatlari juda keng. Misol uchun, guruhli ishlarda har bir guruhga ma’lum bir vazifa beriladi: bir guruh hajmni o‘lchaydi, ikkinchisi vaqtni hisoblaydi, uchinchisi pul birliklari bilan ishlaydi va h.k. Natijada o‘quvchilar faqat darslikdagi matn emas, balki tajriba, izlanish va amaliy mashg‘ulotlar asosida bilim oladilar. Shuningdek, savol-javob, rolli o‘yinlar, "Kim tezroq?", “Miqdor domino”, “Top va joylashtir” kabi o‘yinli interaktiv metodlar dars jarayonini jonlantiradi va o‘quvchilarning motivatsiyasini oshiradi. Ular darsni “majburiyat” sifatida emas, balki “qiziqarli faoliyat” sifatida qabul qiladilar. Bu esa uzoq muddatli va barqaror bilim shakllanishiga olib keladi. Ko‘rgazmalilik va interaktivlikning yana bir ustun tomoni — ularning individual yondashuvni ta’minlashidir. Har bir o‘quvchi o‘z qobiliyati va qiziqish darajasiga qarab bilimni o‘zlashtiradi. Masalan, ba’zi o‘quvchilar 5 Rustamova R., Yoqubova G. “Interaktiv metodlar orqali matematikani o‘qitish” – Toshkent: Innovatsiya nashriyoti, 2021. 22ko‘rish orqali yaxshi tushunsa, boshqalar harakat (kinestetik) yoki eshitish orqali o‘rganadi. Ko‘rgazmali va interaktiv metodlar bularning barchasini qamrab oladi. Yana bir muhim jihat – axborot texnologiyalarining bu jarayonga kirib kelishi bilan interaktivlik yanada yangi bosqichga ko‘tarildi. Elektron doskalar, video-roliklar, animatsiyalar, matematik dasturlar, onlayn testlar va platformalar orqali miqdor tushunchalari ancha vizual, jonli va ishtirokli tus olmoqda. Masalan, darsda Google Jamboard, Wordwall, Kahoot, ClassDojo kabi platformalardan foydalanish orqali o‘quvchilar jonli interaktiv muhitda bilim oladilar. Ko‘rgazmalilik va interaktivlik darsning dinamizm darajasini oshiradi, vaqtni unumli foydalanishga yordam beradi va o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini shakllantiradi. Ayniqsa, 4-sinf o‘quvchilari uchun bu uslublar bilim berishning eng qulay va samarali yo‘llaridan hisoblanadi. Bu orqali o‘quvchi bilimni faqat test topshirish uchun emas, balki hayotda foydalanish uchun zarur ko‘nikma sifatida egallaydi. miqdor tushunchasini o‘rgatishda ko‘rgazmalilik va interaktivlik metodlari darsning mazmunini boyitadi, o‘quvchilarni faol ishtirokchi qiladi va o‘zlashtirish sifatini oshiradi. O‘qituvchi bu metodlardan oqilona foydalansa, o‘quvchida nafaqat sonli bilim, balki hayotiy va amaliy fikrlash, tahlil qilish, xulosa chiqarish va mustaqil qaror qabul qilish ko‘nikmalari ham shakllanadi. Bu esa zamonaviy ta’limning asosiy maqsadlariga to‘la javob beradi. 6 4-sinfda miqdorlarni o‘rgatishda uchraydigan qiyinchiliklar va ularni bartaraf etish yo‘llari Boshlang‘ich ta’lim, xususan 4-sinf bosqichi o‘quvchilarning matematik tafakkurini mustahkamlash, sonli bilimlarni real hayotga tadbiq etish malakasini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Aynan shu sinfda o‘quvchilar miqdor tushunchalarini chuqurroq, tizimli va keng 6 Sharipova D. A. “Miqdor tushunchasini o‘rgatishda ko‘rgazmalilikning o‘rni” – Ilmiy- uslubiy maqola. // “Ta’limda yangiliklar” jurnali, 2022, №1. 23qamrovda o‘zlashtirishlari kerak bo‘ladi. Miqdor tushunchalari — uzunlik, og‘irlik, hajm, vaqt, pul birliklari va boshqa shu kabi mavzular — o‘z ichiga nafaqat sonlarni, balki murakkab o‘lchov birliklari, taqqoslash, umumlashtirish, hisoblash va xulosa chiqarish ko‘nikmalarini ham oladi. Biroq bu jarayon har doim ham silliq kechmaydi. 4-sinfda miqdorlarni o‘rgatish jarayonida o‘qituvchilar bir qator qiyinchiliklarga duch keladilar. Birinchi navbatda, asosiy muammo — abstrakt tushunchalarning murakkabligidir. Masalan, metr, kilogramm, litr, soniya kabi birliklar o‘quvchiga tabiatda bevosita ko‘rinmaydi. Ularni tasavvur qilish, farqlash, bir birlikdan ikkinchisiga o‘tish jarayoni boshlang‘ich yoshdagi bola uchun biroz murakkab kechadi. Shu sababli ba’zi o‘quvchilar santimetr bilan metr orasidagi farqni, kilogramm bilan grammdagi nisbatni anglamasligi mumkin. Bu esa masala yechishda yoki amaliy topshiriqlarda xatoliklar keltirib chiqaradi. Ikkinchi muammo — matematik tilda ifodalashdagi noaniqlikdir. O‘quvchilar miqdorlar ustida amallar bajarayotganda ularga bog‘liq so‘zlar, ifodalar, izohlarni to‘g‘ri tushunmaydi. Masalan, “necha marta ortiq?”, “necha barobar kam?”, “nechaga ko‘paydi?” kabi savollar tushunilmasligi tufayli o‘quvchi arifmetik amalni noto‘g‘ri tanlaydi. Bu ayniqsa, ko‘paytirish va bo‘lish amallarini o‘rganish jarayonida ko‘p kuzatiladi. Uchinchi qiyinchilik — mavhumlik va real hayot orasidagi uzilishdir. Ko‘pincha darsliklardagi masalalar va amaliy topshiriqlar real hayotda uchramaydigan, faraziy holatlarga asoslangan bo‘ladi. Masalan, “bir tonna qum necha kilogrammga teng” degan savol o‘quvchi uchun ancha yot tushuncha bo‘lishi mumkin. Chunki u hech qachon tonna yoki qumning bunday miqdorini ko‘rmagan. Bu esa bilimning chuqur shakllanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. To‘rtinchi muammo — ko‘rgazmali vositalarning yetishmasligi yoki to‘g‘ri tanlanmasligidir. Miqdorlarni o‘rganishda ko‘rgazmalilik asosiy metodik 24tamoyillardan biri bo‘lib, agar bu vositalar darsda mavjud bo‘lmasa yoki ular noto‘g‘ri qo‘llanilsa, o‘quvchining bilimni anglash darajasi past bo‘ladi. Masalan, hajmni o‘lchashda real idishlar o‘rniga faqat rasm bilan cheklanilsa, o‘quvchi suv miqdorini taqqoslay olmaydi. Beshinchi muammo — o‘quvchilarning bilish darajasidagi farqlardir. Ba’zi o‘quvchilar tez o‘zlashtirsa, boshqalar sekinroq, ko‘proq vaqt va amaliyot talab qiladi. O‘qituvchi esa umumiy dars davomida bu farqni hisobga olmasa, qiyinchiliklar yuzaga keladi. Ayni paytda, murakkab masalalar yoki birliklar konvertatsiyasi (masalan, 3 kg = 3000 g) bo‘yicha kam o‘zlashtirgan o‘quvchilar orqada qoladi. 7 Endi bu muammolarni bartaraf etish uchun qanday yechimlar mavjudligini ko‘rib chiqamiz. Birinchi navbatda, ko‘rgazmalilik va hayotiylikni birlashtirish muhim. Har bir miqdor tushunchasi real predmetlar orqali tushuntirilishi lozim. Masalan, 1 metr uzunlikdagi lenta, 1 litrli idish, 500 grammli shakar qopchasi — bular orqali o‘quvchi har bir birlikni sezadi, ko‘radi, ushlab ko‘radi. Bu uslub tushunchaning miyaning vizual qismida shakllanishiga yordam beradi. Ikkinchi yo‘l — differensial yondashuv. Dars davomida o‘quvchilarning bilish darajasi, sur’ati va ehtiyojlarini hisobga olib guruhlar tuzish foydalidir. Kuchli o‘quvchilar yangi masalalarni mustaqil yechsa, boshlang‘ich darajadagilar o‘qituvchi yoki kuchli o‘quvchining yordami bilan ishlaydi. Bu usul orqali har bir o‘quvchi individual rivojlanishga ega bo‘ladi. Uchinchi yechim — interaktiv mashg‘ulotlar va o‘yinlardan foydalanish. Masalan, “Narxni top”, “Miqdor domino”, “O‘lchov o‘yini” kabi didaktik o‘yinlar orqali o‘quvchilar miqdorlar bilan ishlashda zavqlanadi, raqobat muhitida bilim oladi. Bu o‘yinlar nafaqat bilimni mustahkamlaydi, balki motivatsiyani ham oshiradi. 7 Qodirov T. S. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida matematik tafakkurni shakllantirish” – Andijon: Iqtisod-Moliya, 2019. 25To‘rtinchi tavsiya — multimedia texnologiyalarini jalb qilish. Video darslar, animatsiyalar, grafiklar orqali miqdor tushunchasini jonlantirish mumkin. Masalan, animatsiya yordamida suv idishda qanday to‘lishini ko‘rsatish o‘quvchiga hajm haqida ancha chuqur tasavvur beradi. Bu ayniqsa vizual o‘rganuvchi o‘quvchilar uchun samarali bo‘ladi. Beshinchi va eng muhim yondashuv — matematik tilni bosqichma-bosqich o‘rgatish. Har bir yangi termin — “og‘irlik”, “birlik”, “qoldiq”, “taqqoslash”, “ko‘paytirish” kabi tushunchalar oddiy so‘zlar bilan, misollar asosida, dialog orqali tushuntirilishi kerak. O‘qituvchi o‘quvchi bilan muloqotda bo‘lib, so‘zlarni takror-takror izohlasa, bu terminlar asta-sekin ongda shakllanadi. 4-sinfda miqdorlarni o‘rgatish jarayoni qator metodik, amaliy va psixologik qiyinchiliklarga to‘la. Biroq, bu muammolar befarqlik bilan emas, balki zamonaviy pedagogik yondashuvlar, samarali metodlar va o‘quvchiga individual e’tibor orqali bartaraf etilishi mumkin. Eng asosiysi, o‘qituvchi har bir o‘quvchining bilish qobiliyatiga ishonishi, unga imkoniyat yaratishi va miqdor tushunchasini hayotga bog‘lab berishi lozim. Shundagina dars mazmunli, o‘zlashtirish esa sifatli bo‘ladi. DARS ISHLANMA Fan: Matematika Sinf: 4-sinf Mavzu: Miqdor birliklari: Uzunlik birliklari (mm, sm, dm, m, km) Dars turi: Yangi bilim beruvchi dars Metodlar: Ko‘rgazmali, interfaol, guruhlarda ishlash, savol-javob, amaliy topshiriq Vositalar: Santimetr lenta, lineyka, o‘lchov lentasi, slayd, ko‘rgazmali karta, jismoniy buyumlar (ip, qalam, daftar) Darsning maqsadi: Ta’limiy maqsad: 26O‘quvchilarga uzunlik tushunchasi, uning birliklari va ular o‘rtasidagi bog‘liqlik haqida bilim berish; Uzunlik birliklarini (mm, sm, dm, m, km) farqlash va o‘zaro aylantirishni o‘rgatish. Tarbiyaviy maqsad: O‘quvchilarda aniqlik, sinchkovlik, mehnatsevarlik va tartib-intizomni shakllantirish. Rivojlantiruvchi maqsad: Mantiqiy va mustaqil fikrlash, amaliy harakatlar orqali o‘z bilimini qo‘llay olish ko‘nikmalarini rivojlantirish. Darsning borishi: I. Tashkiliy qism (3 daqiqa) Salomlashish. Davomatni aniqlash. O‘quvchilarning darsga tayyorgarligini ko‘zdan kechirish. Faol muhit yaratish: “Menga uzunlik haqida nima deyishingiz mumkin?” savoli bilan kirishish. II. O‘tgan mavzuni takrorlash (5 daqiqa) Qisqacha savol-javob: “O‘lchov nima?”, “Biz nimani o‘lchaymiz?”, “Uyda o‘lchov birliklaridan qaysilarini ko‘rgansiz?” O‘quvchilarni topishmoq orqali yangi mavzuga yo‘naltirish: “Uzoqlikni bildiraman, Menda birliklar jamlangan, Santimetr, metr, kilometr, Top, men qanday tushunchaman?” III. Yangi mavzuni tushuntirish (15 daqiqa) O‘qituvchi izohi va ko‘rgazma orqali tushuntiradi: Uzunlik — bu ikki nuqta orasidagi masofa. Uzunlik birliklari — mm, sm, dm, m, km. 27Har bir birlikni jismoniy ko‘rsatadi (1 sm lineykada, 1 m lenta, 1 km xaritada). Ular orasidagi nisbatlar: 10 mm = 1 sm 10 sm = 1 dm 10 dm = 1 m 1000 m = 1 km Jadval orqali o‘zaro aylantirishni ko‘rsatadi. IV. Mustahkamlash uchun topshiriqlar (15 daqiqa) 1-topshiriq: O‘lchov lentasi yordamida sinfdagi buyumlarni o‘lchash (stol, daftar, taxta kengligi). 2-topshiriq: Aylantirish: 300 sm = … m 5 m = … cm 2 km = … m 3-topshiriq (juftlikda): “Top va joylashtir” o‘yini. V. Baholash (5 daqiqa) Baholash mezonlariga ko‘ra ustoz o‘quvchilarni rag‘batlantiradi: Yaxshi ishtirok etganlarga – “Rahmat”, yulduzchalar; Topshiriqlarni to‘g‘ri bajarganlarga – ball, qo‘shimcha baho. Baholash turlari: og‘zaki, yulduzcha, reyting jadvali, mustahkamlovchi kartochka. VI. Uyga vazifa (2 daqiqa) Darslikdan 112–113-betdagi 3, 4-topshiriqlar. Uyda 3 ta buyumni o‘lchab, daftarga yozib kelish (qalam, kitob, sandal). Darsni ijobiy ruhda yakunlash. 28 Xulosa Ushbu kurs ishini tayyorlash davomida men boshlang‘ich ta’lim, xususan 4-sinf matematika darslarida miqdor tushunchasini o‘rgatishning nazariy va amaliy jihatlarini chuqur o‘rgandim. O‘rgandimki, miqdor tushunchalari nafaqat matematik bilimlar tizimining ajralmas qismi, balki o‘quvchilarning umumiy tafakkurini, kuzatuvchanligini, hayotga bo‘lgan amaliy qarashini shakllantiruvchi muhim omildir. Miqdorlar: uzunlik, og‘irlik, hajm, vaqt va pul birliklari kabi mavzular bolalarning kundalik hayotida bevosita qo‘llanadigan bilimlar bo‘lib, ularni to‘g‘ri, tizimli va ko‘rgazmali tarzda o‘rgatish boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining asosiy vazifalaridan biridir. O‘quvchilar bu tushunchalarni qanchalik chuqur tushunsa, ular keyingi matematik va boshqa fanlarni o‘zlashtirishda shunchalik osonlik bilan harakat qilishadi. Ish jarayonida men 4-sinf matematika darsliklari, yangi avlod ta’lim dasturlari, ilg‘or metodik tavsiyalar bilan tanishdim. Shuningdek, miqdorlarni o‘rgatishdagi eng samarali metodlar – ko‘rgazmalilik, interfaol mashg‘ulotlar, guruhlarda ishlash, amaliy tajribalar va o‘yinli uslublar bo‘yicha tahliliy mulohazalar yuritdim. O‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda darsni qanday tashkil etish, qanday topshiriqlar berish va bilimni qanday mustahkamlash haqida aniq tasavvurga ega bo‘ldim. Bundan tashqari, 4-sinfda miqdorlarni o‘rgatish jarayonida duch kelinadigan qiyinchiliklar – abstrakt tushunchalarni anglashdagi qiyinchilik, birliklar o‘rtasidagi bog‘liqlikni farqlash, ko‘rgazma yetishmasligi kabi muammolarni ham o‘rganib chiqdim va ularni bartaraf etishning metodik yo‘llarini tahlil qildim. Ularni bartaraf etish uchun darsda hayotiylik, ko‘rgazmalilik, axborot texnologiyalari va individual yondashuvni uyg‘unlashtirish eng maqbul yechim ekanligiga amin bo‘ldim. Shaxsan men uchun bu kurs ishi nafaqat nazariy bilim, balki amaliy tajriba nuqtai nazaridan ham foydali bo‘ldi. Dars ishlanma tuzish, mashqlar tanlash, 29miqdor turlari bo‘yicha o‘quvchilar bilan ishlash yo‘llarini rejalashtirish orqali men kelajakdagi pedagogik faoliyatim uchun muhim poydevor qo‘ydim. Xulosa qilib aytganda, 4-sinfda miqdorlarni o‘rgatish — bu oddiy sonlarni yodlatish emas, balki o‘quvchining tafakkurini, hayotga real qarashini va amaliy fikrlashini shakllantirishga xizmat qiladigan muhim pedagogik jarayondir. Men ushbu kurs ishini bajarish jarayonida bu haqiqatni chuqur his qildim va bu sohadagi bilimlarimni mustahkamlab oldim. 30Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4344-son qarori. “Xalq ta’limi tizimini takomillashtirish strategiyasi to‘g‘risida”. 2019-yil 5- sentabr. 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–6108-son farmoni. “Ta’lim sifatini oshirish va innovatsion rivojlanishni jadallashtirish to‘g‘risida”. 2020-yil 29-oktabr. 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–3775-son qarori. “Ta’lim sifatini oshirish va o‘quvchilarning tafakkurini rivojlantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”. 2018-yil 6-iyul. Ilmiy adabiyotlar 1) Xasanboeva O. M., Yo‘ldosheva D. N. “Matematika o‘qitish metodikasi” – Toshkent: O‘qituvchi, 2019. 2) Mavlonova R. X., G‘ofurova G. M. “Boshlang‘ich sinflarda fan o‘qitish metodikasi” – Toshkent: Fan va texnologiya, 2021. 3) O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi. “4-sinf Matematika darsligi” – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2022. 4) Qodirova M. Sh. “Matematik savodxonlik va miqdor tushunchalarini shakllantirish yo‘llari” – Ilmiy maqola. // Pedagogik izlanishlar jurnali, 2020, №3. 5) Raximov S., Karimova D. “Boshlang‘ich ta’lim metodikasi” – Toshkent: O‘zMU nashriyoti, 2020. 6) Saidov A. A. “Didaktika asoslari” – Toshkent: Universitet, 2018. 7) Rustamova R., Yoqubova G. “Interaktiv metodlar orqali matematikani o‘qitish” – Toshkent: Innovatsiya nashriyoti, 2021. 8) Sharipova D. A. “Miqdor tushunchasini o‘rgatishda ko‘rgazmalilikning o‘rni” – Ilmiy-uslubiy maqola. // “Ta’limda yangiliklar” jurnali, 2022, №1. 319) Qodirov T. S. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida matematik tafakkurni shakllantirish” – Andijon: Iqtisod-Moliya, 2019. 10) To‘xtayeva Z. “Matematika fanidan dars ishlanmalari to‘plami” – Buxoro: O‘qituvchi, 2020. 11) G‘afurov S. N. “Boshlang‘ich ta’limda kompetensiyaviy yondashuv” – Toshkent: Innovatsiya, 2021. 12) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori. “Davlat ta’lim standarti. Boshlang‘ich ta’lim” – 2022-yil. Foydalanilgan internet manbalar www.ziyonet.uz www.pedagog.uz https://uzedu.uz https://president.uz https://kitob.uz https://eduportal.uz https://school-edu.uz

1. BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA MIQDOR TUSHUNCHASI VA UNING AHAMIYATI
2. BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA 4-SINF MIQDOR MATERIALLARI MAZMUNI
3. BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA MIQDORLARNI O‘RGATISHNING METODIK YONDASHUVLARI

Sotib olish