Abdullaxon II hukmronlik davri - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	67.3KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	01 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

74 Sotish

Abdullaxon II hukmronlik davri

Sotib olish

Mun darija
Kirish …………………………………………………………………………2-4
I – BOB. Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asarida Abdullaxon II
davrida Buxoro xonligi ijtimoiy –siyosiy hayotining yoritilishi.
1.1 Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asarida Abdullaxon II davrining
o’rganilishi tarixi………………………………………………………………5-9
1.2 Abdullaxonning taxtga kelishi arafasida Buxoro amirligida ijtimoiy – siyosiy
vaziyat………………………………………………………………………..10-14
II – BOB. Abdullaxon II ning boshqa davlatlar bilan olib borgan iqtisodiy
aloqlarini yoritilishi.
2.1 Abdullaxon qo’shni davlatlar bilan olib borgan iqtisodiy diplomatik
aloqalar i………………………………………………………………………15-19
2.2 Abdullaxon II davrida ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy hayot………………..20-23
III. Xulosa ……………………………………………………………………24-25
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………...26
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Mustaqiligimizga erishganimizdan so’ng biz
tariximizga doir har bir voqealarni asl holaticha o’rganish imkoniyatiga ega
bo’ldik. Chorizm davrida tariximizga haqqoniylik bilan yondashilmadi sovet
tizimiga mos qilib o’zbek fuqarolariga o’rgatilgan bo’lsada, ota – bobolarimiz
o’zligini, o’z tarixini unutmasdan bizgacha qoldirishga harakat qildilar. Zero tarix
bugun va kelajakning ko’zgusi. Mustaqil hayotimizda buyuk maqsadlar sari
intilishimiz uchun sharoyitlarning yaratilganligi hamda buyuk kelajak uchun
madaniy – ma’naviy merosga ega bo’lishimiz darkor. El – yurtimiz o’zining ko’p
asrlik tarixi davomida bunday mash’um xatarlarni necha bor ko’rgan, ularning
jabrini tortgan. Shunday asoratlar tufayli tilimiz, dinimiz, tariximiz va
ma’naviyatimiz bir paytlar qanday xavf ostida qolganini barchamiz yaxshi bilamiz.
Ana shunday fojiali o’tmish, bosib o’tgan mashaqqatli yo’limiz barchamizga saboq
bo’lishi, bugungi voqelikni teran tahlil qilib, mavjud tahdidlarga nisbatan doimo
ogoh bo’lib yashashga da’vat etish lozim. Zero o’z tarixini bilmaydigan, kechagi
kunni unutadigan millatning kelajagi yo’q 1
.
Shuning uchun ham O‘zbekiston mustaqilligining
dastlabki yillaridanoq tarixni o‘rganish borasida muhim qadamlar qo‘yildi. 1998
yil 26 iyunda Birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning bir guruh tarixchi olimlar
va ijodkor ziyolilar vakillari bilan o‘tkazgan uchrashuvidan keyin tarixni
o‘rganishga bo‘lgan e’tibor yanada kuchaydi. Ushbu uchrashuvda davlat rahbari
tarixni qayta tiklash borasidagi eng dolzarb masalalarni ko‘rsatib berdi. Hech qaysi
bir xalq o‘tmishini o‘rganmay, o‘zining zamon va makondagi o‘rnini aniq belgilab
olmasdan, nasl-nasabini, kimligini bilmasdan turib rivojlanishi mumkin emasligini
ta’kidlaydi. Shuningdek, I.A Karimov ushbu uchrashuvda davlatchilik tarixini
o‘rganish va qayta tiklash davlat siyosati darajasidagi muhim vazifalardan biri
ekanligini quyidagicha bayon etgan edi: «Davlatchilik bugungi kunda o‘ta siyosiy
masala bo‘lib turibdi. O‘zbek tarixchilarining bugungi kundagi asosiy vazifasidir.
Asosiy maqsad davlatchiligimizning ilmiy nuqtai nazardan asoslangan tarixini
1
Каримов И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Маънавият. Т. 2008. -Б.4.
2

yaratishdir». Darhaqiqat tarixiy bir davrda ajdodlarimiz qoldirib ketgan tarix
manbalarni biz albatta mukammal darajada yoritib kelajakka yetkazib berishimiz
lozim. Ana shuningdek asarlardan biri bo’lgan “Abdullanoma” asari haqida
mulohaza yuritar ekanmiz, albatta o’rta asr davlatlarining qay darajada mustahkam
va qudratliyligini o’sha davlatning madaniyati hamda davlat tuzilish strukturasiga
e’tibor qaratib uni aniqlashimiz mumkin.
Shuningdek XVI asr ikkinchi yarmida Buxoro xonligining qo‘shni
davlatlar bilan olib borgan diplomatik, savdo va madaniy aloqalarini o‘zbek
davlatchiligi tarixi tamoyillari nuqtai nazaridan chuqur tadqiq qilish, bugungi
kunning dolzarb masalalaridan biri deyish mumkin. Hamda bugungi kunda ham bu
davlatlarning ahamiyat qay darajda ekanligini bilishimizdir. Shayboniylar davlati
haqida Hofiz Tanish Buxoriy qimmatli manba bizga taqdim etganligi, bu albatta
o’tmishimizdagi voqealarning haqiqiyligiga ishonchni oshiradi. Ana ushningdek
asarlardan bu davlatlarning hayotimizda qay darajada dolzarbligini bilishimiz
mumkin. Albatta biz o’tmishimizni mukammal bilib, ularni kelajak avlodga
salmoqli darajada qoldirishimiz oldimizga qo’yilgan eng dolzarb masaladir.
Mavzuning o’rganilish darajasi: Buxoro xonligi tarixini bir qanchasi rus
va o’zbek olimlari o’rgangan. Buxoro xonligida XVI asr Shayboniylar
hukumronligi haqida bir qancha adabiyotlarda keltirib o’tilgan bo’lib B.
Ahmedovning “ Tarixdan saboqlar”, va “O’zbek ulusi”, Azamat Ziyoning “O’zbek
davlatchilik tarixi”, Barakaevning “ Buxoro tarixi eng qadimgi davrdan Ulug’
oktyabr inqilobigacha”, Alimovaning “O’rta Osiyoning chet el sharqi bilan
aloqalari XIV – XVII asrlar”, Ermatovning “O’rta Osiyo Rossiya va Hindiston
xalqlari o’rtasidagi do’stona aloqalar tarixi”, Muhammadjonovning “Buxoro va
Xivaning Rossiya bilan munosabatlariga doir manbalar”, Aminovning “XVI – XX
asrdagi O’rta Osiyo Rossiya bilan tarixiy iqtisodiy aloqalari”, A. Zamonovning
“Buxoro xonligi tarixi” 2
kabi bir qancha olimlar va boshqa mualliflarning asarlarini
2
Аҳмедов. Б. Тарихдан сабоқлар. Т.: 1994. -Б.389. // Аҳмедов. Б . Ўзбек улуси. Т. 1992. -Б.261. // Азамат Зиё.
Ўзбекистон давлатчилиги тарихи. Т. 2001. -Б.236. // Баракаэв Бухоро тарихи энг қадимги даврдан Улуғ
октябр инқилобигача. Т. 2003. -Б. 73. // Алимова Ўрта Осиёнинг чет эл шарқи билан алоқалари Х IV – Х VII
асрлар. Т. 2009. -Б. 51. // Эрматов. Ўрта Осиё Россия ва Ҳиндистон халқлари ўртасидаги дўстона алоқалар
тарихи. Ўзб ССР Дав Т. 1959. -Б.63. // Муҳаммаджонов. Бухоро ва Хиванинг Россия билан муносабатларига
3

qayd etish mumkin. Shuningdek biz ham ushbu kurs ishda yuqoridagi asarlardan
foydalandik. Mavzuning maqsadi va vazifalari: Biz bu davlatni
o’rganishdan maqsad, Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asarining tahlili
jarayonida ichki va tashqi diplomatik munosabatlarni yoritib berishdir. Darhaqiqat
Shayboniylarning davlatimiz hayotida tutgan ijobiy va salbiy darajalarini bilish
asosiy maqsadimizdir. Vazifalari esa quyidagicha etib bergilandi
- Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asari
yozilishi tarixini o’rganish; - Abdullaxonning taxtga kelishi arafasida Buxoro
amirligida ijtimoiy – siyosiy vaziyatni tahlil qilish;
- “Abdullanoma” asarida Abdullaxonning
boshqa davlatlar bilan olib borgan diplomatik aloqlarini yoritilishi;
- Abdullaxon va Akbarsoh o’rtasidagi
diplomatik aloqalar; - Abdullaxonning Rossiya bilan savdo
va diplomatik munosabatlaridir. Mavzuning ob’ekti va predmeti
Yurtimizda XVI asrda shayboniylar hukumronligi o’rnatilishi, sulola tarixini
yoritishda “Abdullanoma” asari mavzuning ob’ekti etib bergilandi. Predmeti esa
Hofiz Tanish Buxoriyning asarlarida hukumdor Abdullaxon tarixini o’rganishdir.
Kurs ishining hajmi Kirish,
ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I – BOB. Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asarida Abdullaxon II
davrida Buxoro xonligi ijtimoiy –siyosiy hayotining yoritilishi.
1.1 Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asarida Abdullaxon II
davrining o’rganilishi tarixi
доир манбалар. Т. 1957. -Б.229. // Аминов. Х VII – ХХ асрдаги Ўрта Осиё Россия билан тарихий иқтисодий
алоқалари. Т. 1958. -Б.163. // Zamonov . A . Buxoro xonligi tarixi . T . 2021. - B .7.
4

“Abdullanoma” yoki “ Sharafnomayi shohiy” asarining muallifi XVI asrda
yashab ijod qilgan. U Buxorolik shoir va tarixchi olim Hofiz Tanish Buxoriydir. U
1549 – yil mansabdor oilada tug’uladi va otasi Mir Muhammad al – Buxoriy
xonlikning nufuzli kishilaridan biri bo’lib, 1550 – yil Koshg’arga ketib o’sha yerda
vafot etadi. Hofiz Tanish Buxoriy esa o’z davrining ma’lumotli kishilaridan bo’lib,
u 1584 – yil Abdullaxonning amaldorlaridan biri Qulbobo ko’kaldoshning
tavsiyasi bilan hukumdorning xizmatiga shaxsiy voqeanavis, tarixchi bo’lib o’tadi 3
.
Hofiz Tanish Buxoriy “Abdullanoma” yoki “Sharafnomayi
shohiy” asari bilan tarixda qolgan shaxsdir. Kitobda O’zbekiston, Qozag’iston,
shuningdek Afg’oniston va Eronning XVI asrdagi ijtimoiy – siyosiy tarixi ham
bayon qilingan bo’lib, bu xalqlar o’rtasidagi madaniy, siyosiy, savdo, diplomatik
munosabatlar haqida qimmatli ma’lumotlar keltirib o’tadi. Undan tashqari, asarda
Buxoro xonligi bilan Eron, Hindiston, Qoshg’ar va Rossiya o’rtasidagi
munosabatlar haqida ham ma’lumotlar keltirib o’tadi. Hofiz Tanish Buxoriy asarini
XVI asrning 80 yillarida yozib tugallaganligi haqida zamondoshlaridan Mutribiy
aytib o’tadi. Shuningdek Mutribiy bu asarning oxirgi qismini xonning buyrug’i
bilan qozi Poyanda Zominiy yozgan deb keltirib o’tadi. “Sharafnomayi shohiy”
muallifning rejasiga ko’ra asar muqaddima, ikki qism yoki maqola va xotimadan
iborat qilib yozishni xoxlagan 4
. Muqaddimada Allohning madhu va hamdu sanosi,
homiy, hukumdor Abdullaxoning shaniga aytiladigan tavsiflar, Abdullaxonning
ota bobolari, qadimda Markaziy Osiyoda hukumronlik qilgan turk – mo’g’ul
qavmlari, Chingizxon va uning avlodlari haqida ma’lumot keltirgan.
Birinchi maqolada Movoraunnahrda 1533 – 1583 -
yillarda sodir bo’lgan voqealar keltirilgan. Ikkinchi maqolatda esa O’zbekiston,
Qozag’iston va qo’shni davlatlarda yuz berishi mumkin bo’lgan voqealar keltirib
o’tilgan. Xotimada esa Abdullaxonning ajoyib fazilatlari, u bilan bir davrda
yashagan shayxlar, vazirlar, amirlar, va shuningdek Abdullaxon zamonida qurilgan
3
Ҳофиз Таниш ибн Мир Муҳаммад Бухорий. Абдулланома (Шарафномайи шохий) Биринчи нашр / I жилд.
Форсчадан С. Мирзаэв таржимаси, нашрга тайёрловчи, сўз боши ва изоҳлар муаллифи Б.А. Аҳмедов. -
Тошкент: Фан, 1966. - Б .216.
4
Аҳмедов. Б. Тарихдан сабоқлар. Т. 1994. -Б.389.
5

binolar haqida ma’lumot keltirib o’tishni xoxlagan. Lekin asar yozilishi o’zgargan,
ya’ni birinch va ikkinchi reja qo’shilib yozilgan, xotima esa muallifning bevaqt
o’limi tufayli yozilmay qolgan.
Muallif asar muqadimasida keltirishicha Narshaxiyning
“Tarixi Buxoro”, shayxulislom Sayfiuddin Abubakr Abdullo Balxiyning “Fazoili
Balx”, Istaxriyning “Kitobi masolik ul - mamolik”, Juvayniyning “Tarixi
Jahonkushoyi”, Rashiduddinning “Jome ut - tavorix”, Mirxondning “Ravzat us -
safo”, Sharfiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”, Mirza Muhammad Haydarning
“Tarixi Rashidiy” kabi asarlardan foydalanib asarni yozadi. XVI asrda sodir
bo’lgan voqealar sroyda muntazam foydalanadigan kundalik daftar, sodir bo’lgan
siyosiy ijtimoiy masalarni o’zi guvohi bo’lib, 70 – 80 yillar oralig’idagi
ma’lumotlarni o’zi ketirib o’tadi. “Sharafnomayi shohiy” da Firdavsiy, Rudakiy,
Sa’diy, Kamoliddin Binoiy, Mushfiqiy, “Qur’oni karim” oyatlari va shunga
o’xshagqan buyk shaxslarning she’riy parchalari keltirilgan. Kitobda siyosiy
voqealar bilan birga ijtimoiy – iqtisodiy mavzularga doir ma’lumotlar ham keltirib
o’tilgan. Shu jumladan soliq, iqto, suyurg’ol, xiroj, ixrijot, tog’ar, kabi davlat
tayanch birliklari ham keltirib o’tilgan.
Ushbu asarning qo’lyozma nusxalari ko’p,
asl matinning uchdan ikki qismi Sank – Peturburglik olima M. Salohutdinova
ruscha tarjimasi bilan chop etgan 5
. Kitob 1942 – 1952 – yillari Sodiq Mirzayev va
oxirgi qismi Yu. Hakimjanovlar tomonidan 60 – yillar o’zbek tiliga tarjima qilindi.
Biroq 1- 2 – jildlari zarur tuzatishlar, tadqiqot izohlari bilan 1966 va 1969 –
yillarda B. Ahmidov tomonidan chop etilgan. 3 – 4 – jildlarini 1995 – 1997 –
yillarda chop etadi. “Abdullanoma” ning ikkinchi kitobida Movoraunnahr va
Dashti Qipchoqda to’rt yil 1579 – 1583 – yillarda bo’lib o’tgan siyosiy voqealar
hamda Abdullaxonning Badaxshon, Ko’lob, Hirotni buysundirishi bilan bog’liq
voqealar haqida ma’lumotlar keltirib o’tilgan. Bizga ma’lumki, Abdullaxon 1567 –
1576 – yillari og’ir kurashlardan so’ng, Movoraunnahrni batomom birlashtirishga
5
Ҳофиз Таниш ибн Мир Муҳаммад Бухорий. Абдулланома. / II жилд. Форсчадан С. Мирзаэв таржимаси,
нашрга тайёрловчилар тарих фанлари кандидатлари Р. Ғофурова, А. Жувонмардиэв, Б. Аҳмедов. - Тошкент:
Фан, 1969. - Б. 361.
6

muvofiq bo’ladi. Shu o’rinda mustaqil markaziy davlat aparatini o’rnatishga
muvofiq bo’ladi. Oradan ko’p vaqt o’tmay, 1579 – yil noyabr oyi o’rtalarida
Sirdaryoning shimoliy tomonidagi yerlarni ya’ni, Toshkent, Turkiston, Sabron,
Sayram viloyatlarini ham Buxoro xonligining tarkibiga kiritish uchun astoydila
harakat qiladi. Jumladan bu urush to’rt yil davom etadi, shu davr mobaynida
Abdulaxon bu hududlarga olti martadan hujum qilgan edi.
Shu o’rinda shayboniy
sulolasining yana bir qancha vakillari bilan ham kurash olib borib, ulardan
Boboxon, Buzaxo’r sulton, darvish sulton va boshqalarni Ulug’tog’ ( Ulutau)
gacha taqib qilib boradi va oxiri qozoq xonlari Shig’oyxon va Tavakkal bilan
ittifoq tuzib, ular ustidan to’la g’alaba qozonishga muvoffiq bo’ladi. Hofiz Tanish
Buxoriy saroy tarixchisi bo’lgan edi. Shuning uchun ham Abdullaxonning
yurishlarini zo’r ko’tarinki ruhda tasverlagan. Shu o’rinda bu yurishlarni kitobida
saroyni osoyishtaligini ta’minlash uchun qilingan kurashlar deb takidlaydi. Biroq
asarda keltirilgan voqealarni diqqat bilan e’tibor bersak, muallif oddiy xoalqning
bu yurishlardan behisob aziyat chekkanligini guvohi bo’lamiz. Asarda
bo’ysunmagan shahar va qishloqlarning bo’ysunmaganlarini qirib tashlanganligi
va mol – mulklari talon taroj qilinganliklari haqida ko’pgina ma’lumotlar uchraydi.
“Abdullanom
a” ning Sodiq Mirzayev tarjimasiga asos bo’lgan nusxasi (O’zbekiston Fanlar
akadimiyasi Sharqshunoslik instituti, inv. №2207 ) to’liq bo’lmay, 1583 yil
voqealari bilan tugallangan, jumladan asarning sank – Peturburg, Boku va
Dushanbada saqlanadigan nusxalari 1584 – 1588 yillar voqealarini ham o’z ichiga
oladi. Asarning 1584 – 1588 - yillarda Badaxshon, Ko’lob va Hirotning Buxoro
xonligi qo’shib olinishi, movoraunnahr va Xorazmning ana shu yillar ichidagi
ijtimoiy – siyosiy ahvolinio’z ichiga olgan qismi Sank – Peturburg va Boku
nusxalari asosida arab va fors tiliga yunisxoja Hakimjonov tarjima qilgan.
Asarning Mirziyayev qilgan tarjimasida ikkinchi bobning bir qismi bilan tugaydi.
Ana shu tarjima qismini nashrga A. Juvonmardiyev va ilmiy xodima M.
Xo’jayevlar ishtirok etadilar. “Abdullanoma” asari haqiqatdan bizga tarixda bo’lib
7

o’tgan voqealar haqida haqiqatni yoritib bergan asardir. Shu jumladan, bu kitobni
qancha ko’p o’qilmasin undagi voqaelardan yanada yangi tarixiy jarayonlarni
aniqlashga musharaf bo’lamiz. Darhaqiqat asar Abdullaxonning buyrug’i bilan
yozilganligini yoddan chiqarmasligimiz lozim, negaki bu asarda keltirib o’tilgan
voqealar albatta, Abdullaxonning olib borgan siyosatini qay darajada yuksakligi
hamda, tarixiy voqealarning ketma – ketligi aniq qilib berilgan. “Abdullanoma”
asari har jihatdan mukammal yozilgan tarixiy manbadir 6
.
Abdullaxoning tasnifi albatta asarda ajoyib qilib, yoritib berilgan.
Shuningdek asarda o’sha davr zamoni bilan qaraydigan bo’lsak, oddiy xalq albatta
qiynalganligini ham Hofiz Tanish Buxoriy o’z asarida keltirib o’tadi.
“Abdullanoma” asari haqida bir qancha olimlar ham tadqiqotlari jarayonida uning
mukammalligini va uning o’sha davr zamon ruhida yozilganini haqiqatni yoritilishi
boshqa asarlarga nisbatan salmoqli o’rinda turganligini ham ta’kidlab o’tadi.
Asarda Abdullaxonning taxtga kelishi jarayonida siyosiy vaziyat qay vdarajada
bo’lganligi haqida ko’p ma’lumot uchramaydi, biroq Abdullaxonning viloyat va
shaharlarga qilgan yurishlari haqida ma’lumotlar keltirilgan. Darhaqiqat tarixiy
voqealarning jarayoni hamda Dashti Qipchoqdagi elchilik aloqalari, Badaxshon
elchilik aloqalari haqida ham ko’pgina ma’lumotlar batafsil yoritib berilgan. Shuni
alohida ta’kidlab o’tish joizki tarixchi Hofiz Tanish Buxoriy Abdullaxon
saroyining tarixchisi bo’lgan va unig asarida Abdullaxonga tasnif berilganligi ham
biroz bo’lsada namoyon bo’ladi.
Hofizi Tanish Buxoriyning qachon vafot etgani ma’lum
emas. Mashhur adabiyotshunos olim va shoir Mutribiy “Tazkirat ush-shuaro”
asarida “Janobi Hofizi Tanish ulamo jumlasidandir. Maleho Samarqandiyning
ma’lumoticha Hofiz Tanish Buxoriyni 1589 – yil xotini tomonidan zaharlab
o’ldirilgan. U Mahdumiy Hasan hojaning tazkirasida tilga olinadi. Yuqorida zikr
etilgan Hofizining og‘a-inilari uning vafotidan keyin xotini qandaydir jinoyat
qilganlikda ayblab unga da’vogar bo‘lganlar va oliy farmonga ko‘ra uning Buxoro
minorasidan tashlab yuborilishiga erishganlar, degan mish-mishlar bor” deb
6
Madraimov, G. Fuzailova. Manbashunoslik. T. 2008. -B.263.
8

yozgan. Lekin uning Abdullaxon vafoti (1006/1598) dan so‘ng Ashtarxoniylar
sulolasidan bo‘lgan Imomqulixon (1611 –1642) saroyida yashaganligi va unga
atab 7200 misradan ortiq she’r yozganligi ham ma’lum. Marhum Ibodulla Odilov
(1872-1944) Hofizi Tanish Buxoriyning “Imomqulinoma” degan she’riy asar
yozganligini aytadi. Ammo bu asar “Suhayliy” taxallusi bilan mashhur bo‘lgan
shoir tomonidan yozilgani ma’lum. Xullas “Sharafnomayi shohiy” yirik shoh asar
bo’lib, uni qancha ko’po’qisa ham unda o’rganish lozim bo’lgan shuncha ko’p
yangiliklar ochiladi deb V. V. Velyaminov – Zernov aytib o’tadi.
Shuning uchun ham bu asar
ko’p vaqtlardan beri sharqshunos olimlarning diqqat – e’tiborini o’ziga tortib
kelyapdi. Asar haqida V. V Velyaminov – Zernov, akademik V. V. Bartoldning
shogirdi L. A. Zimin, Sodiq Mirzaev, M. A. Salohiddinova, N. Sayfiyev, ingiliz
olimi G. Yete. Ch. A. Storiylar o’z fikrlarini aytib o’tishgan. V. V Velyaminov –
Zernov, L. A. Zimin, Sodiq Mirzaev, M. A. Salohiddinovalar asarning bir qismini
rus va o’zbek yillariga tarjima qilishdi. V. V Velyaminov – Zernov tarjimasi qisqa
bo’ib uni nashrga tayyorlagan, biroq chop etilmagan. L. A. Zimin ning tarjimasi
esa Uminyakovning bso’zlariga qaraganda, 1918 – yili Toshkentda chop etilgan.
Lekin olimlarning tezlikda O’zbekistonga kelishi natijasida bu ish to’xtab qoldi.,
1924 – yil Bartold Ziminning tarjimasini matrealllarini toplab, nashr qilish
kerakliginin aytadi. Sodiq Mirzaev, M. A. Salohiddinovalar asarning tortdan bir
qismini rus va o’zbek tillariga tarjima qilganlar.
1.2 Abdullaxonning taxtga kelishi arafasida Buxoro amirligida ijtimoiy –
siyosiy vaziyat
XVI asrning boshlarida bir vaqtlar Volga daryosi bo‘yida tashkil topgan
Oltin Urda davlatidagi Shayboniyxon boshchiligidagi o‘zbek ko’chmanchi
9

qabilalari Temuriylar davlatini tor-mor qilib, O’rta Osiyoda o‘ z hukumronliklarini
o‘rnatadi. Shayboniylar Jo‘ji sulolasidan to‘qqizinchi hukmdor bo‘lgan O’zbekxon
ismiga nisbat berib, o‘zlariga bir siyosiy qo‘shma nom — o‘zbek nomini qabul
qilib olganlar. Aslida ular Ko‘k Urdaning sharqida, Volga bilan Orol dengizi
orasida yashovchi turk-mo‘g‘ul qabilalari edilar. German Vamberining
hisoblashicha, o‘zbekning lug‘oviy ma’nosi «shaxsan o‘ziga mustaqil xo‘jayin»,
erkin demakdir. Demak shu o‘rinda ta’kidlab o‘tish joizki, o‘zbek xalqining
shakllanish ildizlari uzoq o‘tmishga borib taqaladi. Shayboniylar bostirib
kirguncha bu o‘lkada yashovchi aholi turklar nomi bilai yuritilib, ularning xalq
sifatida shakllanishi IX—X asrlarga to‘g‘ri kelgan 7
. Buxoro viloyatida ham IX—X
asrlardayoq ular xalq sifatida shakllana boshlagan edilar.
XVI asrning boshlarida Volga daryosi bo‘yida tashkil
topgan Oltin Urda davlatidagi Shayboniyxon boshchiligidagi o‘zbek ko‘chmanchi
qabilalari Temuriylar davlatini tor-mor qilishda o‘zlarining e’tibor va ishonchlarini
Muhammad Shayboniyga qaratgan edilar, uni Shohbaxt deb atar edilar.
Shayboniyxon 1451 yilda tug‘ilgan edi. U yoshligidayoq istiqbol uchun porloq
umidlar tug‘dirgay edi. Shayboniyxon otasi Burdoq Sulton bilan onasi
Qo‘zibegimdan yoshligida yetim qolib, ukasi bilan birga otasining sodiq
xizmatkori Qorachabekning himoyasida yashagan. Qorachabek bu shahzodalarga
sadoqat bilan xizmat qilgan. Shayx Haydarning vafotidai so‘ng Qorachabek
ulg‘aygan bu yetim shahzodalarni olib Abulxayr (Shayboniyxonning bobosi,
o‘zbeklarning hokimlaridan biri) oilasining dushmanlaridan Sirdaryoning quyi
taraflariga qochib ketishga majbur bo‘ladi.
Shayboniy ulg‘ayib, ulug‘ bobosi Abulxayrxonning yo‘qotgan
shonshavkatini qaytarmoq niyatida katta tayyorgarlik ko‘ra boshlaydi. Xususan,
Abulxayrxon ayni paytda Sirdaryoning yuqori oqimida yashayotgan Bug’ra
Sultondan qasos olishga ahd qiladi va uning saroyiga hujum qiladi. Uning oila
a’zolari va qarindoshlaridan ko’p kishini qatl qiladi. Qochishga ulgurgan Bug’ra
Sulton ham o‘limdan qutulib keta olmaydi. Shayboniy uni toptirib, qatl ettiradi.
7
Zamonov. A. Buxoro xonligi tarixi. T. 2021. -B.24.
10

Mazkur muvaffaqiyatli hujumdan keyin yosh shahzoda kuchaygan o‘zbek
suvoriylariga boshchilik qiladi. u so‘ngra Temuriylarga qarshi kurashga otlanadi.
Bu davrda Samarqand taxtida Abusaidning o‘g‘li Sulton Ahmad hokimlik qilar
edi. Mamlakat shimoliy chegarasining noibi esa Qushliqxon o‘g‘li Majid Tarxon
edi. Turkistonning shimoliy viloyatlaridagi
hokimlar (tobelar) isyon ko‘targan paytda, Abdulxayrning vorislaridan isyonni
bostirish uchun foydalaniladi. Lekin o‘zbek shahzodalari bu yerni o‘zlarining ona
Vatanlaridek his etganlari uchunmi yoki to‘plagan kuchlari ta’siri bilanmi, xullas,
har qanday qurolli xizmat uchun to‘langan oddiy maoshga qanoat qilmaydilar. Shu
bois O’tror, Sovron, Sig’noq shaharlarini ularga berib, rozi qilishni lozim ko‘riladi.
Keyinchalik g‘oyatda kengayib ketgan Shayboniy mamlakati shu tarzda ta’sis
etiladi. Shayboniyxon va uning dastlabki vorislari davrida Samarqand
poytaxtligicha qolavergan bo‘lsa. XVI asrning ikkinchi yarmiga kelib Buxoroning
siyosiy markaz sifatidagi roli osha boshlaydi. Abdullaxon (to’liq ismi Abdulla ibn
Iskandarxon ibn Jonibek sulton ibn xoja Muhammad ibn Abdullaxon) 1534 – yil
Miyonko’l shahrida tug’ulgan 1598 – yil Ofarikent qishlog’ida vafot etgan va uni
Buxoro yaqinidagi Bahovuddin majmuasiga dafn etiladi. Uning hayoti va Buxoro
amirligida tutgan siyosiy mavqei haqida bir qancha fikrlar yuritamiz. O’zbek
davlatchiligi tizimidagi Buxoro xonligining shayboniylar sulolasidan chiqqan eng
yirik hukumdori, davlat arbobi, sarkarda, ilm – fan, ma’rifat, madaniyat homiysi.
Bobosi Jonibek sulton (vafoti 1528/29)
Karmana va Miyonko’l shaharlarining 1512 – 153 – yillar hokimi bo’lgan. Otasi
Iskandar sulton o’g’li tug’ulganda Ofarikentni boshqargan, keyinchalik aka –
ukalaridan biri vafot etgach Karmanani boshqargan. Abdullaxon II Shayboniyxon
vafotigan so’ng parchalanib ketgan hududni qayta tiklagan, markaziy davlat
hokimyatini mustahkamlash uchun yoshlik chog’idan qattiq kurash olib brogan.
Toshkent hokimi Navro’z Ahmadxon (Baraqxon) bilan Koson yonida 1548 – yil
shayboniylar manfaatlari zid kelgan. Mo’g’liston xoni Abdurashidxon va
shayboniylardan Do’stum sultonlari qo’shiniga qarshi Farob yonida 1554 – yilda
jang bo’lib o’tadi. Yosh Abdulla sulton o’zining
11

hukumdor sifatida 1551 – yil Karmanada bo’lgan jangda namoyon qilgan 8
.
Shuningdik bu viloyatga Toshkentdan Navro’z Ahmad va Samarqanddan
Abdulatifxon hujum qilgan edi, biroq zafar Abdullaxonga quchgan edi. Sababi
Iskandar sulton Amudaryo ortiga qochgan bo’lsa, Abdullaxon otasi vazifasini o’z
zimmasiga olib muvofaqiyatli qarshilik ko’rsata olgandi. Keyinchalik hududini
Buxoro tomonga va janubiy sharqda Qarshi va Shahrisabz tomonga kengaytirishga
intilgan. Bu say – harakat dastlab muvofaqiyatsiz chiqqan, hatto 1556 – yil ota
mulkini tashlab Maymanaga qochishga majbur bo’gan. U amakisi Balx hokimi
Prmuhammaddan harbiy yordam olib, piri jo’ybor xojalaridan Xoja Muhammad
Islom ko’magida Navro’z Ahmadxon, keyinchalik uning o’g’illari Drveshxon va
Bobo sultonlarga qarshi uzoq muddat kurash olib borgan21. Navro’z Ahmadxon
1556 –yil vafot etgach darhol Karmana va Shahrisabzda o’z hukumronligini
tiklaydi. 1557 yil mayida Buxoroni qo’lga kiritadi va uni o’z poytaxtiga
aylantiradi. 1561 – yil
otasi Iskandarni davla boshlig’i – xon deb e’lon qilib, uning nomidan davlatni
Abdullaxon boshqara boshlaydi va mamlakatning hududini kengaytirish uchun
1574 – yil Balxni, 1578 – yil Samarqandni, Toshkent, Sayram, Turkistonni 1583 –
yili, Farg’onani esa 1583 – yil egallaydi. Asta – sekin hujumini kengaytirib 1582 –
yil Dashtga yurish qilib Ulug’ tog’ga qadar borgan. 1583 – yil Iskandar vafot
etgach, mamlakatni o’z nomidan boshqara boshlaydi 9
. Markaziy hokimyatga qarshi
1583 – yil ko’tarilgan Maymana va Garchiston, shuningdek 1585 – yil
Badaxshondagi tartibsiz g’alayonlar bostirildi. Xorazmga esa ikki marta yurish
1594, 1596 – yillarda bo’lib, u yerda markaziy hokimyat qayta tiklandi.
Abdullaxon II mamlakatni yaxlit holda tiklash uchun qo’shni davlatlarga ham
qarshi hujum qilgan. Turkiya Movaraunnahrda o’z ta’sirini kuchaytirish maqsadida
Abdullaxon II ga qarshi Bobo sultonga yordam bergan. Shuningdek Bobo sulton
turk askarlari yordamida Abdullaxonga qarshi Nasaf yonida jang qilgan.
Abdullaxon safaviylar bilan Xuroson G’ilon shahri uchun kurashib o’z davlati
8
Oblomurodov. N, Hazratqulov. A, Tolipov. F, Tursunov. A. O’zbekiston tarixi. T. 2011. -B.172.
9
Maradjabova F. E. B ешняя политика Бухарсково хана A бдуллахана II. Markaziy Osiyo tarixi manbashunoslik
va tarixnavislik izlanishlari. II ilmiy to’plam T. 2010. -B.493.
12

tasarufiga qo’shib oladi. Shu o’rinda Sharqiy Turkistonga qilingan yurishda
Qashqar va Yorkent viloyatlarini tasarufiga o’tkazgan.
Shuni ta’kidlab o’tish joizki Boburiylar ham
Badaxshon, Shimoliy Afg’oniston va Xuroson uchun Abdullaxonga qarshi ilg’or
kurashlar olib borganlar. Ayni damda Abdullaxon ham ularga qarshi Sind va
Kashmirni 1583 – 1586 – yillarda egallab, davlatning janubiy chegaralarini
mustahkamlaydi. Abdullaxon davrida mamlakat hududi Qashqardan Orol va
Kaspiy dengizi sohillarigacha, Turkiston va Sayramdan xurosonning sharqiy
qismgacha bo’lgan yerlardan iborat edi. Abdullaxon hayotining so’ngi yillarida
o’g’li Abdulmo’min bilan chiqishmay qolishi tufayli Abdulmo’min 1582 – yilning
kuzida Balxni otasi nomidan boshqara boshlaydi. Iskandarxon davrida Abdullaxon
haqiqiy amalda hukumdor bo’lgani kabi, Abdulmo’min ham keksaygan otasiga
nisbatan shunday mavqeini egallamoqchi edi. Faqat ulomalarning aralashuvi
tufayli ota – bola o’rtasida ochiq kurash harakatlari boshlanmagan va
Abdulmo’min otasiga bo’yin egishga majbur bo’lgan. Ular o’rtasidagi munosabat
keskinlashganidan xabar topgan qozoq xonlaridan Tavakkalixon Toshkent viloyati
va Toshkent – Samarqand oralig’idagi yerlarga bostirib kirib, unga qarshi
yuborilgan qo’shini yenggan. Unga qarshi safarga otlangan Abdullaxon
Samarqandga yetganda vafot etgan Abdullaxon faol tashqi siyosat olib brogan.
Bu davrda shayboniylar Eron
Hindiston, Turkiya, Xitoy, Rossiya va boshqa mamlakatlar bilan keng diplomatik,
iqtisodiy, savdo aloqalari olib brogan. Abdullaxon (1557—1598 yillar) xon bo‘lib
turgan davrda Buxoroni Shayboniylar davlatining poytaxtiga aylantiradi. Mohir
sarkarda va diplomat bo‘lgan Abdullaxon mamlakatning tarqoqligini tugatishga va
o‘z yerlarini kengaptirishga intiladi. U bir qancha harbiy yurishlar qilib,
Samarqand, Toshkent, Farg‘ona, Sapram, Qarshi, Marv, Hisor, Dashtn Qipchoq va
boshqa yerlarni egallaydi. 1573 yilda Balx, so‘ngra Hirot, Mashhad hamda boshqa
shaharlar va viloyatlarni zabt etadi. Xiva xonligi ham o‘zining mustaqilligini
yo‘qotib, Buxoro xonligiga bo‘ysundiriladi. Abdullaxon o‘z ta’sirni Sibir xonligiga
ham yoyishga urinadi, ammo bu urinishlari zoe ketadi. Buxoro xonlik sifatida
13

mustahkamlana boradi. Abdullaxon davrida Buxoro haqiqatdan ham O’rta
Osiyoning siyosiy va madaniy markaziga aylana boradi. Shuningdek, Shoh
Mahmud Churosning «Tarix» asarini tarjima qilgan O.F.Akimushkin asarga
yozgan so‘zboshisida; «...bu yerda (Yorkend xonligida) qo‘shni
Movarounnahrdagichalik markazlashgan davlat yo‘q edi», deb fikr bildirgan.
Sharqshunos olim V.V.Bartold esa «Abdullaxon II boshqaruvi kamdan-kam sodir
bo‘ladigan voqea bo‘lib, garchi u o‘z hokimiyatini qattiqqo‘llik va harbiy kuch
asosida barpo etgan bo‘lsa-da, nafaqat butun Movarounnahrni, balki Xuroson va
Xorazmni birlashtirib, kuchli davlat tuzdi», deya ta’kidlagan 10
. «Qasamiy ittifoq»
shartnomasiga ko‘ra 1579 yillarning oxirlarida Haqnazarxonga qarshi isyon
ko‘targan qozoq qabilalari bilan til biriktirib, Toshkentni egallagan Bobo sulton
(Navro‘z Ahmad Baroqxonnning o‘g‘li, Shayboniy sulton)ga qarshi jangda qozoq
xoni Abdullaxon II ni qo‘llabquvvatlaganligi haqida ham “Abdullanoma ” asarida
to’xtalib o’tiladi. Biroq, Bobo sulton haqida yana Dashti qipchoq bilan bo’lgan
diplomatic munosabatlarida keltirib o’tamiz.
II – BOB. Abdullaxon II ning boshqa davlatlar bilan olib borgan iqtisodiy
aloqlarini yoritilishi.
2.1 Abdullaxon qo’shni davlatlar bilan olib borgan iqtisodiy diplomatik
aloqalari
10
Zamonov. A. Buxoro xonligi tarixi. T. 2021. -B.31.
14

Buxoro taxtini Abdullaxon Hindiston taxtini esa Akbarshoh egallaganlaridan
keyin o’z davlatlarini mustahkamlashga, shu o’rinda mustaqil va yarim mustaqil
xon va knyazliklarni bo’ysundirishga, yangidan yangi o’lkalarni bosib olishga
kirishdi. Abdullaxon o’z davri ning qudratli hukumdori sifatida xalq ko’zida
gavdalandi. Shuningdik Abdullaxon davlatini mustahkamlash uchun bir qancha
o’lkalarga zafarli yurishlar olib bordi va o’lkan hududlarni qo’lga kiritdi. 1573 –
yil Balx va Hirotni, 1574 – yilShahrisabiz, Qarshi va Hisorni qo’lga kiritdi. Ayni
shu paytda Hindiston hukumdori AkbarMalva, Gondvan, Chitor, Gujaratni bosib
oldi. 1576 – yil Abdullaxon Samarqand va Toshkentni, Akbar esa Bengaliyani
bosib oldi 11
. 1581 – yilda Abdullaxon qipchoq xonlari qozoq Sigay (Shigay) va
uning o’g’li Tavakkulni avvalqurol kuchi bilan so’ng katta hadiya suyurg’ol berish
bilan o’ziga qaramqilb oldi.
Abdullaxon kuchli bilim sohibi va teran fikirlaydigan buyuk shaxs
bo’lgan deya olishimiz mumkin. Negaki u butun ilmiy salohiyati bilan davlatni
qudratini kengaytira olgan. Abdullaxon hududini kengaytirishga davom etayotgan
bir paytda u e’tiborini Qandahorda qaratadi. Lekin bu paytda Akbarning qudrati
Abdullaxonning rejalariga imkon bermaydi. Natijada Abdullaxon Akbarning
ittifoqiga suyanib safaviylarning yerlarini bosib olishga harakat qila boshlaydi 12
.
Natijada har ikkala davlat o’rtasida diplomatic munosabatlarning kuchayishiga olib
keladi. Hid tarixchisi Ramish Chandira Varma XVI asrning ikkinchi yarmida O’rta
Osiyo bilan Hindiston o’rtasidagi diplomatic munosabatlarni ikki davrga bo’lib
tushintiradi.
1) 1555 – 1589yilllar Abdullaxonning Hindistonga agresiv siyosat olib
borganligi;
2) 1588 – yildan boshlab Akbarning o’limiga qadar (1605 bo’lib,
Hindistoning O’rta Osiyoga hisbatan zo’ravonlik siyosatini butunlay yoritib
berishga harakat qiladi. Abdullaxon Eron hukumdori Abbos I ga qarshi kurashish
uchun ittifoqi bo’lgan davlat Hindiston bilan diplomatik munosabatlari 1572 – yil
11
Nizomiddinov XVI – XVIII asrlarda O’rta Osiyo Hindiston munosabatlari. T. 1966. -B.117.
12
Xayrullaev. M. O’zbek diplomatiyasi tarixi. Sharq. T. -B.373.
15

Dehliga Oltamishni elchi qilib yuborishidan boshlanadi.Elchi Abdullaxonning har
ikkala davlat o’rtasida davom etib kelayotgan do’stlik aloqalarining kuchaytirish
haqidagi maktubini topshiradi. Akbarshoh Oltamishni Gujaratni bosib olgandan
keyin qabul qilga tarixchi Varmaning ma’lumotiga ko’ra elchi Akbarshohga
safaviylarning yerlarini bo’lib olishni ham taklif qilgan va Akbarshoh buni sir
saqlagan deydi.
Biroq bu taklif bo’lmagan degan fikrlarni olimlarimiz quyidagi sabab orqali
aniqlik kiritadi:
1) Abdullaxon hali Movoraunnahr va Balxni o’ziga butkul
bo’ysundirmaganligini;
2) o’sha davrda Eronda Texmasp poddshohlik qilib turgan vaqtda (1524 –
1576) taxt uchun. o’zoro kurash kuchaymagan. Shuning uchun Oltamish elchiligi
hali safaviylarning yerlarini bo’lib olish yuzasidan taklif qilishi ehtimoldan uzoq
edi. Chunki elchi olib brogan maktubda Abdullaxon hind imperatorining
yordamiga suyanib, Turonda o’z dushmanlari ustidan g’alaba qozonishini aytgan
edi. Akbarshoh elchi orqali Abdullaxon nomiga yuborgan maktubidado’stlik
munosabatlarini o’rnatishga rozi ekanligini bildirdi. Abdullaxon elchisi
Hindistondan o’zyurtiga qytish arafasida Badaxshonda hokimyat uchun o’zoro
kurash boshlanganligining daragi keladi. Bunda Abdullaxoning qo’li borligini
Akbarshoh gumon qiladi. 1577 – yilda Abdullaxonning ikkinchi elchi Abdurahim
Hindistonga keladi. Elchi O’rta Osiyobilan Hindiston o’rtasida Eronni bo’lib
olishni taklif qiladi. Natijada Akbarshoh o’z elchisi Mirza Fulod boshchiligida
Abdullaxon saroyiga javob elchilarini jo’natadi.
Hind elchisi Eroning musulmon davlati ekanligini eslatib, Akbarshoh
rozi emasligini aytishi kerak edi. Shu jumladan elchi zimmasiga ikkinchi vazifa
Abdullaxonning Badaxshon davlatiga bo’lgan munosabatini aniqlash va uni qurolli
kuch bilan emas diplomatic munosabat orqali hal etish choralarini ko’rishni
topshirgan edi. Abdullaxon 1583 – 1584 – yillarda Badaxshonga hujum qilib bosib
oldi va Badaxshon hokimi Mirza Sulaymon va uning nabirasi Shohruh Akbardan
yordam so’rab Dehliga boradi. Abdullaxon Mirquraysh boshchiligida elchini
16

Hindistonda Akbarshoh huzuriga jo’natadi va unda Badashoning bosib olinish
sabablarini tushuntiradi.Biroq nemis olimiG. Noer o’rganib chiqqan
hindmanbalarida Mirqurayish elchisi Hindistonga hind sarkardasi Todar Malning
Haybardagi afg’onqabilalari ustidan qilgan g’alabasidan so’ng hind qo’shinlarining
o’zbek yerlariga ham bostirib kelishlaridan xavfsiranib yuborgan elchiligidi aslida
maqsad Eronga qarshi kurash Akbarshoh bilan kelishish edi.
Mirqurayish elchiligi O’rta Osiyo bilan Hindiston o’rtaidagi
munosabatlarning uzoq muddat to’xtab qolishiga sabab – O’rta Osiyoda imperator
Akbarning islom dini qoidalaridan vozkechganligi haqida noto’g’ri
ma’lumotlarning tarqalishi va o’zbek xoning ichki kurashlar bilan shug’ullanib
qolganligi, deb ko’rsatadi. Abdullaxon tomonidan Badaxshonning bosib olinishi
guyo Shohruhning o’zboshimchalik harakatlaridan kelib chiqqan emish. “Tarixi
Akbarshoh” asarida esa Mirqurayishning elchiligi saroyga kelmasdan oldin,
Turondan Akbarni xursand qilish uchun eng yaxshi o’ynoqi kabutarlar bilan
kabutar o’ynatuvchi kabutarbozlar kelishgan. “Shu kuni – deb yozadi avtor, -
Nazarbiy va uning bolalari Qambarbiy, Shidibiy va boqibiylar qudsi (muqaddas)
ostonasiga sajda qilib, pishonalarini yorqin qildilar. Turon elchilari shu vaqt Sind
daryosida yotgan bo’lib,Zobuliston tuprog’ida edilar. Kutal, ot va tuyalar katta
qiyinchilik bilan daryodan o’tdilar”.
Mirqurayish – sayidlar urug’ining eng yaxshisi ot, tuya, yurg’a xachirlar,
yaxshi pustin, teri va boshqanafis molar bilan oily dargohga dilomuz do’stlik
haqidagi noma bilan yuborildi”. “Tarixi Akbarshoh” da keltirilishicha Akbarshoh
kasalligi sababli uzoq vaqt Mirqurayishelchisini qabul qilmagan, so’ngra bu hol
elchilarni tashvishga solgach, ular Akbarni Akbar yangisolgan 21 – devonxonada
qabul qilganligi haqida bayon qiladi. Shuningdik xisravon ziyofat berildi deb
aytagi. Haqiqatdan Mirqurayish elchiligi uzoq vaqt davom etgan sayohatdir 13
.
Tarixchi Uminyakovning fikricha elchilarning uzoq muddat davomida qabul
qilinmaganligi bu albatta Akbarshoh qudratining qay darajada yuqoriligini
ko’rsatish edi deb keltirib o’tadi. Buning sababi o’sh paytda impperiyada
13
Ermatov. O’rta Osiyo Rossiya va Hindiston xalqlari o’rtasidagi do’stona aloqalar tarixi. T . 1959. - B .63.
17

Kashmirni egallash uchun kurash bormoqda edi. Kashmir bo’ysundirilgandan
keyin Mirqurayish elchisiga o’z vataniga qaytishga ruxsat berilganligini aytib
o’tadi. 1586 – yilning avgust oyida Mirqurayish boshliq elchilarning Hindistondan
o’z yurtlariga Akbar tomonidan Abdullaxon huzuriga yuboril;gan HakimHamom
va Sadr Jahon elchligi bilanbirgalikda qaytib keladilar. Hakim Hamom davlat
ishlari bilan kelgan elchi bo’lsa, Sadr Jahon Abdullaxonning otasining o’limi
munosabati bilan ta’ziya uchun yuborilgan Akbarshoh elchisi edi.
1587 – yilning fevralida elchilar Kobuldan
Hindiston elchilari bilan qaytib kelayotganligi haqida xabar Abdullaxonga yetib
keladi. Abdullaxon elchilarning kelishi bilanoq ularni o’z mansablariga mos
ravishda saroydan o’rinlar ajratishni amaldorlariga buyuradi. Undan tashqari Kobul
hokimiga elchilarni ko’p ushlab turmasligi haqida maktub yuboradi. Mirqurayish
bu buyruqni eshitgach u, 1587 – yilning oyida darhol Balxga jo’naydi va u yerdan
sentyabrda hind elchilari bilan birga Abdullaxon saroyiga keladi. Elchilarni Hoji
Muhammad, Haydar Muhammad Munshiylar tantanali qabul qiladilar. Ertasi kuni
esa elchilar sharafiga Sulton Husayin Mirzo madrasasida katta bazm bo’ladi.Unda
Abdullaxonning amaldor va viloyat noiblari ham mansablariga qarab o’rin
egallaydilar, shu jumladan elchilar ham. Bazmda varaqi tun kiygan, qilichlari
marvarid va boshqa qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan maxsus
xizmatchilarxizmat qildi. Abdullaxon huzurida bo’lgan hind elchilari Hakim
Hamom va Sadr Jahonlar o’z urf – odatlariga mos hukumdorga iltifot ko’rsatadi.
Ya’ni Hakim Hamom xon oldiga kelib, kaftini yerga tekkizib,tepaga ko’taradi. Bu
holatni yigirma yitti marta takrorlaydi va Abdullaxon taxti yaqiniga tizza bilan
yurib kelib uning qo’lidan o’padi va Akbarshohdan keltirgan hadiya va tortiqlarini
taqdim etadi. Elchilar ertasi kuni Abdulmo’min
huzurida bo’ladi. Abdullaxon buyrug’i bilan elchilar har kuni noib va amirlar
huzurida bolishni buyuradi o’zi esa Hirot uhun kurashga jo’nadi. Elchilar
Mirqurqyish boshchligida Buxoroga jo’naydi, ularni Nuriddin Muhammad yaxshi
kutib oladi. Chunki Abdullaxon elchilarga yaxshi qarab turishni unga buyurgan
edi. Hind elchisi o’zi bilan Akbarshohning Abdullaxonga maxsus yo’llagan
18

maktubni keltiradi. Maktubda Abdullaxonning o’z mamlakatini idora qilishda
boshqa mamlakatlar bilan o’rnatilgan do’stlik munosabatlarida uning tutgan o’rni,
Abdullaxonning Akbarshohni islom diniga nisbatan tutgan pozisiyasini qoralash
to’g’risida yozilgandi. Akbarshoh maktubida u chin musulmonligi, islom dini
qoidalari buzulishiga urunmaganligi, faqat ulomolar hal eta olmagan masalalarni
haletishga urunganini ta’kidlaydi. So’ngra Eron masalasiga
to’xtalib, hozirda Eron shohiga faqatgina uning amaldorlarigina bo’ysunmay
qolmay, balki turk sultoni ham fursatdan foydalanib ko’p eron yerlarini bosib
olmoqda. Shuning uchun eron shohi mushkul holatga tushgan bir paytda unga
yordam qo’lini cho’zishni o’zining vazifasideb his qiladi. Maktubda
Badaxshonning bosib olinishi haqida so’z yuritilmagan. Demak Hindiston
hukumdori Abdullaxon bilan munosabatini yomon bo’lishini xoxlamaydi. Undan
tashqari maktubda Eronni bo’lib olish haqida aniq fikr aytmagam bo’sa ham, lekin
Eron davlatlarining bir qismini bosib olishni xoxlagan va shuning uchun
Abdullaxon bilan ittifoqchiligini davom ettirga. Bu bilan Akbarshoh harbiy va
savdo nuqtai nazardan katta ahamiyatga ega bo’lgan Qandahor shahrini o’z
davlatiga qo’shib olmoqchi va Akbarshoh imperiyasining sharqiy rayonlariga
Abdullaxonning hujumini oldini olishni va Eronga qarshi urushda guyo kofir –
shiyalarga qarshi kurashda qatnashgan bo’lib, o’zini haqiqiy islom taqvodori
sifatida ko’rsatmoqchi edi.
2.2 Abdullaxon II davrida ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy hayot
Abdullaxon II Amir Temurdan so'ng Movarounnahrda nisbatan qat'iy siyosat
yurgiza olgan yagona va so'nggi davlat arbobi edi. U Buxoro hokimiyatini tiklash
maqsadida Qozog'istonning hozirgi Qarag'anda viloyati g'arbidagi, Sariqsuv
daryosining Shimolida joylashgan Ulug'toqqa yetibborgach, tog' tepasidagi bir
19

minorada bitilgan quyidagi so'zlarga ko'zi tushadi: «Tarix yetti yuz to'qson uchinda
qo'y yili, yozning ora oyi, Turonning sultoni Temurbek ikki yuz ming cherik bila
To'xtamishxon yurtiga intiqom uchun yurdi. Bu yerga yetib, belgi bo'lsun deb bu
minorani qurdirdi. Tangri nusrat bergay inshoolloh. Tangri el kishiga rahmat
qilg'ay. Bizni duo bilan yod qilg'ay».
Mazkur bitiklar 1391-yili Amir Temur To'xtamishxonga qar-shi lashkar
tortgan kezi shu tog' ustiga chiqib, so'ng bu yerda bir minora qurdirib xarsang
toshga o'ydirib yozdirgan xotira so'zlari edi. Abdullaxon II buyuk sohibqiron
haqiga duolar o'qittirib, o'zi ham qarshi tomonda bir minora qurishga buyruq berdi
va unga «Kimki bu manzilga qadam qo'ysa, xayrli duo ila bizni yod aylasin»
so'zlarini o'ydirtiradi. Amir Temur Turkiston shahrida Xo'ja Ahmad Yassaviy
maqbarasi va masjidini qurdirgani ma'lum. Tugallanmay qolgan bu ishni oxiriga
yetkazish Abdullaxon II ga nasib etadi. Abdullaxon II XVI asrning 80-yillarida
Xurosonda, uning markazlari Hirot, Mashhadda, 90-yillarda Seyiston, Garmsir va
to Xilmand daryosigacha bo'lgan hududlarda o'z saltanatini o'rnatdi, Qandahorni
ham egallaydi. Uning davrida hozirgi Qarag'andadan (Ulug'tog'dan) Xilmand
daryosigacha, Sibir xonligidan Mashhadgacha bo'lgan hududlar yana bir bor Oliy
hokimiyati Buxoro qo'l ostida birlashdi 14
.
Bunday katta saltanatga Amir Temurdan so'ng Abdullaxon II asos
soladi. Rossiyaliklar uning davlatiga nisbatan «Buyuk Buxoriya» degan iborani
qo'llashgan edilar. Ana shu davrdagi Abdullaxon II ning markazlashgan davlat
tuzish borasidagi faoliyati Hofiz Tanish Buxoriyning «Abdullanoma» asarida
o'zining mukammal ifodasini topgan. Abdullaxon zamonida Buxoro xonligida
dehqonchilik, hu-narmandchilik, savdo-sotiq rivojlanadi, madaniy hayot ancha
yuksaladi. Juda ko'p sug'orish inshootlari: Abdullaxon bandi, Tuyatortar kanali,
Okchopsoy to'g'oni va suv ombori, Vahshdan chiqarilgan ko'plab ariqlarning
qurilishi dehqonchilikni rivojlantiradi. Bu vaqtlarda Buxoro xonligida bug'doyning
10 xil turi, suli, qo'noq, jo'xori, mosh, no'hat, makkajo'xori, loviya, sholi paxta,
kunjut, beda, arpa, sabzavot va poliz ekinlari ekilgan, bog'dorchilik, chorvachilik
14

20

va ipakchilik rivojlangan. Samarqand, Buxoro, Marg'ilon, Xo'jand, Andijon,
Toshkent, Jizzax, O'ratepa, Shahrisabz va boshqa yirik shaharlarda hunarmand-
chilik taraqqiy qilgan. Samarqand qozi kalonining hujjatlaridan ma'lum
bo'lishicha, XVI asrda Samarqandda hunarning 61 turi mavjud bo'lgan.
Movarounnahrlik hunarmandlar zo'r san'at bilan turli-tuman metall buyumlar, ip va
ipak matolar, a'lo navli qog'ozlar ishlab chiqarganlar. Buxoro shahri bu vaqtda
ancha kengaytirilgan, devor va harbiy istehkomlar qaytadan qurilgan. Shaharda
madrasalar, xonaqoh va karvonsaroylar, yangi rastalar barpo qilingan. Shahar
o'rtasidagi tim, ko'chalar chorrahasi ustiga gumbaz-toqlar, hammomlar, karvon
yo'llarida sardobalar, karvonsaroylar, ko'priklar qurilgan. Abdullaxon davrida
Buxoro xonligining Hindiston, Xitoy, Turkiya, Rossiya bilan savdo va diplomatik
munosabatlari rivojlangan. 1572-1578-yillari Hindistonda
Buxoro xonining elchilari, Buxoroda esa Hindiston podshohi Akbarning elchilari
bo'lgan. Abdullaxon II elchilari 1583-yili Moskvadan o'q-dori, ov qushlari, mato
olib kelganlar. Bunday elchilik 1589, 1595-yillarda ham takrorlangan. Abdullaxon
II ning mamlakat ichki siyosatidagi, davlat boshqaruv tizimini mustahkamlash,
ayniqsa, pul islohoti o'tkazish yo'lidagi faoliyati natijalari keyingi davrlarda ham
saqlanib qolgan. Uning davrida Buxoro yaqinida Sumitan (Jo'ybor) mavzesida
Jo'ybor xojalaridan Abu Bakr Sa'd mozori atrofiga madrasa, masjid, xonaqoh va
chorbog', Buxoroda madrasa, hammom, Govkashon, Fathulla qushbegi, Mirakan,
Xoja Muhammad Porso, Yangi Chorsu (1569-1570), tim (Abdullaxon timi),
Karmana yaqinida Zarafshon daryosi ustiga ko'prik (1582) qurilgan. Bu kabi
inshootlar Toshkent, Samarqand, Balh va boshqa shaharlarda ham qurilgan.
Turkiston shahridagi Xoja Ahmad Yassaviy maqbarasi, masjidi ta'mirlangan.
Abdullaxon II ning nufuzli amiri Qulbobo Ko'kaldosh sharafiga Toshkentda
Ko'kaldosh madrasasi qurilgan. Uning davrida shaharsozlik, ilm-fan taraqqiy etadi.
Buxoro madaniyat, ilm-fan markaziga aylanadi. Buxoroda mashhur Abdullaxon
kutubxonasi tashkil bo'ladi. Unda mashhur hattotlar Mir AH Hiraviy,
AhmadHusayniylar va boshqalar kitob ko'chirish bilan mashg'ul bo'Iishgan.
Sayid Hasanxoja Nisoriyning «Muzakkiri ahbob» asari Abdullaxon II ga
21

bag'ishlangan. Bu davrda shoir, adib va ilohiyotchi olimlardan Mushfiqiy, Nizom
Muammoiy, Muhammad Darvish oxund, Qozi Poyonda Zominiy, Mulla Amir,
Muhammad Alti Zohid, tabiblardan mavlono Abdulhakim va boshqalar yashab
ijod etgan. Abdullaxon II ning o'zi ham iste'dodli shoir bo'lib «Xon» taxallusi bilan
o'zbek va fors tillarida she'r yozgan. Harbiy san'at taraqqiy etgan. Qo'shin tarkibini
nayza, qilich, manjaniq, shotular bilan qurollangan otliq va piyoda qismlar tashkil
qilganlar. XVI asr ikkinchi yarmidan qo'shin Turkiyadan keltirilgan pitta miltiq va
zambaraklar bilan qurollana boshlagan. Abdullaxon II markazlashgan davlatni
tuzishda isyon-kor zodagonlarni qattiqqo'llik va shafqatsizlik bilan jazoladi,
sultonlar, beklar, amirlar va o'zining bir qator qarindosh-urug'larining boshlarini
tanlaridan judo qildirdi. Ammo u har qancha qattiqqo'l bo'lmasin siyosiy tarqoqlik
tartibotlariga qarshi kurashda ojizlik qiladi va bu tartibotlarning navbatdagi
qurboni bo'ladi.
Rivoyatlarga qaraganda Abdullaxon II o'g'li Abdulmo'min tomonidan 1598-
yili zaharlab o'ldirilgan. Bu ishda harbiy zodagonlar boshliqlaridan bin Muhammad
Boqibiy tash-kilotchilik qilgan. Hokimiyatni zo'rlik yo'li bilan otasi qo'lidan olgan
oqpadar Abdulmo'min yarim yil o'tmasdanoq o'zi ham boshqa bir dushman
zodagonlar guruhi qolida (1599) halok bo'ldi. Taxtni so'nggi Shayboniy hukmdor
Pirmuhammadxon egallaydi. Ammo 1601-yili Samarqand hokimi Boqi
Muhammad bilan kurashda u yengiladi va taxtdan ag'dariladi. Shu bilan
Shayboniylar hukmronligi tugaydi. Ana shu Boqi Muhammad boshqa bir sulola -
Ashtarxoniylarga mansub edi. 1601-yildan vatanimiz siyosiy hayotida yangi sulola
-Ashtarxoniylar hukmronlik qila boshlaydi. Shu tariqa qariyb yuz yil davom etgan
Shayboniylar sulolasi o'zaro qirg'inbarot urushlar va o'zaro nizolar oqibatida qirilib
tamom bo'ladi va taxt vorisligiga da'vogar qohnaydi.
Xulosa
Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asari shayboniylar haqida to’liq
ma’lumot beradigan manbadir. Bu kitob ikki qisimdan iborat bo’lib “Sharafnomayi
shohiy” deb ham nomlangan. Kitobda O’zbekiston, Qozag’iston, shuningdek
22

Afg’oniston va Eronning XVI asrdagi ijtimoiy – siyosiy tarixi ham bayon qilingan
bo’lib, bu xalqlar o’rtasidagi madaniy, siyosiy, savdo, diplomatik munosabatlar
haqida qimmatli ma’lumotlar keltirib o’tadi. Undan tashqari, asarda Buxoro
xonligi bilan Eron, Hindiston, Qoshg’ar va Rossiya o’rtasidagi munosabatlar
haqida ham ma’lumotlar keltirib o’tadi. Hofiz Tanish Buxoriy asarni XVI asrning
80 yillarida yozib tugallaganligi haqida zamondoshlaridan Mutribiy aytib o’tadi.
Shuningdek Mutribiy bu asarning oxrgi qismini xonning buyrug’i
bilan qozi Poyanda Zominiy yozgan deb keltirib o’tilgan. Biz uchun uning yozilish
tarixidan ko’ra unda mamlakatimiz tarixida ro’y bergan voqealarni batafsil
keltirilganligi va uning tarixda tutgan ahamiyatli jihatlaridir. “Abdullanoma” asari
haqiqatdan ham noyob asarlar sarasiga kiradi va unda qamrab olingan davr
jarayoni boshqa asarlarga solishtirganda ham haqiqiyligini bilishimiz mumkin.
XVI asr ikkinchi yarmida Movarounnahr, Xorazm va Xurosonni o‘z ichiga olgan
markazlashgan davlatning barpo etilishi, Buxoro xonligi siyosiy hayotida ma’lum
darajada barqarorlikni ta’minladi. O‘sha davrda siyosiy boshboshdoqliklarga va
o‘zaro taxt uchun kurashlarga barham berib, o‘lkada osoyishtalikni o‘rnatish
mamlakatdagi yirik mulk egalari, hunarmand va savdogarlar ko‘pchilik qismining
ham istagi edi. Garchi Abdullaxon II bu maqsadga tinimsiz harbiy
harakatlar natijasida erishib, xonlik aholisi ijtimoiy hayotida notinchliklarni yuzaga
keltirgan bo‘lsa ham, o‘zaro ichki nizo va janglarga qisqa muddat bo‘lsada barham
berdi. Abdullaxon II tomonidan hokimiyat boshqaruvini yagona markaz ostiga
birlashtirgan. Mamlakatni markazlashtirish nafaqat hududiy birlik, balki, iqtisodiy
jihatdan markazlashtirishni ham talab qiladi. Jumladan, pul birligini joriy etish va
yagona pul siyosatini o‘tkazish davlat mustaqilligi va mustahkamligining asosiy
mezonlaridan biri hisoblanadi. XVI asr ikkinchi yarmiga kelib, har bir 58 58
viloyat hokimlari tomonidan tangalar zarb qilinishi pulning qadrsizlanishiga olib
kelgan va bu kayfiyatlar yanada kuchayishiga sabab bo‘lgan; asosiysi esa ichki va
tashqi savdoga salbiy ta’sir ko‘rsatgan. Kumush tangalarning davlat va bozordagi
qadri tushib ketishi natijasida, ular muomaladan chiqqan. Dastlab Abdullaxon II
kumush tangalar chiqarishni markazlashtirish maqsadida ko‘pgina zarbxonalarni
23

berkitgan. Faqat ayrimlarigagina mis tangalar ishlab chiqarishga ruxsat bergan.
Kumush tangalarni zarb qilish Buxoroda yo‘lga qo‘yilgan. Buxoro zarbxonalari
butun xonlikni kumush tanga bilan ta’minlagan va ular mamlakatning har bir
burchagiga yetib borgan. Uning qiymati o‘ttiz mis tangaga teng bo‘lgan.
Shuningdek, 1581 yil 13
oktyabrda Abdullaxon II farmoniga binoan oltin tangalarning zarb qilinishi
markaziy hokimiyat mavqeini kuchaytirish bilan birga davlatning ichki va xalqaro
miqyosdagi savdo-sotiq ishlari yaxshilanishiga yordam bergan. Shuningdek,
Abulg‘ozi Bahodirxonning «Shajarai turk» asarida Abdullaxon II davrida zarb
qilingan tangalar halqaro bozorda yuqori mavqega ega bo‘lganligi e’tirof etilgan.
Xonlikda sug‘orish inshootlarining qurilishi qishloq xo‘jaligi rivojlanishiga,
buning natijasida esa ishlab chiqarishning takomillashuviga sabab bo‘lib, xonlik
markazlashuvini yanada mustahkamlagan. Mahsulot ishlab chiqarishning o‘sishi,
yagona pul siyosatining o‘tkazilishi, yangi savdo rastalari, karvonsaroylarning
barpo etilishi, karvon yo‘llarining qayta ta’mirlanishi albatta faqatgina ichki savdo-
sotiqning emas, balki tashqi savdoning ham yuksalishiga olib kelgan. Davlatning
hududiy va iqtisodiy jihatdan birlashtirilishi natijasida qo‘shni davlatlar oldidagi
mavqei yanada o‘sgan va bu Qozoq va Yorkend xonliklari tomonidan siyosiy,
iqtisodiy jihatdan qudratli markazlashgan davlat sifatida tan olinib, ular bilan
munosabatlar yaxshilanishiga olib kelgan. XVI asr ikkinchi
yarmida Buxoro va Dashti qipchoq o‘rtasidagi harbiy ittifoqchilik aloqalarining
kuchayishi o‘zaro diplomatik aloqalarning avvalgiga nisbatan yaxshilanishiga
sabab bo‘lgan. Buxoro va Dashti qipchoq o‘rtasidagi aloqalar o‘zaro elchilik
almashinuvi orqali ham olib borilgan. 1579 yilning 59 59 o‘zida ikki marta Dashti
qipchoqdan elchi kelganligi va unga javoban Abdullaxon II o‘z elchisi bilan birga
xat jo‘natganligi fikrimizni tasdiqlaydi. Tadqiqot jarayonida aniqlangan
ma’lumotlar, ular o‘rtasidagi elchilik aloqalari doimiy ravishda olib borilgan deb
xulosa qiladi. Yuqorida keltirilgan manba va adabiyotlardagi ma’lumotlarga
asoslanib shuni ta’kidlash lozimki, bu xalq o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarda Buxoro,
Samarqand, Toshkent, Sirdaryobo‘yi viloyatlari markaz vazifasini o‘tagan.
24

Buxoro, Dashti qipchoq va Hindiston aholisi o‘rtasida siyosiy va iqtisodiy
aloqalarning rivojlanishi o‘z o‘rnida madaniy aloqalarga ham ta’sirini o‘tkazmay
qolmagan. Bu davltlar o’rtasidagi aloqalarning aksariyati abadiy do’stlik bilan
tugagan.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Ma’naviyat. T. 2008.
2. Азамат Зиё. Ўзбекистон давлатчилиги тарихи. Т. 2001.
25

3. Алимова Ўрта Осиёнинг чет эл шарқи билан алоқалари Х IV – Х VII асрлар. Т.
2009.
4. Аминов. Х VII – ХХ асрдаги Ўрта Осиё Россия билан тарихий иқтисодий
алоқалари. Т. 1958.
5. Аҳмедов. Б. Тарихдан сабоқлар. Т. 1994.
6. Аҳмедов. Б. Ўзбек улуси. Т.1992.
7. Баракаэв Бухоро тарихи энг қадимги даврдан Улуғ октябр инқилобигача. Т.
2003.
8. Эрматов. Ўрта Осиё Россия ва Ҳиндистон халқлари ўртасидаги дўстона
алоқалар тарихи. Ўзб ССР Дав Т. 1959.
9. Муҳаммаджонов. Бухоро ва Хиванинг Россия билан муносабатларига доир
манбалар. Т. 1957.
10. Xayrullaev. M O’zbek diplomatiyasi tarixi. Sharq. T. 1994.
11. Madraimov, G. Fuzailova. Manbashunosli. T.: 2008
12. Oblomurodov. N. Hazratqulov. A. Tolipov. F. N. Tursunov. O’zbekiston tarixi. T .
2011.
13. Zamonov. А. Buxoro xonligi tarixi. T. 2021.
14. Ҳофиз Таниш ибн Мир Муҳаммад Бухорий. Абдулланома (Шарафномайи
шохий) Биринчи нашр / I жилд. Форсчадан С. Мирзаэв таржимаси, нашрга
тайёрловчи, сўз боши ва изоҳлар муаллифи Б.А. Аҳмедов. - Тошкент: Фан,
1966.
15. Ҳофиз Таниш ибн Мир Муҳаммад Бухорий. Абдулланома. / II жилд.
Форсчадан С. Мирзаэв таржимаси, нашрга тайёрловчилар тарих фанлари
кандидатлари Р. Ғофурова, А. Жувонмардиэв, Б. Аҳмедов. - Тошкент: Фан,
1969.
16. Maradjabova F. E. К историй Ташкентского Восстачния 1558 года. Markaziy
Osiyo tarixi: manbashunoslik va tarixshunoslik izlanishlar. I ilmiy to’plam T. 2009.
17. Nizomiddinov XVI – XVIII asrlarda O’rta Osiyo Hindiston munosabatlari. T. 1966.
26

Abdullaxon II hukmronlik davri

Sotib olish