Abdulla Qodiriyning satirik asarlarda xarakter yaratish mahorati

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	124.2KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	18 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Abdulla Qodiriyning satirik asarlarda xarakter yaratish mahorati

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI
SIRTQI TA’LIM YO’NALISHI O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI
KAFEDRASI
Abdulla Qodiriyning satirik asarlarda xarakter
yaratish mahorati
KURS ISHI
1

MUNDARIJA
Kirish.
I bob. XX asrning 20-30 yillari о’zbek tanqidchiligida Abdulla Qodiriy ijodining
о’rganilishi.
I. 1. Sotti Husayn Abdulla Qodiriy ijldi haqida.
I. 2. Oybek Qodiriyshunos olim.
II bob XX asrning 60-70 yillari va mustaqillik davri о’zbek tanqidchiligida
Abdulla Qodiriy ijodi.
II. 1. Matyoqub Qо’shjonov va Ahmad Aliyev Abdulla Qodiriy tadqiqotchilari.
II. 2. Mustaqillik yillarida Abdulla Qodiriy ijodining о’rganilishi.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar.
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi . Mamlakatimiz о’z mustaqilligini qо’lga kiritgandan
keyin, barcha sohalarga jiddiy e’tibor berildi. Shu bilan bir qatorda, о’zbek
adabiyotida о’chmas iz qoldirgan adiblarimizning buyuk nomlariga, о’lmas adabiy
meroslariga ham alohida diqqat qaratildi. Prezidentimiz I.Karimov
ta’kidlaganlaridek insonni, uning ma’naviy olamini kashf etadigan yana bir
qudratli vosita borki, u ham bо’lsa, sо’z san’ati, badiiy adabiyotdir. Adabiyotning
insonshunoslik deb shoir va yozuvchilarning esa inson ruhining muhandislari, deb
ta’riflanishi bejiz emas. Buyuk iste’dod sohibi, gо’zal romanlar muallifi Abdulla
Qodiriy haqida о’nlab kitoblar, yuzlab adabiy-tanqidiy maqolalar yozilgan. Ularda
adib ijodi, hayotiga tegishli ma’lumotlar turlicha talqin qilingan. Abdulla
Qodiriyning badiiy olami, adabiy-estetik ideali bilan talqinchining ilmiy qarashlari
orasidagi munosabat, hukmron siyosatining adabiy talqinga ta’siri, va boshqa qator
masalalarni yangicha ilmiy asosda о’rganish muhim. Shuningdek, masalaning
yangicha estetik qarashlar asosida о’rganish, bu nihoyatda dolzarb ekanligi bilan
farqlanadi.
Shu ma’noda adabiyot va siyosat juftligi filologiya ilmida har vaqt yonma-
yon keladi. Adabiy asarni, ma’lum bir ijodkor merosini, shaxsiyatini bor holicha
tushunish va tushuntirishda arxiv xujjatlari muhim ahamiyat kasb etadi. Zotan,
biografik ma’lumotlarning ilmiy muomalaga olib kirish nafaqat badiiy asarning
о’zini, balki uning muallifini, aniq bir inson qalbini, dardu dunyosini his etishga
ham ahamiyatlidir. Ayni masalalarni mantiqiy, izchil va asosli ravishda
qodiriyshunoslik misolida yoritish, о’zbek adabiyotshunosligining umumiy va
xususiy holatini tasavvur etishda yordam beradi. Bir tomondan, qodiriyshunoslik
tarixining umumiy manzarasi kо’zga tashlansa, ikkinchidan, talqindagi xilma-xillik
negizi, badiiy talqin va ilmiy talqin muvozanati, badiiy asarni tushunish va
tushuntirish, ilmiy talqin va unga boshqa omillarning ta’siri oydinlashadi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Kurs ishimizning asosiy maqsadi
о’zbek tanqidchiligi tarixida Abdulla Qodiriyning hayoti va ijodiga, asarlariga
tegishli ma’lumotlar turlicha talqin qilinganligi, о’tgan davrda Abdulla
3

Qodiriyning badiiy olami, adabiy-estetik qarashlari orasidagi munosabatlarni,
qolaversa, bu munosabat istiqlol yillarida qanday tarzda о’z aksini topganligi, eng
muhimi bu munosabatlar о’zbek munaqiqidlari tomonidan qanchalik haqqoniy
yoritilganligini ochib berishdir. О’zbek romansiligi asoschilaridan biri Abdulla
Qodiriy asarlarining о’rganilishida juda kо’plab ilmiy tadqiqot ishlari olib borildi.
Xususan, adib ijodida, bir nechta kitoblar, yuzlab adabiy tanqidiy maqolalar
yozilgan.
Bu kabi e’tibor adib ijodiga nafaqat ayni damda, balki о’zbek
adabiyotshunosligining 20-30-yillarida va istiqlol yillarida ham qizg’in davom etib
kelmoqda. Bundan tashqari adabiyotshunosligmiz tarixida Abdulla Qodiriy
dunyoqarashining turli qirralari jiddiy talqin etildi. Bu talqinlarda о’zbek
munaqqidlaridan S. Husayn, A.Aliyev, Oybek, M.Qо’shjonov, istiqlol yillarida,
U.Normatov, M.Qarshiboy, X.Sultonov, Aftondil Erkinov, X.Lutfiddinova kabi
adabiyotshunoslarni atab о’tish о’rinlidir.
Abdulla Qodiriyning badiiy olami, adabiy-estetik ideali bilan talqinchining
ilmiy qarashlari orasidagi munosabat, hukmron siyosatning adabiy talqinga ta’siri,
Talqin va tahlillardagi vul’gar sotsiologizm, subyektivizm va boshqa qator
masalalarni yangicha ilmiy asosda о’rganish muhim. Shuningdek, masalaning
yangicha estetik qarashlar asosida о’rganish, bu nihoyatda dolzarb ekanligi bilan
farqlanadi.
Kurs ishining amaliy ahamiyati. Tadqiqotning nazariy ahamiyatiga
shundan iboratki, Abdulla Qodiriyning hozirgi о’zbek romanchiligining
shakllanishida xizmatlarini ilmiy jihatdan asoslab beradi va о’zbek adabiy
tanqidchiligida Abdulla Qodiriyning о’rganilish tarixi bilan shug’ullanuvchilar
uchun nazariy asos bо’lib xizmat qiladi.
Kurs ishining amaliy ahamiyati shundagi, undan о’zbek tanqidchilik tarixi,
о’zbek tanqidchilari, asarning tahlili bо’yicha darslik va qо’llanmalar yozishda,
maktab, litsey va kolejlarda yuqoridagi fanlardan ma’ruzalar о’qishda foydalanish
mumkin.
4

Kurs ishining ilmiy yangiligi. Tadqiqotda о’zbek tanqidchiligida Abdulla
Qodiriy ijodining о’ziga xos xususiyatlari, va asarlarining taraqqiyot tamoyillari
tadqiq qilinib ilmiy-nazariy jihatdan umulashtirildi.
Kurs ishida adib ijodining quyidagi jihatlari yoritildi:
 О’tgan asrning 20-30- yillaridagi о’zbek tanqidchiligining sharoiti va
unda Abdulla Qodiriyning faoliyati ochildi;
 Abdulla Qodiriyning hozirgi о’zbek adabiy tilining shakllanishi va
takomillashuvidagi xizmatlari aniqlandi;
 Abdulla Qodiriyning badiiy til mahorati yoritildi;
 “О’tkan kunlar” asari asosida adibning sо’zlashuv nutqining boy va rang-
barang imkoniyatlarini adabiy tilga olib kirish harakati osib berildi;
5

I bob. XX asrning 20-30 yillari о’zbek tanqidchiligida Abdulla Qodiriy
ijodining о’rganilishi
20-yillarning murakkab ma’naviy muhitiga shakllangan zamonaviy
adabiyotshunoslik va adabiy tanqidchilik matbuotda kо’zga kо’rina boshlagan
yosh ijodkorlarga, shuningdek, alohida nashrdan chiqqan badiiy asarlarga e’tibor
berdi. Abdulla Qodiriy toifasidagi 20-30-yillarning murakkab ma’naviy muhitida
qalam tebratgan yozuvchilarni ham shaxs, ham ijodkor sifatida goh u, goh bu
qirg’oqqa uloqtirmasdan, fikrni jamlab, eng muhimi, barcha asarlarini jiddiy
о’rganish lozim. Chunki ularning milliy ma’daniyatimiz xazinasiga qо’shgan
ulushlari katta. Abdulla Qodiriy ijodini 30-yillarda M.Sheverdin, Sotti Husayn,
Miyon Buzruk kabi adabiyotshunoslar biryoqlama talqin qildilar.
Jumladan, yuksak iste’dod sohibi Abdulla Qodiriy haqida dastlab Mixail
Sheverdin chiqdi. Uning 1928 yili yozilgan “Birinchi о’zbek romani” maqolasida
jiddiy ilmiy talqindan kо’ra ijtimoiy-siyosiy yondashuv va maslahat ohangi kuchli
edi. Qanday bо’lmasin romanni zamonaviy siyosatga moslash, bepoyon badiiyat
dengizini tor bir kо’lmakka aylantirishga urinishi seziladi. Bundan kо’rinadiki,
adabiyot siyosat yо’rig’i bilan xarakat qilgan, bu holat esa, talqinchilarga asarni
dastlab zamonaviy siyosat talablariga javob beradimi – yо’qmi manna shu jihati
muhimdir. 20-30-yillarda ma’lum bir adibning ijodini talqin etuvchi maqolalarni
ham, alohida olingan badiiy asa ryoki lirik tо’plamga tegishli taqriz xarakteridagi
chiqishlar, bahs-munozara va umumtavsifiy maqolalarni ham uchratish mumkin.
Ular jiddiy tekshirilsa, adabiy jarayon holati, nisbatan erkin ijodiy muhit va
beg’araz dastlabki taliinlar holati namoyon bо’ladi.
«Abdulla Qodiriyning ijodiy yо’li» risolasiga qadar va undan keyin ham
uzoq yillar hech kim Qodiriyning san’atkorligini Oybek darajasida nozik his etgan,
teran ochib bergan emas. Oybek bu risolasida, ulug’ adib romanlaridagi bosh
qahramonlar tasviri, talqini xususida ayrim tanqidiy mulohazalar bildirgani holda,
yondosh personajlar ifodasiga juda yuksak baho beradi. Chunonchi, «О’tkan
kunlar»dagi О’zbek oyimni «eng jonli, realistik chiziqlar bilan kо’rsatilgan shaxs»
6

deb ataydi; “Mehrobdan chayon”dagi Solix maxdum obrazini ta’riflab “asardagi
hamma personajlar orasida eng jonli, eng yorqin, eng tipik figura” deb yozadi.
Nihoyat, “Obid ketmon”ga kelganda undagi Xatib domla bilan mulla Muhsin
adibning mana bunday tahsiniga sazovor bо’ladilar: “Domlalarning obrazini
chizishga yozuvchi – sa’atkor. Domlalarning yurish-turishi, sо’zlari, fikr yuritishi,
xalqni aldash va hakazo butun sifatlari о’quvchining kо’z oldida jonlanadi. Asarda
domlalarni yozuvchi yetaklamaydi, ular о’z sо’zlarini tiqmaydi, ular о’zlaricha
sо’zlaydilar...” deya ijobiy fikrlar bildiradi.
Abdurahmon Sa’diy “Oktabr о’zgarishi va о’zbek adabiyoti” maqolasida:
“Julqunboy kо’pdan yozib keladilar, bunda hajvga iste’dod va bu tо’g’rida uning
qalamiga quvvat yaxshi kо’riladir”, deb yozadi. Shu kabi sanoq va mulohazalar Ali
ismoilzodaning “Adabiyot g’avg’osi”, Ne’mat Hakimning “О’zbek adabiyotida
tanqid va adabiy muhokamalar”, kabi maqolalarida xam kuzatiladi.
Badiiy asarni siyqa, biryoqlama talqin etuvchi madaniyatimiz,
adabiyotimiz tarixidagi vul’gar sotsiologizm asosini sinfiylik va sinfiy kurash
mezoni tashkil qiladi. Badiiy asarni yozuvchi idealiga teskari tushunish va
yozuvchi shaxsiyatini qoralash maqsadida tushugtirish germenevtika
qonuniyatlariga mutlaqo begonadir. Zero, 30-yillar munaqqidlari uchun xolis ilmiy
talqindan kо’ra siyosiy qatorlar muhimroq va asosiy mezon edi. 20-yillarning oxiri
va 30-yillardagi bu holat badiiy adabiyot ustidan yuritilgan siyosat, sо’z
erkinligining bо’g’ilishi, nafis adabiyotning partiya qarorlarini targ’ib – tashviq
etadigan mafkuraviy qurolga aylantirish jarayoni bilan izohlanadi.
I. 1. Sotti Husayn Abdulla Qodiriy ijodi haqida
Mukammal badiiy asar munaqqid va adabiyotshunosning baxti. Aleksandr
Pushkinning gо’zal asarlari nafaqat shoirning о’zini, balki V.G. Belinskiydek,
munaqqidni ham dunyoga tanitdi; beqiyos shuhrat keltirdi. Biz bunday jarayonni
о’zbek adabiyotshunosligida ham uchratishimiz mumkin. S. Husayn Abdulla
Qodiriy ijodini tahlil qilish jarayonida bir muncha shuhrat qozondi. Bu munaqqid
Abdulla Qodiriy asarlarining asosan asar tiliga, ijodiy metod masalalariga, badiiy
7

tasvirga tegishli о’rinlarni hamda asar qahramonlarining ruhiy holatlarini talqin
qilishga bel bog’laydi.
S. Husayn Abdulla Qodiriyning “О’tkan kunlar”ini asosan sinfiy nuqtai
nazardan ijtimoiy talqin etish niyatida qо’liga qalam oladi. Kitobning kirishida
shunga urg’u berdi. Qolaversa, bu munaqqid “О’tkan kunlar” romanining
yaratilishini adabiy ta’sir natijasi deya dalillashga intiladi. Shuni alohida ta’kidlash
lozimki, “О’tkan kunlar”ning adabiy ta’sir natijasi tо’g’risidagi masala keyingi
davr olimlari tomonidan о’rganildi, maxsus maqolalar yozildi. Biroq, bu
maqolalarda mazkur masalalar batafsil va tо’la-tо’kis tekshirilmadi.
S.Husaynning firklaridan о’sha davrda adabiyotshunoslik, adabiy
tanqidchilik tahlil va talqin masalalarida о’ta siyosiylasha borganini sezish qiyin
emas. Shuning uchun ham S.Husayn paytini topdi deguncha, Abdulla Qodiriyga
qarshi о’zining “jiddiy sinfiy nuqtai nazarini”, adibni tо’g’ri yо’lga solishga
bо’lgan harakatlarini himoya qilib chiqadi.
S.Husayn asosiy firklarini “Qо’lyozma”, “Didaktik ta’lim”, “Qarama-qarshi
solishtirish”, “Tili”, “Tasviri”, “Asl fikrning jilovi”, “Jо’rji Zaydon-Abdulla
Qodiriy”, “Roman ham haqiqat”, “Qodiriy yashagan davr va roman”, “Romantizm
maktabining ijtimoiy asosi qanday” kabi о’n uch bob, bir “Kirish” va ikki qismli
xulosaga ajratib bayon etgan.
Shuningdek, S.Husaynning kitobiga Abdulla Qodiriyning “О’tkan kunlar”
ham “О’tkan kunlar” tanqidi ustida ba’zi izohlar”i va bunga javoban yana
S.Husayn yozgan “О’tkan kunlar (Abdulla Qodiriyning “Izohlari” munosabati
bilan)” degan maqolasi ham ilova etilgan. Munaqqid sal kam olti bosma taboqdan
iborat kitobida roman janriga, yozuvchining tasvirlash usuliga, romanning ayrim
obrazlari va tiliga, adabiy ta’sir masalalariga, tarixiy vqelik va uning badiiy talqin
kabi qator masalalarga qisman bо’lsada tо’xtaladi.
Abdulla Qodiriy romanlarida kuchli ta’sirlar hayajonli о’rinlar talaygina.
Shu sabab “О’tkan kunlar”ning ayrim sahifalari “adabiy – badiiy suratga kishiga
ta’sir qilarlik” tarzda berilganini, hamda yozuvchining mohirligini, jumlalarni
hayajonli tuza olishini, romanda о’xshatish, mubolag’a va qarama – qarshi qо’yish
8

kabi badiiy tasvir vositalaridan foydalanilganligini S.Husayn о’z risolasida tan
oladi. Risola ana shunday og’macha kayfiyat uslubiga yozilganini kо’rish mumkin.
S.Husayn risolasidagi romanning tiliga tegishli maxsus bobda “romanning
о’zbek adabiy tili takomilida katta xizmati bor”, “Abdulla Qodiriy о’z romanining
tili ustida kо’p ishlagan”, chig’atoylikka berilib, о’z asarlarida о’rinli-о’rinsiz arab
va fors sо’zlarini qо’llagan yozuvchilardan farqli о’laroq “Abdulla Qodiriy
“О’tkan kunlar” romanini asosan hozirgi adabiy til bilan yozgan”, “Abdulla
Qodiriy uchun “О’tkan kunlar”ni sodda о’zbek tiliga yaqin qilib yozish qulay
bо’lmagan.
Buning uchun avom xalq bilan kо’p ulfatchilikda bо’lg’on. Bergan tiplari
bilan kо’p suhbatlashgan, natijada til masalasida soddalikka erishgan. Busiz
albatta, uydagina о’tirib avomga yaqin tilda asar yaratuv mumkin emas edi”,
mazmunidagi bir qator tavsiflarni keltiradi. Roman leksikasini tasniflashga harakat
etadi; fikriga misollar beradi. S.Husaynning vul’gar sotsiologik talqinlari bilan
birga ana shunday tо’g’ri firklariga ham e’tibor lozim bо’ladi.
S.Husayn fikricha, Abdulla Qodiriy makon, zamon va obrazlarni о’zaro zid
tasvirlagani holda romanda “hayajonli tasvir qoidasiga” ham murojaat qiladi.
О’quvchini goh hayajonlantirish yoki birdan daxshatga solish “romantik
yozuvchilar uchun sevilib qо’llanadigan priyom”. “Romantiklar voqeani,
odamlarning kayfiyatini turmushga qanday bо’lsa, shunday jonlantirib bermaydi”.
Romantik chizgilarga, romantizmga munaqqid munosabati ijobiy emas. Uni aybli,
nuqsonli kо’radi.
S.Husayn о’rni-о’rni bilan: “Abdulla Qodiriyning romanchilikda tasviriy
quvvati hozirgi о’zbek yozuvchilarining barchasidan kuchlidir”, deya yozadi. Yoki
misol bilan birlikda quyidagi kо’chirmani kuzatamiz: “Abdulla Qodiriyning
tasviriy quvvati kuchlidir. О’xshatishlar, mubolag’alar bilan sо’zlardan ma’nolik
gul dastasi tizib bera biladi...
Abdulla Qodiriy lazzatli tasvirni о’z о’rniga qо’yib о’quvchiga yozadi.
О’quvchida hayajonli tuyg’ular qoldiradi:
9

“...Ariqning musaffo tiniq suvi yavoshg’ina oqib kelar. Kumush buvining
qarshisiga yetganda gо’yoki uning ta’zimi uchun sekingina bir charx urib qо’yar.
О’z ustida о’ltirg’on sohiraning sehriga musahhar bо’lg’on kabi tag’i bir kattarak
doirada aylangach ohistag’ina kо’prik ostig’a oqib ketar edi. Ariq suvining
nihoyatsiz harakatini uzoq kо’zdan kechirib о’tirg’och qо’l uzatib suvdan oldi va
yuzini yuvdi. Uning yuzini о’pib tushgan suv tomchilari bilan ariq harakatga kelib
chayqaldi, gо’yoki suv ichida bir fitna yuz bergan edi... Nozik oyoqlar toldilar
shekillik, sadaf kabi oq tishlarini bir-ikki qaytalab chaydi, ariq bо’yi va uning
suvlarini tashlab ketdi”.
Bu serjilo tasvir S.Husaynga manzur bо’lgan, albatta. Qolaversa, aynan ana
shu tasvirga – Kumush bibining ariq bо’yida о’tirgan holatiga boshqa olimlar ham
e’tibor berdi. Eng gо’zal va eng latif tasvirlardan biri sifatida talqin qildi.
Romanda munaqqid ilg’agan va keyingi davr olimlari ham tasdiqlagan yana
bir muhim jihat bor. Bu tabiat tasviri vositasida qahramonlar ruhiyatini berish.
S.Husayn yozadi: “Abdulla Qodiriy о’z asarlaridagi tabiat tasvirlarini
keltirganda, albatta qahramonlarning qanday boruvini kо’zda tutadi. Tabiatdagi
kо’rinish bilan qahramonlardagi ahvol ruhiyatni solishtirib boradi. 30-yillardagi
tadqiqotlarda adibning ijodiy metodi masalasiga ham diqqat qilindi. “Abdulla
Qodiriy, - deya yozadi S.Husayn, - asosan romantik bо’lib, qisman realistdir.
Naturalizm unsurlari ham chakana bordir”. Oybek bu masalada S.Husaynga yaqin
fikr aytadi, Abdulla Qodiriy ijodiy metodini romantizm va realizm uyg’unligida
kо’radi. Adabiyotshunos Izzat Sultanov: “О’tkan kunlar” asari romantik ruh bilan
sug’orilgan realistik asardir” , degan fikrni bildirdi.
Bu о’rinda Oybek va I. Sulton fikrlariga murojaatdan maqsad S.Husayn
qarashlaridagi haqiqatni kо’rsatmoqdir. Albatta, “О’tkan kunlar”ning 30-yillardagi
dastlabki yirik, salmoqli talqinida kamchiliklar bor. Uni davr mafkurasi bilan,
о’sha davr adabiy tanqidchiligidagi tamoyillar bilan izohlash lozim. Qolaversa, eng
haqli izohlarning ayrimlarini ulug’ romannavisning о’zi yozganligini yaxshi
bilamiz. Aynan tasvir masalasida munaqqid romanda quyidagi:
10

1. “Uning bu kungi holiga qarash yuraklarni yorganidek tasvirga ham qalam
kuchi ojizdir”;
2. “Kumushning bu daqiqadagi holini qalam bilan kо’rsatuv albatta mumkin
emas”;
3. “-Bechora ota-bechora ona!...
Uchinchi kun ular ham kelib yotdilar..... ularning hozirgi holining tasviri
mumkinmi?!”, parchalarini keltirib, yozuvchi qalamining ojiz qolganiga
ishonmaydi. Bu bir “taqvodorlik”, “hayajon uyg’otish priyomi” deydi.
Bu xususida Abdulla Qodiriy “Izohlar”da shunday yozadi: “Ba’zan menim
sо’zga ustaligim tо’g’risida hazm va qolipdan yuqoriroq madhlarda bо’lingan. “Bu
holning tasviriga qalam ojizdir”, kabi uzrlarimni “yolg’on aytadi, sо’zga juda
usta”, degan kabi talqin qilinadur. Durust, menga qaraganda tuban kishilar uchun
men juda ham sо’zni qotiradigan kо’rinaman, biroq “о’zimdan о’tadi, о’zim
bilaman”, deganlaridek, har kimning ahvoli о’ziga ma’lumdir. Ba’zi ruhiy
kechinmalar borki, kishi sezmaydi, tushunadi. Biroq shu holni qog’ozga
tushurmakchi bо’linganda sо’z topilmay, ifoda qilolmay harakatda qolinadi, noiloj
ojizni iqror qilishga, “qalamim ojizdir” deyishga majbur bо’linadi. Mening
“О’tkan kunlar”dagi ojizlarim ham shu jumladandirlar”.
Albatta, adib bu о’rinda haqli. Inson ruhiyatining badiiy talqinida qalam ojiz
qolishiga ochiq iqror bо’lgan. S.Husaynning matnda bayon qilingan bu ruhiy
holatlarni his qila bilmagani tanqidga sabab bо’lgan.
Agar Abdulla Qodiriy munaqqidning maqolasidagi ayrim о’rinlarga izoh
yozib, о’sha masalalarni tо’qqizqismdan iborat kо’rinishda bayon etgan bо’lsa,
S.Husayn ham aynan shu shaklda har bir raqamlangan fikrga diqqat qildi va asosan
Abdulla Qodiriyning nohaqligini isbotlashga intildi. Faqat bir о’rindagina
izohlardagi e’tirozni, ya’ni о’zining til va fikr ifodasidagi tajribasizligi hamda
nо’noqligini tan oldi.
Bir qarashda voz kechib, boshqasi bilan qurollanish, albatta, hech ham oson
kechadigan jarayon emas. Dunyoqarash – eng murakkab falsafiy tushuncha.
Ayniqsa, 20-30-yillar muhitida yashagan taniqli ijodkorlar dunyoqarashini bir-ikki
11

sо’z bilan anglatish mushkul. Zotan, S.Husaynlardan boshlangan Abdulla
Qodiriyning dunyoga qarashi hali shu kunga qadar bahs etiladi.
S.Husaynning “О’tkan kunlar” risolasi xarakteridagi, undan bir oz ilmiyligi va
kompozitsion butunligi bilan farqlanadigan, biroq mohiyati nisbatan yaqin kitoblar
30-yillarda bitta emas edi. Hamid Olimjon, Fitrat, Oybek Abdulla Qodiriy
tо’g’risida asarlar yozdi. Bu mualliflarning fikrlash saviyasi, badiiyatni his etishi,
badiiy asarni tushunish va tushuntirish darajalari turlicha. Aynan ijodiy jarayon
azob-uqubatlarini о’z boshlaridan kechirib kо’rgan H.Olimjon va Oybeklar
S.Husaynga nisbatan ustun edi, albatta.

12

I. 2. Oybek Qodiriyshunos olim.
30-yillarning tо’fonli va ayni damda qonsiragan muhitida Hamid Olimjon va
Oybeklar “burjua millatchi”larini fosh etuvchi asarlari, о’zlariga himoya
qalqonidek kо’ringandi. Ammo 1937 yildan e’tiboran Oybekning ishdan haydalib,
bir-ikki yil ishsiz qolgani yana ma’lum . Oybekning 30-yillardagi aynan, “Abdulla
Qodiriyning ijodiy yо’li” asarini yozish arafasidagi ahvoli, adabiy tanqidchilikning
unga munosabati yaxshi emas edi. Oybek ikki о’t orasida turib, Abdulla Qodiriy
tо’g’risida yozdi, imkoni boricha xolis fikrlar bildirdi va kо’p о’rinlarda dilidagi
haq gaplari, о’zi tushungan haqiqatlar yuziga siyosiy parda tutishga majbur bо’ldi.
“Abdulla Qodiriyning ijodiy yо’li” risolasiga qadar va undan keyin ham uzoq
yillar hech kim Qodiriyning san’atkorligini Oybek darajasida nozik his etgan, teran
ochib bergan emas. Oybek bu risolasida ulug’ adib romanlaridagi bosh
qaxramonlar tasviri, talqini xususida ayrim tanqidiy mulohazalar bildirgani holda,
yondosh personajlar ifodasiga juda yuksak baho beradi.
“Abdulla Qodiriyning ijodiy yо’li” risolasining ilmiy yо’sindagi sistemali
qurilishi Oybekning ilmiy qobiliyatini, о’sha davr adabiy tanqidi saviyasini
namoyon etadi. Zotan, millatning oydin fikrli ziyolilari tuhmatlar bо’roni ostida jar
yoqasiga keltirib qо’yilgan bir sharoitda CHо’lpon, Fitrat va Abdulla Qodiriy
tо’g’risidagi maqolalar matnini aybnoma ohangida “tipik jadid”, “mayda
burjuaziya vakili”, “millatchi” ekanligi va “sinfiylik” yetishmasligi xusuidagi
jumlalarsiz tasavvur etish qiyin, albatta.
“Abdulla Qodiriyning ijodiy yо’li”da Oybek adib ijodining ilk davrini,
yumoristik, satirik qirralarini hamda yirik prozasini davriy (xronologik) tartibda
ketma-ket tekshirdi, talqin etdi. Shu ma’noda Oybek: “Ilk asarlarida Abdulla
Qodiriy ijodining birinchi davrlari burjua jadid adabiyoti va harakati bilan uzviy
bog’liqdir. Asarlarining ideyasi jadidizm ideologiyasi bilan sug’orilgandir.
Asarlarining mavzulari, ideyalarigina emas, balki ularning formal tuzilishlari,
badiiy xususiyatlari, darajalari ham jadid adabiyotining tipik namunalarini tashkil
etadi”, deganda haqli edi.
13

Oybek adibning ijodiy yо’lini tekshirar ekan, undagi asosiy tendensiyalarni,
nafosatni aniq sezdi; goho 30-yillar adib tanqidchiligi talabi va mezonlari doirasiga
fikrini qamashga majbur bо’lsa, goho о’z ichki intuitiv idroki oqimida, badiiy
sezim quvvatining intersiyasi bilan haqiqatni ham aytib о’tadi.
Oybek о’zining “Abdulla Qodiriyning ijodiy yо’li”da “Juvonboz” va
“Baxtsiz kuyov”lar mashqi tufayli yozuvchining qalami charxlanib, “Uloqda”
hikoyasida jiddiy realistik о’zgarish yuz berganini hamda bu yuksalish tо’g’risida
xolis turib quyidagilarni yozdi: “Abdulla Qodiriy turmushni baliiy kо’rmsatishda
tez о’sadi. Nasrchilikning uning ustaligi mukammallashadi. 1916 yillarda yozilgan
“Uloqda” nomli hikoyasi “Juvonboz” va boshqa asarlariga nisbatan
tenglashtirmaslik darajada yuqori bir asar. Yozuvchi hikoya texnikasi, priyomlarini
egallagan. Voqealarni ochish, bularning inkishofi va eshilishi Ovrо’pa novella
forma ravishidadir. Bu asarda jonli bо’yoqli obrazlar uchraydi. Kishilarning
portreti aniq, qabartib beriladi.... “Uloqda” hikoyasida tashviqotchining, voizning
о’rnini san’atkor oladi”.
Abdulla Qodiriyning “Uloqda” hikoyasida voqelikni san’atkorona tasvirlash
realistik tamoyili tomon yuz burishi bо’ldi. “О’tkan kunlar” romanining talqini
“biografiyasi”da Oybekning qarashlari о’ziga xoslik kasb etadi. Oybekning bu
romanlarga munosabati, rasmiy sinfiylik va sotsiologiyaga berilishi jixatdan
M.Sheverdin, S.Husaynlarga bir oz yaqin turadi. Ammo yozuvchi estetik
dunyosini tushunishi, roman mohiyatiga kirib borishi bilan о’sha ikki
munaqqiddan ancha yuksak darajaga kо’tarilib, uzoqlashib ketadi. Oybek
risolasida Abdulla Qodiriyning boshqa asarlariga nisbatan “О’tkan kunlar”ga eng
katta о’rin beradi (52 betlik risolaning deyarli yarmi shu romanga bag’ishlangan).
Oybek risolada Abdulla Qodiriyning boshqa asarlarini tekshirar ekan, alohida ichki
tagsarlavhalar qо’ymaydi. Ammo “О’tkan kunlar”ni “Tarixiy roman masalasi”,
“Xalq massasi hayoti”, “Tavsifiy momentlar”, “Syujet”, “Til” kabi maxsus ilmiy
mavzularga bо’lib tahlil etadi.
Qо’yilgan masalalar bо’yicha Oybekning ilmiy talqinlaridan yuz foiz
qoniqarli javob olish mushkul. Qolaversa, yangi yirik epik janrning paydo bо’lishi
14

о’zbek adabiyotshunosligi va adabiy tanqidchiligi oldiga yangi ilmiy problemalarni
kо’ndalang qо’ydi. О’zbek adabiyotining birinchi romani “О’tkan kunlar” tarixiy
romandir” deya yozgan Oybekning tushuntirishicha, Abdulla Qodiriy “О’tkan
kunlar”dagi qahramonlarni “burjuaziya pozitsiyasida turgan” holda tasvirlaydi;
ularning ruhiyatiga “о’z sinfiy ideyalari”ni (ya’ni burjuaziya ideyalarini)
singdiradi. Otabek, Yusufbek hojilar va boshqa savdo kapital namoyondalari
“О’tkan kunlar”da sinfning haqiqiy siymosini ifoda etajak bir ravishda emas, balki
bо’yab beriladi.
Yozuvchi tо’g’ridan-tо’g’ri ularni ideallashtiradi . Munaqqid о’z sinfiy
nuqtai nazarini ifodalash jarayonida “ ideallashtirish” degan atamani qо’llaydi.
Yana bir misol. “Abdulla Qodiriyning ijodiy yо’li”da Oybek “О’tkan kunlar”
romanining qahramonlari Otabek, Kumush, Yusufbek hoji obrazlarining
ideallashtirilganligi, shuningdek, Qutidor va uning xotini Oftob oyimlarning
“qoniqarsiz” chizilgani aytilgan. Ammo Oybek Otabekning onasi О’zbek oyim
obrazi masalasida haddan tashqari “eshilib ketadi”: “О’tkan kunlar”da eng jonli,
realistik chiziqlar bilan kо’rsatilgan shaxs Otabekning onasi О’zbek oyim. О’zbek
oyim kekkaygan, maqtanchoq, о’z vaziyatinin, о’z martabasini bilgan, shunga
qarab о’zini tutgan bir xotin, uy xо’jayini, qaynonadir. О’zbek oyim о’zining
yuqori tabaqadan ekanini xar vaqt sezadi. Uning butun harakati, butun qilmishlari
harakterini ochishga xizmat qiladi. Oybek “О’tkan kunlar” romanidan о’zining
fikrlariga muvofiq keladigan kо’chirmalar oladi; qarashlarini isbot etadi.
“О’tkan kunlar” romanida tabiat tasviri goh qahramonning jо’shqin
ruhiyatiga hamohang (parallel) berilsa, gohida unga teskari – kontrast ravishda
ifoda etiladi. Aynan adib uslubidagi shu gо’zal badiiy xususiyat Oybekdek
nozikta’b insonning diqqat – e’tiborini о’ziga tortishi tabiiy edi: romanda yana
tabiat kо’rinishlari va umuman peyzajlar tasviri ham siyrak emas.
Tabiat kо’rinishlari aksar qahramonlarning psixologiyasi, kayfiyatiga
hamohang ravishda tavsiflanadi. Tabiat hodisaalarining tasviri qahramonning
kechinmalarini ifoda qilish uchun badiiy bir vosita rolini о’ynaydi: “Kuz
kunlarining oyog’i va qish kunlarining boshi edi. Daraxtlardagi sariq barglar
15

tо’kilib tugalgan, yer yuzi о’zining qishgi sariq kiyimini kiygan edi. Tо’rt
tomonining о’ralganligi soyasida yaproqlarini tо’kilishda saqlab qolg’on bu gilos
yog’ochlari ham bukun tungi qora sovuqqu chidamay yelning ozgina harakati bilan
– da barglarini shirt – shirt tashlamoqda edi. Havo ochiq bо’lib, quyosh tuzukkina
kо’tarilgan. Ammo, uning ham bu kun ta’siri yо’q, bu kungi qora sovuq quyosh
kо’chini-da keskan edi”. Bu parcha Kumushbibi Otabekdan ayrilib, eng baxtsiz
kunlar ila qarshilashgan paytda, Kumush vaziyatining simvoli kabi beriladi.
Kumushning shu ahvoli bilan tо’kilgan yaproqlar orasida garmoniya vujudga
keladi: “Kо’zlarni ozgina harakatlantirib ketma – ket chip – chip etib tо’kilmakda
bо’lgan xazonlarga qaradi va har bir yaproqni yuqoridan kuzatib, yerga qо’ya
boradi”.
Romandan olingan “Kuz kunlarining oyog’i...” deya boshlanuvchi misol
ayni hajmda S.Husayn risolasida ham keltirilgan. Oybekning bu tasvirga xolis
munosabati yuqoridagi parchada kо’rinib turibdi. S.Husayn о’sha manzarani
shunday talqin etadi: “Kuz kunlaridagi tabiatni usta tasvir qilar ekan Abdulla
Qodiriy mubolag’a bilan haqiqatan tisarilay, tisarilay, deydi. Tuzukgina kо’tarilgan
quyoshning uncha ta’sir bо’lmay ketuvi mumkinmi? Yо’q albatta. Bu yerda,
tasvirdagi mubolag’alar Kumush uchun qо’llanilg’on”. Albatta, Oybekning tahlili
bunday jо’nlikdan yiroq, ancha asosli va ilmiydir. Kо’chirmadan kelib chiqadigan
ikkinchi bir mulohaza shuki, haligacha tadqiqotchilarimiz Abdulla Qodiriyning
tabiat manzaralari bilan qahramonlar orasidagi “garmoniya” xususida Oybek
fikriga tayanib keladilar.
Oybek Abdulla Qodiriy ijodi ustida fikr yuritar ekan, ayrim juz’iy о’rinlarda
adib mahoratini olqishladi; aksar holatlarda tanqid qildi va niyahoyat til masalasi
о’rtaga qо’yilganda quyidagi teran fikrlarni yozdi:
“О’tkan kunlar” romanida yozuvchi til ustida katta mahorat kо’rsatadi. Romanning
tili, haqiqatan boy, bо’yoqli, sodda, ifoda kuchi zо’r, massaga anglashilarli bir
tildir. О’zbek adabiy tilining shakllanishida bu asarning roli, shubhasiz katta”,
“О’tkan kunlar” yangi о’zbek adabiy tilining taraqqiyotida katta rol о’ynaydi”.
16

Shuningdek, Oybek adib jonli xalq tilini yaxshi bilganligini va undan unumli
foydalanganligini alohida uqtiradi. Roman tilining musiqiyligi haqida: “О’tkan
kunlar”da Abdulla Qodiriy tilning musiqiyligi, ritmikasiga ham katta ahamiyat
beradi. Ayrim о’rinlarda musiqiylik, jо’shqinlikka kо’tariladi. Jumlada qofiyadosh
sо’zlar qо’llaniladi, qisqa jumlalar ulaniladi, jumlalarda takror maxsus ahamiyat
kasb etadi”, deya yozadi. Romandagi о’xshatish va sifatlash (epitet)larga ahamiyat
berib, xarakterli misollar keltiradi. Ba’zan forscha, arabcha sо’zlarning meyoridan
ortibroq ketganligini, “eski adabiy prozaning ta’siri” borligini ham aytadi.
Darvoqe, buni tabiiy qabul qilish kerak bо’ladi. Pirimqul Qodirov ta’biri bilan
aytganda, “О’tkan kunlar”ning badiiy tili novatorona til bо’lishidan tashqari
klassik adabiy tilimiz bilan hozirgi adabiy tilimiz orasiga tushgan muhim bir
kо’prik” hamdir.
Xulosa qilib aytganda, Oybekning Abdulla Qodiriy ijodi yuzasidan olib
borilgan ilmiy tahlillari natijasi shuni kо’rsatadiki, Oybek о’z risolasida adibning
ijodiy yо’lidagi mashaqqatli mehnatlari samarasini va erishgan natijalari ijobiy
baholanishga tо’la qonli ravishda haqli ekanligini ta’kidlaydi va buni kelajak
avlodlar his eta bilishiga hech shubxasiz ishonadi.
17

II bob
XX asrning 60-70 yillari va mustaqillik davri о’zbek tanqidchiligida A.
Qodiriy ijodi
XX asr о’zbek adabiyotshunosligi, adabiy tanqidchiligi tarixida 60-70 yillar adabi
– ilmiy muhiti alohida о’rin tutadi. Adabiyotchilar bu davrda diqqanafas uyda
nafasi bо’g’ilib, sо’ngra bahavo, sо’lim bir gо’shaga chiqib, huzurlanib, tо’yib
nafas olgan odamdek san’at, nafosat, badiiyat, poetik mahorat kabi masalalar
xususida nisbatan oromlanib yozdilar. Abdulla Qodiriyning barcha asarlarini qayta
nashr etish imkoni paydo bо’ldi. Zotan, ulug’ adib ijodi talqinining ikkinchi
bosqichi boshlanishi ham 60-yillarga tо’g’ri keladi. Abdulla Qodiriy shaxsi va
ijodiga munosabatning о’zgarishi ijtimoiy – siyosiy voqealiklar natijasi, albatta.
1937 yilgi qatog’ondan sо’ng, qariyib, yigirma yil mobaynida CHо’lpon va Fitrat
qatori Abdulla Qodiriy nomi ham, asarlari ham ijobiy ma’noda tilga olinmagan
edi.
60-70 yillar adabiyotshunosligida Abdulla Qodiriy ijodining san’at, badiiyat,
mahorat jihatlarini Matyoqub Qо’shjonov poetik talqin qildi. Olimning 1966 yili
nashr etilgan “Abdulla Qodiriyning tasvirlash san’ati” nomli kitobi bu davr
adabiyotshunosligida, qolaversa, qodiriyshunoslikda ham muhim о’rin tutadi.
Xususan, yozuvchining mahoratiga, badiiy g’oyaning ifodalanish shakliga,
asarning kompozitsion unsurlariga, kolliziya va konflikt masalalariga e’tiborni
qaratdi.
M.Qо’shjonov “Abdulla Qodiriyning tasvirlash san’ati” kitobida “О’tkan
kunlar” romanining yuksak asar darajasiga yetishishining sabablarini, g’oyaning
tо’g’ri tanlanganligini ijobiy baholangan tarzda shunday yozadi: “О’tkan kunlar
romanining о’lmas asar darajasiga kо’tarilishining sababi shundaki, yozuvchi о’z
g’oyasini yuksak badiiy shaklda ifodalay olgan. YA’ni yozuvchi aytmoqchi
bо’lgan g’oyaning ifodalash uchun eng muhim manbaga suyangan, zarur vositani
tо’g’ri tanlay olgan va undan unumli foydalangan. Bu о’sha davrga xos jonli va
tipik xarakterlardir”.
18

60-70 yillarda M.Qо’shjonovdan tashqari о’z qarashlarini va tahlillarini
A.Aliyev о’zining “Abdulla Qodiriy” kitobida ham bayon etdi. Ma’lumki, Abdulla
Qodiriy о’zining hajviy asarlari bilan ham kitobxonlar qalbidan joy olgan, xuddi
mana shu haqda A.Aliyev о’zining kitobida bu masalaga oydinlik kiritib о’tadi.
“Abdulla Qodiriy bir kо’p felyetonlar yozib, qalamini qayradi. “Mushtum”
jurnalida aktiv ishtrok etib, kо’pgina hajviy asarlar yozdi. U, satirik va yumoristik
asarlarida yorqin obrazlar yaratdi”.
A.Aliyev “Abdulla Qodiriyning gо’zal romanlari adib ijodida
mujassamlashgan estetik qarashlar va yozuvchilik faoliyatidagi izlanishlarining
eng yirik salmoqli mahsulidir” deya yozadi. Shu narsa muhimki, A.Aliyev “О’tkan
kunlar”dagi bosh qahramon Otabekni dunyoqarashi, mulohazalari, yana eski usul –
idoraga butunlay qarshiligi haqida aytadi, xuddi shunday qarash
M.Qо’shjonovning “Abdulla Qodiriyning tasvirlash san’ati” kitobida ham
keltirilgan. Eng asosiysi bu ikki adabiyotshunos Otabekning xarakteridagi ijobiy
tomonlarni aynan bir xil misollar bilan ifodalashgan.
I.Sultonov “О’tkan kunlar” romani haqida munosabat bildirarkan, Abdulla
Qodiriyning millatchilikda ayblanishi yozuvchiga qо’yilgan ochiqdan-ochiq
bо’htondir, degan fikrni bildiradi. Abdulla Qodiriyning asarlari ommaga
yetkazilishi, ularning ma’naviy mulkiga, emin-erkin mutolaa etadigan sevimli
asariga aylanishi uchun olimlar qо’lidan kelgancha harakat qildi. Hatto, ba’zan
romanlardagi mutlaqo ikkinchi darajali jixatlarni bо’rttirib kо’rsatish orqali о’z
niyatlarini rо’yobga chiqarishag intildi. “О’tkan kunlar” romanining temasi “feodal
tizimni fosh etishdan iborat” ekanligiga urg’u berilib, sotsial formatsiyalarga
bog’landi. Muhabbat adabiyotning abadiy va azaliy mavzusi, “О’tkan kunlar”
romanining tub negizini tashkil etadigan ishq-muhabbat masalasi, romandagi bosh
qahramonlarning fojeasi, urf-odat tufayli yuz bergan hodisa tarzida talqin etildi.
I.Sultonov Abdulla Qodiriy taqdirini “hal etgan” “ulug’ og’a” bо’lmish
ruslar masalasida juda ehtiyotkorlik bilan ish kо’rdi; ular bilan bog’liq о’rinlarni
atay bо’rttirib kо’rsatdi. Otabekning rus idorasi tо’g’risidagi gaplarini,
“Otabekning bu aytgan sо’zlari rus xalqining yuksak madaniyatiga taalluqlidir”
19

deya sharhladi. “Mehrobdan chayon” intihosida Anvar bilan Ra’noning
Toshkentga qochib kelishini: “Roman qahramonlari xon jabridan qochib, rus
panohida omon qolganliklari, insonparvar rus tartibi hukmron bо’lgan joyda baxt-
saodatga erishganliklari juda yaxshi kо’rsatib berilgan”, tarzida talqin qilindi.
Umuman olganda, I.Sultonov Abdulla Qodiriy ijodini yangicha sharoitda
zamonning adabiy siyosatiga va о’zining о’sha ijtimoiy-siyosiy muhitga muvofiq
keladigan filologik bilimiga moslab talqin etdi. Dushmanga aylantirib qо’yilgan
adibni dо’stlar qatoriga qо’yish, “qora”ni oqartirish jarayoni oson kechmadi.
I.Sultonovning talqinlarida Abdulla Qodiriy ijodidagi yutuq sifatida kо’rsatilgan
jihatlar kamchilik tarzida baholangan nuqtalar ham, istaysizmi-yо’qmi, e’tiborni
о’ziga jalb etadi. Fikr ifodasida “sovet” sо’ziga, “sotsiolistik jamiyat” birikmasiga
urg’u kuchaytirildi. Tabiiyki, bunda badiiy asar matnidan uzoqlashish bor.
Talqinlar zamonga moslangan. Holbuki, eng munosib talqin matn mohiyatidan
kelib chiqadi.
I.Sultonov Abdulla Qodiriy ijodiga xos, xususan, adibning ijodiy davriga
doir mulohazalari va romanlari bilan bog’liq qator fikrlari qodiriyshunoslik
yо’nalishida о’z gegemonligini uzoq vaqt saqladi. Ammo olimning
qodiriyshunoslik tarixidagi о’rinli xizmatlarini hech inkor etib bо’lmaydi, albatta.
Yozuvchiga dunyoqarash masalasida buyruq berish oson emas. Va
insonning olamga qarshi qandaydir davlat miqyosidagi rasmiy qaror yoki
buyruqlar bilan ham о’zgarib qolmaydi.
I.Sultonovning Abdulla Qodiriy ijodini talqin qilar ekan, adib
dunyoqarashining “murakkab”ligi, ba’zan cheklanganligiga e’tibor berdi.
“Qodiriyning “Ahvolimiz” va “Millatimga” she’rlari hamda “Juvonboz” dramasi
Behbudiyga taqlidan yozilgan; bu asarlarda mahalliy burjuaziya ideologlarining
“asos soluvchi” g’oyalari targ’ib etilgan. Bu yozuvchi dunyoqarashiga boylar va
burjuaziya intelligensiyasi muhitining ta’siri natijasi edi”.
Abdulla Qodiriy dunyoqarashini ijtimoiy muhitga, jamiyatdagi g’oyaviy
yо’nalishlari va о’zgarishlarga aloqadorlikda tal qin etish boshqa olimlarning
asarlarida ham I.Sultonov pozitsiyasiga yaqinlik kasb etadi.
20

“Abdulla Qodiriy ijodiy faoliyatining ilk davri shunday bir ijtimoiy-siyosiy
murakkab sharoitga tо’g’ri keladiki, u ixtiyorsiz ravishda bu muhit tо’zonidan
havo olishga majbur edi”.
Yozuvchining “dunyoqarashidagi cheklanganlik”ni I.Sultonov “О’tkan
kunlar” romanida ham kо’radi. Romanning butun fazilatlarini bir-bir etgan olim:
“Shu bilan birga, “О’tkan kunlar”da tarixiy voqelikni tasvirlashda jiddiy nuqsonlar
bor. 30-yillarda S.Husayn vaqt о’tgan sari “О’tkan kunlar”ning badiiy qiymati
yо’qolishidan “bashorat” bergan edi.
Garchi, I.Sultonovning “ma’rifiy qiymat” xususidagi fikri S.Husaynning
“badiiy qiymat” tо’g’risidagi fikridan juda katta farq etsa ham, har ikki fikrning
qay darajada tо’g’ri-notо’g’ri ekanini vaqt kо’rsatdi. “О’tkan kunlar”ning badiiy
qiymati ham, ma’rifiy qiymati ham olimlarning biryoqlama baho va bashoratlariga
teskari proporsional kasb etdi. Ma’naviy muhit jismoniy qirg’inlardan uzoqlashib
qolgan 60-yillar sharoitida Abdulla Qodiriy ijodini eng jiddiy о’rgangan olimlar
aynan yozuvchi dunyoqarashi, uning sinfiy kamchiliklari borasidagi I.Sultonov
qarashlarini mazmunan takrorlaydilar.
Masalan, “О’tkan kunlar” romanida yirik bir kamchilik bor, deb qayd
etishga tо’g’ri keladi: romanning bosh ijobiy qahramonlari (Otabek, Yusufbek
hoji) qatorida yana keng xalq ommasining vakili ham bо’lsa, roman mazmunining
tarixiy haqiqatga mosligi va haqqoniyligi yan ham ortgan bо’lur edi. Romanda bu
kamchilikning mavjudligi – avtorning hali voyaga yetmagan dunyoqarashidagi
ojizlik, unda xalq ommasining tarixdagi roli haqida haqiqiy markistik nuqtai nazar
pishib yetmaganligi boisdir”, deb yozadi A.Aliyev.
30-yillar tarixiy – ijtimoiy muhitini tasvirlabbergan “Obid ketmon” asari
ham dastlab vul’gar sotsiologik talqin etilganini aytib о’tish lozim. 60-70 yillar
qodiriyshunosligida “Obid ketmon” Abdulla Qodiriyning “g’oyaviy va ijodiy
о’sishda olg’a qо’ygan qadami” (I.Sultonov ta’biri), “zamonaviy temani ham
badiiy о’zlashtirganidan darak” (H.Yoqubov ta’biri) sifatida baholangan bо’lsa
ham, ammo “Obid ketmon” povesti qishloqning sotsializm iziga kо’chishining
tо’la va yetarli badiiy manzarasini bermaydi. Bunga dastlabki sabab – kolxoz
21

qurilishi atrofida borgan о’tkir sinfiy kurashning povestda yetarli aks etmaganidir.
Povestning yana bir kamchiligi - sxematizmga yо’l qо’yilganidir. Povestning bosh
qahramoni tasvirida ham jiddiy kamchiliklar bor: uni yozuvchi favqulodda
fazilatlar egasi qilib kо’rsatadi, ammo unda davrning о’rta hol dehqoniga xos tipik
xususiyatlarning yetarli bо’lishiga e’tibor qilmaydi”, tarzidagi mulohazalar kо’p
uchraydi. Xulosa о’rnida shuni aytish mumkinki, 60-70 yillar о’zbek
adabiyotshunosligida Abdulla Qodiriyning hayoti va ijodida bо’lgan
munosabatsezilarli darajada ijobiy baholandi, bu shundan dalolat beradiki, о’zbek
adabiyotshunosligida haqiqiy iste’dod egasi о’zining ijod mahoratiga yarasha о’z
qadrini topdi.
22

II. 1. M. Qо’shjonov va Axmad Aliyev Abdulla Qodiriy tadqiqotlarining
tahlili
Shunday munaqqid – adabiyotshunoslar bо’ladiki, garchand, ularning ilmiy
merosi doirasida о’tkinchi g’oyalarga hozir-javoblik yoki ketma-ket ismlar
sanog’idan tug’ilgan davriy hisobot ruhida yozilgan maqolalar mavjud bо’lsa ham,
adabiyotshunoslik tarixida nisbatan umrboqiylikka da’vogar asarlar ham topiladi.
Nafaqat topiladi, balki ilmiy merosining belgilovchi xususiyati sifatida namoyon
bо’ladi.
Abdulla Qodiriy ijodining san’at, badiiyat, mahorat jihatlarini Matyoqub
Qо’shjonov poetik talqin qildi. Olimning 1966 yili nashr etilgan “Abdulla
Qodiriyning tasvirlash san’ati” nomli kitobi bu davr adabiyotshunosligida,
qolaversa, qodiriyshunoslikda ham muhim о’rin tutadi.
Adabiyotshunos M.Qо’shjonov ilmiy asarlari orasida shu tipdagi qator
asarlar mavjud. Binobarin, bu haqiqat о’zbek adabiy tanqidi tarixini yozgan
olimlar tomonidan ham e’tirof qilingan. “M.Qо’shjonov badiiy proza poetikasi
masalalari bilan jiddiy shug’ullandi. Uning “Badiiy asar kompozitsiyasi haqida
mulohazalar”, “Syujet va xarakter”, “Konflikt va xarakter”, “Badiiy obraz” singari
tadqiqotlarida badiiy asarning muhim bir komponentiga e’tibor beriladi. Bordi-yu,
muallif qо’yilgan masalani asar tо’qimasidan “uzib” olib talqin qilganda biz uni
vul’garlikda, badiiyat qonunlaridan yiroqlikda ayblagan bо’lar edik. M.Qо’shjonov
kompozitsiya, syujet, obraz, konflikt singari masalalar havida fikr yuritar ekan,
mazkur komponentlar badiiy asar deb nomlangan yaxlitlik, butunlik, “jonli
organizm”ning tomonlari ekanligini hamisha his qiladi”. Haqiqatan olim muayyan
badiiy asarni tekshirar ekan, uning poetik mohiyatini yozuvchi g’oyasidan ajratib
tashlamaydi, shakl va mazmun birligini e’tiborda tutadi. Zotan, mashhur faylasuf
Gegel ta’biricha, “mazmun shaklning mazmunga, shakl mazmunning shaklga
о’tishidan boshqa narsa emas”. Belinskiy esa bu falsafiy – estetik kategoriyalarni
jism va ruh birligiga о’xshatgan edi.
23

Abdulla Qodiriy ijodi о’z davrida ham, keyingi yillarda ham zamon
siyosatiga, davlatning sotsialistik mafkurasiga bog’lab juda kо’p talqin qilindi.
Yuqorida kо’rib о’tilganidek, bu talqinlar orasida onda-sonda adibning
mahoratidan, san’atkorligidan sо’z ochilgan. Kо’proq tashqi omillar tekshirildi.
M.Qо’shjonov о’zining “Abdulla Qodiriyning tasvirlash san’ati” kitobida “О’tkan
kunlar” romanini nisbatan immanental analiz qildi. Xususan, yozuvchining
mahoratiga, san’atkorligiga, voqealarni bayon etish usuliga, obrazlar tabiatiga,
badiiy g’oyaning ifodalanish shakliga, asarning kompozitsion unsurlariga,
kolliziya va konflikt masalalariga e’tiborni qaratdi. Bu qarashlar asarning tahlil
jarayonida eng muhim tomonlarini tashkil etadi, shuning uchun ham kо’pchilik
adabiyotshunoslar asarning shu jixatlariga diqqat e’tiborlarini qaratishgan.
Ma’lumki “Abdulla Qodiriyning tasvirlash san’ati” kitobi “О’tkan kunlar” romani
misolida tadqiq etilgan va kitobning kirish qismlaridan M.Qо’shjonov romanning
adabiyotimizning tо’ng’ich asarlaridan ekanligini, adabiyotimiz tarixida badiiy
prozaning birinchi yetuk namunasi hamda ilk realistik romanligini aytib о’tadi.
Shunday keyin kitobda roman qahramonlarining asarga qanday xarakterlashtirib
joylashtirilganligi haqida sо’z boradi.
Otabek sahnada tayyor – komil holatda paydo bо’ladi. Uning yurt
kezganligi, ilmiy, odob-ahloqi, ochiq fikrliligi kitobxonga tezda ma’lum bо’ladi.
Mazkur bosh qahramonning inson turmushidagi eng nozik tuyg’u – muhabbatga
munosabati ham, inson turmushidagi eng muhim asos – oilaga munosabati ham
nihoyatda ibratli (idealniy). M.Qо’shjonov ta’biri bilan aytganda, “yozuvchi
asarning boshlarida qahramonni zarur bо’lgan balandlikdagi tramplinga chiqaradi”.
Adabiyotshunos olim yozuvchining tasviri, bayoni usulini tasdiqlash yо’lidan
borib, romandagi gо’zal bir holatlarni, о’quvchini entiktiradigan, hayojonga solib
zavqlantiradigan omillarni birin-ketin tushuntira boradi. “О’tkan kunlar”da
asarning boshlaridanoq kо’zga tashlanadigan yozuvchining о’ziga xos uslubi-
tasvirda voqealarning ma’lum bir tomonini sir saqlashdir. Biroq voqea rо’y bergan,
yo rо’y berayotir va yoki rо’y bermoqchi. Buni kitobxon yaxshi sezib turadi.
Ammo, hali о’quvchiga aniq bо’lmagan voqea munosabati bilan yozuvchi
24

qahramon psixologiyasida rо’y berayotgan ma’lum bir о’zgarishga imo qiladi,
ba’zan ularni tasvirlaydi”.
Xususan, Otabekdagi ishq tufayli yuz bergan ruhiy о’zgarishlar tasviri bu
jixatdan e’tiborlidir. Ayni chog’da, yozuvchi bunga parallel ravishda Kumush bibi
ruhiyatida sodir bо’layotgan о’zgarishlarni – g’amginlik, о’ychanlik, sirli-sirli
boqishlar, sirli ariq bо’yidagi entikishlarni tasvirlar ekan, eng muhim omilni sir
saqlaydi. Romanning “Kutilmagan baxt” bobida oshiq-ma’shuqalar visolga
erishtiriladi. Kumush tilidan “Siz о’shami,!” degna sado jaranglaydi. Va qarangki,
M.Qо’shjonov ta’kidlayotgan voqealar bayonidagi, ayni ishqiy mojaro baynidagi
sir saqlab kelinayotgan – ular qayerda, qanday uchrashdi ekan, degan jumboqning
javobi shu “Kutilmagan baxt” bobining yakunida beriladi. Bu javob: “Otabek
Marg’ilon kelganning ikkinchi kuni poyofzal borida bо’lg’on edi. Asr namozining
vaqti о’tib bо’lg’onliqdan ul shundagi dо’kondorlarning birisidan tahorat olish
uchun suv sо’radi. Kо’chadagi suv ariqning tagidan –soy oqar, shuning uchun
undan foydalanish qulay emas edi”, deya boshlanuvchi sahifada juda ham gо’zal
asoslov orqali ishonarli tarzda beriladi.
“О’tkan kunlar”dagi visol roman voqealarining ibtidosi, xolos. Tarixiy
davrga bag’ishlangan sahifalar bitilishi uchun muayyan sabab kerak. Zotan, Otabek
Marg’ilonga kelgandan keyin Toshkent hokimi Azizbek tomonidan Qо’qon
xonligiga qarshi boshlangan urush xabarini berilishi roman syujetidagi markaziy
tugunlardan biridirki, asardagi keyingi voqealar rivojini ta’min etadi. Muhabbat
majorosi bilan bog’liq syujet liniyasida ham, “ota-ona orzusi” bilan bog’liq yana
bir poetik tugun mavjudkim, bunga yechimda fojeaviy yо’sinda g’oyatda
ta’sirchan holda intiho beriladi. M.Qо’shjonov yozadiki: “Roman asosiy
xarkterlarning ochilishi, syujet dinamikasi shu ikki tugun birligi asosida olib
boriladi”.
“О’tkan kunlar” romaniga xos eng muhim poetik xususiyatlardan biri
“voqealar pereretiyasi” – voqealarning keskin о’zgarishi hodisasidir. Ayni
birikmali termin ostida mazkur badiiy vositani kuzatar ekan, adabiyotshunos olim
Otabekning og’ir ahvoldagi, “jar yoqasiga kelib” qolgan holatlaridagi kuchli
25

irodasiga, о’z kuchiga, haqiqat tantanasiga ishonchiga diqqatni qaratadi. Ma’lumki,
Otabek (Qutidor bilan birga) birinchi marta “najot farishta”si – Kumushning
tasodifan olib kelgan xati vositasida О’ttaboy qushbegining qahridan, ikkinchi
marta Hasanalining о’limga hukm о’qitayotgan sahnaga tasodifan Toshkentdan
olibkelgan xati tufayli Musulmonqulning doridan omon qoladi. Agar xotirga
olinsa, bu epizodlar nihoyatda asabni taranglashtiradigan, inson ruhiyatiga jiddiy
ta’sir etadigan, yuragini hovuchlatadigan va syujetdagi bu kichik tugunlarning
baxtli yechimidan keyin huzurlanib erkin nafas olishga imkon beradigan
lavhalardir.
“О’tkan kunlar”da tasodifiy uchrashuv, visol, ishqiy sarguzashtlar va bir
dunyo tarixiy oraliq, aniqrog’i, yonma-yon hodisalar tasviri beriladi. Ammo,
“О’tkan kunlar”da realizm kuchli. Yozuvchi aytmoqchi, mazkur roman о’z
mumtoz adabiyotimizdagi Tohir va Zuhra”, “Farhod va Shirin”lardan aynan shu
jixati bilan farqlanadi.
M.Qо’shjonov romanidagi tasodiflarni voqealarning keskin almashinuvi
bilan bog’lab talqin qilgan. Va bu xususiyat Abdulla Qodiriy romanlariga xosligini
alohida ta’kidlaydi. Hayot ziddiyatlar birligidan iborat. Tabiat va insoniyat olamini
о’sha qarama-qarshiliklarsiz tasavvur qilib bо’lmaydi. Olamni badiiy sо’z
vositasida talqin etadigan gо’zal san’at sohasida hayotdagi bu omil о’z ifodasini
topish tabiiydir. Nafaqat tabiiy, balki zarurat, yanada aniqrog’i muayyn badiiy
qonuniyat tusini olgan. Shu sababdan badiiy adabiyotdagi bu ichki hodisa maxsus
termin bilan “konflikt” yoki “kolliziya” (har ikki sо’z ham lotincha bо’lib,
“tо’qnashuv” ma’nosini bildiradi) deb ataladi. Binobarin badiiy asarning syujet
rivoji, obrazlarning о’zaro aloqasi va tо’qnashuvi, umuman olganda, badiiy asar
mazmun-mohiyat dinamikasi konfliktda asoslanadi.
“Koflikt – hayotdagi real qaorama – qarshiliklargning badiiy ifodasidir.
Asarda esa, u syujetni harakatga soluvchi asosiy kuch, rivoj beruvchi prujina,
richagdir. Syujetni asar skeleti deb faraz qilsak, konflikt unga jon beradigan,
harakatga keltiradigan yurakdir”. M.Qо’shjonov bu nazariy qarashlarini aniq bir
badiiy asarga tadbiq etadi. Jumladan, “О’tkan kunlar” romaniga doir tadqiqot –
26

kitobchasida ham asar konfliktiga tegishli maxsus “Insoniy gо’zallik va zulmat”,
“Ichki va tashqi kolliziyalar birligi” deya nomlangan bо’limlar bor. Olim bu
masalani ham ancha nozik uzatadi.
Alohida – alohida olingan qahramonlardan tashqari gо’zal insoniy
fazilatlarga ega xarakterlar bilan davr – zamon muhiti о’rtasidagi ziddiyatni
asarning markaziy konflikti deb hisoblaydi. Shu tarzda obrazlarning о’zaro shaxsiy
tо’qnashuvlariga nisbatan keng – romandagi ijtimoiy konfliktda urg’u beradi.
M.Qо’shjonov bu jihatni “Ota-ona orzusi”ga bog’laydi. Ayni chog’da, olimning
quyidagi fikri bahsli ham kо’rinadi:
“Ota – ona orzusi.... О’zbekchilikning bu odati qancha – qancha sof insoniy
his va muhabbatni, insoniy gо’zalliklarni о’z olovida kuydirib yubormadi. Ota –
ona orzusi deb qancha-qancha gul g’unchalari ochilmay sо’lmadi. Bu mudhish
о’tmish sarqiti hozir ham ozod, baxtiyor yoshlarimizning oldida ba’zan g’ov bо’lib
turmaydimi?
Romanda Abdulla Qodiriy hayotining mana shu ziddiyatlaridan unumli
foydalangan”.
Haqiqatan ham romanda Abdulla Qodiriy ota-ona orzusi tufayli fojeaga yuz
tutgan gо’zal fazilatli Otabekning taqdirini tasvir etadi. Ammo fikrimizcha, adib bu
voqelikni о’zbeklar hayotidagi tipik xolat sifatida talqin etgan emas. Yozuvchi
roman yozmoqchi edi, muayyon fojeani boshidan kechirgan individual shaxsning
taqdiridan sо’zlamoqchi edi. Abdulla Qodiriy shu niyatini amalga oshirdi. Bu
badiiy – estetik hodisani о’zbek millatiga xos orzu – havaslarning tipik tanqidi
tarzida tushuntirish о’rinli emas. Romanda bundan boshqa aynan ijtimoiy
konfliktni о’zida jam etgan va adib yuragini bezovta qilgan tarixiy hodisalar
bayoni bor. Zotan, M.Qо’shjonov romandagi tarixiy, individual, psixik
konfliktlarni yaxshi tushunadi. Insoniy gо’zallik о’sha davr zulmati konfliktiini
ijtimoiy yuksaklikka kо’tarib, uni bosh konflikt qilib kо’rsatadi.
Konflikt badiiy asarda turkum qahramonlarning intilish va holatlaridan, aniq
bir qahramonning о’zida kechadigan psixik holatdan ham maydonga kelishi
mumkin. Badiiy asardagi bunday xilma-xil tarafga yо’naltirilgan kuchlar
27

ziddiyatidan siyosiy, ijtimoiy, ahloqiy, falsafiy hamda tabiiy (tabiat va inson
orasidagi) konflikt ham yuzaga keladi.
Abdulla Qodiriyning tasvirlash san’atiga, poetik mahorati qirralariga
diqqatini qaratgan talqinchilar hatto S.Husayn va Oybeklar ham bosh qahramon
psixologiyasi bilan tabiat tasviri orasidagi ziddiyatli holatlarni adib ijodidagi о’ziga
xoslik sifatida talqin qilganlar.
M.Qо’shjonov romandagi bu poetik unsurga Otabekning ota-ona orzusiga
bо’yin egib, istar – istamay rozi bо’lib Marg’ilonga ketib borish epizodi
munosabati bilan murojaat qiladi. “Umuman, Abdulla Qodiriy peyzaj tasvirida
anchagina ziqna yozuvchilardan. Murojaat qilgan taqdirda ham undan unumli
foydalanadi. “Hozir kо’klam kunlari: qirlar, tog’lar, soylar, kо’k-qizil, qora-oq,
sariq zangori, pushti-gо’las va tag’in allaqancha rangli chechaklar bilan ustlarini
bezab, qishi bilan tо’ngib arang yetishgan oshiqlariga yangi hayot, yangi umid
beradilar. Qish bо’yi allaqaysi g’or ostlariga junjikib chiqqan qush zotlar:
chumchuqlar, chittaklar, tо’rg’aylar, sa’valar va boshqa allanqancha qush
turkumlari о’z tо’plari bilan vijir-vijir, chug’ur-chug’ur sayrab kladilar, yer yuzini
tutgan chechak gilamlari ustini о’pib yalaydilar, yotib chо’qiydilar, sapchib
uchadilar.... uzoq-uzoqdan kakku qush ham arzi vujud qiladi: “kakku-kakku”.
Yozuvchi qahramon kayfiyatini keng osmon sahnida erkin uchib yurgan
qushlarga qarama-qarshi qо’yadi.
“Qaldirg’ochlik qanoti ota-ona mukofoti bilan qayrilgan” Otabekning
kayfiyati osmon bag’rida, tabiat quchog’ida erkin qanot qoqib yurgan
qaldirg’ochga qiyos etiladi. Bunda haqiqatan ham tasvirning ta’sir kuchi ortgan
kо’rinadi.
Zero, yozuvchi ba’zan tabiat tasviriga parallel yoki zid holatda qahramon
psixologiyasini ochib berishi – bu bir badiiy vosita. Ijod olamida bundan boshqa
vositalar ham bor. Bu yozuvchining hayoloti, mahorati bilan bog’liq hodisa.
Yozuvchi tomonidan о’nlab, asarning vujud-vujudiga singigan ayrim badiiyat
unsurlari nafaqat muayyan qahramon ruhiyati bilan, balkim asarda ilgari
surilayotgan bosh g’oya bilan ham bevosita aloqador bо’lishi mumkin.
28

“О’tkan kunlar” romanidagi Usta Olim hikoyasi yozuvchi xayolotining
gо’zal hosilasi; adib mahoratining tengsiz namunasidir.
“Romanning bu qismi chiroyli bitilgan mustaqil bir hikoY. Uning о’ziga
yarasha pafosi, о’ziga yarasha syujet asoslari umuman о’ziga xos g’oyaviy va
badiiy xususiyatlari bor”. M.Qо’shjonov yana ta’kidlaydiki, Abdulla Qodiriy bu
hikochni romanning umug’oyasiga bо’ysundirish bilan birga undan “asarning bosh
temasini yechishda” juda unumli foydalana olgan. Usta Olimning suyukli yori
Saodatning о’limi Otabekda juda kuchli psixologik portlashni vujudga keltiradi.
Qutidor eshigidan haydalgan Otabekda о’z taqdiri bilan kо’zi oldidiagi
majnunvash insonni, Saodat bilan Kumushni taqqoslash imkoni paydo bо’ladi.
Abdulla Qodiriyning mazkur о’rindagi umuvoqelikni badiiy-qiyosiy talqin qilishi
xususida yana bir muhim firkni ham aytib о’tmoq lozim. Bu о’rinda nafaqat
Otabekning ruhiy dunyosi oydinlashadi.
Bu о’rinda tasvirning kitobxon ruhiyatiga ta’siri va kelgusi fojealarga
о’quvchini psixologik tayyorlash masalasi ham bor. Saodatning taqdirini eshitib,
о’qib kо’ngli о’ksigan о’quvchi, Kumush bilan yuz beradigan fojeaga ruhan tayyor
holda boradi.
M.Qо’shjonov romandagi psixologizm masalasiga e’tibor berar ekan, buni
kо’proq Otabek vositasida kuzatadi. Avvalo Usta Olim hikoyasini tinglovchi,
sо’ngra bо’zaxonadagi Otabek holatini tadqiq etadi. Ayniqsa “Navo” kuyi ta’sirida
yuzaga kelgan psixologik о’zgaishlarga jiddiy e’tibor beradi. Binobarin, kuy –
musiqa inson ruhiyatiga eng kuchli ta’sir etadigan omillardandir.
M.Qо’shjonov romandagi Otabek va Homid, Otabek va Usta Olim, Otabek
va Kumush, Kumush va Zaynab, Zaynab va Xushrо’y singari juftliklarni ham
jiddiy kuzatadi. Ular tasviridagi nozik jixatlarni, insoniy gо’zallik va xunukliklarni
tushuntiradi. Romanning bu darajada gо’zal etgan badiiy –estetik omillarni izlaydi,
topadi. Shu ma’noda olimning mazkur ishi qodiriyshunoslik tarixidagi yorqin
sahifalardan biridir. Bu kitobchada syujetni quruq bayon etish ham, roman
voqealarini о’rinli –о’rinsiz sotsial muhitga bog’layverish ham, davr qarorlari yoki
29

mashhur shaxslarning fikrlaridan ha deb kо’chirmalar olaverish ham sezilmaydi.
Bunda olim romanga estetik hodisa sifatida qaraydi.
M.Qо’shjonov “estetik nagruzka”ni voqealar “perepetiyasi” va “antiteza”sini
yaxshi xis etadi, chuqur ilmiy nazariy fikr yuritadi; asosan yozuvchining realistik
prinsiplarini, voqealarni bayon etishdagi san’atkorligini, kompozitsion
qurulishdagi mahoratni tasdiqlash yо’lidan boradi.
Albatta, olim Abdulla Qodiriyni bir-ikki о’rinda davr talabiga quloq tutgan
holda tanqid ham qiladi. Adib ijodidagi “cheklanganlik” va yoki “Otabekning
ruslarga qarshi urushda о’lishi realistik dalillanmagan” singari tanqidlar shular
jumlasidandir.
Oradan chorak asr о’tgach, M.Qо’shjonov о’zining “Qoddiriy erksizlik
qurboni” nomli kitobida “Abdulla Qodiriyning tasvirlash san’ati” taqdiri va undagi
tanqidlarga jiddiy munosabat bildiradi. Kitobcha (ya’ni “Abdulla Qodiriyning
tasvirlash san’ati”) 1958 yilda yozilgan bо’lib, 8 yildan keyin, ya’ni 1966 yilda
arang chop etildi. Gap kitobning kechikib chop etilganida ham emas. Vaziyat
shunday ediki, Abdulla Qodiriy ijodi, xususan, uning asarlarining ijtimoiy ma’nosi
haqida fikr yuritishga yо’l qо’yila bermas edi. Shu sababdan muallif ezop yо’lini
tutib, ish kо’rishga majbur bо’ldi. U adib mahorati, tasvirlash san’ati xususida fikr
yuritib, “О’tkan kunlar”ning ijtimoiy ma’nosini adibning mahorati tahliliga о’rab
berishga harakat qildi. Yana shu narsa ham xarakterliki, Abdulla Qodiriy haqida
yozilgan asarda adibning dunyoqarashidagi “cheklanish”ni aytmasdan о’tish
mumkin emas edi. Shu sababdan mazkur kitobda ham, garchi, u boshdan
oxirigacha yozuvchi san’atining tahlil qilishga bag’ishlangan bо’lsa ham, bir ikki
jumlada Qodiriyni cheklanishda ayblash kerak bо’ldi”.
Olimning о’zi e’tirof etganidek, bu “ayblash” kitobcha oxirida bor.
Shuningdek, yana bir о’rinda: “Demak, Otabek tarixning mahsuli, ammo tarixni
yaratuvchilardan emas. “О’tkan kunlar” romanining ma’lum darajada cheklangan
tomonlari ham mana shu tarix bilan shaxslar о’rtasidagi munosabatga bog’liqdir”,
deya yozgan bо’lsa, boshqa bir sahifada Oybek domlaning mulohazalariga
30

hamohanglikda Otabekni “aktiv yaratuvchi emas, balki passiv kuzatuvchi” sifatida
“aybladi”.
О’zining ijodiy –ilmiy faoliyati davomida Abdulla Qodiriy asarlariga
murojaatni kanda qilmagan adabiyotshunos olim M.Qо’shjonov 90-yillarga kelib,
kо’pgina kuzatishlarini “Qodiriy – ereksizlik qurboni” hamda “О’zbekning о’zligi”
degan kitoblarida jamlashga muvaffaq bо’ldi.
M.Qо’shjonov “Qodiriy – erksizlik qurboni” kitobida adabiy
tanqidchilikning ulug’ adib ijodiga munosabatining ayrim qirralarini tekshiradi.
Ijoddagi, fikrdagi erksizlik Qodiriy ijodini talqin etishda naqadar g’ayriilmiy
yondashuvlarga olib kelganligi ustida qimmatli fikrlar bildiradi. Abdulla Qodiriy
ijodini talqin qilgan M.Sheverdin, S.Husayn, Oybekning ilmiy qarashlari bilan
bahsga kirishadi. Bir narsani ta’kidlash lozimki, M.Qо’shjonov mazkur shaxslarga,
xususan, M.Sheverdin bilan S.Husaynga bir xil nuqtai nazardan qaraydi. Holbuki,
biz yuqorida kо’rib о’tganimizdek, M.Sheverdinda biryoqlamalik, tanqidga о’chlik
xaddan tashqari kuchli bо’lgani holda S.Husaynning “О’tkan kunlar”ida Qodiriy
romanining mohiyatini tо’g’ri anglagan va tо’g’ri bag’olagan о’rinlar g’am yо’q
emas.
Abdulla Qodiriyning hayoti va ijodida bо’lgan qiziqish adibning nomi va
asarlari qayta tiklangandan keyin kо’paysa kо’payadiki, kamaymadi. О’zini
adabiyotshunos sanagan har bir inson Abdulla Qodiriyning ijodiga va asosiysi adib
yaratgan gо’zal asarlarga munosabat bildirmasdan qolmadi. Shunday insonlardan
biri Ahmad Aliyevdir.
A.Aliyev Abdulla Qodiriy haqidagi tahlilllarini fikr va mulohazalarini,
M.Qо’shjonov bilan bir davrda bildirib bordi. Bu munaqqid о’z qarashlarini
“Abdulla Qodiriy” nomli kitobida batafsil bayon etgan. Bu kitobda Abdulla
Qodiriy ijodining metod masalalari, asarlarni yaratishda mashaqqat bilan bosib
о’tkan yо’llari, “О’tkan kunlar” romanining yaratilish tarixi hamda asar
qahramonlariga yangicha fikrlar bildiradi. Ma’lumki Abdulla Qodiriy asarlarining
ijodiy metodi masalasi adabiyotshunos olimlar orasida jiddiy bahs-munozaraga
sabab bо’lgan nazariy omillardandir.
31

A.Aliyev Abdulla Qodiriy ijodiy metod masalasini ijtimoiy – tarixiy
jarayonga bog’liklikda, ijodkor dunyokarashidagi sotsialistik uzgarishlarga,
jamiyatda yuz bergan sotsialistik revolyusiyaga alokadorlikda talkin etishga
intiladi. Badiiy adabiyotdagi tankidiy realizmga nisbatan sotsialistik jamiyatdagi
yot bulgan ijodiy metod sifatida karaydi. 20-yillarda tankidiy realizm uz urnini
sotsialistik realizmga bushatib berganini kayta-kayta uktiradi.. Tankidiy realizm
degan tushunchani Abdulla Kodiriy ijodiga yakinlashtirishni aslo istamaydi va
xulosa sifatida: “Anikrok kilib aytilganda, Abdulla Kodiriy ijodini, yangi
sotsialistik tuzum davrida, shu tuzum pozitsiyasida turib tarixiy temada birinchi
bulib yuksak san’at asarlarini yaratgan tavator yozuvchi ijodini tankidiy realizm
metodiga kiritish kiyin.
Abdulla Kodiriy sotsialistik realizm metodining 20-yillar uzbek adabiyotiga
xos jarayonini kechirgan yozuvchi edi.
Eng muximi-yozuvchi xayotga asosan sotsialistik pozitsiyada turib, yangi
zamon nuktai nazaridan karagan, uning ijodiy ideali – anik sotsializm edi, deb
xisoblanishga xakli.
Bu xulosa uz davriga nisbatan tabiiy deb karalishi mumkin ammo, bugun
aynan ana shu satrlarga kuzi tushgan kishi istexzoda, tankidga berilishi mumkin.
Shuni xam e’tibordan sokit kilmaslik joizki, ilmga olimlarning fikrlash jarayoni
tuxtamaydi. A.Aliyevning makolasi munosabati bilan boshlangan adabiy-ilmiy
munozaraga uzok davom etdi. Keyinchalik bu baxsdagi ba’zi makolalarga
munosabat bildirgan adabiyotshunos Abdug’afur Rasulov shunday satrlarni
yozadi: “70-yillarda nazariy nazariya uchun degan koida adabiyotshunoslikka kirib
kolgan, mutaxassislarni tamoman chulg’ab olgan ekan... Metodlar xakidagi baxslar
shunchalik “kizib” ketdiki, konkret asarlarni taxlil kilish, metodni asarning ichki
tukimasidan keltiribchikaraylik degan fikrni ba’zi olimlar unutib kuydilar”.
Xakikatan xam, usha baxslardagi makolalar ukib kurilsa, ushbu fikrlarga bir
kadar kushilish mumkin buladi. Ammo masalaning ikkinchi jixati xam bor: ayni
baxs 70-yillar adabiyotshunosligidagi kichik bir vokea bulgan edi;
adabiyotshunoslik tarixida uzining izini koldirdi. Baxsda katnashgan olimlarning
32

ilmiy saviyasi xam, badiiy adabiyotni, ijodiy metodni tushunishlari xam xar xil va
ayni chog’da, bir biriga yakin. Muximi, ilmiy munozaraga obyekti XX asr uzbek
adabiyotining eng teran va eng murakkab davri – 20-yillar, yanada anikrog’i,
Abdulla Kodiriyning ijodiy merosi edi.
Bundan tashkari A.Aliyev “Abdulla Kodiriy” nomli kitobida “Utkan kunlar”
romanidagi bir necha xotin-kizlar obrazi xakida xam tuxtalib shunday yozadi:
“Abdulla Kodiriy “Utkan kunlar”da bir necha xotin-kizlar obrazini yaratadiki,
bular uz xarakterini, dunyokarashni, portreti e’tibori bilan bir-birlaridan fark
kiladilar, vokealarning borishida aktiv ishtirok etadilar. Ammo bu obrazning
xammasiga bir xilda xos bulgan narsa shuki, feodal tuzumining butun kulfatlari
bular zimmasiga boshkalardan kura kuprok tushadi” degan fikrlari isboti uchun
dalillar keltiradi. Abdulla Kodiriy asarlari A.Aliyev fikricha, xalk takdiri xakidagi
asarlardir, shu sababli mexnatkash xalkning uziga mansub kishilar obrazlari xam
Abdulla Kodiriy asarida katta urin tutadi deya fikr bildira turib Abdulla
Kodiriyning sinfiy dunyokarashning yukori darajada ekanini tushunmasligini
gapirib о’tadi: “Xalqni tasvirlashda, uning tarixdagi ijobiy rolini kо’rsatishda
Abdulla Qodiriyda bir jiddiy kamchilik bor. Masalan, u xalqdagi revolyusion
ongni, sinfiy dunyoqarashning qanchalik baland darajada ekanini har vaqt ham
tо’la tushunib yetmaydi (bu jixatdan u Hamza Xakimzoda va ayniy kabi
yozuvchilardan ancha orqada qoladi) degan mulohazalar yuritadi. Biroq Abdulla
Qodiriy sinfiy dunyoqarashining qay darajada ekanini bilmaganda “О’tkan
kunlar”dagi Otabekning dunyoqarashidagi yangi fikrlar
jamlanmasinixarakterlashtira olmagan bо’lardi, shuning uchun Abdulla Qodiriy
har bir bо’layotgan jarayonni о’z asarlarida aks ettirishga harakat qilganligi sir
emas.
Biz yuqorida keltirilgan A.Aliyevning “Sotsialistik realizm va adabiy
jarayon” nomli maqolasi ham katta bahsga sabab bо’ldi.
Garchand, bahsda Abdulla Qodiriyning ijodiy metodiga tegishli haqiqat tо’la
yuzaga chiqmagan bо’lsa-da, adabiyotshunos olimlarimizning qalb-qiyofasi,
adabiy-nazariy bilim saviyasi namoyon bо’ldi.
33

Mubohis A.Quljonov A.Aliyev maqolasida keltirilgan ba’zi fikrlar
G.Lomidzega tegishli ekanligini, sotsialistik realizm metodiga oid ichki prinsiplar
tanqidiy realizmga ham xolisligini, masalaning jiddiy va murakkabligini
ta’kidlaydi. A.Quljonov maqolasida muhim bir gap bor: “Bizningcha, sotsialistik
adabiyot bilan sotsialistik realizm orasiga aynan tenglik alomati qо’yib bо’lmaydi
va ularni aynan bir tushuncha sifatida xarakterlash ham qator chalkashliklarni
keltirib chiqaradi”. Bu fikr soqialistik realizim adabiyoti, sotsialistik adabiyot
hamda sotsial adabiyot ustiga fikrlash turtki beradi.
A.Aliyev maqolasiga fikr bildirgan mubohis F.Nasriddinov olim fikriga
tо’xtam yо’qligiga, Abdulla Qodiriyning ijodiy metodi goh sotsialistik realizm,
goh tanqidiy realizm, deb yozganligiga dalil keltiradi. О’zi esa adibning ijodiy
metodi sotsialistik realizm ekanligiga shubha bildirmaydi:
“...Biz u yoki bu asarga, uning avtori ijodiyotiga, ijodiy metodga baho
berganimizda uning qaysi davrni aks ettirganligigagina yoki qahramonlar
biografiyasi qanday yaratganligiga qarab emas, balki ana shu yaratilgan asarning
kim uchun qurol bо’la olishiga qarab, chiqarishimiz kerak.
Agar biz, umuman, Abdulla Qodiriy ijodiga, xususan, uning “О’tkan
kunlar”, “Mehrobdan chayon” romanlariga shu nuqtai nazardan nigoh tashlaydigan
bо’lsak, u holda uning asarlarini tanqidiy realizm emas, sotsialistik realizmga
yaqin turganligini juda aniq, ravshan kо’raolgan bо’lamiz.
A.Aliyev о’zining “Abdulla Qodiriy”nomli kitobida Abdulla Qodiriyning
she’riyatiga ham ancha munosabat bildiradi va Abdulla Qodiriyning she’rlaridan
adibni haqiqiy jadidchilar qatoriga kо’radi. Bundan kо’rinadiki, adib nafaqat nasriy
asarlari bilan balki, she’riyati bilan ham elga ma’rifat yoyish uchun bel bog’lagani
tushuniladi. A.Aliyev shunday yozadi: “Abdulla Qodiriy dastlabki bir – ikki
she’rlarida, xuddi jadidlar singari, о’zbek xalqi ichidagi sinfiy tabaqalanishni tan
olmadi, о’zbek xalqini faqat bir millat deb biladi va butun millatga murojaat etadi,
uni uyg’onishga chaqiradi”.
Kel ey millat, bu kun bir maslahat birlan qaror о’lsun,
Bu kundan о’tkan ishlarga pushaymon birla or о’lsun.
34

Qilaylik bul kuni g’ayrat, hamma birdan qilib himmat,
Jaholat chо’li sahrosiki minba’d sabzazor о’lsun.
Zero Abdulla Qodiriy ham, boshqa jadidlar singari, xalqqa ma’rifat yoyish
uchun mahalliy boylardan, savdogar ahlidan mada sо’raydi, shular yordami bilan
millatni jaholatdan qutqarishni orzu qiladi.
35

II. 2. Mustaqillik yillarida Abdulla Qodiriy ijodining о’rganilishi
О’zbekiston Respublikasi amalga oshirilayotgan tub islohotlar,
mamlakatimizning istiqlol davri taraqqiyoti, milliy qadriyatlarning qayta tiklanishi
ilm – fanimizning rivojlanishiga ijobiy ta’sir kо’rsatmoqda.
Mustaqillik yillariga kelib Abdulla Qodiriy haqiqiy qadrini topdi. Mustaqil
mamlakatimiz Prezidentining “О’zbek xalqining ma’naviy va ma’rifatini, milliy
qadriyatlari va ongina yuksaltirish yо’lida u zotning qilgan xizmati beqiyosdir.... U
faqat о’zbeklarning emas, balki Turkiston xalqlarining ham sevimli adibi, ozodlik
va istiqlol kuychisidir” degan bahosiga sazovor bо’ldi. Prezidentimiz farmoniga
kо’ra safdoshlari CHо’lpon, Fitratlar qatori Mustaqillik ordeni bilan taqdirlandi.
Istiqlol davri hayotimizdagi yangilanishlarni keng yо’l ochib berdi. Bir о’zi
tariximzni real tushuna boshladik, milliyligimizni anglab yetdik. Bu borada
hukumatimiz tomonidan katta ishlar amalga oshirilmoqda.
Mustaqillik yillari adabiyotshunoslik sohasida katta о’zgarishlar rо’y berdi.
Adabiyotshunoslikning barcha sohalari bо’yicha yangi tadqiqotlar yaratildi va
yaratilmoqda. Jumladan, о’zbek adabiy tanqidchilik sohasi bо’yicha talaygina
ilmiy ishlar, monografiyalar yaratildi.
О’zbek adabiyoti tarixida о’chmas iz qoldirgan adiblarimizning asarlarini
ilmiy nuqtai nazardan о’rganish adabiyotshunoslik uchun shakllanish va
rivojlanish omili hisoblanadi.
Shu ma’noda Qodiriyshunoslik о’zining yangi maydoni va bosqi chiga kirar
ekan, tabiiyki, aytilajak ayrim yangi fikrlarni avvalo mavjud manbalarga
munosabatdan keltirib chiqarishi kerak edi. Adabiyotshunoslik sohasida
qatag’onga uchragan ijodkorlar merosi qayta baholana boshladi.
Ma’lumki XX asr о’zbek romanchiligini Abdulla Qodiriy ijodisiz tasavvur
qilish mumkin emas. Bu siymo nafaqat birinchi о’zbek romanining muallifi,
qolaversa о’zbek adabiyoti bо’stonidagi eng gо’zal va boqiy bir asarning egasi
hamdir.
36

О’zbek adabiyotshunosligida Abdulla Qodiriy ijodiga bir qancha
munaqqidlar, olimlar va yozuvchilar о’z qarashlarini maqolalarida, qolaversa
Abdulla Qodiriyning ijodiga bag’ishlangan kitoblarida ifodalashgan.
Bularga misol tariqasida, S.Husayn, A.Aliyev, Oybek, M.Qо’shjonov, istiqlo
yillarida esa, U.Normatov, M.Qarshiboy, X.Sultonov, Aftondil Erkinov,
X.Lufiddinov kabi adabiyotshunoslarni keltirsak о’rinlidir.
Istiqlol yillarida esa Abdulla Qodiriy ijodini U.Normatov “Qodiriy bog’i”,
“О’tkan kunlar hayrati”, Azim Rahimov “Solih mahdumda nima gunoh?”,
Murtazo Qarshiboy “Bir ishq, ham chin bir ishq, Yusufali Shonazarov “Mumtoz
tasvirning yuksak badiiyati” hamda Xadicha Lutfiddinova “Lolalar chidagi gul”,
“Gullarning ra’nosi” kabi maqola va risolalarida adib asarlariga, qahramonlariga
yangicha munosabat bildirib kelmoqdalar. Keyingi yillarda о’zbek
adabiyotshunosligida epik talqinning ayrim namunalarini qodiriyshunoslik tarixida
kuzatish mumkin. Qolaversa, yangicha munosabatlar, mavjud voqelikka, bosib
о’tilgan tarixga qarashlar tubdan о’zgarib bormoqda.
Shuni ta’kidlash lozimki, XX asr о’zbek adabiyotini sobiq ittifoq olimlari
ham, rus olimlari ham о’rgandilar. Bundagi e’tibor va e’tiroflar, xususan,
qodiriyshunoslik doirasidagi fikr –mulohazalar kо’proq о’zbek romanchiligining
madonga kelishi bilan bog’liqdir. Masalan, qozoq yozuvchisi Muxtor Avezovning:
“Abdulla Qodiriy yuksak romanlar yaratdi. Uning romanlari 20-yillarda gо’yo
tekis sahroda Pomir tog’lari vujudga kelganday paydo bо’ldi.....”, degan e’tirofini
kо’pchilik yaxshi biladi. Shu singari mulohazalar boshqa qardosh millat
yozuvchilari tomonidan aytilgan.
Qodiriy yaratgan mо’jiza – noyob asarlari bundan buyon ham yangidan –
yangi avlodlar uchun ma’naviy xazina –oziq, bitmas –tuganmas zavq –shavq
manbaidir. Bu ulug’ zot millatimizning faxri –iftixoridir. Biroq shunday ulug’
zotning fojeiy qismati avlodlar kо’nglida mangu armon bо’lib qoladi.
Istiqlolga erishilishi bilanoq jadid adabiyoti namunalari va namoyondalari
ijodini tekshirishga alohida e’tibor qaratilishi qonuniy holdir. О’zbek
adabiyotshunosligi Abdulla Qodiriy hayoti va ijodini, uning gо’zal romanlariga
37

munosabat tarixini yana bir bor idrok etish, qayta baholash, qayta talqin qilishga
kirishdi. 80-yillar ikkinchi yarmi 90-yillarning birinchi yarmi oralig’i
qodiriyshunoslikdagi tub burilish davri bо’ldi.
Adib tavalludining 95 yilligi oldidan, 95 yilligiga, 100 yilligi oldidan va 100
yilligiga bag’ishlab yozilgan maqolalar, ilmiy majmualar hamda risolalar
maydonga keldi. Eng muhimi qachonlardir Abdulla Qodiriyning dilbar romanlarini
о’qiy turib, undagi milliy pafoslar ruhlangan, ammo barcha his – ehtiroslari
dilining tub-tubida saqlangan olimu ulamolarning, shoiru shuarolarning bahri –dili
ochildi. Ta’qib, tahdid va tahlikadan omonlikda qalam tebratish imkoniyati paydo
bо’lgan muhitda ulug’ adabimizga dahldor quvonch va surur, g’am va tashvish
afsus ila nadomat barcha –barchasi tо’kib solindi. Erkin Vohidov bu holga
quyidagicha ta’rif bergan: “Bir avlod umri davomida Abdulla Qodiriy ta’qiqlandi
va tahqirlandi. Bu insonga qarshi, insoniyatga qarshi, xalqlarning ma’naviy mulki
bо’lgan tarixi, madaniyati va iftixor tuyg’usiga qarshi, til, odati, dini, ixlos –
e’tiqodiga qarshi qilingan buyuk jinoyatning bir kо’rinishi edi....”.
Bunday e’tiroflar, haqiqat tantanasi ba’zan she’riy yо’sinda ifoda etildi:
“Azaliy haq gapni yashirmoq nechun,
Zavol yо’q eng asl iste’dod uchun.
Agarda koinot tegirmon bо’lib,
Olamni yanchsa ham, qolgay u butun”.
Qolaversa, yangicha munosabatlar, mavjud voqelikka, bosib о’tilgan tarixga
qarashlar tubdan о’zgara borgan sharoitga adabiyotshunoslarimizda о’zlari yozib
qо’ygan asarlariga ikkilanish, hayrat bilan boqish hollari ham zohir bо’ldi.
Qodiriyshunoslik doirasida kechgan ushbu munozaraga ilm-fandagi tabiiy hodisa
sifatida qarash joiz. Ayni chog’da, bunday tortushuvlar – Qodiriy va N.Tо’raqul,
Qodiriy va G’.Yunus, Qodiriy va S.Husayn – qodiriyshunoslikdagi mavjud
bahslarga esga soladi. Shu asnoda adabiyotshunosligimiz tarixidagi talqinlarga
nisbatan ibratli bir fikr tug’iladi. Agar muhit, sharoit va munosabatlar о’zgarishi
bilan yozib qо’yilgan ilmiy asarlarda xatolar, kamchiliklar, biryoqlamaliklar,
g’ayritabiiyliklar mavjud bо’lsa, uni eng avvalo, kо’zi tirik iymonli muallifning
38

о’zi о’nglagani, lozim kо’rsa, tavba –tazarru izhor qilgani, vijdon oldida tozarib
olgani ma’quldir.
90-yillardagi fikriy izlanish jarayonida mubohislar о’zaro nisbatan ayovsiz,
bahzan bir-birining yutuqlarini tan olib, ba’zan pashshadan fil yasab, gohida
sub’ektivizmga berilib, goho ilmiy bahs-munozara etikasi chegarasidan chiqib, о’z
fikr –muloxazalarinin bayon etdilar. Ilmiy risolalarni talqin qilishda ham matn
asosiy о’rinda turadi. Undan fikrlarni kengaytiruvchi, bahs –munozarali yoki
barcha birdek tasdiqlovchi о’rinlar bо’lishi mumkin.
Badiiy matn talqinida esa mazmun-mohiyatdan uzoqlashish, matnning
immanent xususiyatlaridan kelib chiqmaslik biryoqlamaliklar, sub’ektivizm,
siyosiy mafkuraga moslashishiga olib keladi. Matnni tushunish va tushuntirish –
talqin jarayonidir. Uning ilmiy –metodologik negizi uchun muayyan tizimlar,
nazariyalar ishlab chiqilgan. О’zbek adabiyotshunosligida mazkur masala bilan
qiziqib, о’z ilmiy kuzatishlarida qо’llayotgan olim Abdug’afur Rasulov bu haqda
yozadi: “Asar matni chegarasidan chiqish, yozuvchi yо’q yerdagi talablarni
qо’yish zinhor mumkin emas. Badiiy asarlarning qamrovi kengligidan, ma’no
miqiyosidan chetlab ketish xatoliklarga olib keladi”.
Haqiqatan ham, voqelikning badiiy talqinini ilmiy tilga kо’chirishda,
tushunish, tushuntirish va his etishda matn mohiyatidan uzoqlanish
anglashilmovchilikni yuzaga keltiradi.
“Mehrobdan chayon”ning yozilganiga oltmish yil tо’lgan mahalda
“Romanning mashaqqatli yо’li ” nomli maqolasi bilan chiqish qilgan A.Rasulov
matn va talqin orasidagi ziddiyatlarni, xatolik va anglashilmovchiliklarni faktlar
asosida kо’rsatdi; qodiriyshunoslikdagi tadqiqotlarga, darslik kitoblarga murojaat
etdi. Xususan, ijodiy metod va roman mohiyati yuzasidan о’rinli fikrlarni bildirdi.
Maqola “Mehrobdan chayon” qahramonlarini iloji boricha yangicha talqin qilishga
intilish seziladi. “Mehrobdan chayon” romanining matnida serma’nonilik, ramzni,
ishorani, jozibani namoyon etish kayfiyati seziladi. Bu bir qadam ilgarilash, degan
gap. Ammo, maqola matnida ehtiyotkorlik va ilgarigi nazariy asoslarning ta’siri
ham onda-sonda sezilib qoladi.
39

Oradan besh yil о’tib, olim yana “Mehrobdan chayon” romaniga murojaat
etadi. “Taqdirlar talqini” deya nomlangan bu maqola “Romanning mashaqqatli
yо’li” negizida yozilgan; boyitilgan, muhimi, asarga “yangi rakursdan boqish
yangilangan konsepsiyadan yondashish” (A.Rasulov ta’biri) jarayonida yuqorida
keltirilgan bir qator jumlalar tahrir qilingan. Maqolada olim goh Otabek bilan
Anvar salohiyatiga, goh Anvar bilan Ra’no hamda Nasim dо’stligiga, ruhiy
yaqinligiga, ba’zan Solih maxdum va uning maktabidan chiqqan о’zbek
adabiyotidagi xasislarga, ziyolilar obrazining qiyosi va ba’zan “onhazratning otgan
о’qlari” bо’lmish Gulshanning “jonli odam, tirik inson” ekanligiga diqqatini
qaratar ekan, imkoni boricha yangicha tafakkur mezonlari asosida ish kо’radi.
Adabiyotning chinakam insonshunoslik ekanligini ta’kidlab boradi. Va о’rin
kelganda, avlod-ajdodlarimizning azaliy e’tiqodiy qadriyatlari negizini ham
nazardan qochirmaydi. “Mehrobdan chayon” – san’at asari. Lekin afsuski, ba’zi
kitobxonlar, kо’proq yoshlar roman mohiyatiga singdirib yuborilgan ezgu g’oya –
dо’stlikning ulug’lanishiga ishonmaydigan, uni afsona deb biladilar. Bir-bir yarim
asrdirki, biz uzoq asrlar mobaynida qon-qonimizga singdirilgan muqaddas tuyg’u,
tushunchalarni boy berib kelyapmiz.
Tabiiyki, badiiy asarga, xususan, “Abdulla Qodiriyning badiiy dunyosi”
majmuasiga kirgan maqolalarda, ayniqsa, professor Umarali Normatovning
“Qodiriy bog’i”, “О’tkan kunlar hayrati” kitoblariga yaqqol seziladi. Jadidchilik,
milliy uyg’onish davri ijodkorlariga munosabat tubdan о’zgargan, ularning adabiy
merosini qayta idrok etish, yangidan baholash va yangicha talqin qilish jarayonlari
boshlangan 80-yillarning oxirlarida professor Umarali Normatov Abdulla Qodiriy
ijodini jiddiy sur’atda qayta xolis ilmiy nazardan о’tkazidi. Ulug’ adib ijod
olamining, hayot yо’lining turli-turli qirralarini yangicha idrok asosida namoyon
etadigan о’ndan ortiq nihoyatda salmoqli maqolalar yozdi. Va ularning
jamlanishidan yuqorida tilga olingan kitoblar yuzaga keldi.
“Qodiriy bog’i” kitobining “Adib qismati” qismida U.Normatov
yozuvchining hayoti va ijodiga tegishli bir qator manbalarni arxiv hujjatlarini,
mavjud ilmiy tadqiqotlar hamda biografik ma’lumotlarni qayta nazardan о’tkazadi.
40

$Abdulla Qodiriy dunyosini, iste’dodli ijodkor, ham о’z zamonasining kishisi sifatida xususiyatlarini teran tushunadi. Adib dunyoqarashi shakllangan muhit ob- havosi haroratiga, ta’lim-tarbiya maskanlarining saviyasiga tо’g’ri tashxis qо’yadi; bir qancha chigal masalalarga oydinlik kiritadi. Olim muayyan muammo ustida fikr yuritar ekan, bir qirg’oqni tashlab, ikkinchi qirg’oqni zabt etib “zamona qag’ramoni”ga aylanishi xush kо’rmaydi. Balki, о’z talqinlarida ijod psixologiyasi, inson tabiatiga xos barcha xususiyat va mayllarni inoatga oladi. U.Normatov Abdulla Qodiriyning dinga va dindorlarga munosabatini tushuntirar \kan, ma’lum bir vaqtlar orlig’ida davr oqimidagi ijodkorga, sо’ngra о’z ichki butunligiga qaytgan shaxs siymosiga urg’u beradi. Bir necha asarlarida dindorlar obrazining badiiy talqinida Abdulla Qodiriy nihoyatda holislikka boradi. “Umuman, 30-yillar о’zbek adabiyotida dinga, dindorlarga bunaqa xolis munosabatda bо’lgan boshqa birorta asarni, ruhoniylarning bunaqa samimiy hayotiy obrazlarini kо’rmaymiz”. Shubhasiz, bu о’rinda U.Nurmatov mulla Obidni ham nazarda tutadi. Qolaversa, kitobdagi “Obid ketmon” haqiqati” nomli maqolasida ayni asar xususida “past-baland gaplar”ga barham berish niyatida uni yangicha tushuntiradi. Obid ketmon obrazining adabiyotimizdagi “noyob hodisa” ekanligiga bizni ishontiradi. Muayyan idib ijodiy dunyoqarashidagi nafosatni, estetik prinsiplarni tadqiq etishda jaxon adabiyotshunosligida adabiy ilmiy maktablar bor. Shu jixatlar о’zbek adabiyotshunosligida ham ertami-kechmi о’z ifodasini topishi lozim. Ushbu estetik masala qodiriyshunoslikda “Adib estetikasi” tarzida qо’yildi. U.Normatovning bu yо’sindagi talqinlarida ham yangicha adabiy-ilmiy tafakkur nafasi seziladi. Olim adibning adabiy-nazariy qarashlarini talqin etib, adib estetikasidagi, “adib adabiy-tanqidiy qarashlarijdagi bosh gap – realizm masalasidir”, “haqiqat, hayot, haqiqatga sadoqat – yozuvchining ijodidagi bosh shiordir...” degan xulosalarga keladi. “О’tkan kunlar” romanining ma’no –mundarija doirasi g’oyat keng, unda xilma-xil ijtimoiy, ma’naviy muammolar kо’tarilgan. Ular ichida, menimcha, eng muhimi yurtning, millatning taqdiri, mustaqilligi masalasidir”. 41$

U.Normatov bu fikri isboti uchun yetarli dalil keltiradi. Biroq, mazkur
tarixiy romanda voqea-xodisalar tasviridan kо’ra oilaviy-maishiy sahna tasviri
katta qismni tashkil etadi. Romanning ikkinchi bо’limida (17 ta bobda) umuan
tarix sahnasi yо’q, balki ishqiy-maishiy sarguzashtlar tasviri keladi. 23 bobni о’z
ichiga olgan birinchi bо’limida olti bob, 17 bobni qamrab olgani uchinchi bо’limda
uch bob tarixga tegishli.
Ammo ba’zan bunaqa boblarda (masalan, Xon qiziga loyiq bir yigit bobi)
ham sotsial masalalarga munosabat kо’rinadi.
Badiiy asar talqinida estetik hodisani his qilish, his qilingan jozibani,
nafosatni о’zidagi mavjud bilimlar doirasida bayon etish muhim ahamiyat kasb
etadi. Talqin talqinchi dunyoqarashidagi juda kо’p omillar bilan bog’li hodisa.
Keyingi paytdagi Qodiriy romanlarining turlicha talqini ilmiy talqin tabiatiga xos
yana bir ahamiyatli xususiyatni yuzaga chiqaradi. Ayni bir asarni yosh e’tibori ila
kattagina farqqa ega bо’lgan ikki olim, adabiyotshunos ikki yо’sinda talqin qilishi
mumkin.
U.Normatov “О’tkan kunlar”ning yangicha talqini sotsial muhitni yangicha
kuzatsa, adabiyotshunos Murtazo Qarshibeov roman negizida “bir ishq, ham chin
bir ishq”ni kо’radi. “Ishq – adabiy ehtiyoj, adabiy mavzu”ligini ta’kidlagan
M.Qarshiboyev “О’tkan kunlar”da ishqiy iztiroblar teran tasvir etilganini dalillarga
asoslanib bir-bir tushuntiradi. Roman ichidan yashil ip bо’lib о’tadigan asosiy
syujet voqeasi Otabek va Kumushning ishqi. Kompozitsiya ham shu asosga
qurilgan. Bu ikki pokiza qalb orasida paydo bо’lgan muhabbatni M.Qarshiboyev
ilohiy ishqqa yaqinlashtirib qо’yadi va ba’zan fikri isboti uchun ham islom dinidan
ilmiy asoslar keltiradi. Xulosani esa, “Xuddi shunday, “О’tkan kunlar” ham “bir
ishq, ham chin bir ishq” haqidagi g’ussali rо’mondir”, degan sо’zlar bilan
yakunlaydi.
Ayni bir adabiy – estetik voqelikning, aniqrog’i, badiiy obrazning nisbatan
ikki hil talqiniga yana bir misol keltiramiz. “Mehrobdan chayon” romanidagi Solih
maxdum obrazi yangicha baholanayotgan, “yangicha ijtimoiy-iqtisodiy
konsepsiya”lar ilgari surilayotgan sharoitda bahs obyektiga aylandi.
42

Adabiyotshunos Azim Rahimov “Solih maxdumda nima gunoh?” nomli
maqolasida kо’proq Solih maxdumdan fazilat izlaydi.
Uning ilgarigi talqinlariga nisbatan yangilangan, samimiyatga yaqin talqinini
berishni istaydi. Solih maxdumni bunday “reablitatsiya qilish” adabiyotshunos
Murtazo Qarshiboyga ma’qul kelmaydi va “Solih maxdum farishtami?; degan
maqola bilan chiqadi. Adabiyotshunoslik о’zining “muhim tayanch nuqtasi-
konsesiyasi”ni yо’qotganligini ta’kidlagan muallif о’z qarashlarida yangicha talqin
etishda о’zi uchun islom dini asoslarini ilmiy konsepsiya darajasiga kо’tarib oladi.
Shu bois, onaga yaxshilik qilish haqidagi, “Hayo - iymondandur”, “Tangri nazdida
bandalarning eng yaxshisi ahli-ayoliga foydasi kо’p tegadigan kishidir”, “Bir
gunoh ishni kо’rsalaring, qо’llaring bilan qarshi bо’linglar. Qо’llaring bilan qarshi
bо’lolmasalaring, tillaring bilan qarshi bо’linglar. Mabodo, tillaring bilan qarshi
bо’lolmasalaring, dillaring bilan qarshi bо’lib turinglar. Ammo, bu iymonlarning
zaifligidan dalolat beradi” kabi hodisalar asosida о’z qarashlarini isbotlashga
urinadi. A.Rahimov Solih maxdumni iloji boricha ziyoli, fazilatli qilib talqin
etishga intilsa, M.Qarshiboyev kо’proq ikkinchi qirg’oqqa о’zini uradi. Ba’zan
islom shariatida juda katta gunoh bо’lib taqaladigan, Abdulla Qodiriyning о’zi
qо’llashda andisha qilgan ayrim ta’birlarni Solih maxdumga nisbatan
shavqatsizlarcha ishlatib yuboradi.
“Agar Solih maxdum obrazining badiiy mantiqidan kelib chiqib fikr
yuritsak, maxdumning sal iymonsizroq, ikkiyuzlamachiroq va munofiqroq ekanini
kо’ramiz”. Yana bir о’rinda tо’g’ridang’tо’g’ri Solih maxdumni “iymonsiz odam”
deya tasvirlaydi.
Holbuki, shahodat kalimasini aytgan, Alloh buyurgan farz ibodatlarni ado
etib yurgan, ammo tabiatida qusurli bо’lgan bir musulmonga nisbatan bu sо’z
birikmasini qо’llash tuhmatdir. Hatto, M.Qarshiboyev “Solih maxdum farishtamas,
shayton!” degan fikrni aytadi. Solih maxdum portreti chizgisidagi “siyrak mо’y”,
“istarasi issiq”, “oq tan” bо’lganligiga vul’gar ma’no beradi.
Maqolaning shu nuqtasiga diqqatini qaratgan adabiyotshunos A.Rasulov
yozadi: Murtazoning asosiy qarashini tasdiqlagan holda, maqoladagi bitta nuqtada
43

– “Solih maxdumning madrasadagi kirdikorlari” xususidagi fikriga tamoman
qо’shilmayman”.
Ilgari о’ta xasis, ziqna tip о’laroq talqin etilgan Solih maxdumning bir yо’la
oppoq – serfazilat ziyoli tо’nini kiyishi ham yoki yangi sharoitda iymonsiz,
munofiqroq, shayton, havosiz singari siqatlari bilan tavsiflanishi ham ayni
obrazning butun jozibasisni, estetik qiymatini ochib bera olmaydi. Qolaversa,
“Mehrobdan chayon” romanidagi eng yorqin, tabiiy va realistik baquvvat obrazi
bо’lgani uchun ham haliga qadar Solih maxdumning kimligi ustidagi mulohaza-
munozaralar davom etmoqda.
Qodiriyshunoslarning adibning betakror mahorati, badiiy qudrati,
qalamining jozibasi xususida nazariy fikrlarni juda kо’p aytganlar; aksar holatlarda
romanlarning syujetlarini qayta sо’zlaganlar.
“Qush tilini qush biladi”, deganlaridek, Abdulla Qodiriy qalamining
jozibasini, tasvirlaridagi psixologik holatlarning ayrim qirralarini ochib bergan asar
sifatida Xayriddin Sultonovning “Shoirona, darveshona, bir ma’no” maqolasini
kо’rsatish mumkin. Bunda zerikarli, badiiy asar vujudida begona nazariy
gaplarning quruq takrori yо’q.
Qolaversa XX asr о’zbek adabiyotshunosligida etik talqinning namunalarini
qodiriyshuoslik tarixida kuzatish mumkin. Abdulla Qodiriy qahramonlari
tabiatidagi yuksak axloqni, sharqona izzat-ikrom namunasini dastlab yosh
adabiyotshunos Aftondil Erkinov о’zining “Sukut, sukut...” nomli maqolasida
Alisher Navoiy qahramonlari bilan Otabek va Anvralarni qiyosan tadqiq etib,
“Anvarning sukuti zamirida mardlik, adablilik, andisha va g’urur yashiringan”,
“Farhod, Anvra va Otabekning sukutlari andisha, adililikning oqibatidir” kabi
xulosalarga kelgan bо’lsa, keyinchalik yuqorida eslaganimiz iqtidorli yozuvchi
Xayriddin Sultonov aynan adib romanlarini sof etik –estetik nuqtai nazardan talqin
qilib, “Andisha” maqolasida sharqona ahloq mezonlari asosida Qodiriy
romanlaridagi Otabek, Anvar, Yuusufbek hoji, Kumushbibi va Ra’no siymolarini
bir-bir tadqiq etib, ular tabiatidagi sobit iymonni “inson sharafining gultoji
bо’lmish andisha, or-nomus, uyat kabi muqaddas tuyg’ularni” kо’radi.
44

Aytish joizki, keyingi yillar Qodiriy qahramonlarining talqini alohida risola
holatiga kelganligi ham kо’zga tashlanadi. Masalan, Xadicha Lutfiddinova
“Lolalar ichidagi gul” risolasida Kumush obrazini alohida olib, roman mohiyatini
Otabek bilan Kumushbibining ishqiy sarguzashtlari fonida tekshiradi. Risolada
roman voqealariga parallel ravishda Kumushni yetaklab yurish, shu zayl syujetni
qayta bayon etish va yozuvchining tasvirlash san’atiga, mahoratiga urg’u berish
yо’lidan boriladi.
X.Lutfiddinovaning bahs uyg’otadigan yuqoridagi tezislariga о’xshash
fikrlar “Gullarning ra’nosi” nomli risolasida ham mavjudligini aytib о’tish lozim.
Badiiy asar qahramonlarini qoralash-oqlash yо’nalishi “ramzlar tilini”
jо’nlashtiradi, kamalakdek serjilo san’atning yuksak salohiyatini tubanlashtiradi.
Yusufali Shonazarov “Mumtoz tasvirning yuksak badiiyati” maqolasida
“О’tkan kunlar”dagi Zaynab obraziga diqqatni qaratdi. Bu obrazni odam-inson
sifatida tushungan va tushuntirgan olimlar fikrini, unga achinib qaraganlarning
mulohazalarini hazm qila bilmaydi.
X.Lutfiddinovaning: “Zaynabni qoralashda bizda yetarli dalil yо’q...
Kumushbibini gina-qudratsiz, adovatsiz, hoji otalari aytgandek, egachi singildek
kutib oladi. “Eri va kundoshi oralaridagi muhabbatni tan olganligi uchun ham
murosaga kо’nadi. Hatto kundoshi uni holi topib sо’z bilan “chaqib-chaqib”
olganda ham Zaynabni “tо’ppi tikib” о’tirgan holda kо’ramiz, degan fikrlariga
mutlaqo qо’shilmagan Y.Shonazarov romandan Zaynabni qaralaydigan epizodlarni
esga oladi va yozadi: “Xullas, Zaynabning qismati ham, muhabbati ham achinish
uyg’otadigan emas, balki nafrat uyg’otadigan, inkor etiladigan, hech bо’lmaganda
ma’qullamaydigan mazmun va mohiyatga ega”. Tabiiyki har talqinchining о’z
estetik didi, nazariy bilimi, tayanch dunyoqarashi bо’ladi. Ushbu hislatlardan tо’liq
foydalangan munaqqidgina biror yozuvchi ijodiga va asarlariga hosilona baho bera
olishi mumkin. Qodiriy yaratgan mо’jiza – noyob asarlari bundan buyon ham
yangidan – yangi avlodlar uchun ma’naviy xazina – oziq, bitmas – tuganmas zavq
–shavq manbaidir. Bu ulug’ zot millatimizning faxri –iftixoridir. Biroq shunday
ulug’ zotning fojeiy qismati avlodlar kо’nglida mangu armon bо’lib qoladi.
45

Bahodir Karim Abdulla Qodiriyning ijodini istiqlol yillarida о’rgana
boshladi. Munaqqid Abdulla Qodiriy romanlaridagi adabiy zamon va makon
tushunchalariga, roman g’oyasiga, tasvir va ta’sir doiralariga, talqin tayanchi va
mohiyatiga, adibning hajv san’atidan xabardorligiga oldingi munaqqidlardan farqli
holisona baho beradi. Uning “Qodiriy qadri”, “Abdulla Qodiriy” kabi kitoblarida
yuqorida keltirilgan jixatlar о’z isbotini topgan.
Bahodir Karim Abdulla Qodiriy ijodini tahlil qilar ekan, eng avvalo Abdulla
Qodiriy romanlarining umrboqiylik asoslari, adbi shaxsiyati, dunyoqarashining
shakllanishi kabi jixatlrini yuqori baholaydi.
“Biz kо’p hollarda “О’tkan kunlar”ni mutolaa qilganda, nima uchun
Otabek Marg’ilondan uylandi, nega ikki marta uylandi, nima sabadan Kumush
о’ldi, Zaynab jinni bо’ldi, degan savollarni xayoldan о’tkazamiz.
Aslida roman jiddiy kuzatilsa, adib о’rni-о’rni bilan barcha jumboqlarni
taqdir hukmiga bog’lab о’tkanligi yaqqol kо’rinadi. “О’tkan kunlar”ning dastlabki
sahifalaridagi suhbatdayoq Hasanali Otabekning uylanishi xususida shunday bir
izohni sо’zlaydi;
“Bek uchun bir necha joylarga qiz aytdirmak istalingan bо’lsa ham, avval
taqdir bitmaganlik, undan keyin bekning uylanishka bо’lg’on qarshiliklaridan shu
kungacha tо’y qilolmay kelamiz. Romanda keltirilgan “taqdir shamoli” birikmasi
romanning butun voqea-hodisalari-yu qahramonlarini о’zaro mustahkam
jipslashtirguvchi о’zak vosita о’xshab kо’rinadi. B.Karimning ta’kidlashicha,
“roman aynan shu “taqdir shamoli”ning tafsilotlari-yu tavsiflari yо’lida dunyoga
keladi.
Zotan...
Agar “taqdir shamoli” bо’lmaganda, Otabek Kumushga rо’barо’ kelmas
edi....
Agar “taqdir shamoli” yurmaganda, Otabek Kumushga uylanmas edi...
Agar “taqdir shamoli” yelmaganda, Marg’ilon bilan Toshkent orasidagi
shirin va achchiq sarguzashtlaru О’zbek oyimning orzu-havas yо’lidagi о’jarliklari
yuz bermas edi.
46

Agar “taqdir shamoli” esmaganda, Kumush Zaynab kundosh ham bо’lmas
edi...
Haqiqatan ham barcha jumboqlarni taqdir hukmiga bog’lash tо’g’ridir,
ammo bu holni adib hayot-ijodi bilan izohlasak, “О’tkan kunlar”ning yozilishi
ham Abdulla Qodiriyning taqdirida bor ekani, yoki umuman о’zbek adabiyotida
Abdulla Qodiriyning ijod qilishi ham taqdir shamolining esganiga tо’g’ri kelishi
kuzatiladi.
Ayni taqdir tushunchasi bilan bog’liq о’rinlarni adibning “Mehrobdan
chayon” romani qahramonlari olamida ham kuzatish mumkin.
B.Karimning tahliliga kо’ra, “Mehrobdan chayon” romanidagi taqdir
shamoli Solih maxdum va Nigor oyim о’rtasida, Anvarning opasi nodira bilan
Mohlar oyim, hamda Anvar bilan Nigor oyim о’rtasida esganini romandan
parchalar keltirib izohlaydi.
“Xotinlar maxdum domlaning ba’zi qiliqlaridan kulishsalar ham, Nigor
oyimning orqasidan g’iybat sо’zlamaslar, oldida qanday hurmatlasalar keynidan
ham о’shancha ehtiromlab, uning mahdumdek ziqna kishining qо’liga qaram
bо’lg’aniga achinib “peshona-deya aylanay qolu balo” deyishar edilar”.
“Anvarning bolaligi tasvir etilgan sahifalarga sinchiklab nazar solamiz. Opasi
Nodira nochorlik oqibatidan uni Solih maxdum eshigiga etaklab kelgan bir sahna.
Yordam ilinjida ostona hatlab kelgan Nodiraga Mohlar oyim shunday iltifot
kо’rsatadi”.
“Yig’lamang juvon, yо’qlik qursin, yо’qlik. Pochchasi kambag’al bо’lsa,
unda gunog’ yо’q. Hamma gap taqdiri azaldan...” deb taqdirga tan berish kerak
degandek gap qiladi.
Tabiatan mо’mina-muslimaligi shunday kо’rinib turgan oydin yuzli Mohlar
oyimning bu sо’zlarini oddiy odatiy taskin yoki xalqning kunlik urfli hayotida
ixtiyorsiz ravishda qо’llanadigan jumlalar sifatida qabul etish о’rinsizdir. Chunki
Abdulla Qodiriy sо’zni tanlab ishlatadi.
Anvarning mirzaboshi bо’lib tayinlanishi Safar bо’zchi ta’bri bilan aytganda
“Xudoning berishi”dir. Anvar bilan Nigor oyim orasidagi suhbatda: “Nega
47

yig’ladingiz? Taqdirni о’zgartirib bо’ladimi? Xafa bо’lish yaxshi emas, siz
shunday bо’lsin deganmidingiz”.
Haqiqatan ham taqdir hukmi nafaqat romanda xatto bu qahramonlar
ruhiyatida ham seziladi.
B.Karimning “Qodiriy qadri” kitobida Abdulla Qodiriyning dilbar romanlari
turkiy xalqlar adabiyotiga va ayniqsa, о’zbek adabiyotidagi romannavis
yozuvchilar ijodiga jiddiy tax’sir etgani, “Kecha va kunduz”, “Qutlug’ qon”
romanlariga ta’sirining ayrim jihatlari о’zbek adabiyotshunosligida о’rganilgan.
Tabiiyki, Abdulla Qodiriy ijodida ham biron bir adib yoki qaysidir asardan
ta’sirlanishini kuzatishimiz mumkin. Adib о’z xotiralaridan birida.. “1913 yillarda
chiqqan “Padarkush” pyesasi ta’sirida “Baxtsiz kuyov” degan teatr kitobini yozib
yuborganimni о’zim ham payqamay qoldim” degan edi.
B.Karim Abdulla Qodiriy, Oybek va CHо’lpon romanlaridagi oilaviy
muhitning hamda qizlarning baxti xususida gap ketganda otalarning о’zbilarmon
bо’lib qolishlarini ta’kidlaydi va shu bilan birga roman qahramonlarini ham
о’xshashligiga tо’xtaladi... “Abdulla Qodiriy, CHо’lpon va Oybek romanlaridagi
oilaviy muhit, rо’zg’or ichi tasviriga diqqat qilinsa, kishi kо’z oldiga Ra’no-Solih
maxdum-Nigor oyim, Zebi-Razzoq sо’fi-Qо’rbonbibi, Gulnor-Yormat-Gulsumbibi
kо’rinishidagi uchlik yuzaga qalqib chiqadi.
Oiladagi muomala-munosabatlarda, qizlarning onalari bilan sulh tuzib,
otalariga “qarshi” turishlarida, otalarning о’zbilarmon va о’jarligida, oila uchun
gо’yo baxtdek tuyulgan, aslida fojeaviy tо’y xabarining talqinida –har
yozuvchining о’ziga xos tasvirlash uslubi barobarida bir-biridan oddiy ta’sirlanish
omillari ham kо’zga tashlanadi”, degan fikrlarni ilgari suradi.
Bundan tashqari B.Karim о’zining “Qodiriy qadri”, “Abdulla Qodiriy”
nomli kitoblarida Abdulla Qodiriy ijodini о’zbek tanqidchilaridan tashqari chet – el
olimlari ham о’rganganliklarini aniq dalillab kо’rsatadi.
Xulosa shuki mustaqillik davri tanqidchiligida A.Qodiriy ijodi keng va
chuqur tahlil qilingan.
48

XULOSA
Biz mazkur muammolardan kelib chiqib kurs ishimizni quyidagicha
xulosalari:
О’zbek tanqidchiligi tarixida Abdulla Qodiriyning ijodiy faoliyatiga bо’lgan
e’tibor va e’tiroflar hozirga qadar davom etib kelmoqda. Buni faqat bir misol bilan
aytish mumkin, chunki Abdulla Qodiriy yaratgan asarlar, о’zining yuksak darajada
hayotiy ahamiyat kasb etishi bilan birga, bir-biridan gо’zal tasvirlarni о’zida
mujassamlashtirgani va asosiysi umrboqiyligi bilan nazardan chetda qolmay
kelayotganidadir. Abdulla Qodiriy asarlari shu kungacha bir necha bosqichlari
talqin qilindi. Bu talqinlarda adib ijodining ilk namunalari hisoblanuvchi hajviy
asarlariga, she’rlariga hamda bir-biridan gо’zal romanlariga, gohida zamon nuqtai
nazaridan qaraldi, gohida esa ochiq fikrlar bildirildi.
1. XX asr о’zbek adabiyotshunosligida Abdulla Qodiriy hayoti va ijodiga
doir talqin manbalari muhim о’rin tutadi. Qodiriyshunoslikning asosiy negizini
tashkil etadigan bu taqriz, ilmiy maqola, bahsli maqola va risolalar, ijobiy va salbiy
fikrlar 20-30 yillardayoq maydonga keldi. Bu yillarda Abdulla Qodiriy ijodiga
Sotti Husayn, M.Buzruk, A.Sa’diy, V.Mahmud, M.Sheverdin kabi munaqqidlar va
adabiyotshunoslar о’zlarining maqolalari, adib ijodiga doir bir necha kitoblarida
о’z fikr –mulohazalarini bildirganliklarini tahlil qildik.
2. Qodiriyshunoslikning birinchi bosqichi bо’lgan 20-30 yillar
adabiyotshunosligida S.Husayn va M. Buzruklar Abdulla Qodiriy ijodiga ba’zan
xolis, ba’zan esa g’ayriilmiy vul’gar sotsiologik holatlar bо’yicha fikrlar
bildirishdi. Bu davr talqinlarida matndan uzoqlashish, badiiy asarga tayyor qoliplar
bilan yondashish, ijodkorni ayblash va unga siyosiy yо’l-yо’riqlar kо’rsatish,
garchi, ba’zan badiiy haqiqat teran his etilsa –da, ijod erksizligi tufayli uni matnga
nomuvofiq tushuntirish, kо’pincha fikr-mulohazalarni hukmron mafkuraviy
ta’limotlardan olingan iqtiboslar asosida bayon qilish, har bir adabiy-ilmiy
tushunchani sinfiylik bilan bog’lash holatlari kо’zga tashlanganligini о’rgandik.
Ta’kidlash joizki, bundan vul’gar sotsiologik ruhdagi talqin egalari ba’zan
tasvirdagi zamon va makon kontrasti, obrazlar konflikti, tarixiy roman mohiyati,
49

badiiy asar tili, adabiy ta’sir, muayyan obraz nafosati kabi masalalarni ham о’rtaga
qо’ydilar.
3. Qodiriyshunoslikning ikkinchi bosqichi bо’lgan 60-70 yillar
adabiyotshunosligida esa Abdulla Qodiriy ijodiga bо’lgan qarashlar bir muncha
yumshaganligini tahlil qildik. Bu yillarda adib ijodida A.Aliyev, I.Sultonov,
M.Qо’shjonovdek adabiyotshunoslarimiz о’z qarashlarini adib ijodiga bag’ishlab
yozgan kitoblarida bayon etishdi. Abdulla Qodiriy 60-70 yillarda bildirilgan fikrlar
20-30 yillarda bildirilgan fikrlardan tubdan farq qiladi. Shunisi muhimki, 20-30
yillarda Abdulla Qodiriy ijodiga salbiy fikr bildirgan bir qator munaqqidlar 60-70
yillarga kelib о’z qarashlarini ijobiy tomonga bura boshladilar. Bu hodisa Abdulla
Qodiriy ijodi adolatli о’rganila boshlanganidan dalolat beradi.
Shu bois, garchi CHо’lpon va Fitratlarning nomlari turli nojoiz, aybnoma
tamg’alardan xolos etilgan bо’lsa-da, asarlari taqiqlanganicha qoldi. Abdulla
Qodiriy masalasida esa vaziyat bir oz boshqacha kechdi. Adib xalqqa, ommaga,
hayotga qaytdi. Asarlari qayta nashr etildi. Ammo, 60-70 yillardagi barcha
nashrlarda adib romanlaridagi “qaltis” nuqtalar tahrir qilindi. Zotan, matnga
bunday zaha yetkazish uning talqiniga ta’sir etishi tabiiydir.
4. Abdulla Qodiriy ijodi bu davrda ham kо’pincha mavjud ijtimoiy –siyosiy
tuzumga moslab talqin qilindi. Adibni sotsialistik jamiyat xizmatkori ekanligiga,
ba’zan uni asrab –avaylash uchun ataylab urg’u kuchaytirilishini tadqiqotchilar
tahlilida о’rgandik. Adabiyot va san’at ustidagi mustabid tuzumning siyosiy
hukmronligi san’atkor-ijodkorlar asarlir estetik mohiyatining tо’liq namoyon
bо’lishiga yо’l qо’ymadi.
Abdulla Qodiriy ijodi juda kо’p nazariy fikr-mulohazalar uchun maba bо’ldi.
Ayniqsa, uning romanlri mazkur yirik janr xususida о’zbekona fikrlash, romanga
xos tafakkur kо’lamlarini chamalash uchun imkon berdi. Shuningdek, 70-yillar
adabiy-ilmiy jarayonidagi ijodiy metodga oid shiddatli bahslari ham
qodiriyshunoslik doirasida kechdi. Muhim bir mulohaza shuki, nazariy-fasafiy
dunyoqarashi farqli olimlar aniq bir badiiy asarning g’oyaviy –badiiy
50

xususiyatlarini, hatto ijodiy metodini turlicha talqin etishlari hech ajablanarlik
emas.
5. XX asr о’zbek adabiyotshunosligida yangicha talqinlar 80-yillar oxiri va
90-yillarda maydonga keldi. Bu davrda chinakam san’at asarining turlicha bir-birin
takrorlamaydigan talqinlari ham kо’zga tashlanadi. Istiqlol yillariga kelib esa,
Abdulla Qodiriy ijodiga bо’lgan e’tibor yuqorida keltirilgan davrlarga nisbatan
haqqoniy baholandi. О’zbek adabiyotshunoslaridan U.Normatov, A.Rasulov,
M.Qarshiboy, A.Rahimov, Y.Shonazarov, X.Lutfiddinovlar adib ijodiga, asarlariga
alohida tо’xtalib, fikrlarini aniq dalillar bilan isbotladilar. Zero har bir talqinchi о’z
estetik did, nazariy bilimlari, tayanch dunyoqarashlriga tayanib biro adib
tо’g’risida fikr yuritmog’i darkor.
51

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. Toshkent. Ma’naviyat,
2008 yil.
2. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-jild. Toshkent.
О’zbekiston, 1996.
3. Karimov.I.A. Biz kelajagimizni о’z qо’limiz bilan quramiz. 7-jild.
Toshkent. О’zbekiston. 1998.
4. Abdulla Qodiriy badiiy dunyosi. Toshkent: Universitet, 1994. 120 bet.
5. Abdusamatov H. Tanqidmi, tosh otishmi? Toshkent: Fan. 1992. 88 bet.
6. Aliyev A. Istiqlol va adabiy meros. Toshkent: О’zbekiston, 1997. 216 bet.
7. Boqiy N. Qatlnoma. Toshkent: Nashriyot-matbaa birlashmasi, 1992. 208
bet.
8. Karimov N. Istiqlolni uyg’otgan shoir. Toshkent: Ma’naviyat. 2000. 88 bet.
9. Lutfiddinova X. Gullarning ra’nosi. Toshkent. О’zbekiston. 1997y.
10. Mirzayev I. Abdulla Qodiriyning ijodiy yevolusiyasi. Toshkent. Fan,
1997.150bet.
11. Normatov U. Qodiriy bog’i. Toshkent. Yozuvchi, 1995. 220 bet.
12. Normatov U. “О’tkan kunlar” hayrati. Toshkent. О’qituvchi, 1996. 80 bet.
13. Rasulov A. Ilmi g’aribani qо’msab. Toshkent. Ma’naviyat, 1998. 64 bet.
14. Qodiriy A. Toshpо’lat tajang nima deydir? Kalvak maxzumning xotira
daftaridan. Toshkent, 1993. 104 bet.
15. Qodiriy A. О’tkan kunlar. Mehrobdan chayon. Rо’monlar. Toshkent.
Adabiyot va san’at, 1994. 656 bet.
16. Qodiriy A. Tо’la asarlar tо’plami. Olti jildlik. 1-jild. Toshkent. Fan, 1995.
296 bet.
17. Qosimov B. Maslakdoshlar. Toshkent. Sharq, 1994. 160 bet.
18. Qо’shjonov M. Qodiriy –erksizlik qurboni. Toshkent. Fan, 1992. 96 bet.
19. Qо’shjonov M. О’zbekning о’zligi. Toshkent. Xalq merosi, 1994. 136 bet
20. Baldauf I.Haqiqat axtarib. Milliytiklanish. 1998y. 20-27 noyabr.
52

21. Jо’raqulov U. О’zbek oyim nega “og’ma”? О’zbekiston adabiyoti va
san’ati. 2001 yil. 6 aprel.
22. Inog’omov R. Qodiriy jaxon kezadi. Sharq yulduzi. 1994. 196 bet.
23. Normatov U. Fig’on. Yoshlik. 1990. 57-64 betlar.
24. Toxir Malik. Ibrat maktabi. О’zbekiston adabiyoti va san’ati. 2003 yil. 19-
sentabr.
25. Karim B. Qodiriy qadri. Toshkent. 2003. 31 betlar.
53

Abdulla Qodiriyning satirik asarlarda xarakter yaratish mahorati

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Abdulla Qodiriyning satirik asarlarda xarakter yaratish mahorati

O'xshash dokumentlar