Abdulla Qahhor hikoyalarida xalq tasviri

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	114.4KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	26 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

Navruz

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2023

16 Sotish

Abdulla Qahhor hikoyalarida xalq tasviri

Sotib olish

KIRISH.
Mavzuning dolzarbligi va ilmiy ahamiyati. Abdulla Qahhor o‘zbek
adabiyotining yetuk namoyandalaridandir. U o‘zining 40 yildan oshiqroq ijodiy
faoliyatida barcha ijtimoiy sohalarni aks ettiradigan asarlar yaratdi, asarlari turli
tillarga tarjima qilindi. Abdulla Qahhor ajoyib asarlari bilan o‘zbek adabiyotini
yuksaltirish va jahonga tanitish borasida alohida xizxmat ko‘rsatgan nodir iste‘dod
sohibidir. Adabiyotimizning hech bir sohasi yo‘qki, ko‘p qirrali talant egasi
bo‘lgan Abdulla Qahhorning xizmati singmagan va u o‘z talantini namoyish
qilmagan bo‘lsin. Abdulla Qahhor hikoya va ocherk janrida ham, qissa va
romanchilikda ham, komediya va drama yaratishda ham hammani qoyil qoldirji,
bu janrlarda, xususan, hikoyachilikda, original va yetuk badiiy asarlar yaratdi.
Abdulla Qahhor so‘zga xasis, fikrga saxiy san‘atkor. Adib ijodining fazilatlari
ko‘p. U ko‘pchilikni qiziqtiradigan masalalar haqida yozadi, adabiyotda
―qo‘riq larni ochadi, yangi gap aytadi, yangi timsollar yaratadi. Abdulla‖
Qahhorning badiiy ijodidagi novatorligi ham, avvalo, ana shundadir. Yozuvchining
asarlari yuksak badiiyligi, g‘oyaning aniqligi, ijtimoiyligi, xalqchilligi bilan
xarakterlanadi. Abdulla Qahhor ijodining bunday fazilatlari adabiy tanqidchilik va
adabiyotshunosligimizda o‘z vaqtida atroflicha ochib berilgan hamda Abdulla
Qahhor ijodiga haqli ravishda yuqori baho berilgan.
Abdulla Qahhor o‘zbek realistik hikoyachiligining asoschilaridan biri bo‘lib,
adabiyotimizda bu janrning shakllanishi va o‘sishi uning nomi bilan chambarchas
bog‘liqdir. Abdulla Qahhor G‘.G‘ulom, A.Qodiriy, Oydin, Oybek kabi yozuvchilar
bilan hamkorlikda ijod etib, hikoya janrining ko‘pgina namunalarini yaratdi. Uning
“Bemor”, “Anor”, “Millatchilar”, “Tomoshabog‘”, “O‘g‘ri”, “Maston”, “Qanotsiz
chittak”, “Sat‘atkor”, “Jonfig‘on”, “Yillar”, “Adabiyot muallimi” kabi hikoyalari
o‘zbek adabiyotida hikoya janrining sezilarli darajada taraqqiy etishiga ta‘sir
ko‘rsatgan asarlar sirasiga kiradi.
Yozuvchi ajoyib o‘xshatishlar, go‘zal sifatlashlar, original mubolag‘alar va
metoforalar, hikmatli so‘z va iboralar yaratish orqali o‘z fikrini g‘oyat siqiq va
obrazli qilib ifodalaydi. Abdulla Qahhorni o‘ziga va o‘zga mualliflarga nihoyatda

talabchan yozuvchi bo‘lganligini e‘tirof etadilar. U qo‘zlyozma ustida ishlashdan
hech bir erinmagan, o‘z asarlarini qayta-qayta ishlab pishitgan, ularga sayqal va
jilo bergan. Asarlari kitob bo‘lib chiqqandan yoki pesa sahnaga qo‘yilgandan so‘ng
ham qo‘lyozma ustida ishlashni davom yettiravergan.
Abdulla Qahhor adabiyotimizning kelajagi uchun jon kuydiruvchi, yosh
yozuvchilarni tarbiyalab voyaga etkazishni doimo muhim ish deb bilgan, bu
sohada ko‘p yozuvchilarga namuna ko‘rsatgan, adabiyotimizda o‘ziga xos maktab
yaratgan va ko‘plab shogirdlar etishtirgan ustoz san‘tkor sifatida qadrlidir.
XX asr o‘zbek adabiyotining peshqadam namoyandalaridan biri Abdulla Qahhor
nafaqat hayotni kuzatish, voqelikda kechayotgan jarayonlarga munosabat bildirish,
balki xalq tili va dilining tarjimoni bo‘lishga intilgan adib sifatida shuhrat
qozongan. Birinchi Prezident I.Karimovning “… albatta, bu dunyoda halol va pok
yashashni o‘zi uchun hayotiy e’tiqod, oily maqsad deb biladigan odamlar
ko‘pchilikni tashkil qiladi. Aynan ana shunday insonlar va ularning ezgu ishlari
tufayli bu yorug‘ olamda ma’naviyat hamisha barqaror bo‘lib keladi”. degan
sozlari Abdulla Qahhorning ba’zi bir hikoyalari uchun aytilgandek. Sababi, adib
o‘z hikoyalarida insonlar orasida uchrab turadigan ba’zi kamchiliklarni qattiq
qoralaydi.
Abdulla Qahhorning aytishicha, uning saksonga yaqin hikoyalari bo‘lib, shulardan
yarminigina olti jildlik “Asarlar” to‘plamiga kiritgan, xolos. Ana shu hikoyalar
orasida “Dahshat”, “Anor”, “Bemor”, “O‘g‘ri”, “Ming bir jon” singari
adabiyotimizning oltin fondidan o‘rin olgan asarlar borki, ularning kompozitsion
xususiyatlarini kurs ishining dolzarbligini belgilaydi
Ishning maqsadi va vazifalari. Kurs ishining maqsadi Abdulla Qahhor hayoti va
ijodini o‘rganish, uning hikoyalaridagi kompozitsion xususiyatlarni tahlil qilish.
Kurs ishining vazifalari quyidagilar:
 Abdulla Qahhor hayot va ijod yo‘lini o‘rganish;
 Badiiy asar kompozitsiyasini o‘rganish;
 Abdulla Qahhor hikoyalarini tahlil qilish;

 Adib hikoyalaridagi kompozitsion xususiyatlarni o‘rganish;
 O‘rganilgan mavzu yuzasidan xulosalar chiqarish.
Kurs ishining metodologik asosi va metodlari: O‘zbekiston Respublikasining
birinchi Prezidenti I.Karimovning milliy mafkura, milliy g‘oya, va ma’naviy
qadriyatlarga doir nazariy asarlari ustuvor manba bo‘lib xizmat qiladi.
R.Orzibekov I. Rajabova, H.Boltaboyev, O.Sharafiddinov, M. Qo‘shjonov, Q.
Yo‘ldoshev va boshqa yirik adabiyotshunos olimlarning ilmiy-nazariy
adabiyotlardagi qarashlari va ularning ilmiy-nazariy qarashlariga tayanilib yozilgan
asarlar.
Kurs ishida sharhlash, izohlash, qiyosiy va tahliliy metodlardan va turli xil
maqolalardan foydalanildi.
Kurs ishining tarkibi. Kurs ishi kirish, 2 bob, unga tegishli fasllar, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib 34 betni tashkil qiladi.

I BOB ABDULLA QAHHOR XX ASR ADABIYOTINING YIRIK VAKILI
I.1. Abdulla Qahhor hayoti va ijodi
Abdulla Qahhor "Ozgina o‘zim haqimda" deb nomlangan maqolasida "Men
1907-yil kuzda, chorshanba kuni 17-sentabrda Qo‘qonda Ko‘mir bozori
mahallasida tug‘ilganman" deb yozadi.
Uzluksiz ko‘chib yurganligidan Abdulla durustroq o‘qiy olmadi. Dastlab bir
otinoyi qo‘lida savodini chiqaradi. Keyinroq Qo‘qon yaqinidagi Oqqo‘rg‘on
qishlog‘iga ko‘chib kelganlarida yangi usulda maktab ochgan Muhammadjon qori
qo‘lida ta’lim oladi. A.Qahhor ustozi haqida iliq fikrlar bildirganidek, o‘qituvchi
Muhammadjon qori ham o‘z shogirdi Abdulla Qahhor haqida yaxshi gaplarni
aytib,uning o‘rtoqlari orasida qiziquvchanligi va salohiyati bilan ajralib turishini
aytadi. "O‘tmishdan ertaklar"da ta’kidlashicha, Abdulla Qahhor bu maktabga
kirganda "Ovozi endigina do‘rillay boshlagan" payt edi. Keyin bu maktabdagi
o‘quvchilar "Istiqbol" deb nomlangan maktab-internatga o‘tkazildi. A.Qahhorning
aytishicha, bu maktabdan dorilmualliminga bir qadam edi. Shuning uchun u
maktab internatni tamomlagach, Qo‘qon shahrida ochilgan o‘zbek bilim yurtiga
kirib o‘qishni davom ettirdi. Bilim yurtiga o‘sha davrning mashhur shoirlari
Cho‘lpon, Hamza, Rafiq Mo‘minlar tez-tez kelib turardilar. 1925-yilda Toshkentga
ko‘chib keldi. 1927-yili O‘rta Osiyo davlat universitetining ishchilar fakultetiga
o‘qishga kiradi. 1929-yilda tamomlab, Qo‘qonga qaytadi va "Yangi Farg‘ona"
gazetasida mas ul kotib bo‘lib ishlaydi. Ikki yildan keyin yana Toshkentga kelib,‟
universitetning pedagogika fakultetiga kiradi. Universitetni tamomlab O‘zbekiston
Fanlar komitetiga qarashli Til va adabiyot institutida ishlaydi. 1954-56-yillarda
O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasini boshqardi. Uzoq yillar uyushma qoshidagi
nasr bo‘limida adabiy maslahatchi bo‘lib, o‘nlab iqtidorli yoshlarni muqaddas
adabiyot dargohiga olib kirdi. Said Ahmad, Anvar Muqimov, Uchqun Nazarov,
O‘lmas Umarbekov, O‘tkir Hoshimov, Shukur Xolmirzayev kabi adiblar
A.Qahhorning shogirdlari edilar.
1967-yilda 60 yilligi munosabati bilan unga "O‘zbekiston xalq yozuvchisi" degan

yuksak unvon berildi. Oradan 6 oy o‘tar-o‘tmas og‘ir xastalik tufayli Moskvada
1968-yil 25-mayda vafot etdi.
A.Qahhorning birinchi kitobi "Qishloq hukm ostida" 1932-yilda bosilib chiqdi.
Bu kichik qissa bo‘lib, unda kolxoz tuzilishi va unga fidoyi yangi jamiyat kishisi
obrazi yaratilgan.1932-yilda uning birdaniga 2 hikoyalar to‘plami e’lon qilindi.
Ko‘p o‘tmay, "Sarob" romani yaratildi. Qisqa muddatda Gorkiyning "Mening
universitetlarim", F.Gladkovning "Olovli ot", M.Shaginiyaning "Gildrosentral",
A.Serafimichning "Temir oqim", I.Lening "Tog‘lar orasida" kabi yirik asarlarini,
Chexov hamda Gogolning hikoyalari va qissalarini tarjima qildi. A.Qahhorning
30-yillarda yaratgan "O‘g‘ri", "Bemor", "Anor", "Ming bir jon", urush yillarida
dunyoga kelgan "Asror bobo", "Kampirlar sim qoqdi", adibning nomini
mangulikka daxldor qilgan "Dahshat", "Nurli cho‘qqilar" hikoyalari
umumadabiyotimizning oltin xazinasidan mustahkam o‘rin olgan. Urushdan keyin
A.Qahhor "Qo‘shchinor chiroqlari" romanini, "Oltin yulduz", "Sinchalak",
"O‘tmishdan ertaklar", "Muhabbat" qissalarini yaratdi. Yozuvchining 80 yilligi
munosabati bilan uning umr yo‘ldoshi Kibiryo Qahhorova tugallanmagan "Zilzila"
nomli qissasini ham topib e’lon qildi... A.Qahhor dramaturg sifatida ham o‘zbek
kitobxoniga yaxshi tanish. U hammasi balib, 4 ta drama yozgan. Hammasi
kamediya janriga xos. Lekin ularning 2 tasi - "Shohi so‘zana" bilan "Ayajonlarim"
lirik, "Og‘riq tishlar" bilan "Tobutdan tovush" satirik komediyadir. "Shohi
so‘zana" ("Yangi yer") pesasi uchun Davlat mukofoti, "O‘tmishdan ertaklar"
qissasi uchun Hamza nomidagi respublika davlat mukofotiga sazovor bo‘lgan.
Abdulla Qahhor 4 qissasi "O‘tmishdan ertaklar"dan ayrim parchalar o‘rta ta’lim
maktabi dasturiga kiritilgan. Bu qissada ham kechagi kun voqealariga Chexov
ko‘zoynagi bilan qaraydi. Unda tasvirlangan hamma voqealar fojeali, o‘tmishdan
yaxshilik unsurlarini topib bo‘lmaydi. Bu albatta, hozirgi kun o‘quvchisida katta
e’tiroz tug‘diradi. Bunday e’tiroz o‘sha paytda ham aytilgan. Bunga izoh berib
yozuvchi asarning "Bir-ikki so‘z" deb atalgan muqaddimasida "Men kitobni
"O‘tmishdan lavhalar"deb atamoqchi edim, mayli, shularning ham ko‘ngli to‘lsin,
kitobni "O‘tmishdan ertaklar" deb atay qolay" deb ta’kidlaydi. Qissa 1965- yilda

nashr qilingan. Asarning asosiy qahramoni usta Abduqahhor. U tirikchilik vajidan
qishloqma-qishloq ko‘chib yuradi, har xil odamlarni ko‘radi, turli
voqeahodisalarga duch keladi. Bularni hikoya qilish yosh Abdulla zimmasiga
yuklangan. Abdulla ro‘y berayotgan voqea-hodisalarni kuzatuvchigina xolos.
Ularda faol ishtirok etmaydi, ko‘rgan, eshitgan voqealarni bayon etuvchi
hikoyachigina xolos. Shu jihatdan ayrim ilmiy manbalarda qayd etilganidek,
"O‘tmishdan ertaklar" avtobiagrafik qissa emas. Avtobiagrafik qissaning janr
xususiyatlarini yanada chuqurroq anglab olish uchun siz Oybekning "Bolalik"
qissasi bilan taqqoslab ko‘ring. "Muhabbat" qissasi yozuvchining so‘nggi nidosi
bo‘lib qoldi. "Muhabbat" nomiga yarasha yoshlarning bir-biriga ko‘ngil qo‘yishi,
izhori dil qilishi emas. To‘g‘ri, ota-onasi yoshligida o‘tib ketgan Anvar bir marta
turmush ko‘rgan Muhayyoga o‘rganib qoladi. Ammo u buni boshqalar
o‘ylagandek, sevgi deb bilmaydi. Bu haqda uning o‘zi shunday deydi: "Men
Muhayyoni sevamanmi, yo‘qmi, bilmayman. Ammo men hayotda Muhayyo degan
insonga muhtojman". Demak, asarda sevgidan ham ulug‘roq insoniy mehr- oqibat
tasvirlanadi.
Abdulla Qahhordan 2 roman qoldi. Uning eng ko‘p shov-shuvga sabab bo‘lgan
asari "Sarob" romanidir. Roman O‘zbekiston Respublikasining tashkil etilganining
10 yilligi munosabati bilan o‘tkazilgan tanlovda 2-mukofotga sazovor bo‘lgan.
1947-yilda Abdulla Qahhor "Qo‘shchinor" deb nomlangan ikkinchi romanini e’lon
qildi. Roman voqealari mamlakatdagi kolxozashtirish siyosatiga bag‘ishlangan.
Unda Siddiqjon ismli yigitning kolxozga kirgach, baxtli va farovon turmushga
erishishi ifodalanadi. Albatta, davr talablaridan kelib chiqib, adib kolxozlashtirish
jarayonida kommunistlarning rolini bo‘rytirib ko‘rsatishg urindi. Siddiqjon raykom
kotibi Ahmedov, qishloq sovetining raisi Samandarov, kolxoz partiya
tashkilotining kotibi O‘rmonjon, viloyat vakili Safarovlarning ko‘magi bilan
Zunnunxo‘janing tuzoqlaridan qutulib, ilg‘or kolxozchiga aylanadi. Biroq baribir
bu roman haqida ham uzoq va jiddiy tortishuvlar ro‘y berdi. Natija shunday
bo‘ldiki, roman g‘oyaviyay jihatdan zararli, tarixiy voqelik buzib ko‘rsatilgan deb
uzil-kesil xulosa chiqarildi. Yozuvchi romanni zararli g‘oyadan tozalash,

"buzilgan" tarixiy voqelikni haqiqatga yaqinlashtirish uchun uch yil qayta ishladi
va 1951- yilda "Qo‘shchinor chiroqlari" nomi bilan nashr ettirdi. Lekin roman
baribir, mukammallik pog‘onasiga ko‘tarila olmadi. Undan hatto muallifning o‘zi
ham qoniqmadi.
Urushdan keyingi yillardi A.Qahhor dramaturgiyada ham ijod qilishga kirishdi.
1949-yili "Yangi yer yoxud shohi so‘zana" nomli pyesasini yaratdi. A.Qahhorning
1967-yilda yaratilgan "Ayajonlarim" pyesasi ham lirik komediya janriga xosdir.
Bu drama ham ko‘tarilgan muammosi va konflikti bilan "Shohi so‘zana"ni eslatadi.
Unda ham bolalarning muhabbati, o‘zgacha yashashga intilishi, axloqiy
qarashlariga kattalarning munosabati va uni qabul qilish-qilmasliklari ifodalanadi.
"Shohi so‘zana"dan farqli o‘laroq, "Ayajonlarim"da komik vaziyat butun asarni
qamrab turadi. Buning bosh sababchisi Bo‘ston buvidir. U o‘z o‘g‘li Karimjonni
juda baxtli bo‘lishini xohlaydi, o‘zining ko‘nglidagi qizni olib berib, ularning
huzurida yayrab-yashnab yashashni orzu qiladi. Biroq bolasi tushmagur u aytgan
qizga uylanmaydi, uyga tayyor kelin - Umidani olib keladi. Asar markazida ana
shu mashmasha turadi va muammo yoshlar foydasiga ijobiy hal bo‘ladi. Bo‘ston
buvi timsolida muallif o‘zbeklarning bag‘ri keng, mehribon onalarning tipik
xarakterini berolgan. Shu jihatdan ham bu drama "Shohi so‘zana"dan ham ko‘proq
mashhur bo‘ldi. Agar "Shohi so‘zana" bilan "Ayajonlarim"da yumoristik kulgi
ustun tursa, "Og‘riq tishlar" bilan "Tobutdan tovush" satirik komediyalar sifatida
maydonga keldi. Demak, A.Qahhorning barcha dramalari dramatik turning
komediya janrida yaratilgan: ikkitasi lirik, ikkitasi satirik komediyadir.
Satirik komediyalarida muallif qalamga olgan muammoni hayot sahnasidan
qo‘porib tashlashni maqsad qilib quyadi. "Og‘riq tishlar"da oila taqdiri asar
markaziga qo‘yilgan bo‘lsa, "Tobutdan tovush" da undan ham muhimroq bo‘lgan
muammo – jamiyatni chirishga olib keluvchi illat poraxo‘rlik qoralanadi.
Ko‘rinadiki, A.Qahhorning har bir asari janridan va hajmidan qat iy nazar, xoh‟
ijobiy, xoh salbiy ma’noda adabiy jamoatchilikning e’tiboridan chetda qolmagan.
Lekin hayotiy ildizlari mustahkam bo‘lganligildan ular tanqid toshbo‘ronlariga
bardosh berib, to‘siqlardan hatlab yashab kelmoqda. Adabiyot atomdan kuchli

ekan, uning kuchini o‘tin yorishga emas, balki umuminsoniy muammolarni
yoritishga sarflangani uchun ham Abdulla Qahhor buyuklik pog‘onasidan joy olib
turibdi. O‘zbek adabiyoti va madaniyati rivojiga qo‘shgan ulkan hissasi uchun
Abdulla Qahhor ”O‘zbekiston xalq yozuvchisi” unvoniga, mustaqillik yillari
davrida esa ”Buyuk xizmatlari uchun” ordeni bilan taqdirlangan. 2007-yilda el
sevgan yozuvchining 100 yilligi keng nishonlandi.
I.2. Abdulla Qahhorning hikoyachilik maktabi
Ma’lumki, Abdulla Qahhor ijodini hajviy she’rlar, felyetonlar yozishdan boshladi.
Uning iste’dodi keyinchalik hikoya janrida yorqin namoyon bo‘ldi.
Abdulla Qahhor hikoyalarini shartli ravishda uch yo‘nalishga ajratish mumkin:
“Anor”, “Bemor”, “O‘g‘ri”, “Dahshat” kabilar tarixiy hikoyalar bo‘lib, ularda
o‘zbek xalqining Oktabr to‘ntarishidan oldingi hayoti, ya’ni o‘tmishimiz voqealari
aks etgan. Bu hikoyalar darsliklarda adabiyotshunoslik ilmida boylar tuzumi
keskin fosh etilgan asarlar sifatida baholab kelindi. Mazkur asarlar o‘tmishimizga
nafrat, sho‘ro tuzumiga muhabbat uyg‘otadi, deb xulosa chiqarildi.
Biroq o‘sha paytda berilgan baholar bir yoqlama edi. Aslida ushbu hikoyalarga
umumbashariy badiiy-estetik talablardan kelib chiqib qarash lozim. Ularda o‘tmish
hayoti-inson sha’nini kamsituvchi, jamiyatning ijtimoiy-ma’naviy ildizlariga borib
taqaluvchi norasoliklar haqqoniy tasvir etilgan.
Binobarin, adib hikoyalari umuminsoniy qadriyatlar yuksak darajada ifoda etilgan
asarlardir. Bu jihatdan “Bemor” hikoyasi e’tiborli. Asardagi qattiq og‘rib, vafot
etgan ayol taqdiri va unga biror yordam berishdan batamom ojiz eri Sotiboldining
ahvoliga, uyqudan to‘ymagan ko‘zlari-yu, hali ancha shakl olmagan jujuq tilda
onaizoriga saharda xudodan shifo tilovchi begunoh qizcha holati butun
murakkabligi bilan aks etgan. Umuman, bir oila boshidan kechirgan bu kabi
mudhish voqea faqat feodalizm jamiyati davridagi O‘zbekistondagina emas,
istalgan, hatto taraqqiy etgan kapitalistik yoki yetmish yil davomida maktab
kelingan sotsialistik jamiyatda ham bo‘lishi mumkin.
Abdulla Qahhorning ulkan iste’dodi va mahorati shundaki, u voqealarni
umuminsoniy qadriyatlar nuqtai nazaridan mafkuraviy betraflik asosida ifodalab

bergan.
Yozuvchi siqiq va ixcham lavhalarda, kichik detallarda katta ma’nolarni jo etgan
holda bir o‘zbek oilasi misolida mohirona tasvir etdi.
“Dahshat”da boshqa bir manzarani kuzatamiz. Unsin - asarning bosh qahramoni. U
taqdir taqozosi bilan Olimxon dodhoxga o‘zigacha bo‘lgan etti xotinning kenjasi
bo‘lib tushgan. U eriga sevimli va erka bo‘lib, taqdirda bori shu ekan-da, deb
yashay berishi mumkin edi. Biroq Unsinning “O‘g‘ri”dagi Qobil bobo,
«Anor»dagi Turobjon, “Bemor”dagi Sotiboldidan farqi shuki, u mutelik qurboni
bo‘lib qolmaydi, erki uchun kurashadi. Adabiyotimizda aynan shu tipdagi qizlar
obrazi yaratilgan: “Kecha va kunduz”dagi Zebi, “Qutlug‘ qon”dagi Gulnor. Ular
taqdirga tan bergan qizlar. Biroq Unsin bu jihatdan ularga o‘xshamaydi. U o‘z
taqdirini o‘zgartirmoq, o‘zi tug‘ilib o‘sgan uyiga qaytib ketmoq istagida tanho
isyon ko‘taradi. Dodhox Unsinning rozi bo‘lishiga ishonqiramay shart qo‘yadi.
Unsin qishlog‘iga ketish uchun yarim tunda qabristonga borib, choy qaynatib
kelishi kerak edi. Yoshgina kelinchak uchun bundan ham qo‘rqinchli, bundan ham
dahshatli ish bo‘lishi mumkinmi? O‘z erkini qo‘lga kiritish ilinjida Unsin rozi
bo‘ladi. Abdulla Qahhorning mahorati shundaki, u o‘z qahramoni Unsun
halokatini faqat dahshat yoxud fojiagina emas, erkinlik va xo‘rlik yo‘lidagi ezgu
qo‘shiq darajasiga ko‘tara oldi.
“Xotinlar”, “Asror bobo”, “Ming bir jon”, “Mahalla” singari hikoyalarida
zamondoshlarimizning ma’naviy dunyosini, insoniy xislatlarini ko‘rsatishga
alohida e’tibor berdi. “Ming bir jon” (1956) o‘n yildan buyon og‘ir dardga chalinib
to‘shakka mixlanib qolgan ayol haqidagi hikoyadir. Kasalxonaga kim kelsa undan
xabar oladi. Kimdir eti ustixoniga yopishgan jussani ko‘rib yoqa ushlaydi, kimdir
esa uning bardoshiga, irodasiga qoyil qolib dalda beradi. Hoji aka esa bu ayolning
dardini tushunishi u yoqda tursin, uning rangini ko‘riboq shaytonlab qoladi.
Asarning oxirida “teri-suyakdan iborat” bo‘lib qolgan o‘sha xasta ayolning tuzalib
hayotga qaytganidan, yo‘g‘on chorpaxil Hoji akaning esa qazo qilganidan voqif
bo‘lamiz. O‘n yil to‘shakda mixlanib yotgan ayolning hayotga qaytishi mo‘jiza edi
aslida.

Abdulla Qahhor talqinidagi bu mo‘jiza asar bosh qahramonining jismoniy
zaifligiga qaramay, irodasida, bardoshida, “hayotga to‘la ko‘zlarida”, ma’naviy
qudratidadir. Uning hayotga chanqoqligida, odamlarga bo‘lgan mehridadir. Ayni
vaqtda eri Akramjonning unga cheksiz muhabbatida, atrofini qurshagan
odamlarning unga bergan ruhiy daldasidadir. Shu bois asar qahramonlaridan biri
Mirrahimov “bu xotinning joni bitta emas, ming bitta” deydi.
Abdulla Qahhor - hajviy hikoyalar ustasi. U hajviy va yumoristik hikoyalarida
qahramonlar xarakteri, dunyoqarashi, fe’l-atvoridagi ijtimoiy illat sifatida bartaraf
etilishi zarur bo‘lgan kamchiliklarni, ba’zan yengil-yelpi tuzatish bilan
to‘g‘rilanishi mumkin bo‘lgan xato va yetishmovchiliklarni ko‘rsatadi.
“Mayiz yemagan xotin” hikoyasida yozuvchi yangi zamondagi o‘zgarishlarni
ko‘rolmaydigan, paranjini tashlagan qizaloqdan tortib har bir keksa ayolgacha-
barchaga gumonsirab qaraydigan, ular haqida kurakda turmaydigan gaplarni
tarqatadigan mulla Norqo‘zining hajviy qiyofasini yaratadi.
“Munofiq” hikoyasida ikkiyuzlamachi, bezbet, har so‘ziga, har harakatida turlanib,
tuslanib turuvchi beor kishi obrazi yaratilsa, “Adabiyot muallimi”da o‘zi muallim
bo‘la turib, bilimi sayozligidan oddiy bir vaziyatda kulgili holatga tushgan, lekin
hech narsa bo‘lmagandek, pinagini buzmay suvdan quruq chiqib ketuvchi
“ustamon” qiyofasi gavdalantirilgan.
Umuman, Abdulla Qahhor mazmunan teran, badiiy yuksak hikoyalar ijod etdi.
Aytish mumkinki, Abdulla Qahhor o‘zbek adabiyotida o‘ziga xos hikoyachilik
maktabi yarata oldi.

II BOB ABDULLA QAHHOR HIKOYALARINING KOMPOZITSION
XUSUSIYATLARINI O‘RGANISH
II.1. Badiiy asar kompozitsiyasi haqida tushuncha
Kompozitsiya (lat. Compositio - tarkib, qurilish, tuzilish) deganda,
tasvirlanayotgan birliklarning va nutq vositalarining badiiy asar matnidagi o‘zaro
bog‘liqligi va joylashish (o‘rinlishish) tartibi tushuniladi. U o‘zida personajlar
(sistemasi)ni joylashtirishni, syujet epizod (gr. epesodion-begona, aloqasiz)larini
taqqoslashni, voqea haqidagi tartibli xabarni tasvirlash usullarining o‘zgarishini,
tasvirlanayotgan detallar va ifoda-tasvir vositalarining muvofiqligini, asarning
qism, bob, bo‘lim, band, parda, ko‘rinish va sh.k. bo‘linishini jamg‘aradi.
Darvoqye, “kompozitsiya-badiiy asarni tashkil etuvchi va intizomga
bo‘ysindiruvchi kuch. Uning vazifasi biron bir narsaning chetga chiqib ketishiga
yo‘l qo‘ymaslik, ayni chog‘da, uning birbutunlikka birikishini nazorat qilishdir...
Uning maqsadi barcha bo‘laklar (parchalar)ni shunday joylashtirishki, ular alal-
oqibat asar g‘oyasini to‘liq ifodalashga qodir bo‘lsinlar” 1
.
Bu fikrlardan ko‘rinadiki, asar g‘oyasini ochishga xizmat qilmaydigan bironta
obraz, bironta ko‘rinish, bironta hatti-harakat, bironta so‘z bo‘lmasligini badiiy
kompozitsiya nazorat qiladi va shu xislati bilan go‘zallikda yagona bo‘lgan olamni
– badiiy asarni yuzaga kelishiga sababkor bo‘ladi.
har qanday asardagi bosh g‘oya (Mas., “O‘tgan kunlar”ning bosh g‘oyasi XIX
asrning ikkinchi yarmidagi hayot tariximizning eng kirlik, qora kunlaridir) –
kompozitsiyaning markazi sanaladi. Ana shu markazga asardagi hamma
unsurlar(boblar, obrazlar, detallar, vositalar, so‘zlar...) bo‘ysinadi va uning talabiga
ko‘ra asar to‘qimasidan o‘z o‘rnini oladi. Ayni paytda bosh g‘oyaning maqsadini
ochish uchun xizmat qiladi. Jumladan, birgina misolga murojat qilaylik: “O‘tgan
kunlar”da Kumushning ko‘zyorishi (tug‘ishi)ga oz vaqt qolganda buvisi Oyshabibi
vafot etadi. Natijada Oftob oyim va Mirzakarim qutidor – azadorliklari tufayli
Kumushning tug‘ishi arafasiga yetib borolmaydilar (holbuki, o‘zbek odatiga
binoan qizning birinchi tug‘ishida onasi uning oldida bo‘lishi kerak). Bu holat -
Kumushning zaharlanishini (Oftob oyim bo‘lganida zaharlanish yuz bermagan

bo‘larmidi?) va halok bo‘lishini asoslaydi. Kumushning shu tarzdagi fojeasi esa
XIX asrning ikkinchi yarmidagi hayotni – eng kirlik, qora kunlar ekanligini
(ko‘rsatish orqali) isbotlaydi.
Kompozitsiya, bundan tashqari, tasvirdagi me’yor va muvofiqlikni ham yuzaga
chiqaradi, sayozlikka, bayonchilikka, bayondagi ezmalikka, takrorga yo‘l
bermaydi. Agar kompozitsiyaning bu talabiga rioya etmasa, “Yozuvchi sayoz
joyda cho‘kadi” (A.Muxtor), bayonchilikka yo‘l qo‘ysa – jurnalist, publisistga
aylanadi, ezmalik qilsa – san’atining qusurini namoyish etadi, takrorlarga ko‘plab
yo‘l qo‘ysa-yozuvchilik qismatini oddiy hunarmand qismatiga aylantiradi, xalos.
Mana, ikkita isbot: “O‘zbeknoma”dagi markaziy fikr “Bu – o‘zbek xalqi buyuk
xalq, u o‘tmishda buyuk qadriyatlar yaratgan, buyuk shaharlar qurgan, uning
ichidan buyuk zotlar yetishib chiqqan, bugun uning buyuk yurtboshisi bor, bugun
o‘zbek xalqi ana shu rahbari boshchiligida buyuk kelajak sari odimlamoqda, degan
fikrdir... Albatta, bu fikr juda to‘g‘ri fikr. Lekin san’atning san’atligi shundaki, har
qanday to‘g‘ri fikr undagi tasvirdan, asarning badiiy to‘qimasidan o‘zi mustaqil
kelib chiqmog‘i zarur, tashqaridan yopishtirilishi kerak emas. Afsuski,
“O‘zbeknoma”da bu fikr hali poetik g‘oya darajasiga o‘sib chiqmagan.
“O‘zbeknoma”day asar yozib, bugungi kitobxonga bu fikrni tavsiflab berishning
o‘zi g‘alati... Shoir esa tavsiflash doirasidan chiqolmay, hayotga maddohlik ko‘zi
bilan qaragan, maddohlik tafakkuri bilan fikrlagan. Shu holat asarni semirtirib ham
yuborgan, uni o‘qishni, hatto qabul qilishni ham qiyinlashtirgan. Axir, asal juda
yaxshi, juda zarur shifobaxsh narsa, lekin ko‘p bo‘lganda-chi? Masalan, o‘zingizni
bir bochka asal ichida o‘tirgandek his qiling. Xuddi shunga o‘xshash me’yorsiz,
o‘lchovsiz, oxir-keti yo‘q madhiya ham teskari natija beradi-odamni entiktirib,
damini qaytaradi. Kitobning bir joyida shoir madhiyabozlikni oqlash uchun
hadisdan shunday dalil keltiradi: “Odil podshoni hurmatlash tangrini ulug‘lash
bilan barobardir”. Juda dono gap. Lekin hurmatlash boshqa, madhiya o‘qish
boshqa. Menimcha, odil podsho har qanday madhiyadan ko‘ra adolat yo‘lida
qo‘yilgan bitta amaliy qadamni afzal biladi.
Maddohlikning nojoyiz tomonlaridan yana biri shundaki, hamisha uning zamirida

manfaatparastlik, ta’ma yashirinib yotadi”(O.Sharafiddinov. “Mag‘zi puch
so‘zlardan bir tosh nari qochh” O‘zAS, 15 sentyabr, 2000-yil).
Kompozitsiya estetik didning teranligini talab qiladi. Chunki u, albatta, badiiy
kompozitsiyada ham o‘zligini topadi.
“Masalan ,ikki sevishgan yigit va qiz maysazorda uchrashib, g‘aroyib his-
tuyg‘ularini bir-birlariga izhor etayotganda ma’shuqaning oyoqlari daf’atan
toshbaqaga tegib ketishi mumkin. Ammo o‘sha g‘aroyib his-tuyg‘ularni
tasvirlaydigan she’rga toshbaqaning kirishga haqqi yo‘q,”-deydi A.Oripov.
Ba’zida bu mulohazalarning teskari isbotini ko‘rganingda [Jonrid
Abdullaxanovning “Yo‘l” (O‘zadabiynashr,T.,1964,100-101 betlar) romanida
Gulchiroyga Qudratning muhabbati tasvirlanarkan, o‘rinsiz tarzda loy-pishtak
o‘ynayotgan bolalar, qoqolab qochgan ikki-uch tovuq, hangrab yuborgan eshak...
ham qatnashadi ] , kompozitsiya yaratish - did san’ati ham ekanligini ta’kidlashga,
yozuvchi-san’atkorning har bir tasviri, so‘zi o‘lchangan, go‘zallikka o‘rangan,
qalblarga bexato kiradigan ezgulik nuri bo‘lishi shartligini eslatishga majburiyat
sezasan.
Demak, “hikoyaga taalluqli bo‘lmagan hamma narsani shafqatsizlik bilan chizib
tashlash lozim. Agar siz birinchi bobda devorda miltiq osilib turibdi desangiz,
ikkinchi yoki uchinchi bobda o‘sha miltig‘ingiz, albatta, otilishi kerak”
(A.P.Chexov). Ana shu saboq-kompozitsiyaning bosh qonunidir , unga
bo‘ysingan yozuvchi o‘z g‘oyaviy-estetik niyatiga xizmat qilmaydigan bironta
tasvirni, bironta tafsilotni, bironta detalni, bironta so‘zni, hattoki, bironta tinish
belgisini kiritmaydi.
Ma’lumki, kompozitsiya syujetdan kengroq hodisa sanaladi, chunki u syujetni
ham, syujetdan tashqarida qoluvchi vositalarni ham o‘zida jamg‘aradi. Syujetdan
tashqarida qolgan badiiy unsurlar - kompozision vositalar deb yuritiladi va
ularning barchasi asarning birbutun va mukammal bo‘lishiga xizmat qiladi.
Shuning uchun ham kompozitsiyani adabiy asarga tugallik va yaxlitlik
baxshida etuvchi, yakunlovchi adabiy-badiiy shakl deb yuritadilar.
Kompozision vositalardan ba’zilarini hukmingizga havola qilamiz.

1. Asar sarlavhasi. “Aniqlik va qisqalik nasrning birinchi ustunligidir. U fikrni,
fikrni talab etadi, busiz go‘zal ifoda hyech narsaga xizmat qilmaydi” ekan, asar
sarlavhasi bir yoki bir necha so‘zda ifodalanishi, yuzlab sahifalarga sochilgan
mazmunni o‘zida aniq jamg‘arishi, nomlanishidanoq o‘quvchini o‘ziga jalb qilishi
lozim. Bu judayam azobli ish, ayni chog‘da, rohatbaxsh hamdir. “Qutlug‘ qon”
(Oybek), “Ulug‘bek xazinasi” (O.Yoqubov), “Yulduzli tunlar”, “Ona lochin
vidosi” (P.Qodirov), “O‘g‘ri”, “Bemor” (A.Qahhor), “Chinor” (A.Muxtor),
“Iymon” (I.Sulton), “Qudratli to‘lqin” (Sh.Rashidov), “Shaytanat” (T.Malik),
“Lolazor” (Murod Muhammad Do‘st), “Egilgan bosh” (O.Muxtor), “Oq qushlar,
oppoq qushlar” (O.Yoqubov), “Otamdan qolgan dalalar” (Tog‘ay Murod), “Ikki
eshik orasida” (O‘.hoshimov) kabi asar nomlarining tarixini o‘rganishning
o‘zidayoq ko‘pgina saboq va o‘gitlarning beradi.
Jumladan, “dunyo hikmatlarini mo‘jizalar tarzida tuya oladigan va shunga monand
ifoda qila oladigan” san’atkorning iqrornomasiga quloq osaylik:
“Keyingi vaqtda-keksalik, xastalik sabab-juda kam uyqu bo‘lib qoldim. Uyqu
qochganda bosh-keti yo‘q, uzuq-yuluq o‘y-xayol qalashib kelaverarkan. Shunda
tunchiroq ostida turgan daftarga ba’zi tasodifiy fikrlarni yozib qo‘yadigan bo‘ldim.
Daftarimni “tundalik” deb atadim. Bu “janr”ning “kundalik”dan farqi shuki, unda
xronologik tartibdagi voqealar bo‘lmaydi.
Bu gaplar, biri bog‘dan, biri tog‘dan bo‘lsa ham, kimnidir fikri yo sa’y-harakatiga
turtki bo‘lishi mumkin. Qolaversa, ular muallifning ruhiy holatidan darak, zero biz
hammamiz ma’naviy olamga hamisha qandaydir bir tarzda ulush qo‘shib
yashaymiz”.
Darvoqye “Tundaliklar” nomini eshitganingizdanoq, sizda qiziqish uyg‘onadi,
uning mazmuni bilan tanishishga oshiqasiz. Asqad Muxtorning ikki daftardan
iborat bu so‘nggi asari – umri yakunidagi Yozuvchining sir-asroridan, uning Odam
va Olam haqidagi kashflaridan xabar beradi, kitobxonni o‘yga toldiradi, harakatga
shoshiltiradi, hayratga ko‘madi. Eng asosiysi nom asardagi bosh g‘oyani, demakki,
bosh mazmunni ifodalay oldi, ya’ni A.Muxtor kasalligiga, og‘ir kasalligiga

qaramay, tungi bedorlik paytlarida ham yaratish bilan band bo‘ldi, o‘z aql-zakovati
bilan ko‘pni hayajonlantira oladigan insoniy dardlarni, mushohadalarni, yangi
izlanishlarga asos bo‘la oladigan ilmiy va badiiy asoslarni kashf etdi. haqiqiy
ijodkor inson qiynalib so‘zlasa-da, qiynalib yozsa-da, shunday holatda ham ko‘p
uchun qayg‘uradigan, ko‘pning dilidagini aytadigan, ko‘p uchun yashaydigan, ijod
qiladigan Odam bo‘lish kerakligini isbot qildi. Tiriklikning har bir daqiqasi
o‘zlikni, demakki, Ollohni bilishga sarflanishini lozimligini ko‘rsatdi. Shu yo‘l
bilan eng ohirgi daqiqalarda ham ikkinchi umrining mazmunini (“Ijod – o‘limni
o‘ldirmoq”dir), yanada boyitdi, uning boqiyligini ta’minladi. “Tundaliklar”da:
“Shamol shamni o‘chiradi. Shunga o‘xshab, ayriliq ham shunchaki xushtorlikni
sovutishi mumkin, chin muhabbat esa o‘t oldiradi”, - degan haqiqat ham yozilgan.
Asqad Muxtorga, uning ijodiga xalqimiz muhabbati ortib boraverishi,
shubhasizdirh
Ko‘pgina asarlarning nomlari ulardagi bosh qahramonlarning ismlari bilan ataladi.
“Zaynab va Omon” (h.Olimjon), “Navoiy” (Oybek), “Mirzo Ulug‘bek”
(M.Shayxzoda), “Amir Temur” (Olimjon Bo‘riyev), “Fotima va Zuhra”
(U.Umarbekov), “Ibn Sino” (M.Qoriyev), “hamza” (K.Yashin) kabi asarlar buni
isbotlaydi va asar syujetini bevosita shu obrazlar bilan bog‘liqligini ko‘rsatadi. Shu
asos tufayli bu nomlar ham aniq asarning birbutunligiga hissa bo‘lib qo‘shiladi.
2. Epigraf (yun. Epigraphe-yozuv). Dastavval, u qadimgi Gresiyada qabr
toshlariga yozilgan she’rlarning janri bo‘lgan. Keyinchalik va hozir ham xalq
og‘zaki ijodi yoki yozma adabiyotdan olingan hikmatli so‘z, maqol, parcha yoki
iboralarning boshqa bir asar (uning sarlavhasidan keyin, qismi va bobining
boshlanishi)da bittasini yoki bir nechtasini keltirilishiga epigraf atamasi ishlatiladi.
Epiraf hamma asarlarda bo‘lavermaydi, lekin u doimo qisqa, sodda bo‘lishi, ibratli
mazmunni o‘zida jamg‘arishi lozim. Eng asosiysi, muayyan asarning mazmunini
o‘zida tashishi yoki shu mazmun qanday bo‘lishiga urg‘u berishi (ba’zida
isbotlashi) talab qilinadi.
Jumladan, H.Olimjonning:
har yurakning bir bahori bor,

$har bir qalbga ishq bo‘lar mehmon. har yurakda gullar muhabbat, Bo‘ston etar uni begumon. Lekin Layli boshiga kelgan Qora kunlar bizga yot bugun. Bizga yotdir Shirin baxtini Ko‘rinadiki, har bir qalbda ishq gullarkan, yurak bo‘stonga aylanadi. Shuning uchun ham Layli boshiga kelgan, Shirin baxtini paymol etgan qora kunlar o‘tmishga aylangan, degan fikrni Xodi Toqtosh asaridan keltirilgan parcha yanada ta’sirdor qiladi, ishonchni oshiradi. “Yozuvchi yolg‘onni to‘qiydi-yu, haqiqatni yozadi”, - degan hikmatni guyo isbotlaydi. 3. Lirik chekinish . San’atkor asarida yaratayotgan syujet voqealaridan ba’zida o‘zi ham ta’sirlanib ketadi, qalbida tug‘yonlar, hislar, fikrlar quyulib kelaveradi. Shu jarayonda syujet voqealarini to‘xtatadi-da, ana shu kechinmalarni ifodalaydi. Bu holat – lirik chekinishni keltirib chiqaradi. Lirik asar – shoir kechinmalarining ifodasi, dramatik asarda muallif nutqi ishtirok etmasligini hisobga olsak, lirik chekinishlar liro-epik asarlarda uchraydi. Jumladan, hamid Olimjonning “Zaynab va Omon” dostonida Omon o‘z qismatini, tarixini so‘zlar ekan, dunyo ona mehri bilan to‘liq va ulug‘ligini, ona va farzand o‘rtasidagi sevgining buyukligini ta’kidlaydi. Ana shu tushunchalarning beg‘uborligini, samimiyligini, jonga jon solib asrashligini ta’kid qilish, unga yana bir isbot keltirish uchun shoir lirik chekinishga yo‘l qo‘yadi: Gul ochilar bahor chog‘ida Va to‘lishar ona bog‘ida. Ona sevmas farzand topilmas, Farzand yo‘qdir onani sevmas. Farzand guldir, ona bir bo‘ston, Shuning bilan jahon guliston.\ Ana shundan so‘ng Omon qismati – uning onasiz yolg‘iz o‘tgani, zaqqumlar yutgani, ona allasiga intizor bo‘lgani, ona tovushiga zorligi tasvirlanadi. Bu$

tasvirni lirik chekinish yanada aniqroq va to‘liqroq his etishga kitobxonni
tayyorlaydi va shu xislati bilan asar g‘oyasini ta’sirchanligiga hissa qo‘shadi,
asardagi olamni – busbutun bo‘lishiga kichkina, lekin zarur ko‘makni (“Arqonga
qil quvvat”dir) beradi.
Lirik chekinishning yana bir ko‘rinishida – san’atkorlar personajlarning xatti-
harakatlari va xarakterlariga beriladigan baholarini ochiq ifoda qiladilar. Bunda
ham ob’ektivlik qonuni saqlanadi, ya’ni ularning faoliyatiga yozuvchi
aralashmaydi. Faqatgina bergan bahosi orqali qahramonlar qalbidagi hokim kuch
(g‘oya)ni eslatish (ta’kid etish) orqali – kitobxonni yangi voqealarga tayyorlaydi,
voqealar mazmuniga alohida diqqat qilishga yetaklaydi. Buning isboti “O‘tgan
kunlar”dagi Otabek-Kumush-Zaynab munosabatlarida ham ko‘rish mumkin:
“Birinchisini tavsif qilib ko‘rsatish nechukkim biz shu o‘ringacha ko‘p qog‘ozlarni
qoralab kelamiz, o‘qug‘uchini ham zeriktirmay orqamizdan ergashtirgandek
bo‘lamiz, chunki Otabek va Kumush ishqlarida samimiyat, yana to‘g‘risi she’riyat
bor edi. Ikkinchi masala ustiga o‘tib tahlil qilmoqchi bo‘lsaq, Otabekda
majburiyatdan boshqa hyech gap topolmaysiz, topqan bilan o‘qug‘uchig‘a
qiziqarliq bir narsa chiqmaydir. Qahramonimizning hozirgi “majburiyati”
sabablarini muhtaram o‘qug‘uchilar yaxshi his etsalar ham biz bir daraja o‘z
tomonimizdan ularni sanab ko‘rsatamiz...” (“O‘tgan kunlar. Mehrobdan chayon”,
339-bet).
Ushbu chekinish ham qahramonlarda mujassamlashgan iroda yo‘nalishini yanada
aniqlashtiradi, oldingi voqealar bilan keyingi voqealarni o‘zaro bog‘laydi,
kitobxonga ma’lum muddat dam beradi va qiziqishini yana bir bahya ko‘paytiradi.
Bularning barchasi – yaxlit olam (roman)dagi g‘oyaviy maqsadni sezadigan
darajada jonlantiradi (badiiylashtiradi). Lirik chekinish ham kompozitsiyada zarur
vosita ekanligini – yaratuvchan qudratga egaligini isbotlaydi.
4. Qistirma epizod. Syujet yo‘nalishiga bevosita aloqador bo‘lmagan, ammo asar
g‘oyaviy mazmunini ko‘p tarmoqli qiladigan, uni bilvosita chuqurlashtiradigan va
yangi taqdirlar misolida ta’kidlaydigan qo‘shimcha voqea – qistirma epizod

sanaladi. “O‘tgan kunlar”dagi usta Alim va Saodat, Toshkandning mashhur Qovoq
devonasi bilan bog‘liq voqealar – qistirma epizodlardir.
Jumladan, romandagi “o‘z zamonasining mashhur devonasi” – Qovoq devona
“qiziq harakatlari va tutal so‘zlari” bilan hammani o‘ziga qizziqtiradi. Kalaka
qilg‘uvchi ermakchalar “uning yoshi mishig‘iga, mishig‘i tupigiga qo‘shilib
yig‘lashi”ni tomosha qilardilar. Ayni paytda “Xon zamonlarida och qoringa
sorimsoq yeb, ko‘kchoy ichishdan zerikkan kishilar choyxonada o‘tirar ekanlar,
devonaning qovoqlari kasbini ayttirish orqali davrdan, davrning ulug‘lari ustidan
kuladilar:
“Qovoq devona belidagi qovoqlardan bitta egri maymog‘ini ko‘rsatib: - Manov
Musulmon cho‘loq, - dedi, uning yonidagi kichkina tomosha qovoqni turtib : -
Bunov, Xudoybachcha (Xudoyorbachcha), - dedi. Suv qovog‘ini erkalab “Nor
kalla” - (Normuhammad Qushbegi), - dedi. Qolgan ikkita silliq qovoqchalarni “nos
qovoq, yupqa tomoq”, - deb qo‘ydi. Ermakchilar kulishdilar”(154-bet).
Birinchidan, xalqning bunchalik abgorligini Qovoq devona hayoti, holati, u harakat
qilayotgan sharoit isbotlab, u davrning eng kir, qora kunlar ekanligiga sha’ma
qilsa, ikkinchidan, Qovoq devona va uning to‘ydan olgan belbog‘i voqeasi orqali
“ko‘z og‘rig‘i”, “qorategin”, “yuziga chechak chiqqan” odam (homid) Otabekning
yolg‘iz o‘g‘il ekanini, toshkandlik qizga uylanganini bilab oladi, ana shu g‘oyaviy
yukni bajargandan so‘ng Qovoq devona roman sahnasida boshqa ko‘rinmaydi.
5. Badiiy qoliplash . Bosh voqea doirasi ichida, unga g‘oyaviy mazmun va
kompozision jihatdan bog‘lab turli mustaqil voqealarni tasvirlash usuli – badiiy
qoliplash deb yuritiladi. Mashhur “Ming bir kecha”, A.Navoiyning “Sab’ai sayyor”
dostoni, A.Muxtorning “Chinor” romani bu usulning yaqqol misollaridir.
Jumladan, Alisher Navoiy dostonidagi bosh voqea – shoh Bahrom va uning
sevgilisi Dilorom sarguzashti. Uning qisqacha syujeti shunday:
Shoh Bahrom go‘zal Diloromga ishq qo‘yadi. Ishq va mayga beriladi. Bir ohuni
kamon bilan otib yiqitadi. Uning ustaligiga (mahoratiga) tahsin o‘qimagani uchun
Diloromni kiyiklar uyasiga tashlaydi... hushyor tortgach, qilgan ishiga pushaymon
bo‘ladi, Diloromni istab biyobonga boradi, biroq uni topolmasdan, o‘zidan ketadi.

Dilorom hajrida devona bo‘ladi. Uning savdoyiligini daf qilish uchun yetti go‘zal
qasr bino qiladilar. haftaning har kuni Bahrom bir qasrda bir musofirning
afsonasini tinglaydi. (I- kecha: Farruh va Axiy qissasi; II- kecha: Zayd qissasi; III-
kecha: Sa’d qissasi; IV- kecha: podshoh Jo‘na va Ma’sud qissasi; V- kecha:
Navdar va Mehr qissasi; VI- kecha: Muqbil va Mudbir qissasi; VII- kecha:
Xorazmlik sozanda qissasi). Oxirgi qissadan Dilorom Xorazm mamlakatida
ekanini bilgach, uni chaqirtiradi, o‘luk tanga ruh kiradi. U murodiga yetgach,
shunday katta ov uyushtiradiki, “yuz ariq qon oqib, har bir ariq yer yuzini
balchiqqa, ot oyog‘i esa, u yerlarni botqoqqa aylantirib turganda, osmondan
yomg‘ir ham quyaversa, yoqqanda ham shunday yog‘saki, yomg‘irni olam xalqi
ustiga daryo” kabi oqizsa-da, falak undan hijolatga qolsa, odam qayerda qimirlasa,
o‘sha yer cho‘kadigan bo‘lsa, bu paytda el ulus o‘z hayotidan ko‘zini yumsa ayb
emas. Nihoyat, shu aytganlarimizning hammasi bir bo‘lib, bir damda ov qilayotgan
odamlarning barchasini yer yutib, nobud qildi-qo‘ydi”. Shoh Bahrom fojeasi
shunday ajablanarli tugadi.
6. Asar annotasiyasi (lat. Annotacio-xabar ma’lumot). Unda asarning
qisqacha xarakteristikasi beriladi: uning mazmuni, ahamiyati juda siqiq tarzda
bayon qilinadi. Ba’zida asarning qaysi kitobxonlarga mo‘ljallangani ham aytiladi.
Asar annotasiyasi, asosan, muayyan asar titul varag‘ining ikkinchi betida
joylashadi. Asar annotasiyasi (qisqa qaydlar yoki ma’lumotlar) hamma asarlarda
ham bo‘lishi shart emas. Lekin agar bo‘lsa, u kitobxonni asarni o‘qishga yetaklashi
lozim.
Jumladan, Pirimqul Qodirovning “Ona lochin vidosi” (2001) tarixiy romaniga
shunday annotasiya berilgan: “Romanning “Jahon adabiyoti” jurnalida bosilgan
birinchi qismi o‘quvchilarda katta qiziqish uyg‘otdi. Yangidan yozilgan ikkinchi
qismida Mirzo Ulug‘bek va Alisher Navoiydek buyuk siymolarga mehrini bergan
fidoiy ona – Gavharshod begimning fojeaviy taqdiri tasvirlanadi.
Ma’rifatli ona umrining oxirigacha adolat uchun jasorat bilan kurashadi. Iste’dodli
yoshlarni tarix sahnasiga chiqishlariga ko‘maklashadi.”
Ko‘rinadiki, tarixiy roman voqealari Gavharshod begim bilan, uning adolat

yo‘lidagi jasorati va fojeasi bilan bog‘liq. U tarixda qanday kechganini bilishga
qiziqishingiz ortadi va romanni varaqlashga ishtiyoqingiz uyg‘onadi. Mana shu
xislati bilan u asar arxitektonikasida tashkil qiluvchilik, qiziqtiruvchilik vazifasini
bajaradi.
II.2. Abdulla Qahhor hikoyalari va ularning tahlili
Hikoya janrining go‘zal namunlarini yaratgan, qisqa so‘zlarda olam- ma’nolarni
aks ettirgan yozuvchi Abdulla Qahhor o‘zining uslubi va ko‘lami nuqatayi
nazaridan hikoyalarning eng yorqin namunalarini yarata olgan.
Uning “Bemor”, “Anor”, “Millatchilar”, “Tomoshabog‘”, “O‘g‘ri”, “Maston”,
“Qanotsiz chittak”, “Sa’natkor”, “Jonfig‘on”, “Yillar”, “Adabiyot muallimi” orqali
realistik ruh va badiiy ifodaning o‘zi xos o‘rinlari, maqol va naqllarini o‘z o‘rnida
qo‘llab hikoyaning bosh g‘oyasini singdirib berolishi o‘ziga xos.
BEMOR……..aslida Sotiboldining xotini emas, uni butun bir dardini davolay
olmagan. Ayolning eri soddaligi sabab kasallik oqibati qanday yakunlanishini
tushunmaydi va tushunmagan holda kim nima desa ishonib xotinida sinab
ko‘raverib. kimdir tovuq qonlash kerak desa tovuq qonlaydi, yana kimdir eshonga
savalat deydi … Oqibati bilan esa hech kimni ishi yo‘q , bir bechora oilaning
qashshoq hayoti orqali….butun xalq, millat qoloqlikdan uyg‘ona olmagan
BEMOR XALQ, hayotini ko‘rsatib berolgan.
O‘g‘irlangan ho‘kizini topaman deb kattaroq baloga giriftor bo‘lgan bir bechori
dehqonning amaldorlar tomonidan talanishi, xonavayron qilinishi obrazli ravishda
tasvirlangan. Hikoyaga “Otning o‘limi — itning bayrami” degan xalq maqoli
epigraf qilib keltirilgan, mana shuning o‘zi xalqni ahvolini, vaqtini o‘g‘irlagan
o‘qimagan, omi xalq, mansabparast amaldorlarning aslida…INSON
HAYOTINING O‘G‘RISI EKANLIGI tasvirlangan.

A.Qahhorning hikoyanavislik mahorati to‘g‘risida ko‘plab tadqiqotlar yaratilgan
va ularda adibning o‘ziga xosligi yetarli ochilgan deyish mumkin. Biroq shunisi
borki, har bir kitobxon bu hikoyalarni mutolaa qilar ekan, o‘zini tamoman yangi
hamda sehrli olamga kirib qolgandek sezadi. Yozuvchining hikoyanavis san ati‟
o‘zidan keyingi butun bir ijodkorlar avlodi uchun iboratli maktab bo‘lib qolmoqda.
Uning ayniqsa, hikoya arxitekturasini qurishi va so‘z ustida ishlash tajribasi
tuganmas saboq bo‘lib kelyapti. Mana, bu haqda davrimizning ulkan adibi
O.Yoqubov shunday degan: "...til masalasida o‘zim uchun biror narsa olish
maqsadida Abdulla Qahhorni qo‘lga olaman".
Haqiqatan ham A.Qahhor hikoyalarini umrboqiy qilgan fazilatlardan biri so‘z
ustida ishlashidir. Yozuvchi xalq tilini benihoya chuqur bilar, qadrlar va unga
mas uliyat bilan yondashardi. Shu boisdan uning asarlaridagi muallif nutqi ham,
‟
personaj nutqi ham o‘quvchiga o‘ta tushunarli, tabiiy tuyuladi. Shunisi borki, asar
organizmidagi bironta so‘z ham ortiqcha bo‘lmaydi, aksincha, ixcham so‘zlardan
tashkil topgan iboralar o‘zining siqiqligi, ma’nodorligi bilan istalganidan ko‘ra
ko‘proq mazmun kasb etadi.
A.Qahhor hikoyalarnining fazilatlaridan yana biri voqelikning dabdurustdan, ya’ni
aynan tugundan boshlanishidir.Bu xususiyat kitobxonni asarga birdan jalb qiladi,
uni sehrlab oladi, oxirigacha qo‘yib yubormaydi. Birinchi iborani o‘qish bilanoq
endi nima bo‘ladi degan savol tug‘iladi. San atkor esa bu savolga javob berishga
‟
shoshilmaydi. Javobni hikoyaning xulosasidan olishimiz mumkin…
San atkor asarlarining yoqimtoyligini ta’minlovchi fazilatlardan yana biri
‟
qahramon ruhiyatini tasvirlashda ko‘rinadi. Bunda ham yozuvchi ortiqcha so‘z
ishlatib o‘tirmaydi, balki ko‘proq detallarga suyanadi. Bu jihatdan ayniqsa,
yozuvchining mashhur "Asror bobo" hikoyasi diqqatga sazovordir.
Abdulla Qahhor hikoyalari xatti-harakatlar, to‘qnashuvlar va ziddiyatlar jarayonini
– hodisalar dramatizmini ko‘rsatish usuli jihatdan ma’lum darajada dramatik
asarga o‘xshab ketadi. Adib hadeb voqealarga aralashvermaydi, xuddi dramadagi
kabi voqea va xarakterlarni xolis turib tasvir etadi, hikoyalardagi voqealar,
qahramonlarning xatti-harakati shundoq kitobxon ko‘z o‘ngida gavdalanib turadi,

xarakterlar doim harakatda beriladi, xarakterlar to‘qnashuvi tezda keskin rivojlanib
boradi, dialoglar mo‘l va shiddatkor bo‘ladi, butun boshliasar bir yoki bir necha
dramatik kartinalardan tashkil topadi. Asardagi badiiy tasvir vositalari, jumladan,
portret va peyzaj ham harakatda beriladi, ular voqealar rivojida, xarakterlar
psixikasini ochishda, asar ideyasini ifoda etishda ma’lum funksiyani ado etadilar.
Abdulla Qahhor qalamiga mansub “Anor” hikoyasi 30-yillarda sho‘ro istibdodi
kuchaygan mafkuraviy tazyiq davrining mahsulidir. “Anor” 30- yillarning, ya’ni
sotsrealizmning shafqatsiz zanjirlari ostida badiiylik g‘oya tashuvchisiga aylangan
davrning mahsuli. Haqiqiy badiiy asar qaysi davrda yaratilmasin va qaysidir
o‘rinda mafkura tazyiqiga bo‘yin eggan bo‘lmasin, u badiiylik qoidalari asosida
yaratiladi, bo‘ysunish kerak bo‘lsa, badiiyat qonunlarigagina bo‘ysunadi degan
talab bilan yondashganda Qahhorday “har bir so‘zida ijtimoiy ruh ufurib
turgan”(O.Sharafiddinov) adibning ixcham bir hikoyasi struktural tahlilning qat’iy
andozalariga dosh berarmikin, degan gumon ham yo‘q emas. Qolaversa, hozirgi
poststrukturalizm postmodernizmga sinonim sifatida qaralayotgan bir davrda
ushbu tahlil usulining imkoniyatlarini yana bir karra esga olmoq mavridimikan,
degan shubha ham tug‘ilishi mumkin.
Hikoya janrining xos xususiyatlari haqida jahon hikoyasozlaridan biri Somerset
Moem shunday ta’rif beradi: “Hikoya o‘n minutdan bir soatgacha vaqt
oralig‘ida o‘qiladigan, tahrirda hech narsa qo‘shib bo‘lmaganidek, undan hech
narsani ham uzib olib tashlab bo‘lmaydigan badiiy butunlik ”.
Abdulla Qahhor hikoyalari epigrafdan boshlanadi: “Uylar to‘la non, ochnahorim
bolam, Ariqlar to‘la suv, tashnai zorim bolam”(O‘tmishdan).
“Anor” hikoyasi ham o‘zining hayotiy voqealari bilan o‘quvchini o‘ziga tortadi.
Hikoyada yoshgina oila tasviri beriladi. Hikoya Turobjonning uyiga shoshilib
kelishidan boshlanadi. Uning shoshilishi natijasida yaktagining yengi yirtiladi,
erning kelishini orziqib kutgan xotin esa unga shoshilib tuyilayotgan jo‘xorisini
to‘kib yuboradi. Zo‘rg‘a kun kechirayotgan oila uchun bu og‘ir ko‘rgulik, biroq bu
ikkala yosh bu ko‘ngilsiz hodisaga e’tibor bermaydilar. Turobjon bir necha kundan
beri yuzi yorishmagan xotinini quvontirmoqchi, xotini esa, hamma narsadan aziz

bilgan mevasini tugunchada ko‘rmoqchi. Er esa tugunchani xotinining qo‘liga
tutqazib qo‘ymaydi, uni orqasiga yashirib, tegishdi. Asarda yosh kelin-kuyovning
o‘zbekona oilaga xos holati aniq tasvirlanadi. “Akajon, degin!”- yalintirmoqchi
bo‘ldi er. “Akajon! Jo-on aka!...” – Turobjon kutganidan ortiqroq javob berdi
xotini. Er kutganiga erishsa ham bo‘sh kelmadi;
“Nima berasan!” Xotin bisotidagi borini o‘rtaga soldi; “Umrimning yarmini
beraman!...” Umrining qolgan yarmi o‘tib bo‘lgandi, shuning uchun ham dono
xotin qolganini eriga bag‘ishlashini aytdi. Er rozi bo‘ldi shekilli: “Tugunchani
berdi. Xotini shu yerning o‘zida, eshik oldida o‘tirib tugunchani ochdi-da, birdan
bo‘shashib ketdi... ”. Tugundan xotin kutgan narsa chiqmaydi, balki er noyob deb
bilgan asalarining uyasi bo‘ladi. Kambag‘al xotin umrida asal yemagan, aslida
buni ko‘rib quvonib ketishi kerak edi, biroq u quvonib ketmadi. Xotinining
quvonib ketmaganini ko‘rgan, uni ustiga yerga to‘kilgan jo‘xori, yengi yirtilgan
yaktak, hammasini bir-bir ko‘z oldidan o‘tkazgan Turobjon tutoqib ketadi va
xotiniga baqiradi. “Axir boshqorong‘i bo‘l, evida bo‘l-da! -dedi do‘ppisini
qoqmasdan boshiga kiyib, -anor, anor....Bir qadoq anor falon pul bo‘lsa!”.
Bu gap xotiniga yomon ta’sir qiladi. Yozuvchi o‘zbek ayolining xarakterini,
milliyligini, oilaning muqaddasligini shu Turobjonning xotini orqali ifodalab
beradi. Hikoyada obrazlarning xarakterini qisqa va lo‘nda so‘zlar orqali ko‘rsatib
beradi. Ovqatlanish jarayoni, undan keyingi uyning orqa tomoniga o‘tib qayt
qilishi, erning tutoqishi, xotin bilan urishish uchun bahona qidirishi o‘zbek erlariga
xos tasvirlangan. Ayniqsa, xotinning asalning puliga anor berishini aytganda
Turobjonning javobi yanada achinarli tasvirlanadi. “ Berar edi. Anor olmay asal
oldim... Ajab qildim, jigarlaring ezilib ketsin!” So‘nggi iboraga adib anchagina
badiiy yuk yuklaydi. Ayol kishi, ayniqsa, boshi qorong‘i ayol uchun bundan ortiq
haqorat bo‘lmasligini hikoya davomida ikki bor eslatadi.
“Anor” hikoyasi yoshlar obrazi asosan Turobjon , ayollar obraziga esa uni xotinini
olish mumkin. Abdulla Qahhorning har bir hikoyasida yoshlar obrazi asosiy rol
o‘ynaydi. Turobjon obrazi orqali 30-yillardagi kambag‘al o‘zbek oilasining erkagi
tasvirlanadi. Turobjon har qancha harakat qilmasin, xotinini ko‘nglini olmasin,

baribir uni yegisi kelgan narsani topib bera olmaydi. Oxiri ayolining ko‘nglini
olish uchun o‘g‘irlikka qo‘l uradi. Asarda bir qarasang Turobjon bo‘sh-bayov,
qo‘polroq qilib aytganda, lapashang qilib tasvirlanadi.
Hikoyani tahlil qilish jarayonida shunga amin bo‘ldikki, Turobjon biz
o‘ylaganchalik , lapashang emas, aksincha, mas’uliyatli, erkak sifatida ko‘ramiz,
chunki u oilaning, xotinining rayiga qarab, xatto anor o‘g‘irlashgacha boradi.
Turobjonning xotini og‘ir, bosiq, sodda o‘zbek ayoli. U faqat erini, oilasini biladi.
U uchun oila muqaddas. Biroq boshi qorong‘i xotin uchun faqat anor ko‘rinadi.
Shu anorni deb er-xotin o‘rtasida janjal chiqadi. “Xotin bu gapni shikoyat tarzida
aytdi, ammo Turobjon buni ta’na deb
tushundi.
- Nima, men seni olganimda kambag‘alligimni yashirganmidim? Erkaboyga
o‘xshab chimildiqqa birovning to‘ni, kavush-maxsisini kiyib kirganmidim? Bunda
yarmoning bo‘lsa hali ham serpulroq odamga teg.
- Ikkita anor uchun xotiningizni serpul odamga oshirgani uyaling! Bu gap
Turobjonning hamiyatiga tegdi. “Jigaring ezilib ketsin” degani xotinga qancha
alam qilgan bo‘lsa, bu gap Turobjonga shuncha alam qildi.
- E, hoy, anor olib bermadimmi? – dedi Turobjon mayin tovush bilan, ammo
bu mayin tovushdan qo‘rqqulik edi, - sira anor olib kelmadimmi?
- Yo‘q! – dedi xotin birdan boshini burib.
- Turobjonning boshi g‘ovlab, ko‘zi tindi. - O‘tgan bozor kuni yegan anoringni
o‘ynashing olib kelganmidi?! O‘ynashim olib kelgan edi!
Turobjon bilolmay qoldi: xotinning yelkasiga tepib, so‘ngra o‘rnidan turdimi, yo
turib keyin tepdimi; o‘zini obrezni oldida ko‘rdi. Xotin rangi oppoq, ko‘zlarini
katta-katta ochib unga vahimali nazar bilan qarar va boshini chayqab pichirlar edi:
- Qo‘ying... Qo‘ying... Turobjon chiqib ketdi. Birpasdan keyin ko‘cha eshigi
ochilib yopildi.”
Ruhiy jarayonlar tasviridagi san’atkorlikni qarangki, shu hodisadan keyin er-
xotin orasidagi “ziddiyat” keskinlashish o‘rniga birdan bo‘shashib ketadi, xotin

eridan kaltak yesa ham undan sira xafa emas, aksincha, eriga qattiq gapirganiga
pushaymon, er sho‘rlik bo‘lsa yana xotin ko‘nglini ovlash, ovitish payida nihoyat,
u xotinini deb qaltis ishga qo‘l uradi, xotinini ko‘ngli uchun o‘g‘irlik qiladi!
Ko‘rinib turibdiki, hikoyadagi har bir holat, xatti-harakat zamirida inson qalbining
jilosi yotibdi, shu jilolardan xarakter jamoli namoyon bo‘lyapti, asar ideasi
tug‘ilyapti. Faqat “Anor”dagina emas, mashhur hikoyalarining barchasida
yozuvchi inson qalbini, uning qalbidagi ruhiy jarayonlarni ko‘rsatishga katta
e’tibor beradi; bu narsa yozuvchini allaqachon e’tiqodiga, ijodidagi bosh estetik
prinsiplaridan biriga aylanib qolgan. “O‘g‘ri” da ham oddiy xalq hayotidan biri
Qobil bobo. U asarda jabrdiyda chol bo‘lib tasvirlanadi. “Dahshat” hikoyasidagi
dodho bilan bir zamonda yashasada, biroq undan farqi katta. Dodho boy-badavlat,
sakkizta xotini bo‘lishi bilan birga, aql-farosati ham joyida zulmkor shaxs bo‘lib
tasvirlanadi. “O‘g‘ri” qahramoni haddan tashqari go‘l, nodon odam, uning faolligi
ham aslida nodonlik, go‘llik oqibati; u o‘z raqiblariga qarshi turish, ularni dushman
deb bilish o‘rniga, ularga o‘zini yaqin oladi, dushman bilan do‘st tutinadi, ulardan
yaxshilik kutadi, ularning ketidan tinmay yuguradi. Qobil boboning eng qaltis,
ayanchli vaziyatdagi
holati ham, najot yo‘lidagi faol xatti-harakatlari ham kitobxonga kulgili bo‘lib
tuyulaveradi. Ammo shu o‘rinda bu kulgu fosh etuvchi tahqirlovchi kulgi emas, bu
kulgi zamirida oddiy odamga nisbatan zo‘r hurmat, oddiy odamni shu kuylarga
solib qo‘ygan muhitga nisbatan kuchli nafrat bor. Qobil bobo kulgili bo‘lib
ko‘ringan xatti-harakatlari bilan ham kitobxon simpatiyasini o‘z tomoniga tortadi.
Kitobxon uning nodonlarcha qilgan xatti-harakatlarini ko‘rib kuladi, ayni vaqtda
uning nochor ahvoliga achinadi, qayg‘uradi.
Ma’lumki, asarda Qobil bobodan tashqari yana bir necha salbiy personajlar
ellikboshi, amin, pristav obrazlari bor. Asarda bu obrazlarning yoshi
ko‘rsatilmagan bo‘lsa-da, ular ham oddiy xalq hayotidan deb hisoblaymiz. Chunki
ellikboshi ham ko‘rdi, amin deganda yoshi ellik besh-oltmish besh yoshlardagi,
qorin solgan keksa avlodni tushunamiz. Hikoya voqeasi davomida Qobil bobo ular
bilan bir necha bor to‘qnashadi. Yozuvchi mahorati shundaki, salbiy personajlar

tasvirida ham asarning umumiy ruhiga mos ritmika to‘la saqlanadi, salbiy
personajlar bilan bog‘liq hodisalar ham kulgili tarzda davom etaveradi. Ammo gap
salbiy personajlar ustiga ko‘chganda kulgining xarakteri o‘zgaradi, u qahrli,
kinoyali – kesatiq tusini oladi.
“Qobil boboning qo‘shnisi – burunsiz ellikboshi kirdi. U og‘ilga kirib teshikni,
ho‘kiz bog‘langan ustunni qimirlatib ham ko‘rdi, so‘ngra Qobil boboni chaqirdi va
pang tovush bilan dedi: Ho‘kizing hech qayoqqa ketmaydi, topiladi!
Uning og‘ilga kirib qilgan taftishi Qobil boboga bir umid bag‘ishlagan
edi, bu so‘z haddan ziyod sevintirdi. Chol yig‘lab yubordi.
- Xudo xayr bersin... Ola ho‘kiz edi... Ellikboshi O‘g‘ri teshgan yerni yana bir
ko‘rdi. Qobil bobo, qo‘l qovushtirib, uning ketidan yurar va yig‘lar edi.
- Yig‘lama, yig‘lama, deyman! Ho‘kizing oq poshsho qo‘l ostidan chiqib
ketmagan bo‘lsa topiladi”.
Qobil boboning ellikboshi bilan uchrashuvi tasvir etilgan bu parchadagi nutq
ohangi asar qahramonini yanada yorqinroq xarakterini ochib beradi. Keksa bir
cholga bu ohangda gapirish, qolaversa uni ishini hal qilib bermasdan mujmal, aniq
javob aytmaslik, ayniqsa Qobil bobo unga ishonishi mohirlik bilan tasvirlangan.
Ellikboshining xatti-harakatlari qalbaki ekani bilinib turibdi, unda cholga
chinakam yordam berish istagi mutlaqo yo‘q, ellikboshining cholga degan madad
qo‘llari sekin-asta uning cho‘ntagiga tushadi, u sodda cholni laqillatadi. Sodda sol
uning gapiga kirib amin oldiga boradi va yerdan ham hech qanday naf chiqmaydi.
Qobil bobo esa ho‘kizining topilishiga umid bilan qaraydi va ishonadi.
Hikoyadagi “Cholning butun bo‘g‘inlari bo‘shashib ketdi, keyin tutoqishdi, ammo
go‘rda bir narsa deya oladimi?” degan jumla e’tiborni tortadi. “O‘g‘ri”ning ayni
damda ruhan g‘orat bo‘lish oqibatida itoatkor qul holiga kelib qolgan, insonga
nomunosib hayot kechirishini anglamaydigan, uni tahqirlaydigan boylar,
amaldorlar qarshisida o‘zining ojiz ekaniga ko‘nikkan, qalbida adolatsizlikka
qarshi norozilik ruhi butkul so‘ngan mute kishilarning ojizligi haqqoniy aks
ettirilgan.
A.Qahhor “O‘g‘ri” hikoyasida takabbur amaldorlar qiyofasini cheksiz istehzo bilan

ko‘rsatadi. Hikoyada ho‘kizini o‘g‘ri urganidan nima qilishini bilmay “dag‘- dag‘
titrab, tizzalari bukilib-bukilib ketayotgan, ko‘zlari jovdirab hammaga qarasada
hech kimni ko‘rmayotgan Qobil bobo” huzuriga iltijo bilan kelganida amin uni
“og‘zini ochmasdan qattiq kekirib, baqbaqasini osiltirgancha kulib” bepisandlik
bilan qarshi oladi. Adib uzundan-uzun tafsilotlarsiz bu amaldorning bo‘kkanicha
miriqib ovqatlangani, kunlari yeb-ichish, maishat bilan o‘tganidan semirib,
boqilgan ho‘kizday baqbaqasi osilib ketganiga e’tibor qaratadi. Qobil bobo iltijo
qilib, qo‘l qovushtirib ro‘parasida turgan paytda uyat, andishani, kambag‘al
bechoralarni hurmat qilishni unutgan amin “chinchalog‘ini ikkinchi bo‘g‘inigacha
burniga tiqib kuldi” degan. Kambag‘al-bechora chol bilan takabbur amaldorning
muloqot-munosabati, harakat-holatlari romanlardagidek keng batafsil
tasvirlanmasa-da, “O‘g‘ri”da bechora bir insonning tahqirlanishi manzarasi aniq
namoyon qilingan. Ko‘rinib turibdiki, mohiyat e’tibori bilan amin ellikboshining
o‘zginasi, u ham kambag‘alga aslo qayishmaydi, cholni laqillatadi, paytdan
foydalanib bir narsali bo‘lib qolishini o‘ylaydi. Lekin u ellikboshidan farqli
o‘laroq, asl qiyofasini yashirib o‘tirmaydi, cholni bemalol masxaralaydi, odob-
axloq qoidalarini bir yoqqa yig‘ishtirib qo‘yib, beibo xatti-harakatlar qiladi. Keksa
kambag‘al choldan uyalmasdan pora so‘raydi. Qobil bobo keksa avlod vakili. U
dodhodan farqli o‘laroq, azob, qayg‘u-sitam, xo‘rlanishlar qurboniga aylanadi.
“O‘g‘ri” hikoyasidagi ха lq hayotining ifodalanishini ko‘rib chiqdik. Bu
hikoyalarning yozilish davri bir bo‘lib, bitta zamon va makon yoritiladi. Bu
davrdan chiqib, keyingi o‘n yigirma yillik davr ichida yozilgan asarlaridagi ха lq
h а yotidagi ma’naviy qashshoqlik oldingi asarlaridan ancha farq qiladi. “Kampirlar
sim qoqdi” hikoyasida esa keksa avlod vakili sifatida to‘rtta kampir tasvirlanadi.
Nazirbuvi, To‘xtabuvi, Shahodatbuvi, Roziyabuvilar urush davrida bekor
o‘tirmasdan, vatanga, tinchlik uchun ozgina xissa qo‘shmoq uchun ipak qurti
boqishmoqchi bo‘ladi. Bunga raisni ko‘ndirish oson bo‘lmaydi. Va nihoyat, rais
ko‘nadi. Kampirldar qurt boqib planni to‘ldiradi. Rais esa va’da qilingan qo‘yni
olib keladi.
“To‘yda aza” hikoyasi esa bu hikoyalardan umuman farq qiladi. Asarda dotsent

Muxtorxon Mansurov xarakteri to‘liq ochib beriladi. Uch yil burun beva qolgan
domla yosh ayolga uylanadi. U yosh, biroq judayam semiz bo‘ladi. Bu haqida
Karim ota “xo‘rozqandga o‘xshamay o‘l” deb tasvir beradi. Chunki ayol semiz
bo‘lishiga qaramay qip-qizil ko‘ylak kiyib olgan bo‘ladi. To‘y haqida mahallada
duv-duv gap bo‘ladi. Bu gaplar Karim ota tilidan beriladi. To‘ydan keyin bir kelin
kasal bo‘lib qoladi. Allergiyaning davosi dengiz bo‘yi emish, domla yugurib-
yugurib putyovka oladi. Kelin bilan yo‘lga chiqadi va og‘ir yuklarni ko‘tarib,
yuragi ushlab o‘lib qoladi. Ko‘rinadiki, inson hamma vaqt yoshiga mos ishni
qilishi kerak. Agar domla sal bo‘lsada keksayganini tan olib, sal yoshi o‘tgan
juvonga uylanganda edi, bunaqangi azob tortmas edi. Qariganda yosh bo‘laman
deb, yosh xotinning allergiyasini davolataman deb o‘z jonini rixlatga topshirib
qo‘ydi.
“O‘jar” nomli hikoyasida esa atiga uchta qahramon qatnashadi. Qutbiddinov,
Zargarov va o‘quvchi Suyar. Yozuvchi qahramonlariga “ikki tanqidchi” degan
izohdan bo‘lak boshqa ta’rif bermaydi. Ammo o‘quvchi ularning o‘zlarini o‘ta
bilimdon deb bilsalar-da, hech narsa bilmasliklarining guvohi bo‘ladi. Ikki
tanqidchi suhbatda shaxmat o‘yinining zarari, yoshlar tarbiyasi, adabiyot
to‘g‘risida fikr almashadilar. Suhbatning har bir mavzusida ularning g‘irt
savodsizligi aniq bo‘ladi. Ammo yozuvchi ularni ataylab shu holga solmaydi.
Personajlarning o‘zlarini o‘zlari fosh etishi uchun adib shunday qulay vaziyat
yaratadiki, bu tabiiylik hikoyaning realistik qudratini bir pog‘ona ko‘taradi.
Mohir yozuvchining qaysi bir hikoyasini o‘qimang, ularda oddiy xalq hayoti
ishtirok etadi. Ularning har biri bir dunyo. Ular bir-birini takror etmaydi,
o‘xshamaydi. Hammasining ham o‘z xarakteri, dunyosi bor. Qaysi bir chol jahldor,
qaysi biridir xotiniga mehribon, sadoqatli, yana kimidir yashash uchun o‘z
ishtiyoqini qidirgan, yana biri esa o‘ta sodda qilib tasvirlangan. Hikoyalarning
barchasidagi oddiy xalq hayoti zamon va makon, vaqt va davrdan kelib chiqib turli
tuman xarakterga ega. Biroq o‘quvchi hech bir obrazni yomon ko‘rmaydi, e’tiroz
bildirmaydi, aksincha yoqtiradi.

III bob.A.Qodiriy Shaxsiyati
3.1 Abdulla Qahhorning tarjima asarlari va mukkofotlar
Abdulla Qahhor yozuvchi sifatida o zbek tiliniʻ nozig his etuvchi va uning boy
imkoniyatlaridan mahorat bilan foydalanuvchi qalamkash edi. U o zining nasriy
ʻ
asarlarida ham, komediyalarida ham tildan foydalanish va ona tilining cheksiz
imkoniyatlarini namoyish etishning ajoyib namunalarini berdi va o z ijodi
ʻ
bilan o zbek tili o zbek adabiy tilining
ʻ ʻ kamol topishiga ulkan hissa qo shdi. ʻ
Abdulla Qahhor hayotining so nggi kunlarida sho ro jamiyatida shaxsga
ʻ ʻ
sig inishning avj olishi orqasida yuz bergan fojialarni tasvirlovchi
ʻ „Zilzila“ qissasi
ustida ish olib bordi. Lekin uni tugata olmadi. Abdulla Qahhor tarjimon sifatida
ham mashhur. U Pushkin, Lev Tolstoy, Gogol, Chexov asarlarini o zbek tiliga
ʻ
tarjima qilgan. Ayni paytda Abdulla Qahhor
asarlari rus, ukrain, belorus, qozoq, qirg iz,
ʻ tojik, qoraqalpoq kabi tillarga tarjima
qilingan.Uning ayrim hikoyalari
esa ingliz, nemis, fransuz, chex, polyak, bolgar, rumin, arab, hind, vetnam tili
vetnam tillarida chop etilgan. Abdulla Qahhor Hamza
nomidagi O zbekiston
ʻ Davlat mukofoti (1966) laureati. "Buyuk xizmatlari uchun"
ordeni bilan mukofotlangan (2000). Uning nomi Toshkent va Qo qondagi
ʻ bir
necha ko cha,
ʻ maktab va jamoa xo jaliklariga, shuningdek madaniyat uylari va ʻ
respublika Satira teatriga berilgan.
O‘z asarlari mazmunini boyitish va janr xilma-xilligini kengaytirish ustida tinimsiz
ishlovchi o‘ychan va talabchan rassom A. Qahhor, shuningdek, romannafislik va
dramaturglikka ham qo‘l uradi. Uning “Shoyi so‘zana” hajviy asari mamlakatimiz
va undan tashqaridagi ko‘plab teatr sahnalarini aylanib, alohida shuhrat qozongan.
Abdulla Qahhor o‘zbek tiliga rus va sovet adabiyotini tarjima qilgan (A.S.
Pushkinning “Kapitan qizi”, N.V. Gogolning “Revizor” va “Uylanish”, L.N.

Tolstoyning “Urush va tinchlik”, A.S. Serafimovichning “Temir oqim”, M.
Gorkiyning “Mening universitetlarim”, shuningdek, A.P. Chexov, M.S. Shaginyan,
K.A. Trenyov va boshqalarning asarlari).
1968 yilning 25 may kuni Abdulla Qahhorga “O‘zbekiston xalq yozuvchisi”
unvoni berilgan, o‘limidan so‘ng “Buyuk xizmatlari uchun” ordeni bilan
taqdirlangan.
2007 yil O‘zbekiston jamiyati tomonidan Abdulla Qahhor tavalludining 100-yilligi
keng nishonlangan.
Toshkentda o‘zbek adabiyoti rivojiga bebaho hissa qo‘shgan chinakam xalq
yozuvchisiga aylangan ijodkorning haykali o‘rnatilgan.
Biografik Ma'lumotlar O'rganish : Qahhorning hayoti va ijodiy faoliyati bo'yicha
biografik ma'lumotlar o'rganilishi, uning tug'ilgan yili, oilaviy-hayot tarzining
tavsifi, o'qish-yo'li, ijodiy faoliyati boshlangan vaqti va boshqalar kabi muhim
ma'lumotlar ko'rsatilishi.
Asarlari va Tahlili : Qahhorning yaratgan asarlari o'qib, ularning tahlil qilinishi va
ma'naviyatini tushunish uchun vaqt ajratish kerak. Bu asarlarning o'ziga xos
mazmunini, til va uslubini tahlil qilish, ularning ijodiy rivojlanish jarayonlarini
tushunishga yordam beradi.
Yozuvlar va Maqolalar : Qahhor haqida yozilgan adabiyotlar, maqolalar,
muhokamalar va insonlarning uning ijodiy faoliyati haqida fikrlari o'rganilishi. Bu
yozuvlar va maqolalar Qahhorning shakl va mazmunini yaxshi tushunishga
yordam beradi.
Tarixiy va Ma'naviy Ko'rsatkichlar : Qahhorning ijodiy faoliyati tarixiy va
ma'naviy ko'rsatkichlarga asoslanadi. Uning asarlari joriy vaqtning siyosiy,
ijtimoiy, ma'naviy muhitini yoritadi. Tarixiy va ma'naviy jarayonlarni tushunish
uchun tarihiy ma'lumotlarga va mazmuniy tahlillarga muhtojlik mavjud.
Insoniy Xususiyatlari va Maqbuliyati : Qahhorning ijodiy faoliyati uning shaxsiy
xususiyatlariga, ma'naviy faoliyati va o'zbek axloqiyatiga oid muhim chiziqlarni
ifodalaydi. Bu asosiy shaxsiylik va ijodiy faoliyatining munosabatlari tushunilishi
uchun kerakli bo'lib, shuning uchun Qahhorning insoniy xususiyatlari va ma'naviy
faoliyati ma'lumotlari ham o'rganilishi kerak.
Ilmiy Muqobillar va Takroriy O'quv : Qahhorning ijodiy faoliyati va hayoti
bilan bog'liq ilmiy muqobillar va takroriy o'quvlar o'tkazilishi. Bu qarshi
muhokamalar, o'zaro murojaatlar va ilmiy muzokaralar orqali uning asarlarining
o'ziga xosligi va ahamiyatini tushunishga yordam beradi.

3.2 Abdulla Qahhor hikoyalari tahlili
Abdulla Qahhorning tarjima asarlari o'zbek adabiyoti va tarixida katta ahamiyatga
ega. U qo'shimcha qimmatli asarlar tarjima qilgan va ular o'zbek adabiyoti tarixida
o'z o'rinini egallagan. Quyidagi qatorlar orqali, ba'zi mashhur tarjima asarlari
keltirilgan:
Firdavsiyning "Shohnoma"si : Firdavsiyning dunyodagi eng katta shoiriy
asarlariidan biri hisoblanadi. Qahhorning o'zbek tiliga tarjima qilgan
"Shohnoma"si, o'zbek adabiyoti tarixida hamda milliy ma'naviyatida katta e'tibor
ko'rgan asarlaridan biridir.
Omar Xayyomning Rubo'iyatlari : Qahhorning tarjima qilgan Omar Xayyomning
rubo'iyatlari o'zbek adabiyoti ustuvor asarlaridan biri hisoblanadi. Bu tarjima asar
o'zbek adabiyoti tarixida katta ahamiyatga ega bo'lib, uning xususiyati va
o'zgarmagan ma'naviy qadriyatlar e'tirof etilgan.
Nizomiyning "Lubob"i : Nizomiyning "Lubob" asari Abdulla Qahhor tomonidan
tarjima qilinib, uning mukofoti olindi. Bu asar o'zbek adabiyoti tarixida o'z o'rinini
egallagan va milliy ma'naviyatga ko'p qiziqqan.
Jaloliddin Rumi "Masnaviyi Manavi"si : Jaloliddin Rumi "Masnaviyi Manavi"
asari Qahhor tomonidan o'zbek tiliga tarjima qilingan. Bu asar ma'naviyat va
ruhoniyatga oid mashhur asarlardan biri hisoblanadi va uning tarjimasi o'zbek
adabiyoti ustida katta ta'sir qilgan.
Navoiyning "Majolis-un-Nevar"i : Navoiyning "Majolis-un-Nevar" asari ham
Qahhor tomonidan tarjima qilinib, uning uchun mukofot olingan. Bu asar milliy-
ma'naviyatga oid tahlil va tushuntirishlar bilan ajralib turadi.
Bu tarjima asarlar Abdulla Qahhorning adabiy faoliyati va o'zbek adabiyoti
tarixida katta e'tibor qozonishini ko'rsatadi. Ular uning ijodiy qobiliyatini va tilga
o'zgardi faol hissa egallagan.
Abdulla Qahhorning hikoya janriga kirib kelishi 1926-yil Gorkiy asarlari bilan
tanishishi va bu asarlar unda hikoya yozish istagini kuchaytirganini aytadi. "Men -
deb yozadi adib - rus tilini Gorkiy asarlari bo yicha o rgandim deb g urur bilanʻ ʻ ʻ
ayta olaman. " Chalkash" hikoyasini o qib chiqqach menda hikoya yozishga havas
ʻ
uyg ondi." Chalkash " men uchun ijod namunasi o qish o rganish ishimda
ʻ ʻ ʻ
qo limdan tushmaydigan kitobim bo lib qoldi " , - deydi Abdulla Qahhor. Abdulla
ʻ ʻ
Qahhorning nazmdan tortib nasrgacha bo lgan keng qamrovli ijodida hikoya janri
ʻ
yoqqol ajralib turadi.Uning hikoyalarida o zgacha rux ,pafos ufurib turadi.Uning
ʻ
hikoyalari adabiyot gulshanidagi boshqa ijodkor yozuvchilarning hikoyalaridan
tubdan farq qiladi.Abdulla Qahhor shunchaki qalam tebratmaydi,u hikoyalarida
davr uchun dolzarb bo lgan mavzuni yoritadi.U hikoyalarida kam so z
ʻ ʻ
qo llab ,butun boshli hikoyaning mazmunini sodda ,ravon tilda yoritib bera
ʻ
oladigan mohir hikoyanavis hamdir.U hikoyaga kiritgan oddiy bir detal ham
ma'lum bir maqsad bilan kiritiladi va o zida ma'lum bir yukni
ʻ
tashiydi .Aynan,Abdulla Qahhor "Qahhor" qilib turgan mana shunda desak

mubolag a bo lmaydi.Uning hikoyalarini o qir ekanmiz ,bularga amin bo lamiz.ʻ ʻ ʻ ʻ
Qahhor hikoyalarining har birida davrning ijtimoiy muammolari goh kuchli
dramatizm zaminiga goh achchiq satira ostida yoritiladi va buning yechimi
sirliligicha qoldirilib ,kitobxonning o ziga havola etiladi.Bundan tashqari ,Qahhor
ʻ
hikoyalarida epigraflardan unumli va o rinli foydalangan ijodkordir.Kitobxon
ʻ
butun hikoyani o qimasa ham epigrafdan hikoya mazmunini anglab oladi. Quyida
ʻ
Abdulla Qahhor hikoyalarini tahlil qilishdan avval shuni aytib o tishni joiz
ʻ
bildik.Abdulla Qahhorning hayoti va ijodi yuzasidan qilingan
ishlar,monografiyalarni o qib shunga guvoh bo ldikki,Qahhorning ba'zi hikoyalari
ʻ ʻ
syujetida keltirilgan har bir voqea aynan o zining boshidan kechirgan ,o zi guvoh
ʻ ʻ
bo lgan voqealar asosiga qurilganligi,uning hikoyalariga kiritilgan har bir
ʻ
qahramon uning yaqinlari ekanligiga amin bo ldik.Bu haqidagi ma'lumotlar
ʻ
hikoyalar tahlili davomida batafsil yoritilgan. Abdulla Qahhorning " Boshsiz odam
"hikoyasini tahlil qilar ekanmiz bexosdan xayolimizga Mahmudxo ja
ʻ
Behbudiyning " Padarkush" yohud o qumagan bolaning holi dramasi ko z
ʻ ʻ
oldimizga keldi.Aynan bu ikki asarni yonma- yon qo yishimizga sabab,ikkala
ʻ
asarning ham bosh qahramonlari - Faxriddin hamda Toshmurod o z shaxsiy fikriga
ʻ
ega bo lmagan ,savodsiz,otaning ko magiga tayanib qolgan ,erka ,tanti obrazlar
ʻ ʻ
sifatida gavdalanadi.Asar yakunida har ikkala qahramonning ham hayoti havas
qilarli darajada yakun topmaydi.Abdulla Qahhor bu hikoyasi orqali o z davridagi
ʻ
savodsiz,omi xalqning fojiaviy ahvoli birgina Faxriddin orqali beradi.Bundan
tashqari,bu hikoyasi orqali o sha davrdagi ayollarning erki o zi qo lida
ʻ ʻ ʻ
bo lmaganligini asardagi Mehri obrazi orqali ko rishimiz mumkin .Asarda
ʻ ʻ
Mehrining o gay otasi qistovi bilan o zining o g ay akasi Faxriddinga majburlab
ʻ ʻ ʻ ʻ
turmushga berilishi holatlariga guvoh bo lamiz. Asarda Faxriddin hech qanday
ʻ
mustaqil fikrga ega bo lmagan ,hatto shaxsiy hayotda ham otasining aqliga
ʻ
tayangan ,jilovini qaysi tomonga bursa o sha tomonga yuradigan "manqurt" obraz
ʻ
sifatida gavdalanadi.Bu obraz o zida majoziy yukni ham tashigan ,ya'ni o zbek
ʻ ʻ
xalqining qullikdagi ahvoli ,Rossiya davlatlariga qaramligi,yagona bir
fikrga ,yagona davlatga ega emasligiga ham ishoradir. Asardan olingan quyidagi
parchalarga diqqatimizni qaratadigan bo lsak: 1. - Faxriddin hali yoshsizlar .Uch -
ʻ
to rt yil bolasiz yurgan yaxshi.Doktor shu ishlarni bilarmikan? Faxriddin osilib
ʻ
turgan qalin pastki labini bir - ikki qimirlatib ,bilagi bilan burnini artib javob berdi:
- Men bilmasman,dadam biladilar-da! - Qo ying ,qo ying ...Dadangizdan
ʻ ʻ
so ramang...Uyat bo ladi. 2.E,hoy!....Yaxshimisan.......,hoy ! - dedi Faxriddin
ʻ ʻ
Mehri sekin : - Keling - dedi - Yaxshimisan...uyda sen yo q,dadam qiynalib
ʻ
qoldilar.Yomon bo lar ekan... - Kundan - kunga battar bo lgan edim olib
ʻ ʻ
tashlashdi....Naq o layozdim.... - Xayriyat - Ko rdim ,boshi yo q - Iy! ... dedi
ʻ ʻ ʻ
Faxriddin og zini va ko zini katta ochib bolaning ham boshi bo lmaydimi!
ʻ ʻ ʻ
Dadamdan so rab ko raychi. Abdulla Qahhor bu hikoyasini achchiq kinoya va
ʻ ʻ
istehzo xajv bilan yozadi.Asarda Mehrini tilidan aytilgan " boshi yo q" jumlasi
ʻ
Faxriddinga qarata hayqiriq sifatida yangraydi O rgangan ma'lumotlarga tayangan
ʻ
holda hikoyadagi Faxriddin obrazining prototipi Abdulla Qahhorning amakisining
o g li G afforjon ekanligiga amin bo ldik.Bu haqda yozuvchining avtobiografik
ʻ ʻ ʻ ʻ
asari "O tmishdan ertaklar" qissasida ko rishimiz mumkin. Ijodkorning yana bir
ʻ ʻ

qizib bahs va munozaralarga sabab bo lgan " Anor" nomli hikoyasida jamiyatʻ
keltirib chiqargan , ijtimoiy qashshoqlik va uning oqibatlari haqida yozadi.Bu
hikoya bir necha qahhorshunos olimlar tomonidan turlicha tahlil qilingan .Birgina
buyuk tanqidchi , qahhorshunos olim Ozod Sharafiddinovning tahliliga to xtalib
ʻ
o tadigan bo lsak ,olim hikoya haqida quyidagicha xulosaga keladi: " Turibjon va
ʻ ʻ
xotinining fojiasi baxtsizligining sababi - ijtimoiy tengsizlikdir " .Olim hikoyani
sotsializm talablariga ko ra : insonlarni ijtimoiy jihatdan baravar qilib yashatishi
ʻ
tomonlama tahlil qiladi.Ammo afsuski,hech bir jamiyatda fuqarolar ijtimoiy
jihatdan teng huquqli emaslar.Buning isboti " Anor " hikoyasida ham o z aksini
ʻ
topgan.Mazkur hikoyada ijtimoiy tengsizlik bilan bir qatorda o sha davrning juda
ʻ
katta fojialaridan biri - nochorlik ,kambag allik kabi illatlar aks ettirilgan.Asar
ʻ
bosh qahramoni Turobjon nochorlik,kambag alchilik tufayli xotinining
ʻ
boshqorong'u paytida yegisi kelgan anorni olib kelib berolmagani va xotini
g ururiga tegib gapirishi oqibatida ,hatto o g irlikka borish holati tasvirlanadi.Bir
ʻ ʻ ʻ
necha olimlar tomonidan hikoyada "anor " detali noto g ri tanlanganligi ,negaki
ʻ ʻ
hech bir zamonda anor mevasi qimmat sotilmaganligini aytib o tishgan.Bundan
ʻ
fikrlarga qarama-qarshi ravishda,o z fikrlarimni aytib o tishni joiz bildim.Hikoyani
ʻ ʻ
xx- asr boshidagi o zbek xalqining nochorlik , ocharchilik holatidan kelib
ʻ
chiqib,tahlil qiladigan bo lsak , " anor " detali juda to g ri tanlangan ,negaki o sha
ʻ ʻ ʻ ʻ
zamonda ba'zi insonlar hattoki non olib yeyishga qurbi yetmagan,vaholanki non
o sha davrda ham hozirda ham qimmat yegulik hisoblanmagan .Bu fikrlardan
ʻ
quyidagi xulosa kelishimiz mumkin: "o sha davrdagi insonlar uchun non yeyish
ʻ
shukronalik hissi bo lsa ,anor ular ularning xayollaridagi orzu bo lib qolgan" .
ʻ ʻ
Bundan tashqari,hikoyadagi "anor" detali majoziy yuk ham tashigan .Ijodkor
nochorlik sababli Turobjon va xotini o rtasida darz ketgan munosabatlarini,anor
ʻ
donalari kabi sochilib ketganligiga qiyoslaydi. Ana shunday shafqatsiz ocharchilik
davrida taqdirning shafqatsiz kaltagi oddiy xalqning boshiga yog rilgan.Davlat
ʻ
tepasida turgan mansabdor shaxslar esa o z foydalari evaziga oddiy xalqdan
ʻ
foydalanishgan.Buni aynan ,yozuvchi ijodidagi "Bemor" va " O g ri" hikoyalarida
ʻ ʻ
ko rishimiz mumkin."Bemor " hikoyasida bemor Sotiboldining xotini emas,aslida
ʻ
"jamiyat bemor" yoki " O g'ri" hikoyasida Qobil otaning ho kizni o g irlagan
ʻ ʻ ʻ ʻ
inson o g ri emas ,ho kizni topib berish maqsadida "o z nafsini qondirgan shaxslar
ʻ ʻ ʻ ʻ
o g ri" dir .
ʻ ʻ
Abdulla Qahhor hikoyalarida hayotdagi va inson tabiatidagi turli-tuman
nuqsonlarni tanqid etgan. Odamzod mavjud ekan, bahillik, johillik, ochko‘zlik,
maqtanchoqlik, hudbinlik va boshqa qusurlar, albatta, yashaydi. Bu qusurlar
kimdadir kamroq bo‘lishi mumkin, lekin bu illatlar insonning qadr-qimmatini
pastga uradi, chinakamiga barkamol bo‘lishiga halaqit beradi. Jahon adabiyoti
namunalarida bunday masalalar doimo dolzarb bo‘lgan. Abdulla Qahhor
hikoyalarida hayotdagi va inson tabiatidagi turli-tuman nuqsonlarni tanqid etgan.
Odamzod mavjud ekan, bahillik, johillik, ochko‘zlik, maqtanchoqlik, hudbinlik va
boshqa qusurlar, albatta, yashaydi. Bu qusurlar kimdadir kamroq bo‘lishi mumkin,
lekin bu illatlar insonning qadr-qimmatini pastga uradi, chinakamiga barkamol
bo‘lishiga halaqit beradi. Jahon adabiyoti namunalarida bunday masalalar doimo
dolzarb bo‘lgan. Abdulla Qahhor o‘zbek adabiyotida o‘z uslubiga, o‘z ovoziga ega

bo‘lgan, adabiyotimiz taraqqiysiga sezilarli ijobiy hisa qo‘shgan zabardast
adiblarimizdan biridir. Uning yorqin ijodi katta mahorat maktabi sifatida hamisha
ijodkorlarning diqqat markazida bo‘lgan. Uning asarlariga qayta-qayta murojaat
qilmagan, uning uslubiy mahoratidan bahra olmagan, uni o‘ziga ustoz deb
sanamagan ijodkorlarni topish yaqin-yaqingacha aslo mumkin emas edi; adabiy
ta’lim jarayoni Abdulla Qahhor asarlari bilan mazmunga boy, ma’rifatga to‘la
bo‘lgan. Adabiyotimizning yirik vakili, o‘zbek professional prozasining oyoqqa
turishida tinimsiz mehnat qilgan yozuvchi Abdulla Qahhor ijodi necha o‘n
yillardan buyon xalqimizning ongu shuurini band etib kelmoqda. Adibning badiiy
mukammal hikoyalari, qaytarilmas xarakterlar talqini joy olgan qissa, roman va
pesalari, aforizm darajasidagi tesha tegmagan fikrlari hali uzoq yillar ko‘p avlodlar
uchun mulohaza ob’ekti bo‘lib qolishi shubhasizdir.1 Abdulla Qahhor hikoyalarida
satirik va yumorist sifatida o`z talantining yangi qirrasini namoyish qildi. Unda
kulgichilikka tamoyili zo`r edi. Buni juda ko`p asarlari aytib turibdi. U zomonga
o`z idealini, davr nafasini qarshi qo`yadi, asarlarining mazmuniga, xarakterlarning
mohiyatiga kulgini, masxarani singdirib yuborish bilan uning jamiyatdagi ulkan
kuchini, ijobiy xarakterini yaqqol ko`rsatadi. Abdulla qahhorni novellachilikda
ulkan muvaffaqiyatlarga olib kelgan omillardan yana biri – uning mumtozlardan,
ayniqsa, rus adabiyotidan o`qisho`rganishi bo`ldi. “Ulug’ san`atkorning ijodi, –
deb ta`kidlagan edi shoir, – badiiy mahoratimni oshirishda katta maktab bo`ldi”.
Qahhor hikoyalari, birinchi navbatda, samimiyligi, ishontirish kuchi bilan kishini
hayratda qoldiradi. Yozuvchi tasviridagi hamma narsa hayot hodisasi, aynan bo‘lib
o‘tgan voqea, real hayotning bir bo‘lagi, epizodi bo‘lib gavdalanadi; hikoyalarning
ko‘pchiligi real hayotiy asosga ega, ular adibning turmushda o‘zi ko‘rgan, eshitgan
hodisalardan, tanish kishilar hayotidan olingan. Biroq ular hayotning aynan
nusxasi emas. «Agar yozuvchilik turmushdan nusxa ko‘chirishdan iborat bo‘lsa,
dunyoda bundan oson ish bo‘lmas edi, -deydi adib.-Hayotdan aynan ko‘chirish
kitobdan ko‘chirishday gap. Nusxa nusxa bo‘lib qolaveradi. Bunday narsalardan
originallik kutib bo‘lmaydi. Originallik hayot haqiqatini dildan o‘tkazish, uni his
qilish, unga o‘ylab yurgan gaplarni singdirish, tilaklaringni qo‘shib ifodalash bilan
yuzaga keladi. Zotan, yozuvchi hikoyalaridagi hayotiylik, ishontirish kuchi, siri
ana shunda. Bundan ham muhimi, yozuvchining o‘sha hayot hodisalarini o‘ziga
xos tarzda badiiy idrok etishi, mag‘zini chaqib, ulardan xilma-xil original va teran
ma’nolar topishi kashf etishi hikoyalariga o‘ziga xos joziba baxsh etgan. Qahhor
tabiati, iste’dod yo‘nalishi jihatidan hayotdagi, odamlar qismatidagi fojeiylikni
teran his etadigan adibdir. Uning eng yetuk hikoyalari ayni fojiali holat, qismatlar
ifodalangan asarlardir. Hikoyalaridagi personajlar, hayotdan olingan epizodlar,
lavhalar garchi muayyan intiho, badiiy yechim bilan yakunlansa-da, bunday yakun
galdagi fojialar, ko‘rguliklarning debochasi vazifasini o‘taydi. Adib hikoyalari
o’zining ixcham va ravonligi bilan qalbga oson va tez kirib bora oladi. Sababi
yozuvchining aksariyati tabiiy, hamda o’ta tushinarli. A.Qahhor xalq tilini
benihoya yaxshi bilar, qadrlar va unga ma’sulyat bilan yondoshar edi. Asarlarida
birorta so’z ochiqchaligi sezilmasdi, ixcham ibolardan tashkil topgan tasvirlar
ma’nodorligi bilan istalganidan ko’proq mazmun kasb etadi. Xulosa qilib ayganda,
odamlar turmushidan olingan epizodlarda, lavhalarda ular hayotiga, qismatiga

daxldor fojiiy mohiyatni ko'rish, teran his etish, personajlar xarakteri va qismatini
ularning ruhiyati ifodasi orqali yorqin badiiy detallar vositasida gavdalantirish
Qahhor hikoyanavislik san'atining eng muhim jihatlaridir.
Abdulla Qahhorning hissasi nihoyatda katta. “Abdulla Qahhor o‘zbek
hikoyachiligining zamonaviy jahon hikoyachiligi darajasiga ko‘tardi va o‘zbek
realistik hikoyachiligining asoschisi degan nom oldi. Abdulla Qahhorning
shunday hikoyalari borki, ularni jahon navalistik adabiyotining eng yaxshi
namunalari bilan bir qatorga qo‘yish mumkin” deb yozgan edi rus
tanqidchisi.Abdulla Qahhorning izchil realistik uslubda yozilgan hikoyalarining
ko‘pchiligiurush yillarida va urushdan keyingi davrda yaratilgan. Bular “Ko‘k
convert”, ”Qizil convert”, “Kampirlar sim qoqdi”, “Xotinla”, “Asror bobo”,
“Beshik”, “Mahalla”, “Nurli cho‘qqilar”kabilardir. Albatta, ularning hammasi ham
bir xil darajada badiiy yuksakemas. Ularning ichida mazmunan
sayozroqlari ham, uncha pishiq ishlanmaganlari ham bor. Lekin shu bilan
birga, hech shubhasiz, adabiyotimizning oltin fondidan o‘rin oladiganlari ham
bor. Bu gap, ayniqsa, “Ming bir jon”va “Asror bobo” hikoyalariga
taalluqlidir.“Ming bir jon”-insonning hayotga muhabbatini, umuman, hayotning
qudratini, inson irodasini ulug‘laydigan hikoya. Bu hikoya noumid odamlarning
ko‘nglida umid chirog‘ini yoqadi, ularni yashash uchun kurashga chorlaydi, umr
yo‘lidagi har qanday, g‘ovlarni sabot va bardosh bilan yengishga o‘rgatadi.
Hikoyani o‘qir ekanmiz, Mastura obrazi misolida chinakam o‘zbek ayolining
jasorati, hayotga bo‘lgan shijoati, bir insonning hayotga bo‘lgan muhabbati,
so‘nmas irodasi timsoli desak adashmagan bo‘lamiz. Masturaning turmush
o‘rtog‘ining o‘z ayoliga bo‘lgan vafodorligini, u bilan besh yil mobaynida bitta
shifoxonada kasallar orasida sog‘bo‘lsada, ayoli uchun yashagan bir insonni
ko‘rish mumkin. U umrining oxirigacha o‘z ayoliga sadoqat bila sobit turdi va
albatta farovonlikka erishishdi. Masturaning ruhiyati har vaqt hayotga bo‘lgan
tashnalik, kamtarlik sezilib turadi.Abdulla Qahhorning “Anor” hikoyasi epigrafdan
boshlanadi: “Uylar to‘la non, och-nahorim bolam, Ariqlar to‘la suv, tashnai zorim
bolam”(“O‘tmishdanertaklar”). Adibning barcha mashhur hikoyalari ham epigraf
bilan ochilgan:“Dahshat”, “ Bemor”, “O‘g‘ri”, “Tomoshabog‘”, “To‘yda aza”va
boshqalar.Hikoyadagi birinchi jumla: “Turobjon eshikdan hovliqib kirar ekan,
qalami yaktagining yengi zulfinga ilinib, tirsakkacha yirtildi”. Unda Abdulla
Qahhorga yarashmagan ko‘pso‘zlilik bor, lekin fikrni bundan-da qisqa
ifodalashning ham yo‘li yo‘q. Chunki qahramonning uyga hovliqib kirishini
aytish bayon, xabar, xolos. Abdulla Qahhor yozuvchi sifatida
kitobxonishonishi uchun buni badiiy detal bilan dalillashi kerak edi. Shuning
uchun ham qalami yaktagining yengi yirtiladi, jo‘nroq yozuvchi qisqa qilib,
“yaktagi yirtildi”deb qo‘ya qolardi. Biroq eshikning zulfini yaktakni yirtmaydi,
uning faqat bir qismini, qo‘l tegishi mumkin bo‘lgan yengini yirtishi mumkin,
lekin yozuvchi uning “tirsakkacha yirtilgani”ni ko‘rsatadi. Bu bilan Abdulla
Qahhor asar syujetidan kutilajak, favqulodda hodisaning olis shabadasiga
ishora qiladi. Yengi ilinib, qisqagina yirtilishi ham mumkin edi, biroq

Turobjonning qalami yaktagining yengi tirsakkacha yirtildi. Demak, syujet yanada
keskinlashishi va kutilmagan oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bu esa
nochor davrning ilojsiz kimsalarining oddiygina tasviri. Hikoyada zamonning
tashvishlari,o‘sha davrdagi insonlarning ijtimoiy hayoti, oilaviy ahvoliga bitta
anor timsolida yozuvchi o‘z hikoyasida ochib bera olgan chinakam realistik
hikoyanavis ekanligini dalili desak to‘g‘ri bo‘ladi. “O‘g‘ri”hikoyasini tekstual
tahlil qilish ko‘proq samara beradi. Negaki, hajman mo‘jaz bu hikoyada badiiy
maqsadga xizmat qilmaydigan, personajlar tabiatini ochishga qaratilmagan
bironta so‘z ham uchramaydi. Binobarin, asarda nomuhim, ikkinchi darajali
badiiy unsurning o‘zi yo‘q. Shu bois, xuddi lirik asarlarni tahlil qilgandek,
mazkur hikoyani ham tekstual usulda o‘rganish samarali bo‘ladi. “O‘g‘ri” hikoyasi
matni ustida ishlashni quyidagicha tashkil qilish mumkin. Abdulla
Qahhorning “O‘g‘ri” hikoyasi asosida kitobxonga o‘zgalar baxtsizligi evaziga
kun ko‘ruvchi manfaatparast kimsalarga nafrat, zulmga isyon hissini
shakllantirish, asardagi obrazlarni tahlil qilish, yozuvchining so‘z qo‘llash
mahorati va istiqlol mohiyatini anglatishdan iborat.Abdulla Qahhorning
“O‘g‘ri”hikoyasining tahlili.“O‘g‘ri” da ham oddiy xalq hayotidan biri Qobil bobo.
U asarda jabrdiydachol bo‘lib tasvirlanadi. “Dahshat” hikoyasidagi dodho bilan bir
zamonda yashasada, biroq undan farqi katta. Dodho boy-badavlat, sakkizta xotini
bo‘lishi bilanbirga, aql-farosati ham joyida zulmkor shaxs bo‘lib tasvirlanadi.
“O‘g‘ri” qahramoni haddan tashqari go‘l, nodon odam, uning faolligi ham aslida
nodonlik, go‘llik oqibati; u o‘z raqiblariga qarshi turish, ularni dushman deb
bilish o‘rniga, ularga o‘zini yaqin oladi, dushman bilando‘st tutinadi, ulardan
yaxshilik kutadi, ularning ketidan tinmay yuguradi. Qobil boboning eng qaltis,
ayanchli vaziyatdagi holati ham, najot yo‘lidagi faol xatti-harakatlari ham
kitobxonga kulgili bo‘lib tuyulaveradi. Ammo shu o‘rinda bu kulgu fosh etuvchi
tahqirlovchi kulgi emas, bu kulgi zamirida oddiy odamga nisbatan zo‘r hurmat,
oddiy odamni shu kuylarga solib qo‘ygan muhitga nisbatan kuchli nafrat bor.
Qobil bobo kulgili bo‘lib ko‘ringan xatti-harakatlari bilan ham kitobxon
simpatiyasini o‘z tomonigatortadi. Kitobxon uning nodonlarcha qilgan xatti-
harakatlarini ko‘rib kuladi, ayni vaqtda uning nochor ahvoliga achinadi,
qayg‘uradi. Ma’lumki, asarda Qobil bobodan tashqari yana bir necha salbiy
personajlar –ellikboshi, amin, pristav obrazlari bor. Asarda bu obrazlarning yoshi
ko‘rsatilmagan bo‘lsa-da, ular ham oddiy xalq hayotidan deb hisoblaymiz.
Chunki ellikboshi ham ko‘rdi, amin deganda yoshi ellik besh-oltmish besh
yoshlardagi, qorin solgan keksa avlodni tushunamiz. Hikoya voqeasi davomida
Qobil boboular bilan bir necha bor to‘qnashadi. Yozuvchi mahorati shundaki,
salbiy personajlar tasvirida ham asarning umumiy ruhiga mos ritmika to‘la
saqlanadi, salbiy personajlar bilan bog‘liq hodisalar ham kulgili tarzda
davom etaveradi. Ammo gap salbiy personajlar ustiga ko‘chganda kulgining
xarakteri o‘zgaradi, u qahrli, kinoyali –kesatiq tusini oladi. “Qobil boboning
qo‘shnisi –burunsiz ellikboshi kirdi. og‘ilga kirib teshikni, ho‘kiz bog‘langan
ustunni qimirlatib ham ko‘rdi, so‘ngra Qobil boboni chaqirdi va pang tovush bilan
dedi:-Ho‘kizing hech qayoqqa ketmaydi, topiladi!A.Qahhor “O‘g‘ri” hikoyasida
takabbur amaldorlar qiyofasini cheksiz istehzo bilan ko‘rsatadi. Hikoyada

ho‘kizini o‘g‘ri urganidan nima qilishini bilmay “dag‘-dag‘titrab, tizzalari
bukilib-bukilib ketayotgan, ko‘zlari jovdirab hammaga qarasada hech kimni
ko‘rmayotgan Qobil bobo” huzuriga iltijo bilan kelganida amin uni “og‘zini
ochmasdan qattiq kekirib, baqbaqasini osiltirgancha kulib” bepisandlik bilan
qarshi oladi. Adib uzundan-uzun tafsilotlarsiz bu amaldorning bo‘kkanicha
miriqib ovqatlangani, kunlari yeb-ichish, maishat bilan o‘tganidan semirib,
boqilgan ho‘kizday baqbaqasi osilib ketganiga e’tibor qaratadi. Qobil bobo iltijo
qilib, qo‘l qovushtirib ro‘parasida turgan paytda uyat, andishani, kambag‘al
bechoralarni hurmat qilishni unutgan amin “chinchalog‘ini ikkinchi
bo‘g‘inigacha burniga tiqib kuldi” degan. Kambag‘al-bechora chol bilan
takabbur amaldorning muloqot-munosabati, harakat-holatlari romanlardagidek
keng batafsil tasvirlanmasa-da, “O‘g‘ri”da bechora bir insonning tahqirlanishi
manzarasi aniq namoyon qilingan. Ko‘rinib turibdiki, mohiyat e’tibori bilan amin
ellikboshining o‘zginasi, u ham kambag‘alga aslo qayishmaydi, cholni laqillatadi,
paytdan foydalanib bir narsali bo‘lib qolishini o‘ylaydi. Lekin u
ellikboshidan farqli o‘laroq, asl qiyofasiniyashirib o‘tirmaydi, cholni bemalol
masxaralaydi, odob-axloq qoidalarini bir yoqqa yig‘ishtirib qo‘yib, beibo xatti-
harakatlar qiladi. Keksa kambag‘al choldan uyalmasdan pora so‘raydi. Qobil
bobo keksa avlod vakili. U dodhodan farqli o‘laroq, azob, qayg‘u-sitam,
xo‘rlanishlar qurboniga aylanadi.“O‘g‘ri” hikoyasidagi ха lq hayotining
ifodalanishini ko‘rib chiqdik. Bu hikoyalarning yozilish davri bir bo‘lib, bitta
zamon va makon yoritiladi. Bu davrdan chiqib, keyingi o‘n yigirma yillik davr
ichida yozilgan asarlaridagi ха lqh а yotidagi ma’naviy qashshoqlik oldingi
asarlaridan ancha farq qiladi.Abdulla Qahhorning “Dahshat”hikoyasi haqida
to xtaladigan bo lsak,u betakror tarzda yozilgan hikoyalaridan biridir.Adib ko plabʻ ʻ ʻ
hikoyalari bilan mashhur, ammo uning hikoyalari ichida muhim ahamiyatga ega va
ta sirchan yoritib berilgan asar bu “Dahshat”hikoyasidir.Bu hikoyada Dodhoning
ʼ
bemehrligi, beparvoligi yaqqol aks etib turadi, shuningdek, Dodhoning bunday
qiliqlariga ortiq dosh berishni xohlamagan Unsin hattoki, izg irin shamol uvillab
ʻ
turgan paytda, go ristonga borib qumg onda suv qaynatib kelishga ham rozi
ʻ ʻ
boladi. Aslini olganda bunday havoda oddiy odam go ristonga borish tugul
ʻ
kochadayurishga qo‘rqadigan bir payt Unsinni bemehr dodho go ristonga
ʻ
yuboradi, chunki Unsinni o‘zi bunga rozi bolgan edi. Buning sababi shundaki,
Unsin go ristonga borib suv qaynatib kelish sharti bilan boradi va u bu shartni
ʻ
bajarolsa,o z yurti Shohimardonga ota-onasining oldida umrbod ular bilan birga
ʻ
boladi,ya’ni shartni uddasidan chiqsa,Dodho uningjavobini berishi kerek edi .
Unsin go ristonga bordi ham, u suvniqaynatib bo lgach,ichidagi ulkan qo rquv
ʻ ʻ ʻ
bilan ketayotganda, paranjisi qolib ketgani yodiga tushadi va ortga qaytib uni olib
kelayotgan paytda oyog i behosdan yerga kirib ketadi. Unsin bundan
ʻ
qo rqib,oyog i o likning qorniga kirib ketganday bo ladi va arang katta ko chaga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
chiqib oladi so ng uyiga qaytayotganda birdan husidan ketadi,chunki razil
ʻ
Dodho Unsinni tekshirib kelish uchun o z maymunini jonatgandi. Maymun
ʻ
Unsinningyelkasiga bir sakragandi Unsin qo rqib yiqildi, chunki Unsin uni arvoh
ʻ
deb o ylagandi-da va keyin Unsin ancha vaqtdan so ng o ziga keladi va arang
ʻ ʻ ʻ
uyiga yetib keladi va peshinga bormay joni uziladi.Xulosa o‘rnida aytishimiz

mumkinki, adibning“Dahshat”, “O‘g‘ri”, hikoyalarida insonga achinish, mehr-
shavqat tuyg‘usidan mahrum kimsalarning bechora kishilarni xo‘rlashdan cheksiz
lazzatlanishi,betakror manzaralarda, ta’sirchan detallarida ko‘rsatiladi.
Ayniqsa, “Dahshat”hikoyasida Unsinning qabriston oldiga borgan tasviri, uning
ruhiyatini, qabristondan qaytganda undagi bo‘lgan ruhiy kechinmalarni kitobxon
hikoyani o‘qiganda his eta oladi va go‘yoki, o‘sha muhitga o‘zini tushib
qolgandek o‘ylaydi. Abdulla Qahhor hikoylarida har bir obrazlarning
detallari,uning ruhiyatini ochib berishga xizmat qiladi. Yuqoridagi hikoyalarni
mutolaa qilish jarayoni hamisha o‘quvchini mahzun qilib qo‘yadi. Chunki
ularda insoniy munosabatlarning 2022261murakkabligi gavdalantiriladi.
Ammo yozuvchi manman kimsalarga qahr-g‘azabini ham, kambag‘al
bechoralarga achinish tuyg‘usini ham oshkora izhor qilmaydi. Insondagi
kechayotgan ruhiy kechinmalarini go‘yoki, mavhum, goho oshkora
tasvirlaydi. U voqelikni odamlar munosabatidagi ziddiyatni xolis turib
gavdalantiradi. Bechora odamlarga achinish,ularga mehr-muruvvat ko‘rsatish,
qo‘lidan kelgancha ko‘maklashish har bir inson uchun sharaf sanaladi. Abdulla
Qahhor ulug‘ijodkorlar ilgari surgan insonparvarlik g‘oylariga mos betakror
asarlar yaratdi va o‘zbek adabiyotida o‘zining mohir hikoyanavisligito‘laligicha
namoyon eta bildi.
Xulosa
Xulosa qilib aytganda, А bdulla Qahhor ХХ asr o‘zbek adabiyotining yetuk

namoyandalaridan biridir. Uning hajm jihatidan kichik bo‘lsa-da, o‘zida bir olam
ma’no ifodalaydigan hikoya va qissalari har bir kitobxonga ma’lum va mashhur.
Buyuk hikoynavis Abdulla Qahhor mahorati u yaratgan har bir timsolda, har bir
detalda namoyon bo‘ladi. Adib ijodida hayot va o‘lim tushinchalari o‘ziga xos
tarzda talqin qilinadi. Abdulla Qahhornong “Ming bir jon”, “Mahalla”, “Bemor”,
“To‘yda aza”, “Dahshat” kabi hikoyalarida o‘lim sahnalarini uchratamiz. Bu
hikoyalar mavzu jihatdanesa chuqur, shu bois har bir hikoyadagi o‘lim sahnasi
turlicha berilgan. Masalan, “Mahalla” hikoyasidagi o‘lim shu qadar sodda
tasvirlangan bo‘lib, qahramon oson va shunchaki vafot etadi. Lekin bu voqea
qahramonning yaqinlariga og‘ir va uzoq ta’sir ko‘rsatadi. Bu o‘lim sahnasi hikoya
boshida keltirilib, keyingi voqealarga turtki beruvchi, asos bo‘luvchi hodisa
vazifasini bajaradi. Asarda adib o‘lgan insonning ortidan o‘lib bo‘lmasligini, uni
qanchalik yaxshi ko‘rmasin, unga suyanmasin, usiz hayotni tasavvur qila olmasa
ham, ruhiy tushkunlikka tushmasligi zarurligi boshqa mehribon, oqil insonlar
yordamida hayotning naqadar go‘zal va aziz ekanligini anglab etishi va yashashda
davom etishi kerakligini to‘la holda aks ettirib bergan.
«Bemor» hikoyasida buning aksi. Unda qahramonning hayotni tark etishi asar
echimi sifatida berilgan. Bu hikoya eng qayg‘uli hikoyadir. Chinki undagi o‘limga
qadar bo‘lgan voqealar o‘quvchining his- tuyg‘ulariga qattiq ta’sir o‘tkazib, inson
qalbida achinish hissini uyg‘otadi. Bu achinish birgina vafot etgan kishigagina
emas, uning o‘limidan iztirob chekishi mumkin bo‘lgan kishigagina emas, uning
o‘limidan iztirob chekatishi mumkin bo‘lgan boshqa insonlarga ham qaratilgan. Bu
hikoyadagi o‘lim chinakam fojea sifatida berilgan.
Adibning noyob mazmunda yozilgan, o‘zida dahshatli o‘lim sahnasini singdirilgan
asari bu «Dahshat» hikoyasidir. Hikoya ijtimoiy muammolardan tashqari boshqa
ko‘p xususiyatlarni ham qamrab oladi. Abdulla Qahhorning bu asari hech bir
qolipga sig‘maydigan tasvirlar orqali ifodalangan. Biz hikoya orqali hayotga o‘ta
hirs qo‘ygan, o‘lim haqida hatto o‘lashga ham qo‘rqadigan, o‘limni eslatuvchi
narsalardan hamisha ko‘z yumivcho insonlar borligini bilib olamiz. Asarda hayot
jilvasiga boshqa tomondan nazar tashlashga, hayotni erkin va sokin kuzatishga

orzumand bo‘lgan va bu yo‘lda o‘z jonini ham qurbon qilgan ayol obrazini ham
ko‘ramiz. Hayotda shunday vaqtlar ham bo‘lar ekanki, unda inson tirik odamlar
orasida bo‘la turib o‘zida qabristonda turgandan og‘irroq qo‘rquv va iztirobni his
etar ekan. «Dahshat» hikoyasida o‘lim va hayot o‘rtasida tutash nuqtalar aks etgan.
Qahramonning dunyodan ko‘z yumishi ayanchli va alamli asar echimidir.
Yuqoridagi hikoyalarda hayot va o‘lim talqini bir necha jihatlar orqali birikib
turadi. Ya’ni o‘lim hech qachon kishilarga quvonch olib kelmaydi. U kishilarga
kutilmagan holat va vaqtda tashrif buyiradi. Hayot esa insonlar uchun berilgan oily
ne’mat ekanligini Abdulla Qahhor hikoyalari yana bir bor tasdiqlaydi.
Aytish mumkinki, Abdulla Qahhor o‘zbek adabiyotida o‘ziga xos hikoyachilik
maktabi yaratdi va o‘zidan boy ijodiy meros qoldirdi. Abdulla Qahhor o‘zbek
adabiyotiga munosib hissa qo‘shgan san’atkor adibdir. Uning asarlarini bugungi
kun yoshlari sevib mutoala etmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar

1. Karimov I.A. Adabiyotga e’tibor – ma’naviyatga, kelajakka e’tibor. – Toshkent,
“O‘zbekiston”, 2009. –B. 40.
2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent, “Ma’naviyat”,
2008. –B. 175.
3. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T., “O‘zbekiston”,
2011. –V. 430.
4. Adabiy tur va janrlar. Uch jildlik. – Toshkent, “Fan”, 1992.
5. Belinskiy V.G. Adabiy orzular. –Toshkent, “Adabiyot va san’at”, 1976. –B.
262.
6. Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari. –Toshkent, 2002.
7. Doniyarova Sh. Istiqlol davri o‘zbek romanlarida milliy ruh va qahramon. –
Toshkent, “Mumtoz so‘z”, 2011/ -B. 197.
8. Sariyev Sh., Matjon S. O‘zbek adabiyoti. –T:. 2013-yil.
9. Karimov N., Mamajonov S., Nazarov B., Normatov U., Sharafiddinov O. XX
asr o‘zbek adabiyoti. –T.: O‘qituvchi, 1999-yil. Yo‘ldoshev Q. Yoniq so‘z. –
Toshkent, “Yangi asr avlodi”, 2006. –B.546.
10. XX asr o‘zbek adabiyoti masalalari. -Toshkent, “Fan”, 2012. –B. 247.
11. Karimov N. va b. XX asr o‘zbek adabiyoti tarixi. –Toshkent, “O‘qituvchi”,
1999.
12. Mirvaliyev S. O‘zbek adiblari. –Toshkent, 2007.
13. Mirvaliyev S. XX asr o‘zbek adabiyoti. –Toshkent, “Yangi asr avlodi”,
2005.
14. Sariyev Sh., Matjon S. Adabiyot. –T.: 2013-yil.
15. Rahimov A. O‘zbek romani poetikasi. Fil.fan.dok.diss. avtoreferat. –
Toshkent, 1993.
16. Sarimsoqov B. Badiiylik asoslari va mezonlari. –Toshkent, 2004. –B. 127.
17. Sulton I. Adabiyot nazariyasi. –Toshkent, “Sharq”, 2007.
18. Xudoyberdiyev E. Adabiyotshunoslikka kirish. –T:. Sharq, 2008-yil.

1 1
Қаранг: Введение в литературоведение, М., “Высшая школа”, 1988, 184-
185-бетлар.
http://fayllar.org

Abdulla Qahhor hikoyalarida xalq tasviri

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Abdulla Qahhor hikoyalarida xalq tasviri

O'xshash dokumentlar