Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	317.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	20 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

orazaliyeva shaxnoza

Ro'yxatga olish sanasi 15 Fevral 2024

36 Sotish

Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH................................................................................................................... 2
I BOB. ABDULLAXON II DAVRIDA BUXORO XONLIGI……………………4
1.1. Buxoro xonligining tashkil topishi…………………………………………….4
1.2. Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi
II BOB. ABDULLAXON II DAVRIDA BUXORO XONLIGINING SIYOSIY,
IJTIMOIY VA MADANIY HAYOTI....................................................................7
2.1. XVI asrda Buxoro xonligida ijtimoiy-iqtisodiy hayot....................................17
2.2. Buxoro xonligining tashqi siyosati…………………………………………...21
2.3. XVI asrda Buxoro xonligida madaniy hayot……………………………...….23
XULOSA……………...…………………………………………………………..27
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………..…………….…..28
1

KIRISH
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoev: “Buyuk tarixda hech
narsa izsiz ketmaydi. U xalqlarning qonida, tarixiy xotirasida saqlanadi va amaliy
ishlarida namoyon bo‘ladi. Shuning uchun ham u qudratlidir. Tarixiy merosni
asrab-avaylash, davlatimiz siyosatining eng muhim ustuvor yo‘nalishlaridan
biridir. Buyuk ajdodlarimiz bo‘lgan islom olamining mutafakkirlari asarlarini,
ularning butunjahon sivilizasiyasi rivojiga qo‘shgan bebaho hissasini chuqur
o‘rganish, teran anglash va keng ommalashtirish alohida ahamiyatga ega ”[ 1
,] – deb
ta `kidlaydi.
Buxoro xonligi yohud xonligi XVIII asr o‘rtalaridan va XX asrning 20 –
yillarigacha yashagan O‘rta Osiyoda mavjud bo‘lgan uchta yirik xonliklardan
biridir. Buxoro hukmdorlari O‘rta Osiyodagi boshqa hukmdorlarga nisbatan
mashhur va qudratli edilar. Bunga asosiy sabab sifatida davlat boshqaruvi
an`analarini har bir hukmdor doimo davrida yangilanib borganligi, xonlarning
davlat boshaqaruvidagi o‘rni benihoya ulkanligi bilan baholanadi. Buxoro
hukmdorlarining barchasi haqida bunday fikr bildirish to‘g‘ri emasdir, ammo
xonlik qudratini boshlab bergan xodisa ham, davlat taraqqiyotining asosi ham
hukmdorning shaxsiy fazilati edi. Buning natijasida mamlakat siyosiy, harbiy,
iqtisodiy va madaniy jihatdan yuksalgan. Buxoro xonligi aholisining farovonligi
oshgan. Abdullaxon II, Imomqulixon, Shohmurod, Amir Nasrullo hukmronlik
davrida boshqaruv, pul va harbiy sohalarda ko‘plab isloxotlar o‘tkazdiki ular
mamlakat taraqqiyotiga o‘z ta`sirini o‘tkazdi. Buxoro hukmdorlari, ularning tarixiy
shaxsiga baho berish maqsadida ular haqida bugungi kunga qadar ko‘plab
tadqiqotlar yaratilgan.
Ayniqsa, mustamlaka davri adabiyotlarida Buxoro hukmdorlari shaxsi qora
bo‘yoqlar orqali faqatgina tanqid ostiga olinib, go‘yoki ular xech qanday tadbirni
amalga oshira olmaydigan kaltabin, qonxor hukmdor sifatida tasvirlangan. Aslida
ham sobiq sovet tuzumining tarixni qora ranglarda tasvirlashdan maqsadi ham,
millatni o‘zligini yo‘qotish, uning ajdodlariga bo‘lgan mehrini so‘ndirishdan iborat
1
Mirziyoyev Sh.M. Yangi O zbekiston – inson qadri ulug langan jamiyat va xalqparvar davlatʻ ʻ . – T.:
“O zbekiston”, 2021. – B. 45.
ʻ
2

edi Buxoro xonligi tarixi bo‘yicha 1920 yilgacha yozilgan asar va maqolalarda,
garchi bir tomonlama fikr va mulohazalar bildirilganligi, hamda o‘sha davr
Rossiya imperiyasi istilochilik kayfiyatini aks ettirgan bo‘lishiga qaramay,
mavzuni o‘rganish borasidagi ahamiyati kattadir. Zero, tarixning jonli guvohi
sifatida ijtimoiy-siyosiy jarayonlarda bevosita ishtirok etgan mualliflar asarlari
Buxoro xonligi tarixi haqida ayrim qimmatli ma`lumotlar bera oladi.
Mavzuning dolzarbligi. Buxoro xonligi tarixida Abdullaxon II hukmronligi
davri alohida o‘rin egallaydi. Bu davrda siyosiy markazlashuvga erishilgan,
ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlik ta’minlangan va madaniyat taraqqiy topgan. Mazkur
davrni chuqur o‘rganish orqali XVI asr oxiri va XVII asr boshlarida
Movarounnahrda kechgan siyosiy, ijtimoiy va madaniy jarayonlarni yanada
to‘liqroq tushunishga imkon tug‘iladi. Bugungi kunda tarixiy merosni tahlil qilish,
davlat boshqaruvi tajribalari va madaniy rivojlanish omillarini aniqlash dolzarb
ilmiy vazifalardan biridir.
Kurs ishining maqsadi. Abdullaxon II davrida Buxoro xonligida yuz
bergan siyosiy, ijtimoiy va madaniy o‘zgarishlarni tarixiy manbalar asosida
o‘rganish va tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari
1. Abdullaxon II davriga oid tarixiy manbalarni tahlil qilish;
2. Uning siyosiy faoliyati va davlat boshqaruvi usullarini yoritish;
3. Ijtimoiy tuzilma va madaniy hayotdagi o‘zgarishlarni aniqlash;
4. Abdullaxon II shaxsining tarixiy rolini baholash;
Kurs ishining ob’ekti . Abdullaxon II davrida mavjud bo‘lgan Buxoro
xonligi.
Kurs ishining predmeti . Abdullaxon II hukmronligi yillarida Buxoro
xonligining siyosiy, ijtimoiy va madaniy hayotidagi jarayonlar.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, asosiy qism, 2 bob, 5 bo‘lim, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlardan tashkil topgan.

3

I BOB. ABDULLAXON II DAVRIDA BUXORO XONLIGI.
1.1. Buxoro xonligining tashkil topishi
. Shayboniylar urf-odatiga ko‘ra taxtga yoshi kattasi o‘tqazilgan.
Shayboniyxon halok bo‘lgach taxtga amakisi Ko‘chkinchi Sulton o‘tqazilgan, bu
urf-odatiga XYI asr 40-yillaridan so‘ng rioya etilmay qo‘yilgan.
Ko‘chkinchixondan so‘ng o‘g‘li Abu Said (1530-1533) taxtga o‘tirdi. Undan keyin
Shayboniyxonning ukasi Mahmud Sultonning o‘g‘li Ubaydullaxon (1533-1540)
hukmronlik qildi. Ubaydullaxon poytaxtni Samarqanddan Buxoroga ko‘chirdi. U
Buxoroga otameros mulk deb qarar edi, chunki Shayboniyxon Buxoro hokimligini
Ubaydullaxonning otasi Mahmud Sultonga bergan edi. Shayboniylarning
Movarounnahrda tashkil etgan davlati (Ubaydullaxon davrida) endi rasmiy
ravishda Buxoro xonligi deb ataladigan bo‘ldi.
Ubaydullaxon Ismoil Safaviyning hujumini bartaraf etib Movarounnahrni
harbiy-siyosiy tazyiqdan saqlab qoldi, bu davrda Buxoroning markaz sifatidagi
nufuzi oshdi. Ubaydullaxon Buxoro davlatining chegaralarini Shayboniyxon
davridagi sarhadlarda qayta tiklashga harakat qildi, u Hirotni ishg‘ol etgan Eron
qo‘shinini bir necha marta mag‘lubiyatga uchratgan edi, mamlakat ichkarisidagi
o‘zaro kurash va tarqoqlikka barham berdi. Ubaydullaxon vafot etgach ichki
ziddiyatlar yana kuchayib, hokimiyat uchun kurash boshlandi. Shayboniyxon
avlodlarining har biri o‘z ota meros bo‘lgan hududda mustaqillikka intilar, taxtga
da`vogar edi. Ko‘chkinchixonning o‘g‘li Abdullaxon I ning qisqa hukmronligidan
so‘ng qo‘sh hokimiyatchilik vujudga kelib, bir davlatda ikki hukmdor paydo
bo‘ldi:
1) Buxoroda Ubaydullaxonning o‘g‘li Abdulazizxon.
2) Samarqandda Ko‘chkinchixonning o‘g‘li Abdulatifxon hukumdorlik qila
boshladi.
Abdullaxon II hukmronligi. Mamlakat bir necha mustaqil hokimliklarga
bo‘linib ketgan sharoitda parokandalikka chek qo‘yish va markaziy hokimiyatni
tiklash uchun Miyonqol hokimi Iskandar Sultonning o‘g‘li Abdullaxon II (1534-
1598) kurash maydoniga chiqdi. U Shayboniylarning yorqin vakillaridan biri,
4

Jonibek Sultonning nabirasi bo‘lgan. Iskandarxon xonadoniga Buxoro yaqinidagi
Jo‘ybor qishlog‘ida yashovchi shayx Muhammad Islomning ixlosi katta bo‘lganligi
Abdullaxonga ham bu kurashda katta madad bo‘ldi. M.Islomning oq fotihasi va
ko‘magi bilan Abdullaxon 1556 yil Buxoro taxtini amalda egalladi. U Xorazm va
Xurosonni Movarounnahrga birlashtirish uchun ko‘p janglar olib bordi. 1574-1595
yyil Balx, Samarqand, Toshkent va Farg‘onani, Badaxshon va Xorazmni zabt etdi
va o‘z davlatiga qo‘shib oldi. Abdullaxon davlati sarhadlari janubda - Hirotdan
Mashhadgacha, shimolda - Orol dengizigacha, Kaspiy dengizidan Issiqko‘lgacha
etdi. Movarounnahr, Xorazm, Xuroson yana yagona hukmdor qo‘li ostida
birlashtirildi. Buxoro xonligi XYI asr oxiriga kelib nisbatan markazlashgan ulkan
davlatga aylandi. Rossiyada bu davlatni “Velikaya Buxariya” (Buyuk Buxoro) deb
atagan.
Shayboniylar XVI asrda etakchi sulola bo‘ldi. Shayboniylarning eng qudratli
vakili Abdullaxon II davrida o‘zbek davlatchiligi o‘z tarixida yana bir bor yuksak
darajaga ko‘tarila oldi.
Shayboniylar hukmronligi tugashi. Abdullaxon II mamlakatni birlashtirish
yo‘lida shayboniy sultonlarning markaziy hokimiyatni kuchsizlantirishga
urinishlariga qarshi shafqatsiz kurashdi, hatto qarindoshlariga ham shafqat qilmadi.
Abdullaxon II yirik markazlashgan davlat barpo etgan bo‘lsada, davlatdagi ichki
nizolarga to‘la barham bera olmadi. 1598 yil Abdullaxon II vafot etgach, taxtga
o‘tirgan o‘g‘li Abdulmo‘minni o‘sha yili fitnachilar o‘ldirdi, undan qolgan 2
yashar o‘g‘lining xonlik huquqini hech kim tan olmadi. Taxt uchun kurash
boshlanib Buxoroning bir guruh amaldorlari Ibodulla Sultonning o‘g‘li
Abdulaminni taxtga o‘tqazishga urindi. Shayboniylarning boshqa guruhi
Abdullaxon II ning amakivachchasi - Balx hokimi Pirmuhammadni taxtga
o‘tqazdi. Buxorodagi ichki nizolar tufayli og‘ir vaziyatdan foydalanib: 1) Eron
shohi Abbos bostirib kirdi, u Nishopur, Sabzavor, Mashhad, Hirotni egallaydi. 2)
Xorazm Buxorodan chiqib mustaqilligini tikladi. 3) Qozoq xoni Tavakkal Axsi,
Andijon, Toshkent, Samarqandni egallab, Buxoroga yurish qildi.
Pirmuhammadxon 1599 yil Tavakkalni tor-mor qildi va Movarounnahrni ozod
5

qildi. Qozoqlar qo‘shini Dashti Qipchoqqa chekindi. Pirmuhammad Buxoro
xonligini yana 2 yilcha idora qildi. Pirmuhammad va Samarqand hokimi
ashtarxoniy Boqi Muhammadxon o‘rtasida 1601 yil bo‘lgan jangda Pirmuhammad
engiladi va o‘ldirildi. Abdullaxon II vafotidan 3 yil o‘tib 1 asr yashagan
shayboniylar hukmronligi 1601 yil barham topdi. (1572 yil miniaturada
Abdullaxon II tasvirlangan).
6

1.2. Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi
Abdullaxon II ( to liq ismi:ʻ Abdulla ibn Iskandarxon ibn Jonibek sulton
ibn Xoja Muhammad ibn Abulxayrxon ) (1534; Miyonkol , Ofarinkent — 1598-
yil 8-fevral, Samarqand , Buxoro yaqinidagi Bahouddin majmuasiga dafn
etilgan) — o zbek davlatchiligi tizimidagi
ʻ Buxoro
xonligining shayboniylar sulolasidan chiqqan eng yirik hukmdori (1583—1598),
davlat arbobi, sarkarda, ilm-fan, ma rifat, madaniyat homiysi.
ʼ
Abdullaxon madrasasi
Modarixon madrasasi
7

Abdullaxon II — davlat arbobi, sarkarda, ilm-fan, ma rifat, madaniyatʼ
homiysi
Bobosi Jonibek sulton (vafoti 1528/29) Karmana va Miyonkol hokimi
(1512/13-yildan bo lgan. Otasi
ʻ Iskandar sulton o g li tug ilgan ʻ ʻ ʻ
paytda Ofarinkentni , keyichalik, aftidan aka-ukalaridan biri vafot
etgach, Karmanani boshqargan.
Abdullaxon II Shayboniyxon vafotidan keyin parchalanib ketgan mamlakat
hududini qayta birlashtirish, markaziy davlat hokimiyatini mustahkamlash uchun
yoshlik chog idan qattiq kurash olib borgan.
ʻ
Toshkent hokimi Navro z Ahmadxon
ʻ ( Baroqxon )bilan Koson yonida (1548),
Mo g uliston xoni Abdurrashidxon va shayboniylardan Do stum sultonlar
ʻ ʻ ʻ
qo shiniga qarshi Forob yonida (1554) jang qilgan. Yosh Abdulla sulton o zining
ʻ ʻ
hukmdor sifatidagi butun g ayrat-shijoatini 1551-yil Karmanada namoyish etgan;
ʻ
viloyatga Toshkentdan Navro z Ahmadxon va Samarqanddan Abdullatifxon
ʻ
hujum qilganlar, Iskandar sultonAmudaryo ortiga qochgan. Abdulla sulton otasi
vazifasini o z zimmasiga olib bu hujumni muvaffaqiyatli qaytargan. Keyingi
ʻ
yillarda (1552-56) o z mulkini g arbga — Buxoro tomonga va janubiy-sharq —
ʻ ʻ
Qarshi va Shahrisabz tomonga kengaytirishga intilgan. Bu sa y-harakat dastlab
ʼ
muvaffaqiyatsiz chiqqan, hatto 1556-yil u ota meros mulkini tashlab Maymanaga
qochishga majbur bo lgan. U amakisi, Balx hokimi Pirmuhammaddan harbiy
ʻ
yordam olib va piri Jo ybor xojalaridan Xoja Muhammad Islom ko magida
ʻ ʻ
Navro z Ahmadxon, keyinchalik uning o g illari Darveshxon va Bobo sultonlarga
ʻ ʻ ʻ
qarshi uzoq muddat kurash olib borgan. Navro z Ahmadxon vafot etgach (1556),
ʻ
darhol Karmana va Shahrisabzda o z hukmronligini tiklaydi, 1557-yil mayda
ʻ
Buxoroni qo lga kiritadi va uni o z poytaxtiga aylantiradi. 1561-yil otasini davlat
ʻ ʻ
boshlig i — xon deb e lon qilib, uning nomidan mamlakatni o zi boshqara
ʻ ʼ ʻ
boshlaydi.
8

Abdullaxon kalxat bilan ovda
Markaziy xokimiyatga bo ysunishdan bosh tortgan shayboniy sultonlar bilanʻ
kurashib Balx (1574), Samarqand (1578), Toshkent, Sayram, Turkiston (1583) va
Farg ona (1583)ni egallaydi. 1582-yil Dashtga yurish qilib Ulug tog ta qadar
ʻ ʻ ʻ
borgan. 1583-yil otasi Iskandarxon vafot etgach, mamlakatni o z nomidan
ʻ
boshqara boshlaydi. Markaziy hokimiyatga qarshi ko tarilgan Maymana va
ʻ
Garchiston (1583), shuningdek Badaxshon (1585)dagi g alayon, tartibsizliklarni
ʻ
bostirgan. Xorazmga ikki marta yurish (1594, 1596) qilib, u yerda markaziy
hokimiyat hukmronligini qayta tiklagan. Abdullaxon II mamlakat hududi
yaxlitligini tiklash yo lida qo shni xorijiy davlatlar bilan ham kurash olib borgan.
ʻ ʻ
Masalan, Turkiya Movarounnahrda o z ta sirini kuchaytirish niyatida Abdullaxon
ʻ ʼ
II ga qarshi kurashda Bobo sultonga yordam bergan. Bobo sulton turk askarlari
yordamida Nasaf yonida Abdullaxon II ga qarshi jang qilgan. Abdullaxon II
safaviylar bilan Xuroson, G ilon uchun kurashib ularni o z tasarrufiga kiritgan.
ʻ ʻ
Sharqiy Turkistonga qilingan yurishda Qashqar va Yorkent viloyatlarini olgan.
Boburiylar ham Badaxshon, Shom, Afg oniston va Xuroson uchun Abdullaxon II
ʻ
9

ga qarshi kurashganlar. Abdullaxon II bunga qarshi Sind (1583), Kashmir (1586)ni
egallab, davlatning janubiy. chegaralarini mustahkamlagan
Abdullaxon II davrida mamlakat hududi
Abdullaxon II davrida mamlakat hududi Qashqardan Orol va Kaspiy
dengizlari sohillarigacha, Turkiston va Sayramdan Xurosonning sharqiy
qismigacha bo lgan yerlardan iborat edi. Abdullaxon II hayotining so nggiʻ ʻ
yillarida o g li Abdulmo min (qarang Abdulmo minxon) bilan chiqishmay qolgan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Abdulmo min 1582-yil kuzidan Balxni otasi nomidan boshqarayotgan edi.
ʻ
Iskandarxon davrida Abdullaxon II haqiqiy, amaldagi hukmdor bo lgani kabi,
ʻ
Abdulmo min ham keksaygan otasiga nisbatan shunday mavqeni egallamoqchi
ʻ
bo lgan. Faqat ulamolarning aralashuvi tufayligina ota-bola o rtasida ochiq urush
ʻ ʻ
harakatlari boshlanmagan va Abdulmo min otasiga bo yin egishga majbur bo lgan.
ʻ ʻ ʻ
Ular o rtasidagi munosabatlar keskinlashganidan xabar topgan qozoq xonlaridan
ʻ
Tavakkalxon Toshkent viloyati va Toshkent-Samarqand oralig idagi yerlarga
ʻ
bostirib kirib, unga qarshi yuborilgan qo shinni yenggan.
ʻ Unga qarshi safarga
otlangan Abdullaxon II Samarqandga yetganda vafot etadi
Abdullaxon II davrida Buxoro va Eron hududlari
10

Tashqi siyosati

Abdullaxon II portreti, boburiylar davri illustratsiyasi
Abdullaxon II faol tashqi siyosat olib borgan. Bu davrda shayboniylar Eron,
Hindiston, Turkiya,Xitoy, Rossiya va boshqa mamlakatlar bilan keng diplomatik,
iqtisodiy, savdo aloqalari olib borganlar. Masalan, Abdullaxon II elchilari 1583-yil
Moskvadan o q-dori, ov qushlari, mato olib kelganlar. Bunday elchilik 1589, 1595-ʻ
yillarda ham qaytarilgan. Abdullaxon IIning mamlakat ichki siyosatidagi, davlat
boshqaruv tizimini mustahkamlash, ayniqsa pul islohoti o tkazish yo lidagi
ʻ ʻ
faoliyati natijalari keyingi davrlarda ham saqlanib qolgan. U ko plab turli
ʻ
inshootlar qurdirgan. Hozirgacha xalq orasida u yoki bu inshoot qurilishi Amir
Temur yoki Abdullaxon II ga nisbat beriladi.
Hindiston bilan diplomatik aloqalar
11

Boburiylar hukmdori Akbarshoh
Abdulaxon II 1572-yilda Hindistonga Xo ja Oltamish boshchiligidagiʻ
elchilarni yuboradi. Xo ja Oltamish sovg a-salomlar va maktub bilan Boburiy
ʻ ʻ
Akbarshoh huzuriga yetib keladi. Abdullaxon II yuborgan maktubida Hindiston
bilan o tmishda aloqalar bo lganligini esga soladi, do stlik munosabatlari haqida
ʻ ʻ ʻ
yozadi[3]. Hind olimi R.Ch Varmaning tadqiqotlariga ko ra, Abdullaxon II o z
ʻ ʻ
elchisi orqali Eron hududini ikki mamlakat o rtasida taqsimlash rejasini ilgari
ʻ
surgan va bu reja ikki mamlakat o rtasida sir saqlangan. Abdullaxon II keyinchalik
ʻ
ikki marotaba yana elchilarini yuboradi. U 1577-yilda Buxoro elchisi Abdurahimni
Hindistonga jo natgan. Abdullaxon II ning elchisi bu safar Akbarshohga Eronni
ʻ
bo lish taklifi bilan keladi. Boburiy hukmdor 1579-yil Abdullaxon II huzuriga
ʻ
Mirza Po lat boshchiligidagi hind elchilarni yuborgan. Uzoq yillardan so ng Hind
ʻ ʻ
hukmdori Buxoroga Abdullaxon II huzuriga Xo ja Ashraf Naqshbandiy
ʻ
boshchiligidagi elchilarni yana yuboradi. 1579-yili Abdullaxon saroyiga sunniy
mahzabdagi Mirza Po lat boshchiligida hind elchilari yuborilgan. Uzoq yillardan
ʻ
so ng Akbar Buxoroga 1597-yili 17-mayda elchi yuborishga qaror qiladi
ʻ [ 2 ]
Usmonli davlati bilan diplomatik aloqalar

2
Низомиддинов И. XVI-XVIII асрларда Ўрта Осиё- Ҳиндистон муносабатлари. Тошкент:
Ўзбекистон ССР "ФAН" нашриёти, 1966 — 117-bet.
12

Sulton Salim II
Abdullaxon II 1571-yilda Usmonli hukmdor Salim II ga maktub yo llaydi. Uʻ
maktubida Safaviylarga qarshi birgalikda kurashish kerakligini aytib o tadi.
ʻ
Abdullaxon II maktubida Salim II ning otasi Sulaymon I davrida ikki mamlakat
o rtasida Safaviylarga qarshi kurashilganligini esga soladi. Salim II javob
ʻ
maktubida Qibris masalasi bilan mashg ulligini bildiradi va Abdullaxon II ning
ʻ
taklifiga hech qanday fikr bildirmaydi. Abdullaxon II 1588 yilda Istambulga
elchilari Hoji Bahodirqul va Boqi Hojilarni yuboradi [ 3 ]
Abdullaxon II davrida madaniy hayot
Abdullaxon II davrida Buxoro yaqinidagi Sumiton (Jo ybor) mavzesida
ʻ
Jo ybor xojalaridan Abu Bakr Sa d (970/971 yil vafot etgan) mozori atrofiga
ʻ ʼ
Madrasa, masjid, xonaqoh va chorbog (1558-66), Buxoroda madrasa (qarang
ʻ
Abdullaxon madrasasi), hammom, Govkashon, Fatxulla qushbegi, Mirakan, Xoja
Muhammad Porso, yangi Chorsu (1569-70),Karmana yaqinida Zarafshon daryosi
ustiga ko prik (1582) va boshqa qurildi. Bunday inshootlar va karvonsaroylar
ʻ
Samarqand, Toshkent, Balx va boshqa shaharlarda ham qurilgan (masalan,
3
Рахмонқулова З. XVI—XX аср бошларида Ўрта Осиё ва Усмонийлар давлатлари
ўртасидаги ижтимоий-сиёсий ва маданий муносабатлар тарихи. Тарих фанлари номзоди
илмий даражасини олиш учун диссертация, Тошкент, 2002 — 139-bet.
13

Abdullaxon IIning nufuzli amiri Qulbobo Ko kaldosh sharafiga Toshkentdaʻ
qurilgan Ko kaldosh madrasasi va boshqalar).
ʻ Karvon yo llarida sardobalar, ʻ
rabotlar, kanallar, suv omborlari (qarang Abdullaxon bandi), ko priklar (masalan.
ʻ
Surxondaryoda xalq orasida Iskandar ko prigi nomi bilan mashhur bo lgan
ʻ ʻ
G ishtko prik va boshqalar), chorbog lar bunyod etilgan
ʻ ʻ ʻ

Toqi Sarrofon
Abdullaxon II davrida shaharsozlik, ilm-fan va adabiyot
Abdullaxon II davrida mamlakatda shaharsozlik, adabiyot, ilm-fan taraqqiy
etgan. Buxoro madaniyat, ilm-fan markaziga aylangan Hofiz Tanish Buxoriyning
14

Abdullanoma („Sharafnomayi shohiy“) (1584-89), Amin Ahmad Roziyning „Haft
iqlim“ (1583), Mutribiyning dunyo xaritasi ilova qilingan „Tazkiroti shuaro“
(taxminan. 1593-95) va boshqa ilmiy asarlar yaratildi. Buxoroda mashhur
Abdullaxon kutubxonasi tashkil qilingan. Unda mashhur xattotlar Mir Ali Hiraviy,
Ahmad Husayniylar va boshqa kitob ko chirish bilan mashg ul bo lishgan.ʻ ʻ ʻ
Hasanxoja Nisoriyning „Muzakkiri ahbob“ asari Abdullaxon II ga bag ishlangan.
ʻ
Sevishganlar, miniatyura, Buxoro, 1570-yil. Sankt-Peterburgdagi Ermitaj
muzeyi Bu davrda shoir, adib va ilohiyotchi olimlardan Mushfiqiy, Nizom
Muammoiy, Muhammad Darvish oxund, qozi Poyonda Zominiy, mulla Amir,
Muhammad Alti Zohid, tabiblardan mavlono Abdulhakim va boshqa yashab ijod
etgan. Abdullaxon IIning o zi ham iste dodli shoir bo lib, „Xon“ taxallusi bilan
ʻ ʼ ʻ
o zbek va fors tillarida she rlar yozgan. Mamlakatda (Buxoro, Samarqand,
ʻ ʼ
Toshkent, Balx va boshqa shaharlarda) hunarmandchilik, savdo-sotiq rivojlangan.
Hunarmandlar turli ipak matolar, uy-ro zg or, zargarlik buyumlari, qurol-yarog lar
ʻ ʻ ʻ
va boshqa tayyorlardilar. Movarounnahr ustalari tayyorlagan buyumlar ichki va
tashqi bozorda juda xaridorgir bo lgan
ʻ
XVI asr tarixchisi, o zbeklarning Qatag on qabilasidan bo lgan Muhammad
ʻ ʻ ʻ
Yar ibn Arab Qatagon „Musaxir al-bilad“ („Mamlakatlarni zabt etish“) asarini
yozgan. Asarda Shayboniylar, jumladan, Abdullohxon II davri haqida hikoya
qilinadi.
Harbiy san at rivojlanishi
ʼ
Harbiy san at taraqqiy etgan. Qo shin tarkibini nayza, qilich, manjaniq,
ʼ ʻ
naftandoz va shotular bilan qurollangan otliq va piyoda qismlar tashkil qilgan. 16-
asr ikkinchi yarmidan qo shin Turkiya va Rossiyadan keltirilgan pilta miltiq va
ʻ
zambaraklar bilan qurollana boshlagan (yana qarang Buxoro xonligi)
O limi
ʻ
Abdullaxon II 1598-yil 8-fevralda Samarqandda vafot etgan. Uning vafoti
to g risida manbalarda ma lumotlar turlicha. Ba zi manbalarda Abdullaxon II o z
ʻ ʻ ʼ ʼ ʻ
ajali bilan vafot etgan deyilsa, ba zi mualliflar xonning vafotiga o g li
ʼ ʻ ʻ
Abdulmo minxon sababchi bo lgan deb hisoblaydi[10]. Jo ybor shayxlari
ʻ ʻ ʻ
15

xonadoniga mansub Muhammad Tolib o zining „Matlab ut-tolibin“ asaridaʻ
Abdullaxon II o z o g li Abdulmo minxon buyrug i bilan Boqimuhammadbiy
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tomonidan zaharlanib o ldirilgan, deya qayd etadi. Lekin bu ma lumot taxminiy
ʻ ʼ
ekanligini ham eslatib o tadi.
ʻ
1588/89-yili Abdullaxon II Abdulmo minxonni qo shin bilan Xurosonga
ʻ ʻ
yuboradi. Shahzoda zimmasiga yuklatilgan vazifani yaxshi uddalaydi. Biroq uning
boshiga oliy hukmdorlikni qo lga kiritishdek ahmoqona xayol paydo bo ladi. U
ʻ ʻ
Amir Muhammad Boqi Do rmonni otasining ovqatiga zahar solib qo yishga
ʻ ʻ
ko ndiradi. Bu ish amalga oshiriladi. Abdullaxon 10 kun jisman va ruhan qattiq
ʻ
azob-uqubatni boshidan kechiradi, Samarqanddagi Chaqar mahallasida, Go ri
ʻ
Amir yaqinida vafot etadi. Uning jasadi o g li yetib kelguncha 20 kun atrofida shu
ʻ ʻ
yerda saqlanadi. Shundan so ng xonning janozasi o qilib, Buxoroda Bahouddin
ʻ ʻ
Naqshband majmuasidagi Daxmai shohonga dafn qilinadi
16

II BOB. ABDULLAXON II DAVRIDA BUXORO XONLIGINING SIYOSIY,
IJTIMOIY VA MADANIY HAYOTI
2.1. XVI asrda Buxoro xonligida ijtimoiy-iqtisodiy hayot
Shayboniylar islohati. Shayboniyxon davlatni iqtisodiy va siyosiy jihatdan
mustahkamlash yo‘lida islohatlar o‘tkazdi:
1) u davlat boshqaruvida suyurg‘ol tizimini joriy etdi, ya`ni hududlarni
boshqarishni farzandlari, qarindosh-urug‘lari, birodarlariga topshirdi.
Movarounnahrni shayboniylar 1512 yil tamoman egallagach, viloyatlarni qayta
taqsimlashni nufuzli vakili Jonibek Sultonga topshirdilar. U Samarqandni
Ko‘chkinchixonga, Toshkent viloyatini Suyunchxo‘jaga, Buxoro va atrofini
Ubaydulla Sultonga doimiy merosiy mulk qilib berdi. Lekin suyurg‘ol mulklar
markaziy hokimiyatdan mustaqil bo‘lishga intilgan.
2) Er-suv qaytadan taqsim qilinib, ko‘chmanchi qabila zodagonlari o‘z
mulklarini engilgan mahalliy mulkdorlar mol-mulkini musodara qilish, sotish,
egasiz qolgan erlarni o‘zlariniki qilib olish yo‘li bilan ko‘paytirib oldilar.
3) Mamlakat ichida ijtimoiy hayotni tartibga solishga imkon beruvchi islohat
o‘tkazildi, keyingi 10 yil ichida soliqlar og‘irligidan va mulkdorlar zulmidan er-
suvlarini tashlab ketgan xo‘jaliklar erlarini ishga tushirish masalasi ko‘rib chiqildi.
4) Shayboniyxon 1507 yil Pul islohati o‘tkazdi va katta shaharlarda vazni bir
xil 5,2 gr. kumush tangalar va mis chaqa pullar zarb qilinib, muomalaga chiqarildi.
Pul islohati-iqtisodiyotni tartibga solish va savdo-sotiqni jonlantirish maqsadida
o‘tkazilgan edi. Pul islohati dehqonlarning soliq to‘lash imkoniyatini oshirishga,
davlat va xon mulkini ko‘paytirishga imkon berdi.
Shayboniyxon amalga oshirgan bu tadbirlar markaziy hokimiyatni
mustahkamlashga xizmat qilishi zarur edi. Shayboniy vafotidan so‘ng o‘zaro taxt
uchun kurashlar va Eron bosqinchilariga qarshi kurash iqtisodiyotga salbiy ta`sir
ko‘rsatdi. Bu hol pul qadrsizlanishiga olib kelgan. Oliy hukmdor Ko‘chkinchixon
navbatdagi pul islohatini o‘tkazishga majbur bo‘lgan, shu yo‘l bilan ahvol bir
maromga tushishiga erishilgan. Abdullaxon II o‘tkazgan pul islohati Buxoro
tarixida muhim ahamiyatga ega voqea bo‘lgan, u oltin pul zarb etib, uning
17

tarkibiga qiymati past bo‘lgan boshqa ma`danlar aralashtirmasligini qattiq
nazoratga olgan. Oltin pullar xonlikning butun hududida muomalaga kiritilishi
hokimiyatning yanada markazlashuviga, xazinaga katta daromad tushishiga va
savdo yanada jonlanishiga olib keldi.
Iqtisodiyotda Shayboniylar davrida ham sun`iy sug‘orish bilan bog‘liq
muammolarni hal etish ishiga jiddiy e`tibor bilan qaralgan. Shayboniylar sulolasi
vakillari Sangzor, Chirchiq, Sirdaryo, Amudaryo, Vaxsh va Murg‘ob daryolaridan
unumli foydalanish choralarini ko‘rganlar. Shayboniyxon avlodlari keyinchalik
Qashqadaryoning irmoqlaridan Kesh viloyatini sug‘orish uchun 10 dan ortiq
kanallar qazdirgan. Sug‘orish ishlari ayniqsa Abdullaxon II davrida keng
rivojlangan bo‘lib, 1556-1585 yyil Zarafshon daryosida Karmana, Mehtar Qosim,
Chahorminor, Jondor suv ayirg‘ichlari; Murg‘ob vohasida Sangzor, Hovuzixon suv
ombarlari; Jizzax vohasida Sangzor daryosidan Tuyatortar kanali; Somonjuq
dashtida Xo‘ja Ka`ab, Afshona kanallari; Amudaryodan Chorjo‘yga; Murg‘obdan
Marvga; Vaxshdan uning atroflariga kanallar qazilgan.
Abdullaxon Nurota tumanidagi Oqchob yaqinida Beklarsoy darasida
joylashgan qadimgi to‘g‘on qoldiqlari o‘rnida ulkan band qurdirdi. Abdullaxon
bandi uning ravoqlarini to‘g‘on tepasida turib ochishi yoki bekitishi mumkin edi.
Abdullaxon II karvon yo‘llarini jonlantirish, sardobalar, karvonsaroylar qurish
va ta`mirlashga ahamiyat berdi. Yirik usti berk savdo rastasi 1577 yil Buxoroda
qurildi, u Abdullaxon timi deyiladi. Shayboniylar davrida tikuvchilik, kulolchilik,
temirchilik, qurolsozlik, zargarlik, qog‘oz va qurilish ashyolari ishlab chiqarish
rivojlandi.
Davlat boshqaruvi. Buxoro xonligi ma`muriy jihatdan viloyatlar va
tumanlarga bo‘lingan. Shayboniylar davrida ham temuriylar davridagidek Oliy
davlat idorasi - dargoh deyilgan, uning tepasida Xon turgan. Ijro etuvchi hokimiyat
ham devon (vazirlik) deb atalgan, unga devonbegi (bosh vazir) rahbarlik qilgan.
Katta nufuzga ega bo‘lgan devonbegi moliya va xo‘jalik ishlarini ham boshqargan.
Devon temuriylar davridagidek nufuzga ega bo‘lmagan, sababi dargohdagi
mansablar mavqeyining kuchli bo‘lmaganligi edi.
18

Xon siyosatining viloyatlardagi ta`siri katta davlat mansabi bo‘lgan
Otaliqning nufuzi bilan belgilangan. Xon viloyatlarni shahzodalarga taqsimlagach,
ularga rahnoma etib tayinlangan nazoratchi, ishonchli shaxs otaliq deb atalgan.
SHahzodalar ulg‘ayib, balog‘atga etib, mustaqil faoliyat yuritgunlariga qadar
viloyatlardagi davlat ishlarini shahzodalar nomidan otaliqlar boshqargan.
Parvonachining vazifasi xon farmonlarini, rasmiy hujjatlarni mas`ul shaxslarga,
ijrochilarga etkazishdan iborat bo‘lgan. Dodxoh mansabida ishlagan amaldor
dargohga tushgan arizalarni qabul qilib, javob qaytargan, u adolat mezonlariga
amal qilinishini ham nazorat qilgan. Ko‘kaldosh mansabiga xon sulolasiga eng
yaqin shaxslar tayinlangan, u xon siyosatiga fuqarolarning munosabatini o‘rganib,
bu siyosatning daxlsizligini ta`minlagan
Xon yasovuli - xon va shahzodalar o‘rtasidagi ichki munosabatlar masalasi
bilan shug‘ullangan. Eshikog‘aboshi - dargoh xavfsizligi, tartibi va
kelganketganlardan xabardor bo‘lib turish masalalari bilan shug‘ullangan.
Shayxulislom - shariat qonunlari bajarilishi ustidan nazoratni amalga oshirgan.
Qozikolon - sud ishlariga etakchilik qilgan. Muhtasib (rais) – mamlakatda jamot
tartibini, diniy marosimlarga rioya qilinishini, bozorlarda narx va tarozining
to‘g‘riligini nazorat qilgan.
Mehtar - zakot va boshqa tushumlardan tushadigan mablag‘larni zarur
o‘rinlarda ishlatishni nazorat qilgan. Naqib davlat mansabdori hisoblanmasada,
saroyda nufuzi baland bo‘lgan, u xonning eng yaqin va ishonchli kishisi sanalgan,
ichki va tashqi siyosat masalalarida xonning maslahatchisi hisoblangan, zarur
bo‘lganda elchilik vazifasini ham bajargan. Naqib – o‘zlarini Muhmmmad (s.a.v.)
payg‘ambarning avlodlari deb hisoblovchilar (sayidlar) jamoasi etakchisining
unvoni.
Ichki ziddiyatlar Shayboniylar davlatida markaziy hokimiyat bilan mahalliy
hokimiyat o‘rtasidagi ziddiyatlarda namoyon bo‘lgan. Er egaligining iqto,
suyurg‘ol, tanho, jogir turlari Shayboniylar davlatida bo‘lgan. Davlat kichik-kichik
mulklarga (suyurg‘olga) bo‘lib idora qilinardi, bu hol suyurg‘ol egalarining
hokimiyatdan ajralib chiqishga sharoit yaratar edi. SHayboniyxon bu xatoni
19

tuzatishga intilib bo‘ysunishni istamagan mahalliy hukmdorlar mustaqilligini
tugatishga, ayrim hukmdorlarni almashtirishga harakat qildi, bu mahalliy hukmdor
va zamindorlarning keskin noroziligiga sabab bo‘ldi. Shayboniylar davrida
mehnatkashlarning iqtisodiy ahvoli nochor edi, ko‘pchilik ersiz bo‘lib, ijaraga er
olib ishlagan.
Asosiy soliq - sug‘oriladigan erdan olinadigan Xiroj bo‘lib, daromadning 30-
40 %ini tashkil qilardi.
Ixrojat - davlat muassasalari, qo‘shin va xon xonadoni xarajatlarini qoplash
uchun to‘lanadigan soliq. Davlat pulga muhtoj bo‘lganida Favqulodda soliqlar
joriy etilgan. Aholi mehnat majburiyatini ham o‘tagan, bu majburiyatlar: aholini
kanal va zovurlar qazishga, yo‘l va ko‘priklar qurishga, em-xashak yig‘ishga jalb
etish. Samarqand poytaxt sifatida xon taxtiga o‘tqaziladigan joy hisoblangan, u
erda xon sharafiga xutba o‘qitilgan va pul zarb etilgan.
20

2.2. Buxoro xonligining tashqi siyosati
Buxoro bilan Boburiylar munosabatlari o‘rnatilishi Bobur va
Ko‘chkinchixonlar nomi bilan bog‘liq. Ko‘chkinchixon davrida Buxoro xonligi
Boburiylar davlatini tan oldi va savdo-elchilik munosabatlprini o‘rnatdi.
Ko‘chkinchixon o‘z elchisi orqali Boburga Movarounnahr mayizi, o‘rigi va boshqa
ne`matlardan 7 tuyada sovg‘a va 200 ta ot tortiq qilgan. Bobur ham Buxoroga
elchilar yuborgan. Humoyun davrida ham savdo-elchilik davom etgan Abdullaxon
II Safaviylarga qarshi kurashda boburiylar bilan birga harakat qilishga intiladi. U
1572 yil Akbarshoh huzuriga o‘z elchilarini yubordi, elchilar sovg‘a va maktub
olib bordi.
Abdullaxon o‘z maktubida 2 davlat o‘rtasida do‘stlik munosabatlarini
mustahkamlashni bayon qilgan edi; bundan maqsad boshqa davlatlar hujumiga
qarshi ittifoq tuzish edi. Abdullaxon II Hindistonga 2-marta 1577 yil elchi
yuborgan, bu elchilikdan siyosiy maqsad ko‘zlangan edi: Abdullaxon II Eronni
o‘zaro taqsimlab olishni taklif qildi. Akbarshoh bunga rozi bo‘lmadi, chunki u turli
dinga etiqod qiluvchilar tarafdori bo‘lib, diniy bag‘rikenglikni davlat siyosati
darajasiga ko‘targan edi, Eron bilan ham yaxshi munosabatda edi.
Akbarshoh Hindiston shimolidagi Sind va Kashmirni bosib oldi, Buxoro
xonligi bu hodisani shayboniylar davlatining janubiy chegaralariga yaqinlashuvi
deb hisobladi, chunki Hindistonda ham Movarounnahrda ham Akbarshohni
Movarounnahrni bosib olishga undovchi kuchlar bor edi. Abdullaxon II esa 1584
yil Badaxshonni egalladi. Abdullaxon 1585 yil Akbarshoh huzuriga 3- marta elchi
yuborib, Badaxshon orqali Makka va Madinaga boradigan yo‘lni g‘ayridinlardan
tozalash maqsadida Badaxshonni bosib olish sababini izohlaydi.
Akbarshoh 1586 yil o‘z elchilarini Abdullaxon huzuriga yuborib Turkiya
Eronning bir qismini bosib olganini, Buxoro va Hindiston Eronga yordam berish
zarurligini ma`lum qiladi. Eron shayboniylarni o‘zining asosiy raqibi deb
hisoblagani uchun Abdullaxon Akbarshohning taklifiga rozi bo‘lmaydi. Bu davrda
Abbos I Eronni birlashtirib, mustahkamladi. Shunday sharoitda Badaxshonda
Abdullaxonga qarshi isyon ko‘tarildi, Buxoroda bu isyonda Akbarshohning qo‘li
21

bor degan gumon paydo bo‘ldi. Badaxshon hukmdori Abdullaxonning o‘g‘li
Abdulmo‘min Akbarshohdan boshpana berilgan badaxshonlik isyonchilarni
Buxoroga yuborishni talab qildi. Shu tufayli Buxoro va Hindiston o‘rtasidagi
munosabatlarga sovuqchilik tushadi. Abdullaxon Akbarshoh huzuriga o‘z elchisini
yuborib, o‘g‘lining xatti-harakati uchun Akbarshohdan uzr so‘ragan.
Turkiya va Buxoro o‘rtasidagi shartnomani sulton Boyazid II va
Shayboniyxon Eron safaviylariga qarshi kurash to‘g‘risida tuzgan. Shayboniylar
elchisi 1515 yil Sulton Salim huzuriga bordi. S.Salimning elchisi o‘sha yili (1515)
Buxoroga sultonning maktubini olib keladi, sulton o‘z maktubida Ubaydullaxonni
Eronga qarshi kurashga chaqiradi. Bunda Turkiyaning manfaati yotar edi. Turkiya
Buxoroning ichki ishlariga ham aralashdi.
Turkiya shayboniylarning Movarounnahr taxti uchun kurashida Toshkent
hokimi Baroqxon Navro‘z Ahmadxon ibn Suyunchxo‘jaga harbiy kuch jo‘natgan.
Baroqxonning Toshkentdagi qarorgohida 300 nafar turk askari xizmatda bo‘lgan.
Turkiya safaviylarga qarshi kurashda shayboniylardan foydalanibgina qolmay,
Buxoro xonligida o‘z siyosiy ta`sirini kuchaytirish maqsadida ham bu ichki
kurashida faol qatnashdi. Eron va Buxoro manfaatlari to‘qnashgan nuqta Xuroson
bo‘lib, buning sababi Xurosonning harbiy-siyosiy, savdo-iqtisodiy jihatdan muhim
ahamiyatga ega ekanligida bo‘lib,
Xuroson Eron, Buxoro va Hindiston yo‘nalishida darvoza vazifasini ham o‘tar
edi. Xuroson nazorati masalasida shayboniylar va safaviylar o‘rtasida kurash
ketgan. Shayboniylar Xuroson masalasida Shayboniyxon, Ubaydullaxon,
Abdullaxon II davrida ustunlik qilgan. Abdullaxon II Xurosonning Marv,
Nishopur, Mashhad kabi yirik shaharlarini egallagan. Rossiya - Buxoro
munosabatlari XVI asrning 2-yarmidan rivojlana bordi. Abdullaxon II Rossiya
bilan savdo aloqalarini yaxshilashga harakat qildi, bu orqali o‘z davlatining siyosiy
ahvolni mustahkamlashga erishmoqchi edi, chunki Ivan Grozniy (1533-1584)
davrida Rossiyaning mavqei kuchaya bordi. I.Grozniy davrida Qozon (1552),
Hojitarxon (1556) xonliklari, Volga bo‘yi va G‘arbiy Sibir bosib olinishi
Rossiyaga savdo yo‘llarini nazorat qilish imkonini berdi. Volga atrofidagi
22

viloyatlarda savdo qilish Buxoro savdogarlari uchun qulay edi, chunki Rossiya
yaqin qo‘shni bo‘lib, Qozon tatarlari va boshqardlar bilan din va tili ham yaqin edi.
Abdullaxon II Moskvaga 1557-1558 yyil elchilar yubordi, elchilar Astraxan
orqali Moskvaga borib Grozniy huzurida bo‘ladi. Elchilar o‘z xonlari nomidan
Grozniydan savdogarlarning Volga bo‘ylab erkin o‘tishlariga ijozat so‘raydi.
Moskvadan elchilar o‘q-dori, ov qushlari va matolar olib kelgan.
Rossiya ham Buxoro xonligi bilan savdoni rivojlantirishdan manfaatdor edi:
1) Rossiya o‘z tovarlarini sotishi uchun Buxoro qulay bozor edi.
2) Rossiya Buxoro orqali Osiyo davlatlariga, 1-o‘rinda Hindistonga chiqish
imkoniga ega bo‘lardi.
Moskvada 1555 yil tashkil etilgan "Moskva savdo kompaniyasi" vakili
Antoniy Jenkinson boshliq elchilar rus podshosining guvohnomasi bilan 1558 yil
Buxoroga yuborildi. Jenkinsonni Buxoroda Abdullaxon II qabul qildi. Jenkinson
Buxoroning xalqaro va ichki savdo imkoniyatlarini "Rossiyadagi Moskva
shahridan Baqtriyadagi Buxoro shahrigacha 1558 yilgi sayohat" nomli
esdaliklarida bayon qilgan. A.Jenkinson elchiligi natijasida Rossiya-Buxoro
o‘rtasida yaxshi savdo-diplomatik aloqalar yo‘lga qo‘yildi.
23

2.3. XVI asrda Buxoro xonligida madaniy hayot
Ta’lim islohatlari. Shayboniylar temuriylar davrida yaratilgan yuksak
madaniyatga munosb voris bo‘la olmaganlar. Shunday bo‘lsada Shayboniylar
davrida fan va madaniyat baholi qudrat rivoj topishiga ushbu sulola hukmdorlari
orasidan etuk ilm-fan arboblari etishib chiqqanligi ham ta`sir ko‘rsatgan.
Chunonchi M.Shayboniyxon, Ko‘chkunchixon va Ubaydullaxon nihoyatda
o‘qimishli kishilar bo‘lishgan. M.Shayboniyxon, Abdulazizxon va Abdullaxonlar
kutubxonalarida ajoyib kitob xazinalari bo‘lgan. M.Shayboniyxon, Ubaydullaxon
va Abdullaxon II ilm-fan, ma`rifat homiylari edi. M.Shayboniyxon temuriylardan
so‘ng Samarqand va Buxoroni fan, madaniyat va san`at markazlari sifatida
rivojlantirishga harakat qildi.
Ta’lim sohasida ham Shayboniylar islohat o‘tkazishiga amaldorlar guruhini
vujudga keltirish va ularni jamiyatning asosiy tayanchiga aylantirish zarurati sabab
bo‘ldi. Islohatga ko‘ra ko‘p bosqichli o‘qitish tizimi joriy etildi: har bir mahallada
maktab ochildi, ba`zi xonadonlarda uy ta`limi joriy etildi, 6 yoshdan ta`lim
beriladigan bo‘ldi, maktabda 2 yil o‘qigach, madrasaga o‘tkazilardi. XVI asrda
Samarqandda Shayboniyxon, Buxoroda Abdullaxon, Toshkentda Baroqxon va
Ko‘kaldosh madrasalari qurildi va faoliyat yuritdi. Madrasada 3 boqichli ta`lim
joriy etildi: har bir bosqichda 7 yildan, 21 yil davom etardi. O‘quvchilar: ilohiyat,
hisob, handasa, fiqh, mantiq, musiqa, she`riyat san`atidan ilm olardilar. Ta`lim
olishga hammaning ham imkoni bo‘lmas edi.
Ilm-fanning shayboniylar davrida ma`lum darajada rivojlangan sohalari:
tibbiyot, matematika va astronomiya edi, ayniqsa tarix va tibbiyot boshqa
sohalarga qaraganda ildamroq rivojlandi.
Tibbiyot sohasida Muhammad Mazid “tabiblar iftixori” deb sharaflangan,
jarroh mavlono Baqo, ko‘z kasalliklarini davolashda Shohali ibn Sulaymon,
“Davolash bo‘yicha dastur” asari muallifi Sultonali Samarqandiy, “Ko‘z
kasalligiga doir asosiy kitob” degan asar yozgan Ubaydulloh Qahhol mashhur
bo‘lgan. Matematika ilmiga Muhammad Amin, Bobokalon Samarqandiy, mavlono
Kavkabiy;
24

Astronomiya ilmiga Muhammad Husayni Buxoriy “Qibla tomonni topish
ma`rifati”, Ahmad Fariziy “Oy fazolarining tengligi haqida risola” kabi asari bilan
hissa qo‘shdi.
Tarix fani sohasida Shayboniylar davrida yirik tarixiy asarlar yaratilgan:
Kamoliddin Binoiy “Shayboniynoma”, Muhammad Solih “Shayboniynoma”,
Muhammad Haydar "Tarixi Rashidiy", Fazlulloh ibn Ro‘zbexon “Mehmonnamayi
Buxoro”, Hofiz Tanish Buxoriy "Abdullanoma", “Sharhnomayi shohiy”, Sulton
Muhammad Hofiz Toshkandiy "Tarixi jadidayi Toshkand" asarini yozgan.
K.Binoiyning “Shayboniynoma” asari Dashti Qipchoq va Movarounnahrning XV
asr o‘rtalaridan XVI asr boshlarigacha bo‘lgan voqealarni o‘z ichiga oladi.
Shuningdek, shayboniylar bilan Eron safaviylari o‘rtasidagi munosabatlar haqida
ma`lumot beradi. M.Solihning “Shayboniynoma” asari o‘zbek tilida yozilgan
bo‘lib, Shayboniyxonning harbiy yurishlariga bag‘ishlangan. Hofiz Tanish
Buxoriy "Abdullanoma" asarini Chingizxonning Movarounnahr, Chingiziylar
hukmronligining o‘rnatilishi, Dashti Qipchoqda Abulxayrxon davlatining tashkil
etilishi, Shayboniyxonning harbiy yurishlari, uning o‘limidan so‘ng
Movarounnahrdagi ahvol, Abdullaxon II ning mamlakatni birlashtirish yo‘lidagi
kurashi tarixiga bag‘ishlangan
Adabiyot ham shayboniylar davrida rivojlanib, bu davr adabiyotida
M.Shayboniyxon, uning jiyani Ubaydullaxon, K.Binoiy, M.Solih va Mushfiqiylar
alohida o‘rin tutadi. Umrini jangda o‘tkazgan M.Shayboniyxon she`riyat bilan
shug‘ullanib, yuqori saviyali badiiy asar qoldirgan. Uning asarlari turli
mamlakatlarga olib ketilgan, she`rlari to‘plami bo‘lmish “Devon”i Istambul
kutubxonasida saqlanadi. Shayboniyxon she`rlarida Samarqandga, Buxoroni
Ka`baga qiyoslaydi. M.Shayboniyxonning jiyani Ubaydullaxon g‘azal, ruboiy,
qit`a va tuyuqlari bilan she`riyatga katta hissa qo‘shgan. U "Ubaydiy",
"Ubaydullo", "Qul Ubaydiy" taxalluslari bilan ijod qilgan. Ubaydullaxon fors va
arab tillarini yaxshi bilgan va shu tillarda ijod qilgan o‘zbek, fors va arab tillaridagi
she`rlari 3 devonda to‘plangan, keyinchalik ular bitta muqovaga jamlanib
“Kulliyot” deb nomlangan. M.Solihning “Shayboniynoma” asari ayni paytda
25

adabiy doston ham hisoblanib, yuksak badiiy saviyasi va tilining soddaligi bilan
ajralib turadi. Abdullaxon II saroyida xizmat qilgan va “Malik ush-shuaro”
unvoniga sazovor bo‘lgan shoir Mushfiqiy o‘z she`rlarida yuqori tabaqa vakillari
adolatsizligini fosh etgan.
Me’morchilikda shayboniylar poytaxt Buxoro va uning atroflarini obod
qilishga harakat qildi. XVI asrda shu davr muhandisligi, ma`naviyati va
madaniyatiga mos binolar qurildi. Buxorodagi Mir Arab, Abdullaxon,
Samarqandda qurilgan Shayboniyxon, Toshkentda qurilgan Baroqxon va
Ko‘kaldosh madrasalari me`morchilikning yorqin namunalaridir. Baroqxon
madrasasini Suyunchxo‘jaxonning o‘g‘li Baroqxon qurdirgan, gumbazining
balandligi 22 metr, mustaqillik yillarida ta`mirlandi. Mir Arab madrasasi 1530-
1536 yyil SHayx Abdulla (Mir Arab) tomonidan qurilgan, xarajatlarni Buxoro xoni
Ubaydullaxon bergan. Madrasa ulkan peshtoqli, 2 yonida gumbazli darsxona,
masjid va go‘rxona bor. Go‘rxonada Ubaydullaxon sag‘anasi va Mir Arab hamda
uning qarindoshlarining qabrlari bor. Madrasa buugungi kunda ham islom oliy
diniy o‘quv muassasasidir. Buxoroga kelgan Rossiya elchisi Antoniy Jenkinson:
"Buxoro katta shahar, g‘ishtlik va serhasham binolar ko‘p. Hammomlar mohirlik
bilan qurilgan, ularning misli dunyoda yo‘qdir" deb yozgan. Abdullaxonning yurt
obodonchiligi yo‘lidagi sa`y-harakatlarini tarixchilar yuksak baholagan.
Abdullaxon davrida markaziy hokimiyat kuchayishi tufayli katta qurilish ishlari
amalga oshirilgan. 1000 dan ortiq: rabot va sardoba, madrasa, masjid, ko‘prik,
savdo markazlari va suv omborlari qurilgan.
26

XULOSA
Xulosa o rnida aytishimiz mumkinki,Abdullaxon ll ning shaxsiy va davlatʻ
boshqaruvi diplomat faoliyati haqida uning shaxs sifatida har tomonlama yetuk
hukumdorligini ko‘ramiz .Qisqa vaqt ichida, ichki nizolarda qolib tanazulga yuz
tutayotgan davlatni qo‘l ostiga birlashtirib yirik markazlashgan davlat tuzishga
erishada. Abdullaxon ll davrida Buxoro xonligi O‘rta osiyoda Amir Temur
davlatidan keyingi eng yirik davlatga aylanadi. Buning asosiy sabablar shundaki
Abdullaxonning ichki va tashqi siyosat olib borgan islohati va diplomatik mahorati
diqqatga sazovorligidir. Bu kabi ishlohat va diplomat mahoratlar hozirgi qaltis
vaziyatli dunyoda davlat rahbarlarining siyosat olib borishida dasturi amal bo‘la
oladi
Tarix – bu nafaqat o‘tgan voqealar yig‘indisi, balki har bir davrning insoniyat
xotirasidagi aksidir. Abdullaxon II davri Buxoro xonligi uchun o‘tmish sahifalarida
chuqur iz qoldirgan. U hukmronlik qilgan yillar – bu faqat siyosiy islohotlar, diniy
tiklanish va madaniy taraqqiyot yillari emas, balki o‘z davrining mafkuraviy va
ma’naviy tamoyillarini shakllantirgan bir bosqich hamdir.
Abdullaxon II davlatni yagona markazga birlashtirdi, taxt tevaragida tarqoqlik
o‘rniga barqarorlikni tanladi, ilmsizlik o‘rniga bilim va ma’rifatni qo‘llab-
quvvatladi. Uning davrida qalam va qilich, ilohiyot va siyosat, shaharsozlik va
san’at uyg‘unlashdi. Bu esa nafaqat Buxoro xonligining o‘zini, balki butun
Movarounnahr mintaqasining tarixiy yo‘nalishini belgiladi.
Bugun bu davrga nazar tashlar ekanmiz, savol tug‘iladi: biz Abdullaxon II
vorislari sifatida qanday merosni davom ettirmoqdamiz? Bu kurs ishi – oddiy
tarixiy ma’lumotlar jamlanmasi emas, balki o‘tmishdan saboq olishga, kelajak sari
puxta qarashga da’vatdir.

27

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
Siyosiy adabiyotlar .
1. Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston – inson qadri ulug‘langan jamiyat va
xalqparvar davlat . – T.: “O‘zbekiston”, 2021.
2. Mirziyoyev Sh.M. Yangi O zbekiston – inson qadri ulug langan jamiyat vaʻ ʻ
xalqparvar davlat . – T.: “O zbekiston”, 2021. – B. 45.
ʻ
Asosiy adabiyotlar:
1. Jumanazar A. K. . Buxoro ta lim tizimi tarixi
ʼ . Toshkent: Akademnashr, 2017
— 592-bet. ISBN 978-9943-4728-2-2 .
2. Zamonov A. . Buxoro xonligi tarixi: metodik qo llanma
ʻ . Toshkent: Bayoz,
2021 — 264-bet. ISBN 978-9943-6372-0-7 .
3. Karimov A. Buxoro xonligi tarixi . – T.: “O‘zbekiston tarixi”, 2018.
4. Bobojonov Sh. O‘zbekiston davlatchilik tarixi . – T.: “Sharq”, 2019.
5. Axmedov L. O‘zbek xalqi tarixi . – T.: “O‘qituvchi”, 2014.
6. Xasanov U. Davlatchilik an’analari va siyosiy tafakkur . – T.: “Ma’naviyat”,
2020.
7. Qayumov A. Shayboniylar va ularning davlati . – T.: “Fan va texnologiya”,
2010.
8. Fitrat A. O‘zbek adabiyoti tarixi . – T.: “Sharq”, 2006.
9. Ishoqov M. O‘zbekiston tarixining muhim davrlari . – T.: “O‘zbekiston”,
2017.
10. Naimov A. Islom va davlat boshqaruvi . – T.: “Ma’naviyat”, 2012.
11. Содиқов Х . Шамсутдинов Р . Ўзбекистоннинг янги тарихи .1- китоб .-
T.:Sharq.2000Xasanov U. – O‘zbek davlatchiligi tarixidan .
12. Ражабов.Қ Бухоро халқ республикаси:монархиядан демократия сари
дастлабки қадамлар(1920-1924 йиллар).// Ўзбекистон тарихининг
долзарб муаммоларига янги чизгилар. Даврий тўплам, – №2. – Т.:
Шарқ,1999. – Б. 151-158
13. O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi – Abdullaxon II haqidagi maqola.
28

14. Амир Саид Олимхон. Бухоро халқининг ҳасрати тарихи. – Тошкент.,
Фан, 1991.
1. https://uza.uz
2. https://n.ziyonet.uz
3. https://tarix.uz
4. https://edu.uz
29

BUXORO XONLIGI

Sotib olish