Abduqodir Shukuriyning ta’lim-tarbiyani rivojlantirishda tutgan o‘rni

Dokument ma'lumotlari

Narxi	19999UZS
Hajmi	181.5KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	12 Yanvar 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Baxtiyor

Ro'yxatga olish sanasi 03 May 2024

14 Sotish

Abduqodir Shukuriyning ta’lim-tarbiyani rivojlantirishda tutgan o‘rni

Sotib olish

“ BOSHLANG‘ICH TA’LIM VA GUMANITAR FANLAR” KAFEDRASI
“Boshlang‘ich ta’lim” bakalavr ta’lim yo‘nalishi sirtqi bo‘lim
_ - kurs _-guruh
“ Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi ” fanidan
KURS ISHI
MAVZU: “ Abduqodir Shukuriyning ta’lim-tarbiyani rivojlantirishda tutgan
o‘rni ”
Tayyorlagan:
Qabul qilgan:
Nukus-2024
MUNDARIJA:
KIRISH ………………………………………………………………………...…3

I.BOB: A.SHUKURIYNING ILMIY-ADABIY MEROSI………………….….6
1.1. A.Shukuriyning hayoti va ijodi……………………………………..….……..6
1.2. A.Shukuriyning ta’lim va tarbiyaga qo‘shgan hissasi………………..………7
II.BOB: A . SHUKURIY JADIDCHILIK MAKTABI ASOCHILARIDAN
BIRI SIFATIDA ………………………….. …………………………...……...…12
2.1. Abduqodir Shukuriy - Samarqandda birinchi “usuli jadid” maktabi ochgan,
jadidchilikning namoyandasi……………..…………………………..……….….12
2.2. A. Shukuriy “usuli jadid” maktablari uchun o‘nga yaqin darslik va
qo‘llanmalar muallifi ……………………...………………………….…..……..16
XULOSA……………………………………………………………………..…..29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……………………..…..30
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi –bilim berish, malaka va koʻnikmalar hosil qilish
jarayoni, kishini hayotga va mehnatga tayyorlashning asosiy vositasi. Taʼlim
jarayonida maʼlumot olinadi va tarbiya amalga oshiriladi. Taʼlim tor maʼnoda
oʻqitish tushunchasini anglatadi, lekin u faqat turli tipdagi oʻquv yurtlarida oʻqitish
jarayonini emas, oila, ishlab chiqarish va boshqa sohalarda maʼlumot berish
jarayonini ham bildiradi.
Taʼlimning mazmuni va mohiyati jamiyatning moddiy va madaniy
taraqqiyoti darajasi bilan belgilanadi. Ijtimoiy munosabatlar, umumiy maʼlumotga
boʻlgan ehtiyoj, kishilarning kasbiy tayyorgarligiga, taʼlim haqidagi pedagogik
gʻoyalarga qarab kishilik jamiyati taraqqiyotining turli bosqichlarida Taʼlimning
mohiyati, metodi, tashkiliy shakllari oʻzgarib borgan (qarang Pedagogika ).
Taʼlim mohiyat-eʼtibori bilan dars berish jarayonini, yaʼni pedagog
(oʻqituvchi) faoliyatini, umuman oʻquvchining bilish, oʻrganish faoliyatiga rahbarlik
qilishni hamda uqish jarayonini, yaʼni oʻquvchi faoliyatini bildiradi. Taʼlim jarayoni
taʼlim beruvchi – oʻqituvchi va taʼlim olayotgan oʻquvchilar faoliyatining
yigʻindisidan iborat. Taʼlim va tarbiya jarayonida shaxsning sifatlari, dunyoqarashi,
qobiliyati oʻsadi. Taʼlim avlodlar oʻrtasidagi maʼnaviy vorislikni taʼminlaydi:
kishilarning ijtimoiy-tarixiy tajribalari yosh avlodga taʼlim orqali oʻtadi.
Kurs ishining maqsadi: Ushbu mavzuda yozilgan kurs ishining maqsadi,
Abduqodir Shukuriyning ta’lim-tarbiya sohasidagi o‘rni va faoliyatini tushuntirish,
uning ilmiy yutuqlari va o‘zining ta’lim-tarbiya sohasidagi ko‘p yillik tajribasini
o‘qituvchilarga, talabalar va ilmiy tadqiqotchilarga yetkazishni o‘z ichiga olgan.
Bu kurs ishining maqsadi quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
Abduqodir Shukuriyning shaxsiy hayoti, ilmiy faoliyati, o‘zining ta’lim-
tarbiya sohasidagi o‘rni, yutuqlari, va ko‘plab ilmiy asarlari bilan tanishtirish.
3

O‘zbek adabiyoti, adabiy tillar tarixi, nazm-shoirlik san’ati, doston-
maslaxat folklori, axloqiy-ma’naviy vaziyat, adabiyot nazariyasi,
madaniyatshunoslik, axborotshunoslik sohalari, ta’lim sifati va metodikasi sohalari
bo‘yicha Shukurovning ilmiy tadqiqotlarini va faoliyatini o‘rganish.
Shukurovning asarlarining ta’lim-tarbiya sohasidagi nazariy va amaliy
tajribalari, ularning asosiy maqsadi va ma’naviy-maqsadlarini tushuntirish.
O‘zbek milliy ma’naviyatining, adabiyoti, tarixi va madaniyatining
rivojlanishi, o‘zbek adabiyoti va madaniyatining dunyoda tanish va tanlanganligini
kengaytirishga qaratilgan mahsulotlardan biri sifatida Abduqodir Shukuriyning
ta’lim-tarbiya sohasidagi faoliyatini mustahkamlash.
Kurs ishining vazifalari:
-Abduqodir Shukuriyning ta’lim-tarbiya sohasidagi o‘rni, faoliyati,
yutuqlari va ko‘plab ilmiy asarlari haqida tafsilotli ma’lumot berish.
-Shukurovning ta’lim-tarbiya sohasidagi ilmiy faoliyatining asosiy
yo‘nalishlari, tajribalari va yutuqlarini ta’kidlash.
-Shukurovning o‘zbek adabiyoti, adabiy tillar tarixi, madaniyatshunoslik,
axborotshunoslik sohalari va ta’lim metodikasi sohasidagi asarlarining
tushunchalarini o‘z ichiga olganligini ko‘rsatish.
-O‘zbek milliy ma’naviyatining, adabiyoti, tarixi va madaniyatining
rivojlanishi, o‘zbek adabiyoti va madaniyatining dunyoda tanish va tanlanganligini
kengaytirishda Shukurovning roli va ahamiyatini tushuntirish.
-O‘qituvchilar, talabalar va ilmiy tadqiqotchilar uchun Shukurovning fikr-
mulohazalarini o‘rganish va uning ta’lim-tarbiya sohasidagi yutuqlarini tahlil
qilish.
-Shukurovning ta’lim-tarbiya sohasidagi ilmiy faoliyati va fikr-
mulohazalarining mustahkamlanishi, o‘qitish metodlarida va ta’lim-tarbiya
sohasidagi amaliy faoliyatda o‘rganilgan bilim va tajribalarga qo‘llanilishi.
4

Kurs ishining ob’yekti: Ushbu kurs ishining obyekti Abduqodir
Shukuriyning ta’lim-tarbiya sohasidagi o‘rni, faoliyati, yutuqlari va ko‘plab ilmiy
asarlari bo‘yicha tushuntirishdir. Odatda, kurs ishlari uning ilmiy yutuqlari, fikr-
mulohazalari, asosiy maqsadi, ilmiy faoliyati va shaxsiy hayotining muhim
vaqtlarini o‘z ichiga oladi. Shuningdek, kurs ishi davomida Shukurovning ta’lim-
tarbiya sohasidagi faoliyati, ilmiy tadqiqotlari va yutuqlari o‘rganiladi va tahlil
qilinadi. Bu kurs ishida uni ta’lim-tarbiya sohasidagi yutuqlari, o‘zbek adabiyoti va
madaniyatining dunyoda tanish va tanlanganligini kengaytirishga qaratilgan
mahsulotlari sifatida dastlabki o‘rindagi faoliyati va keyingi yutuqlari
tushuntiriladi.
Kurs ishining predmeti: Ushbu kurs ishining predmeti Abduqodir
Shukuriyning ta’lim-tarbiya sohasidagi o‘rni va faoliyati bo‘yicha tushuntirishdir.
Bu predmet davomida Shukurovning ilmiy yutuqlari, asosiy maqsadi, ta’lim-
tarbiya sohasidagi fikr-mulohazalari, ilmiy faoliyati, shaxsiy hayoti, va o‘zining
ta’lim-tarbiya sohasidagi ko‘p yillik tajribasini o‘rganganliklari ko‘rsatiladi.
Predmetning muhim maqsadi Shukurovning ta’lim-tarbiya sohasidagi yutuqlari,
o‘zbek adabiyoti va madaniyatining dunyoda tanish va tanlanganligini
kengaytirishga qaratilgan mahsulotlari va uning o‘qitish, ilmiy tadqiqot va
maqolalarini o‘rganish uchun muhim ma’lumotlarni o‘rgatishdir.
Kurs ishining tarkibiy qismlari: Kirish, 2ta bob, 4ta paragrif, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar iborat.
5

I.BOB: A.SHUKURIYNING ILMIY-ADABIY MEROSI.
1.1. A.Shukuriyning hayoti va ijodi.
Abduqodir Shukuriy – tojikistonlik ma’rifatparvar va samarqandlik
o‘qituvchi , yangi usul maktablari uchun qator darsliklar muallifi, jurnalist,
samarqandlik jadidchilikning mashhur namoyandalaridan biri. 1875 yilda
Samarqand chekkasidagi Rajabamin qishlog‘ida bog‘bon va dindor oilasida
tug‘ilgan.Uning otasi imom bo‘lganligi haqida ma’lumotlar bor . Uning
onasi otin bo‘lib, qizlar uchun uy islom maktabida dars bergan.
U boshlang‘ich ma’lumotni mahalliy eski usul maktabida olgan, so‘ngra
Samarqandga ko‘chib o‘tgan va Orifjonboy madrasasiga o‘qishga
kiradi . Keyinchalik u rus millatiga mansub gimnaziya faoliyati va o‘qitish
uslublari bilan tanishdi . Yoshligida u o‘qituvchilik qila boshladi va o‘zining yangi
metodik maktabini ochishni orzu qildi. U adabiyot, she’riyat va tarixni yaxshi
ko‘rardi.
O‘zining ona tili tojik ( fors ) tilidan tashqari o‘zbek va arab tillarini ham
bilgan . Keyinchalik rus va turk tillarini ham o‘zlashtirgan . U Rossiya
jadidlarining gazetalarini, xususan, Ismoil Gasprinskiyning materiallarini
o‘qigan . Yoshligida u jadidchilik g oyalari bilan bir qatordaʻ Samarqand va boshqa
O rta Osiyoning ko zga ko ringan
ʻ ʻ ʻ jadidlari bilan ham tanishdi.
Mahmud Behbudiy , Abdurauf Fitrat , Saidahmad Vasliy , Said Rizo
Alizoda , Xoja Muin , Sadriddin Ayniy , Siddiqiy Ajziy , Abdulqayum
Qurbiy , To raqul Zehniy
ʻ , Hamza Niyoziy va boshqalar bilan shaxsan tanish
bo lgan .
ʻ Jadidchilar muntazam ravishda birovning uyiga yig‘ilib, birga vaqt
o‘tkazar, reja va yangiliklarni muhokama qilar, fikr almashgan, asar va she’rlarni
o‘qib, muhokama qilar edilar. Bir qator jadid gazeta va jurnallariga maqolalar
yozgan.
Abduqodir Shukuriy 1943 yilda 68 yoshida vafot etdi.
6

1 .2. A.Shukuriyning talim va tarbiyaga qo‘shgan hissasi.
1890-yillarning oxirlarida jadidlar taklifiga binoan Qo qonga jo nabʻ ʻ
ketadi va jadidlar tomonidan ochilgan mahalliy yangi usul maktablari bilan
tanishadi. Samarqandga qaytib, 1901-yilda o‘zi tug‘ilib o‘sgan Rajabamin
qishlog‘ida asosan dunyoviy fanlar va fanlar o‘qitiladigan zamonaviy maktab
ochadi. Abduqodir Shukuriy o‘z maktabida dars berishdan tashqari darsliklar ham
yozgan va ularni o‘z mablag‘i hisobidan chop etgan.
Uning mashhur darsliklaridan biri fors tilidagi "Savod o‘rgatish
yo‘riqnomasi" ( Toj. Rahnamoi Savod )dir. “Jomi’-ul-hikoyat” (1907), “Zubdat-ul-
ash’ar” (1907) kabi darsliklar ham yozgan. Darsliklarning bir qismi
ham Saidahmad Vasliy va Mahmud Behbudiy bilan hamkorlikda yozilgan . 1909
yilda Shukuriy Qozonga borib, u yerda tatar jadidlari bilan uchrashadi . 1912-yilda
Istanbulga borib , u yerda yangi usuldagi maktablarning o qitish usullari bilan
ʻ
tanishdi. Ko‘plab tanishlar va do‘stlar orttirdi.
Shakuri keyinchalik qizlar uchun zamonaviy maktab ochdi. Bu maktabning
mudiri Shukuriyning o zi, o qituvchisi esa
ʻ ʻ otin bo lgan rafiqasi Roziya ʻ
edi . Keyinchalik, er-xotin ikkita maktabni birlashtirishga qaror qilishdi va alohida
ta’limni bekor qilishdi, bu esa mahalliy ruhoniylar va aholining konservativ
qismini hayratda qoldirdi. 1921 yilda Abduqodir Shukuriy Samarqand shahridagi
13-maktabga mudir etib tayinlanadi. Ayni paytda ushbu maktabda til va adabiyot
o‘qituvchisi ham edi. 1925-yilda Shukuriy ko magi va Samarqand chekkasidagi
ʻ
qishloqlardan birining aholisi hisobidan boshlang ich maktab ochiladi.
ʻ Xalq
ta’limida xizmat ko‘rsatgan xodim unvoni bilan taqdirlangan. Xotira Samarqand
shahridagi o rta maktab Abduqodir Shukuriy nomi bilan atalgan
ʻ ; Samarqand
ko‘chalaridan biri Shukuriy nomi bilan atalgan.
Ma’naviyat, odob-axloq, madaniyatning kelib chiqishi har bir xalqning
o‘tmishdagi boy merosi qa’ridadir. Ular avloddan-avlodga o‘tib boradi va har bir
avlod ularning xilma-xilligi va ilg‘orligiga hissa qo‘shadi. O‘zbekiston xalqi
7

mustaqillikka erishgach, davlat va jamiyat taraqqiyotining o‘ziga xos yo‘lini
tanladi, ma’naviy qadriyatlarni tiklashga e’tibor qaratdi. Sharqda axloqiy va
ma’naviy qadriyatlar shunchaki so‘z emas - ular hayot tarzi, xatti-harakatlar
me’yori, hatto borliqning ma’nosi, borliqning ma’nosi deyish mumkin. Tarixiy
jihatdan ma’naviy-axloqiy asoslarni rivojlantirish, an’analar, urf-odatlar,
madaniyatni tiklash, dunyoviy bilimlarni targ‘ib etishga ijtimoiy-siyosiy oqim –
jadidchilik vakillari salmoqli hissa qo‘shdilar. Yigirmanchi asrning yetmishinchi
yillarining oxirigacha jadidchilik harakati va uning Sadriddin Ayniydan boshqa
yetakchilari sukut saqladilar. O zbekiston Respublikasi suverenitetini e lonʻ ʼ
qilgandan keyin esa jadid kitoblari nashr etila boshlandi. Jadidchilik harakati
(arabcha «jadid» — yangi) hozirgi Tatariston Respublikasi hududida vujudga kelib,
oxir-oqibat Buxoro, Xiva va Turkistonga tarqaldi. XIX - erta. XX asr. Turkiston
jadidlariga Mahmudxo ja Behbudiy, Abduqodir Shukuriy, Munavvarqori
ʻ
Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy va boshqa o nlab ma rifatparvarlar boshchilik
ʻ ʼ
qilganlar. O‘rta Osiyoning ijtimoiy-madaniy rivojlanishini yangi yo‘nalishda
ko‘zda tutgan jadidlar yetakchilari maorif, tarixshunoslik, adabiyot, matbaa, din,
san’at sohalarida qator islohotlar o‘tkazishni taklif qildilar. Ular odob-axloq,
e’tiqod, adolat, sog‘liqni saqlash, ayollar taraqqiyoti, hayotning barcha jabhalarini
qayta ko‘rib chiqish va takomillashtirish g‘oyalarini ilgari surdilar. Bu harakat
ijtimoiy mansubligi va muayyan muammolarga qarashlari jihatidan bir-biridan farq
qiladigan jamiyatning turli qatlamlari vakillarini birlashtirdi.
Xalq ta’limi turli milliy harakatlar, jumladan, jadidchilik harakati uchun
jamiyat hayotining eng maqbul sohasi edi. Ismoil Gasprinskiy (1851-1914) Sharq
va G‘arbni qiyoslab, musulmon, turkiy dunyoning jahon taraqqiyotidan tobora
ajralib borayotgani sabablarini birinchilardan bo‘lib tushundi. U turkiy xalqlar
orasida jaholatni bartaraf etish, aholini ma’naviyat va ma’rifat bilan ta’minlash
orqali rivojlangan davlatlar darajasiga erishish harakatini boshlab berdi. Ismoil
Gasprinskiy ta lim tizimini isloh qilish, maktablarda dunyoviy bilimlarni o rganish
ʼ ʻ
masalasini ko tardi.
ʻ
8

Turkistonda musulmonlar ta’lim tizimini yangilash maqsadida jadidlar rus
millatiga mansub maktablar deb ataladigan yangi usuldagi maktablar
ochdilar. Ularning paydo bo‘lishining rasmiy sanasi - 1884 yil 19 oktyabr. Shu
kuni tantanali ruhda Toshkentlik badavlat savdogar Said Azimboev xonadonida
maktab ochildi. Uning birinchi shogirdlari mahalliy elita oilalarining farzandlari
edi. 1887 yilda Samarqandda, keyin esa boshqa shaharlarda rus tilida maktab
ochildi. Darslik va o quv qo llanmalarining yagona tizimi mavjud bo lmaganigaʻ ʻ ʻ
qaramay, jadidlar bu maktablar o quvchilarining amaliy bilimlarni egallashini
ʻ
ta minlashga intildilar.
ʼ Yangi usuldagi maktablarda turkiy va fors tillarida o qish, ʻ
yozish, arifmetika, tarix, geografiya, din asoslari kabi fanlar o quv dasturida katta
ʻ
o rin tutgan.
ʻ
Rus millatiga mansub maktablarning mahalliy aholi oldida nufuzini
oshirishga intilib, ularning bitiruvchilari nufuzli lavozimlarga tayinlanganda ularga
ustunlik berilishini aholini ruhlantirdi. Shu bilan birga, hokimiyat mahalliy elita
bolalari uchun bepul ta’limni joriy etish orqali ota-onalarni ta’limga va moliyaviy
jihatdan qiziqtirmoqchi bo‘ldi. Hokimiyat maktablarni uslubiy ta’minlashga ham
g‘amxo‘rlik qildi. Bolalarni o‘qish va yozishga o‘rgatish uchun maxsus o‘quv
qo‘llanma hamda o‘qish antologiyasi nashr etildi. Biroq bu chora-tadbirlar kutilgan
natijani bermadi. Umuman olganda, rus millatiga mansub maktablarda o‘quvchilar
soni nisbatan kam edi. Ammo allaqachon 1903 yilda. Turkistonda 102
boshlang ich va 2 o rta jadid maktabi faoliyat ko rsatgan[3].
ʻ ʻ ʻ Birinchi maktab
bitiruvchilari Mannon Uyg ur, Xamza, Qayum Ramazon, Oybek.
ʻ
Samarqand viloyatida Jo‘raboyev va Abduqodir Abdushukurov (taxallusi
Shukuriy, uning maktabi “Shukuriy maktabi” nomi bilan mashhur bo‘lgan) jadid
maktablarining tashkil etilishi alohida e’tiborga molik voqea bo‘ldi. Shakuri
birinchi bo‘lib o‘g‘il va qizlar uchun birgalikda ta’limni joriy qildi.
Jadidlar yoshlarni xorijiy mamlakatlarga o‘qishga yuborish tashabbusi
bilan chiqdilar. Ko‘pchilik badavlat kishilar jadidlarning bu tashabbusini qo‘llab-
quvvatladilar, tegishli vositalar bilan yordam berdilar. O‘nlab iqtidorli o‘smirlar
9

Germaniya, Misr, Turkiya, Rossiyaning markaziy shaharlariga o‘qishga
yuborildi. 1910 yilda Buxoroda o qituvchi Xoja Rafiiy va boshqalar “Bolalarʻ
ta limi” xayriya fondini tuzdilar, 1911 va 1912 yillarda mos ravishda 15 va 30
ʼ
nafar talaba Turkiyaga o qishga yuborildi.
ʻ Va 1909 yilda
yaratilgan. M.Abdurashidxonov Toshkentdagi “Xayriya jamiyati” kam
ta’minlangan ota-onalar farzandlarining ta’lim olishiga, shuningdek, yoshlarning
xorijiy mamlakatlarda ta’lim olishiga ko‘maklashdi.
Jadidlar milliy matbuot rivojiga asos solganligini ham alohida ta’kidlash
lozim. M. Abdurashidxonov 1906 yil «Xurshid» («Nuroniy») jurnalini chiqarishni
tashkil qilgan va unga o‘zi muharrirlik qilgan. Jurnal aholi o‘rtasida huquqiy
bilimlarni targ‘ib qilgani, bu ham odamlarning milliy o‘zligini anglashining
yuksalishiga xizmat qilgan. Biroq tez orada chor amaldorlari jurnalni nashr qilishni
taqiqlab qo‘ydilar. Ammo 1913 yilda M.Behbudiy xususiy nashriyot va kutubxona
tashkil etib, «Samarqand» gazetasi va «Oyna» («Oyna») jurnalini chiqara
boshlaydi.
Ularning sahifalarida millat va Vatan qadr-qimmati muammolari, xalq ma’rifati,
insonning erkin kamol topishi masalalari yoritildi. Ushbu dolzarb maqola va
materiallar odamlarni hayajonga soldi. Bunday nashrlar Rossiyaning turkiyzabon
aholisi orasida keng munosabatda bo‘ldi, ular Eron, Afg‘oniston, Hindiston va
Turkiyada ham tarqatildi.
Turkiston jadidlarining ma’rifiy faoliyati milliy davriy matbuot rivojida
muhim rol o‘ynadi. Jadidlar o‘z mablag‘lari hisobidan nashr etilgan gazetalar
orqali yangi usul maktablarining afzalliklarini targ‘ib qildilar, milliy kadrlar
tayyorlash tarafdori edilar. Jadidlar davriy matbuotda ham jaholat va
aqidaparastlikka, eski urf-odat va urf-odatlarga qarshi, mustamlaka Turkistonning
iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotida islohotlarni amalga oshirishga qaratilgan
faol tashviqot olib bordilar.
Jadid davri matbuoti sahifalarida Turkistonning iqtisodiy taraqqiyoti
muammolari alohida o‘rin tutdi. Bular milliy sanoatni yaratish va rivojlantirish
10

kabi muammolar; milliy banklarning ochilishi; qishloq xo‘jaligini
rivojlantirish; ichki va tashqi savdo; Turkistondan foydali qazilmalar va boshqa
moddiy boyliklarni olib chiqishni cheklash; ularni joyida qayta ishlashni,
viloyatdan xomashyo emas, balki tayyor mahsulotni eksport qilishni tashkil
etish; fan va texnika yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy etish va boshqalar.
Turkiston jadidlari, ayniqsa, ularning rahbarlari, boshqa xalqlarga
dushmanlik tuyg‘usi begona edi. Ular Yevropaning rus, yahudiy, arman, nemis va
boshqa xalqlarining iqtisodiyot, siyosat, madaniyat, fan va texnika sohalarida
erishgan yutuqlari haqida katta hayrat bilan yozdilar. Ular o‘z vatandoshlarini
Yevropa xalqlarining tarixi, adabiyoti, madaniy yutuqlari, tili, siyosiy va huquqiy
tajribasini o‘rganishga chaqirdilar, Yevropa madaniyatini, fan va texnika
yutuqlarini o‘zlashtirish va o‘zlashtirish tarafdori edilar.
11

II.BOB: ABDIQODI R SHUKURIY JADIDCHILIK MAKTABI
ASOCHILARIDAN BIRI SIFATIDA
2.1. Abduqodir Shukuriy - Samarqandda birinchi “usuli jadid”
maktabi ochgan, jadidchilikning yirik namoyandasi.
Samarqandda birinchi «usuli jadid» maktabi ochgan, jadid pedagogikasining
yirik namoyandasi Abduqodir Shukuriydir. Mahmudxo‘ja Behbudiy o‘z
«Vasiyatnoma»sida uni, tengdosh bo‘lishiga qaramay, o‘ziga juda yaqin olib,
o‘g‘lonlari qatorida Vadud Mahmad bilan birga tilga oladi. Abduqodir Shukuriy
o‘z zamondoshlaridan farqli ravishda o‘ziga xos muallimlik tug‘ma qobiliyatiga
ega inson edi. A. Shukuriy haqida dastlabki qimmatli ma’lumotlar Vadud
Mahmudning «Turk shoiri Ajziy», «Maorifimiz», Tursunqul (Rahim Hoshim)ning
«25 yillik pedagog» maqolalarida berilgan. 1965 yilda pedagog-olim M.
Fattaevning Abduqodir Shukuriy haqida «Atoqli pedagoglarimiz» risolasi yaratildi.
“Jadid” arabcha so‘z bo‘lib, “yangi” degan ma'noni bildiradi. Ismoilbek
g‘oyalarini qabul qilgan yangilik tarafdorlari “jadidlar”, Ismoilbek g‘oyalarini qabul
qilgan yangilik tarafdorlari "jadidlar", uning g‘oyalari esa jadidchilik nomini oldi.
Ismoilbek Gaspirali uning g‘oyalari esa jadidchilik nomini oldi. Ismoilbek Gaspirali
darslik yaratdi, o‘zining "Tarjimon" (1883-1914) gazetasini tashkil darslik yaratdi,
o‘zining "Tarjimon" (1883-1914) gazetasini tashkil etib, jadidchilikni turkiy xalqlar
orasida targ‘ib qildi. Bu gazeta etib, jadidchilikni turkiy xalqlar orasida targ‘ib qildi.
Bu gazeta Turkiston olkasi shaharlarida, shuningdek Buxoro amirligi va Turkiston
olkasi shaharlarida, shuningdek Buxoro amirligi va Xiva xonligida ham tarqala
boshladi.Xiva xonligida ham tarqala boshladi.
Jadidchilik harak at ining J adidchilik harak at ining boshlanishiboshlanishi • 1892
yilda Ismoil Gaspirali 1892 yilda Ismoil Gaspirali Turkistonga tashrifi ham
Turkistonga tashrifi ham jadidchilik g‘oyalarining keyingi jadidchilik g‘oyalarining
keyingi rivojiga ta'sir ko‘rsatdi. U chor rivojiga ta'sir ko‘rsatdi. U chor ma'murlari
12

xukmdorlari va Buxoro ma'murlari xukmdorlari va Buxoro amiri Abdulaxadxon
qabulida amiri Abdulaxadxon qabulida bo‘ldi. U Buxoro amirini qiyinchilik bo‘ldi. U
Buxoro amirini qiyinchilik bilan amirlik poytaxtida yangi usul bilan amirlik
poytaxtida yangi usul maktabi ochishga kondirishga maktabi ochishga kondirishga
erishdi. Bu maktabga erishdi. Bu maktabga "Muzaffariya" nomi berildi. 1899
"Muzaffariya" nomi berildi. 1899 yilda Andijonda Shamsuddin yilda Andijonda
Shamsuddin domla, 1901 yilda Qo‘qonda domla, 1901 yilda Qo‘qonda Salohiddin
domla, Toshkentda Salohiddin domla, Toshkentda Munavvarqori Abdurashidxonov
Munavvarqori Abdurashidxonov va Samarqandda Abduqodir va Samarqandda
Abduqodir Shukuriylar birinchi bo‘lib jadid Shukuriylar birinchi bo‘lib jadid
maktablari ochdilar.maktablari ochdilar.
Yangi usul mak t ablarining Y angi usul mak t ablarining ochilishiochilishi • 1903
yilga kelib birgina Turkiston o‘lkasida 1903 yilga kelib birgina Turkiston o‘lkasida
100 dan ziyod boshlang‘ich jadid usuli 100 dan ziyod boshlang‘ich jadid usuli
maktablari ochilgan edi. Turkiston maktablari ochilgan edi. Turkiston jadidlariga
Maxmudxqja Bexbudiy, jadidlariga Maxmudxqja Bexbudiy, Abduqodir Shukuriy,
Munavvarqori Abduqodir Shukuriy, Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdulla
Avloniy va Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy va boshqa o‘nlab milliy ziyolilar
rahnomolik boshqa o‘nlab milliy ziyolilar rahnomolik qildilar. Jadidchilik
harakatining yirik qildilar. Jadidchilik harakatining yirik namoyandalari jadid
maktablari uchun namoyandalari jadid maktablari uchun darsliklar ham
yaratganlar. Xususan, darsliklar ham yaratganlar. Xususan, Saidrasul Aziziyning
"Usto‘zi avval" (1903), Saidrasul Aziziyning "Usto‘zi avval" (1903),
Munavvarqorining "Adibi avval" (1907), Munavvarqorining "Adibi avval" (1907),
Abdulla Avloniyning "Birinchi muallim", Abdulla Avloniyning "Birinchi muallim",
"Ikkinchi muallim" (1912) darsliklari alohida "Ikkinchi muallim" (1912) darsliklari
alohida e'tiborga molikdir. Jadidlar yoshlarni chet e'tiborga molikdir. Jadidlar
yoshlarni chet ellarga o‘qishga yuborish tashabbusi bilan ellarga o‘qishga yuborish
13

tashabbusi bilan chiqdilar. Boy tabaqaning ilg‘or vakillari chiqdilar. Boy tabaqaning
ilg‘or vakillari jadidlarning bu harakatini ma'qullab tegishli jadidlarning bu
harakatini ma'qullab tegishli mablag‘ bilan komaklashdilar. Ko‘pgina mablag‘ bilan
komaklashdilar. Ko‘pgina umidli yoshlar Germaniya, Misr, Turkiya va umidli yoshlar
Germaniya, Misr, Turkiya va Rossiyaning markaziy shaharlariga o‘qishga
Rossiyaning markaziy shaharlariga o‘qishga yuborildi. 1910 yili Buxoroda mudarris
Hoji yuborildi. 1910 yili Buxoroda mudarris Hoji Rafiy va boshqalar "Bolalar
tarbiyasi" Rafiy va boshqalar "Bolalar tarbiyasi" xayriya jamiyatini tashkil etib, 1911
yilda 15 xayriya jamiyatini tashkil etib, 1911 yilda 15 ta, 1912 yilda 30 ta talabani
Turkiyaga ta, 1912 yilda 30 ta talabani Turkiyaga o‘qishga jo‘natdi.
Jadidchilikning asosiy maqsad va Jadidchilikning asosiy maqsad va
vazifalarivazifalari • Jadidchilik Turkistonda Jadidchilik Turkistonda madaniy-
ma'rifiy harakat madaniy-ma'rifiy harakat sifatida rivojlandi va asosiy sifatida
rivojlandi va asosiy maqsadi milliy hayotni maqsadi milliy hayotni
zamonaviylashtirishga qaratildi. zamonaviylashtirishga qaratildi. Bu jumladan
quyidagilarni Bu jumladan quyidagilarni anglatar edi;anglatar edi; -xalq ta'limini
isloh qilish;-xalq ta'limini isloh qilish; -adabiyotni rivojlantirish;-adabiyotni
rivojlantirish; -zamonaviy matbuotni yaratish;-zamonaviy matbuotni yaratish; -
islom aqidaparastligi va -islom aqidaparastligi va mutaassiblikni rad
etish;mutaassiblikni rad etish; -zamonaviy teatr va -zamonaviy teatr va
dramaturgiyani yaratish;dramaturgiyani yaratish; -tarix fanini rivojlantirish va
o‘zbek -tarix fanini rivojlantirish va o‘zbek xalqining yangi tarixini yo‘zish.xalqining
yangi tarixini yo‘zish.
Jadid maktablari — jadidchilik namoyandalarining xalq maorifi va ma rifatiniʼ
yuksaltirishni ko zlab, eskicha ta lim uslublaridan voz kechib, zamonaviy
ʻ ʼ
andozada tashkil etgan maktablari. Birinchi jadid maktabiga Ismoil Gaspirali
(1851–1914) 1884-yil Qrimdagi Bog chasaroy shahrida asos solgan edi. U o zi
ʻ ʻ
dastur tuzib, darslik yozdi. Ana shu darslik yordamida 40 kun ichida 12
14

o quvchining savodini chiqardi va bu maktab musulmon o lkalarida tez shuhratʻ ʻ
qozondi. 1893-yilda Ismoil Gaspirali Buxoro amiri huzurida bo lib, unga ilm-
ʻ
fanning amirlik taraqqiyotida tutadigan ahamiyatini zo r berib tushuntirdi. Amir
ʻ
zo rg a bitta jadid maktabi ochilishiga rozilik berdi. 1898-yilda Qo qonda
ʻ ʻ ʻ
Salohiddin domla ikkinchi jadid maktabiga asos soldi. Shu yili To qmoqda ham
ʻ
shu tipdagi maktab ochildi. 1899-yili Andijonda Shamsiddin domla va Toshkentda
Mannon qori jadid maktabiga asos soldi. 1903-yilda Turkiston o lkasida 102 ta
ʻ
boshlang ich va 2 ta o rta jadid maktablari bor edi.
ʻ ʻ
15

2.2 . A. Shukuriy “usuli jadid” maktablari uchun o‘nga yaqin
darslik va qo‘llanmalar muallifi
Sharqi pedagogikasining mumtoz namunalari Unsurul Maoliy Kaykovusning
«Qobusnoma», Shayx Muslihiddin Sa’diyning «Guliston» va «Bo‘ston», Alisher
Navoiyning «Hayratul abror», «Mahbubul qulub», Husayn Voiz Koshifiyning
«Axloqi Muhsiniy» kabi asarlarini sevib mutolaa qildi. Madrasada mashhur
mudarris Sayfiddin Mahdumdan husni xat sirlarini o‘rgandi. A. Shukuriy tarjimai
holida yozishicha, ta’til vaqtlarida o‘z uyida eski usul tartibida maktabdorlik qiladi,
ammo o‘qitish usulining nihoyatda murakkabligidan qiynalar edi. Madrasani
tugatgach, 1901 yildan butun faoliyatini, hayotini o‘qituvchilikka bag‘ishladi.
Shukuriyning ilg‘or, izlanuvchan pedagog-maorifchi bo‘lib yetishuviga bir voqea
sabab bo‘ladi:
«1901 yilning qish kuni Mulla Badriddin degan soatchi bir tatar qo‘lida
(«Tarjimon») gazetasini ko‘rdi. Shu uning fikrning ochilishig‘a bir sabab, balki bir
muqaddima bo‘ldi. Soatsoz Badriddin «bu nima?» savolig‘a:
Bu ko‘r (so‘qir) odamlarning ko‘zlarini ochadur, degan edi. Bir kuni Mulla
Badriddin Shukuriyni «usuli savtiya» maktabi ochishg‘a undaydi va bunday
maktab bilan tanishdirmak uchun uni ergashtirib Xo‘qandga eltmakchi bo‘ldi.
Shukuriy 1321-hijriy savr oyida (1903 yil milodiy U. D.) Xo‘qandga jo‘nadi.
Unda Beshquduq mahallasida Umar Hoji Munavvar o‘g‘lining himoyasi va
muallim Salohiddin Majidiy qo‘li ostida ochilg‘on «usuli savtiya» maktabi bilan
tanishadi va buyuk azim bilan Samarqandga qaytadi. Mana shu g‘ayratli muallim
qo‘li ostidan uning otasidan qolg‘on mayda bog‘da bir shiypon (so‘ri)ning ostida 3
arshinliq, partali, 25 talabali bir maktab ochildi.»
Demak, A. Shukuriy 1903 yilda Qo‘qon safaridan qaytganidan keyin
maktabini butkul yangiladi, «usuli savtiya» metodiga asoslangan jadid maktabiga
aylantirdi, katta shijoat va g‘ayrat bilan ishga kirishdi: kuniga 18-20 soatlab
ishladi, dars berdi, maktab uchun yangi jihozlar, o‘quv qurollari tayyorladi. U.
16

Ismoilbek Gaspralining «Tarjimon», Fotih Karimiyning «Vaqt» gazetalari, Rizo
Faxriddinning «Sho‘ro» jurnalini, ayniqsa undagi «usuli tadris»ga bag‘ishlangan
maqolalarni kuzatib bordi. Bunday mehnat uni charchatmadi, aksincha, yangidan-
yangi ijodiy rejalarga chorladi. Shu bilan birga, ko‘plab dashnomlar, hatto tahdidlar
kun sayin oshib bordi: «Shukuriyg‘a bo‘la boshlagan tahdidlarning,
qarshiliqlarning boshi Rajabamin qishlog‘ining imomi shahrisabzlik Abdulqayum
tomonidan boshlanadur. Ul boshlab maktabni «bolalarni e’tiqodsiz qiladur» deb
qoralaydur... Shahardan maktabga parta keltirmakda bo‘lg‘on muallimg‘a:
Endi uyingizda bir butxona ham soling! deydur.
Bunga sabri azimli muallim:
Kerak bo‘lsa, uni ham solamiz, deydur-da qo‘yadur.
Shukuriy bir necha qatla o‘ldirish tahdidi bilan yozilg‘on xatlar oldi. Bu
xatlarni qishloq yigitlari nomidin muazzin yozg‘on ekan. »
Bunday bo‘hton va tahdidlar uni o‘z hayotini baxshida etgan muqaddas
ishdan qaytara olmadi, aksincha, maktabni ham, o‘z faoliyati diorasini ham
kengaytirib bordi. Shukuriyni ta’qib va tazyiq qiluvchilar bilan bir qatorda uni
qo‘llab-quvvatlovchilar ham topildi, u yakkalanib qolmadi. 1904 yilga kelib, uning
maktabi besh sinf ibtidoiy va bir rushdiy sinfiga ega bo‘ldi. Bu ishda unga
Samarqandning ma’rifatli ziyolilari me’mor Hoji Abduqodir, Domullo Mahmud
mudarris, ayniqsa, Siddiqiy-Ajziy yordam beradilar. Ma’lumotlarga qaraganda,
birmuncha muddat Saidahmad Siddiqiy-Ajziy uning maktabida o‘zbek tilidan dars
bergan. Ularning ko‘magi bilan Samarqand shahrida «usuli jadid» maktabining
sho‘balari ochiladi. Shukuriy maktabida 140-150 o‘quvchi muntazam ta’lim olgan.
1904 yilda Abduqodir ShukuriyTurkistonda jadidchilik harakatining
karvonboshisi Mahmudxo‘ja Behbudiy bilan tanishadi, ular o‘rtasida hamkorlik
vujudga keladi: «1904-nchi yilda bir-birovlarini tanimay bir shaharning ikki
burchagida xalqni oqartish yo‘lida bir maqsadga qarab ishlamakda bo‘lg‘on ikki
qahramon tanishadurlar. Eshitgan bo‘lsa ham bunday bo‘lishini bilmagan
17

Behbudiyni bu maktab ortiqcha quvondirgan. Ortiq Shukuriyga yaqin bir g‘amxo‘r,
bir o‘rtoq bordur. Shukuriy ushbu yil maktabini Behbudiyning shahardagi uyiga
ko‘chirdi. Behbudiy maktabga moddiy jihatdan yordam berib turdi.»
Abduqodir Shukuriy1906 yilda Qozonga, 1911 yilda Qrim, undan Turkiyaga
sayohat qiladi. Bu sayohatlardan asosiy maqsad «usuli jadid» maktablari
faoliyatini yanada takomillashtirish, «usuli tadris»ning ham amaliy, ham nazariy
asoslarini ishlab chiqish, darsliklar, o‘qituvchilar uchun uslubiy qo‘llanmalar
yaratish edi. Shu munosabat bilan u Istanbulda mashhur pedagog Sote’bek
darslarida bo‘ladi, turklarning «usuli savtiya» metodida ilk bor yaratilgan Ahmad
Midhatning «Xo‘jai avval» alifbo darsligi bilan tanishadi, Ismoilbek Gasprali bilan
uchrashadi, uning «Xo‘jai sibyon» alifbo darsligi hamda «Rahbari muallimin yoki
muallimlarga yo‘ldosh» nomli «usuli savtiya» metodi bo‘yicha o‘qituvchilar
uchun qo‘llanmasidan bir necha nusxa olib keladi. U endi katta e’tiqod va ishonch
bilan o‘z faoliyatini davom ettiradi. «Usuli jadid» maktablari uchun Hoji Muin
Shukrullaev bilan hamkorlikda «Rahbari savod» alifbo darsligini, shogirdi, atoqli
pedagog Ismatulla Rahmatullaev bilan «Jome’ul hikoyat», «Zubdatul-ash’or»
o‘qish kitoblarini, birinchi sinf o‘quvchilari uchun «Ta’limi alifbo yohud rahbari
maktab» alifbo darsligini yaratdi. Bu asarlar jadid pedagogikasi uchun yangilik edi.
Shukuriy maktabida (uning maktabi «Maktabi Shukuriy» nomi bilan shuhrat
qozongan U. D.) o‘quv ishlari bilan bir qatorda, «usuli jadid» bo‘yicha yosh
o‘qituvchilar malakasini oshirgan. Ular Abduqodir Shukuriyboshchiligida
o‘qitilgan va imtihon qilingan. Bu ishlarda Mahmudxo‘ja Behbudiy, Siddiqiy-
Ajziy, Hoji Muin, Ismatulla Rahmatullaev kabi pedagoglar faol ishtirok etganlar.
Imtihondan muvaffaqiyatli o‘tganlar yangi ochilayotgan «usuli jadid» maktablariga
o‘qituvchi sifatida qabul qilinganlar. Bu haqda «Oyna» jurnalida quyidagi e’lon
bosilgan: «Usuli jadid»a uzra bolalarni o‘qitmoq va Samarqand atrofinda maktabi
ibtidoiyada mualllimlik qilmoqlik uchun besh nafar muallim kerakdur... Tolib
bo‘lganlarni «Oyna» idorasinda marhamat qilib kelmoqlari marjudir. Ba’d az
imtihon suporish qilinurlar. Qiroat, xat va savodlik ham ilmi hisob bilaturganlar
18

Samarqandda maktabi Shukuriyda bir-ikki oy davomat etsalar, muallimlikka
malaka hosil etadurlar».
Samarqand va ayniqsa Buxorda ochilgan yangi maktablarga xos xususiyatni
unutmaslika kerak: ularda ko‘p hollarda o‘zbek va tojik bolalari bir sinfda ikki
tilda o‘qitilgan. Shuning uchun ham bu hududda yaratilgan darslik va
qo‘llanmalarda ikki tillik (turkiy va forsiy) matnlar berilgan.
1915 yilda A. Shukuriy shogirdi mashhur pedagog Ismatulla ibn Rahmatullo
bilan hamkorlikda «Ta’limi alifbo yohud rahbari maktab» alifbo darsligini
Toshkentda «Aziya» litografiyasida nashrdan chiqardi. Darslik ikki qismdan
tashkil topgan bo‘lib, birinchi qism «Alifbo», unda harflarni tanitish, ularni qo‘shib
o‘qish va yozish mashqlariga bag‘ishlangan. Alifboning ikkinchi qismida bolalar
yoshiga, ruhiyatiga mos kichik-kichik matnlar beriladi. Alifbo muallifi ayniqsa
ifodali o‘qish, o‘quvchilarni chiroyli gapirishga o‘rgatish masalasi bilan bog‘liq
hajman mo‘jaz she’rlar bergan.
1911 yilda Abduqodir Shukuriy«usuli jadid» maktablarining ikkinchi sinfi
uchun «Jome’ul hikoyat» («Hikoyalar majmui») nomli o‘qish kitobini yaratdi.
Kitobning titul varag‘ida shunday yozadi: «In risolero baroye axloqi shogirdone
sinfe duvvumi maktabi ibtidoiy. Az kitobhoyi turki va forsi tarjo‘me va ta’lif
namude shud. Noshir va muallif mullo Abduqodir Shukuriy. Musahhih Hoji Muin
Shukrillo» («Ushbu risola boshlanqich maktabning 2-sinf o‘quvchilari uchundir.
Turk va fors tillaridagi kitoblardan tarjima qilindi. Noshiri va muallifi Mullo
Abduqodir Shukuriy. Musahhih Hoji Muin Shukrillo»)».
A. Shukuriy ushbu «Jome’ul hikoyat» o‘qish kitobiga Sharq mutafakkirlari
Shayx Muslihiddin Sa’diy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiylarning bolalarbop
hikoya va she’rlari bilan bir qatorda I. A. Krilov, L. N. Tolstoy kabi rus
yozuvchilarining bolalar uchun maxsus yozilgan asarlaridan namunalar kiritgan.
Har bir hikoya oxirida, hamma maktab darsliklariga xos tarbiyaviy ahamiyat kasb
etuvchi, «qissadan hissa» chiqariladi.
19

Umuman, A. Shukuriy «usuli jadid» maktablari uchun o‘nga yaqin darslik va
qo‘llanmalar, majmualar yaratdi.
1908 yilda Ismoilbek Gasprali Turkistonga ikkinchi bor kelishida
Samarqandda ham bo‘ladi: Siddiqiy-Ajziy, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abduqodir
Shukuriymakatablarini ko‘radi, ular bilan millat istiqboli, jadid maktablari
xususida uzoq suhbatlashadi. Bu suhbatlar, safar taassurotlari «Tarjimon»
gazetasining 1908 yil sonlarida bosilgan.
Shukuriy o‘z maktabida yarim yillik va yillik imtihonlarini joriy qildi.
Bunday imtihonlardan asosiy maqsad, birinchidan, o‘quvchilar bilimini qat’iy
nazorat qilish bo‘lsa, ikkinchidan, «usuli jadid» maktablari haqidagi noto‘g‘ri
qarashlarga barham berish, xalq o‘rtasida bunday maktablarga nisbatan muhabbat,
rag‘bat uyg‘otish edi. Bu haqda Shukuriy tarjimai holida quyidagilarni yozadi:
«Bir kuni shaharning ko‘zga ko‘ringan ulamo, ag‘niyo va a’yonlarini hamda
o‘quvchilarning otalarini bolalarning olti oylik o‘qishi bo‘yicha o‘tkazilgan
imtihonga da’vat etdim. Bular oldida o‘quvchilar makatabda olgan olti oylik
bilimlaridan imtihon berdilar. Odamlar bu o‘qitish usulining afzalliklarini ko‘rub,
mendan mamnun bo‘ldilar. Imtihondan so‘ng odamlarning qalbida maktabga
nisbatan muhabbat paydo bo‘lib, chehralari ochildi».
A. Shukuriy, S. Ayniy, M. Behbudiy, Hoji Muin va boshqa taraqqiyparvar
pedagoglarning hamkorlikdagi faoliyat va ularning bu sohadagi muvaffaqiyatlari
mutaassib ulamolarning hurujlarini, tahdidlarini yanada avjiga chiqardi. 1914 yil 3
yanvarda Ulug‘bek madrasasi jome’sida juma namozidan keyin 5-6 ming
namozxon oldida muazzin Mulla Abbos «usuli jadid» maktabdorlarini kofirlikda
aybladi: «Usuli jadid» maktabida bolalar dinsiz bo‘lub yetishadurlar. Uning
muallimi va homiylari ham dinsiz kofir kimsalardur. Mana shunday maktablarga
har kim o‘z bolasini yuborsa, o‘zi kofir, xotini taloq!»
Samarqandlik maorif va ma’rifat fidoiylarini butun Turkiston taraqqiyparvar
ziyolilari matbuotda himoya qilib chiqdi.
20

«Usuli jadid» maktablari faoliyatining ta’qib qiluvchi yanada makkorroq,
yanada xavfliroq kuch bor ediki, mahalliy mutaassiblar ular qo‘lida dastak edi,
ya’ni jadid mutafakkirlariga qarshi kurashda ulardan usto’monlik bilan foydalanar
edilar. Bunday kuchlar Rossiyaning Turkistondagi mustamlakachilik siyosatining
ustunlari N. Ostroumov boshchiligidagi missionerlar edi. Ostroumov Samarqand
maktablarini, jumladan, Shukuriy maktabini tekshirganda, Turkiyadan keltirilgan
o‘quv globus (kurrai arz), xaritalarni ko‘rib, tepa sochi tikka bo‘ldi, u butun
maktabni, hatto o‘quvchilarning jildidagi kitob-daftarlarigacha Samarqand xalq
maktablari inspektori Grachkin bilan tintuv qildi: «Hukumat tomonidan ham bir
ko‘b mone’lar bor edi. Bu maktabning birinchi «muhibbi» ma’lum missiyoner
Ostromov (Ostroumov demoqchi U. D.) edi. Ul gazetasida («Turkiston
viloyatining gazeti»ni ko‘zda tutmoqda U. D.) har nechada xo‘jalarig‘a Shukuriy
maktabini eslatar edi. Chunki Ostromov Samarqandga kelganda, uni Turkiyadan
kelgan xaritalar ortiq hurkitdi. Missiyoner (Grachkin) maktabning butun o‘qish
kitoblarini, hatto bolalarning jildlaridagi kitoblarini zabt etib, bir-bir qarab chiqdi.
Hech bo‘lmag‘anda, ularning tavsiyalari rus hukumatining bu maktabg‘a yomon
qarashig‘a majbur etar edi».
Abduqodir Shukuriyfaoliyati kurashlar jarayonida kamol topib borayotgan bir
vaqtda Rusiya hukumati Turkiston o‘lkasi xalqlaridan mardikor olish haqida
farmon e’lon qildi. Mutaassib peshvolar ushbu farmondan foydalanib,
Samarqandda faoliyat ko‘rsatayotgan jadid pedagoglari, yozuvchilari va shoirlari
Hoji Muin, Faxriddin Rojiy bilan birgalikda A. Shukuriyni ham mardikorlikka
jo‘natdiar. U Minsk guberniyasi o‘rmonlarida daraxt kesish, xandaq qazish ishlari
bilan mashg‘ul bo‘ladi. U fevral inqilobi tufayli 1917 yil may oyida vataniga
qaytadi va o‘zi sevgan pedagoglik faoliyatini davom ettiradi.
Abduqodir ShukuriySamarqand viloyatida birinchilar qatorida qiz bolalar
uchun ham «usuli jadid» maktab ochdi, unda xotini Muyassara muallimalik qildi.
U o‘z maktabiga rus tilini alohida o‘quv predmeti sifatida dars jadvaliga kiritdi va
21

bu fandan Saidahmad Siddiqiy dars berdi. Umuman, u Shukuriy uchun eng yaqin
maslakdosh va maslahatdosh edi.
A. Shukuriy sho‘rolar davrida ham pedagogik faoliyatini davom ettirdi. 1918
yildan 1925 yilga qadar o‘zi tashkil qilgan 13- va 44-maktablarda direktor, ona tili
va adabiyot o‘qituvchisi sifatida faoliyat ko‘rsatdi, o‘nlab o‘qituvchilarni
tarbiyaladi. 1923 yilda «Pravda» gazetasi sobiq ittifoq bo‘yicha eng tajribali, eng
ilg‘or o‘qituvchi uchun tanlov (konkurs) e’lon qildi va 27 g‘olib o‘qituvchilarning
ismi-shariflarini ushbu gazetaning 1923 yil 8 iyul sonida e’lon qildi.
Ular orasida A. Shukuriy ham bo‘lib, «Shakuri. Zaveduyuhiy 13-y shkolo‘ v
Samarkande» nomli kichik maqola ham bosilgandi. Darhaqiqat, uning pedagoglik
faoliyati har qanday tahsinga loyiq edi. Ammo A. Shukuriy mash’um 37-yilgacha
ham o‘qituvchilik qila olgan emas. 1920-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab o‘z
mavqeini mustahkamlab olgan sho‘rolar «eski» ziyolilarni ta’qib qilish, ularni
ma’nan va jisman sindirish, zo‘ravonlik yo‘liga o‘tdi. Kechagina ittifoqning eng
ilg‘or eng tajribali muallimi deb e’tirof etilgan Shukuriyni 1925 yildan e’tiboran
o‘zi sevgan, hatto hayotini baxshida etgan, millat farzandlarini ma’rifatli qilish
ishidan mahrum etdilar, u tashkil qilgan maktabni yopdilar. 1925 yildan boshlab to
qatag‘onga qadar bog‘bonlik bilan mashg‘ul bo‘ldi. A. Shukuriy 1937 yil 5
avgustda aksilinqilobiy millatchilik «Milliy Ittihod» tashkilotining a’zosi, antisovet
targ‘ibotchisi sifatida kichik leytenantlar Xotyakov hamda Afanasevlar imzosi
bilan qamoqqa olinadi va 1937 yil 21 noyabrida NKVDning «uchlik» komissiyasi
qaroriga binoan o‘n yil ozodlikdan mahrum etiladi. Bu vaqtda u 62 yoshda edi.
Abduqodir Shukuriy1943 yilda Stalin qatag‘onining qurboni bo‘ldi.
Atoqli pedagog Abduqodir Shukuriy1956 yilda mutlaqo aybsiz sifatida
oqlandi. Samarqand hududida yetishib chiqqan Vadud Mahmud, Ismatullo
Rahmatullaev kabi ko‘zga ko‘ringan o‘nlab olim va pedagoglar uning
shogirdlaridir.
22

Shunday bir sharoitda Shukuriy bolalarning o‘z ona tilida o‘qish kitoblari,
darsliklar yaratish zaruriyatini yaxshi tushunadi. U bolaning yosh xususiyatiga
muvofiq tarzda axloq, odob va turmush qoidalaridan dastlabki ma’lumot berishni
ko‘zda tutib, ana shunday darsliklar tuzishga kirishadi. Birinchi navbatda, alifbeni
Shukuriyning o‘zi tuzdi. «Rahnamoi savod» («Savod chiqarish rahbariyati»), deb
atalgan bu kitob yaxshi qog‘ozda nasta’liq xati bilan yozilgan edi. Shukuriyning
shogirdi, yozuvchi Rahim Hoshimning aytishiga qaraganda, bu kitobda so‘zlar
bo‘g‘inlarga ajratib ko‘rsatilgan, kitob oxirida o‘qish uchun kichik-kichik material
berilgan ekan. Shukuriy ko‘p yillik pedagog faoliyati natijasida bolalarni o‘qitishda
«tovush-harf» metodi (har bir tovushni alohida harf bilan yozish)ning qulay va
oson ekanligini aniqladi va 1913 yilda uning rahbarligida o‘z shogirdlaridan va
Samarqandning mashhur pedagoglaridan biri Ismatulla Rahmatullaev tovush-harf
usuli asosida yangi alifbe tuzdi. Bu kitob Toshkent shahrida nashr qilindi. Bu kitob
arab harfida tojik tilida yozilgan bo‘lib, u ko‘p yillar davomida savod chiqarishda
eng yaxshi o‘quv qo‘llanmasi sifatida qo‘llanib kelindi. Kitobning kirish qismida
tez va osonlik bilan savodli bo‘lish masalasiga oid metodik maslahatlar beriladi.
«Alifbe ta’limi» Ismatulla Rahmatullaevning 10—12 yillik ijodiy ishlari va
uning ustozi Abduqodir Shukuriyning ko‘p yillik amaliy faoliyatining natijasida
yaratildi. Ular ko‘p yillar davomida boshlang‘ich ta’limning turlicha metodlarini
qo‘llash, o‘z tajribalari, shuningdek yangi usuldagi o‘qish-o‘qitish usullari va
ko‘pdan-ko‘p alifbe kitoblarini o‘rganish, umumlashtirish asosida bu kitobni
tuzdilar. Alifbe 46 betdan iborat bo‘lib, taxminan 90 ta dars uchun mo‘ljallangan.
Shukuriy tomonidan 1907 yilda yozilgan ikkinchi kitob «Jome’ ul hikoyat»
(«Hikoyalar to‘plami»)dir. U qayta tuzatilib, to‘ldirilib, 1911 yilda ikkinchi marta
nashr qilingan. Kitob boshlang‘ich maktabning ikkinchi sinfi uchun
xrestomatiyadir.
Yetmish ikki betli bu kitobning matni nafis qog‘ozda aniq, chiroyli xat bilan
yozilgan. Birinchi qismiga tarbiyaviy ahamiyatga molik 48 ta kichik-kichik
23

hikoyalar kiritilgan. Ikkinchi qismida mumtoz yozuvchilarning asarlari va
tarjimalaridan olingan 15 ta she’riy parcha berilgan.
Kitobning ta’lim-tarbiyaviy ahamiyati shundan ibortaki, undagi o‘quv
materiallarining hammasi bolalarda axloqiy sifatlarni shakllantirishga xizmat
qiladi.
Shukuriy tomonidan tuzilgan va nashr qilingan yana bir kitob «Zubdat ul
ash’or» to‘plami bo‘lib, unda ko‘p shoirlarning she’rlari berilgan.
Kitobdagi yangi usul maktabiga atab yozilgan tojik tilidagi she’rda shunday
deyiladi:
— Ey muallim, maktabing taraqqiyot topib, sernur bo‘lsin, yaxshi noming to
abad dunyoda mashhur bo‘lsin. G‘ayrat qil, toki biz olimu dono bo‘laylik, - axir,
bir savtiya usulining sevguchilarimiz, tarbiyat qil, har kishining xotirini shod qil.
Har fandan bizga o‘rgat, biz bahramand bo‘lib nodonlikni nari quvaylik. Garchi
nodon kishilar senga ta’na-haqorat etsalar ham g‘am yema. Albatta, dushmanlar
sharmsor bo‘lurlar!
O‘sha davrdagi qiyinchilik va to‘sqinliklarga qaramay, xalqning bu sodiq
do‘sti, ma’rifatparvar pedagog Shukuriy butun kuch-quvvatini yangi usuldagi
maktab tashkil qilishga sarf qildi, katta g‘ayrat, zo‘r havas bilan yangi usul asosida
o‘qish-o‘rgatish tartiblarini o‘rgandi, savodga o‘rgatishning eng qulay va oson
usullarini tanlab oldi, yangi usul maktablari uchun darslik va qo‘llanmalar tuzib
nashr qildirdi.
Shukuriy dastlab qizlar uchun ham yangi usuldagi maktab tashkil qilib, unda
o‘z rahbarligida xotini muallimalik qilar edi. Keyinchalik o‘g‘il va qiz bolalar
guruhini birlashtirib o‘qita boshlaydi.
Demak, u Samarqandda yangi usuldagi maktabning targ‘ibotchi va
tashkilotchilaridan biri edi. Bu ishda u hech qanday moddiy manfaatni ko‘zda
tutmas va ayni choqda hech kim unga moddiy yordam bermas edi.
24

Abduqodir Shukuriy1917 yil to‘ntarishiga qadar o‘qituvchilik faoliyati bilan
shug‘ullandi. 1917 yilda Samarqand shahrining bir guruh ilg‘or kishilari
A.Shukuriyning pedagogik faoliyatining 15 yilligini nishonladilar.
1921 yilda Samarqand shahridagi 13-maktabga mudir qilib tayinlandi. U
bolalarni tarbiyalash, o‘qitishga katta g‘ayrat bilan kirishdi, ko‘p yillar davomida
shu maktabning mudiri hamda ona tili va adabiyot o‘qituvchisi vazifalarida ishladi.
Samarqand maktablariga Shukuriy birinchi bo‘lib mehnat va musiqa
darslarini kiritdi. U bolalarni qishloq xo‘jalik va bog‘dorchilik ishlari bilan
tanishtirishdan tashqari, ularga muqovasozlik, duradgorlik va boshqa hunarlarni
ham o‘rgatar edi, bu mashg‘ulotlar uchun alohida soatlar ajratgan edi.
1923 yilning boshlarida «Pravda» gazetasi mamlakatimiz bo‘yicha eng
namunali ilg‘or maktab hamda mohir va tajribali o‘qituvchilar uchun tanlov e’lon
qildi. 1923 yilning 8 iyulida gazetada shu tanlov natijalari e’lon qilinadi. Ana shu
o‘qituvchilar tarkibida respublikadagi maktab o‘qituvchilaridan A.Shukuriy bor
edi. Boshqa ilg‘or o‘qituvchilar qatorida uning nomi ham «Pravda» gazetasining
qizil doskasiga kiritiladi hamda pul mukofoti topshiriladi va Shukuriy haqida bir
yaxshi maqola e’lon qilinadi.
Bundan ko‘rinadiki, ma’rifatparvar pedagog Shukuriy yangi usuldagi
maktablar tashkil qilishda, o‘qish-o‘qitishning yangi tartiblarini joriy etish va
o‘qituvchilarning katta guruhini tarbiyalab yetishtirishda xizmatlari juda katta
bo‘lgan va gazeta redaksiyasi tomonidan yuqori baholangan.
1925 yilda A.Shukuriyning tashabbusi bilan qishloq aholisi o‘z mablag‘lari
hisobiga to‘rt sinfli yangi maktab qurib ishga tushiradi.
A. Shukuriy, S. Ayniy, M. Behbudiy, Hoji Muin va boshqa taraqqiyparvar
pedagoglarning hamkorlikdagi faoliyat va ularning bu sohadagi muvaffaqiyatlari
mutaassib ulamolarning hurujlarini, tahdidlarini yanada avjiga chiqardi. 1914 yil 3
yanvarda Ulug‘bek madrasasi jome’sida juma namozidan keyin 5-6 ming
namozxon oldida muazzin Mulla Abbos «usuli jadid» maktabdorlarini kofirlikda
25

aybladi: «Usuli jadid» maktabida bolalar dinsiz bo‘lub yetishadurlar. Uning
muallimi va homiylari ham dinsiz kofir kimsalardur. Mana shunday maktablarga
har kim o‘z bolasini yuborsa, o‘zi kofir, xotini taloq!»
Samarqandlik maorif va ma’rifat fidoiylarini butun Turkiston taraqqiyparvar
ziyolilari matbuotda himoya qilib chiqdi.
«Usuli jadid» maktablari faoliyatining ta’qib qiluvchi yanada makkorroq,
yanada xavfliroq kuch bor ediki, mahalliy mutaassiblar ular qo‘lida dastak edi,
ya’ni jadid mutafakkirlariga qarshi kurashda ulardan usto’monlik bilan foydalanar
edilar. Bunday kuchlar Rossiyaning Turkistondagi mustamlakachilik siyosatining
ustunlari N. Ostroumov boshchiligidagi missionerlar edi. Ostroumov Samarqand
maktablarini, jumladan, Shukuriy maktabini tekshirganda, Turkiyadan keltirilgan
o‘quv globus (kurrai arz), xaritalarni ko‘rib, tepa sochi tikka bo‘ldi, u butun
maktabni, hatto o‘quvchilarning jildidagi kitob-daftarlarigacha Samarqand xalq
maktablari inspektori Grachkin bilan tintuv qildi: «Hukumat tomonidan ham bir
ko‘b mone’lar bor edi.
Bu maktabning birinchi «muhibbi» ma’lum missiyoner Ostromov
(Ostroumov demoqchi U. D.) edi. Ul gazetasida («Turkiston viloyatining gazeti»ni
ko‘zda tutmoqda U. D.) har nechada xo‘jalarig‘a Shukuriy maktabini eslatar edi.
Chunki Ostromov Samarqandga kelganda, uni Turkiyadan kelgan xaritalar ortiq
hurkitdi. Missiyoner (Grachkin) maktabning butun o‘qish kitoblarini, hatto
bolalarning jildlaridagi kitoblarini zabt etib, bir-bir qarab chiqdi. Hech
bo‘lmag‘anda, ularning tavsiyalari rus hukumatining bu maktabg‘a yomon
qarashig‘a majbur etar edi».
Abduqodir Shukuriyfaoliyati kurashlar jarayonida kamol topib borayotgan bir
vaqtda Rusiya hukumati Turkiston o‘lkasi xalqlaridan mardikor olish haqida
farmon e’lon qildi. Mutaassib peshvolar ushbu farmondan foydalanib,
Samarqandda faoliyat ko‘rsatayotgan jadid pedagoglari, yozuvchilari va shoirlari
Hoji Muin, Faxriddin Rojiy bilan birgalikda A. Shukuriyni ham mardikorlikka
26

jo‘natdiar. U Minsk guberniyasi o‘rmonlarida daraxt kesish, xandaq qazish ishlari
bilan mashg‘ul bo‘ladi. U fevral inqilobi tufayli 1917 yil may oyida vataniga
qaytadi va o‘zi sevgan pedagoglik faoliyatini davom ettiradi.
Abduqodir ShukuriySamarqand viloyatida birinchilar qatorida qiz bolalar
uchun ham «usuli jadid» maktab ochdi, unda xotini Muyassara muallimalik qildi.
U o‘z maktabiga rus tilini alohida o‘quv predmeti sifatida dars jadvaliga kiritdi va
bu fandan Saidahmad Siddiqiy dars berdi. Umuman, u Shukuriy uchun eng yaqin
maslakdosh va maslahatdosh edi.
A. Shukuriy sho‘rolar davrida ham pedagogik faoliyatini davom ettirdi. 1918
yildan 1925 yilga qadar o‘zi tashkil qilgan 13- va 44-maktablarda direktor, ona tili
va adabiyot o‘qituvchisi sifatida faoliyat ko‘rsatdi, o‘nlab o‘qituvchilarni
tarbiyaladi. 1923 yilda «Pravda» gazetasi sobiq ittifoq bo‘yicha eng tajribali, eng
ilg‘or o‘qituvchi uchun tanlov (konkurs) e’lon qildi va 27 g‘olib o‘qituvchilarning
ismi-shariflarini ushbu gazetaning 1923 yil 8 iyul sonida e’lon qildi. Ular orasida
A. Shukuriy ham bo‘lib, «Shakuri. Zaveduyuhiy 13-y shkolo‘ v Samarkande»
nomli kichik maqola ham bosilgandi. Darhaqiqat, uning pedagoglik faoliyati har
qanday tahsinga loyiq edi.
Ammo A. Shukuriy mash’um 37-yilgacha ham o‘qituvchilik qila olgan emas.
1920-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab o‘z mavqeini mustahkamlab olgan
sho‘rolar «eski» ziyolilarni ta’qib qilish, ularni ma’nan va jisman sindirish,
zo‘ravonlik yo‘liga o‘tdi. Kechagina ittifoqning eng ilg‘or eng tajribali muallimi
deb e’tirof etilgan Shukuriyni 1925 yildan e’tiboran o‘zi sevgan, hatto hayotini
baxshida etgan, millat farzandlarini ma’rifatli qilish ishidan mahrum etdilar, u
tashkil qilgan maktabni yopdilar. 1925 yildan boshlab to qatag‘onga qadar
bog‘bonlik bilan mashg‘ul bo‘ldi.
A. Shukuriy 1937 yil 5 avgustda aksilinqilobiy millatchilik «Milliy Ittihod»
tashkilotining a’zosi, antisovet targ‘ibotchisi sifatida kichik leytenantlar Xotyakov
hamda Afanasevlar imzosi bilan qamoqqa olinadi va 1937 yil 21 noyabrida
27

NKVDning «uchlik» komissiyasi qaroriga binoan o‘n yil ozodlikdan mahrum
etiladi. Bu vaqtda u 62 yoshda edi. Abduqodir Shukuriy1943 yilda Stalin
qatag‘onining qurboni bo‘ldi.
Atoqli pedagog Abduqodir Shukuriy1956 yilda mutlaqo aybsiz sifatida oqlandi.
Samarqand hududida yetishib chiqqan Vadud Mahmud, Ismatullo Rahmatullaev
kabi ko‘zga ko‘ringan o‘nlab olim va pedagoglar uning shogirdlaridir.
28

XULOSA
Shukuriy shurolar davrida ham pedagogik faoliyatini davom ettirdi. 1918-
yildan 1925-yilga qadar o zi tashkil qilgan 11- za 41- maktablarda direktor, ona tiliʻ
va adabiyot Ukituvchisi sifatida faoliyat kursatdi, o nlab ukituvchilarni tarbiyaladi.
ʻ
1923-yilda “Pravda” gazetasi sobiq ittifoq buyicha eng tajribali, eng ilgor
Ukituvchi uchun (konkurs) elon kildi va 27 golib o qituvchilarining ismi-shariflari
ʻ
ushbu gazetani 1923-yilgi sonida elon qilindi. Ular orasida A. Shukuriy ham bulib,
“Shahuri. Zaveduyu щ iy 13-y shkolu v Samarkande” nomli kichik maqola ham
bosilgandi.
Darhaqiqat, uning pedagoglik faoliyati har qanday tahsinga loyiq edi.
Ammo A. Shukuriy mash um 37- yilgacha ham o qituvchilik qila olgan emas.
ʼ ʻ
1920-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab uz mavqeini mustahkamlab olgan
sho rolar ziyolilarni ta qib qilish, ularni ma nan va jisman sindirish, zo ravonlik
ʻ ʼ ʼ ʻ
kuliga utdi. Kechagina ittifoqning eng ilgor eng tajribali muallimi deb e tirof
ʼ
etilgan Shukuriyni 1925-yildan e tiboran uzi sevgan, hatto xayotini baxshida etgan,
ʼ
millat farzandlarini ma rifatli qilish ishidan maxrum etdilar, u tashkil qilgan
ʼ
maktabni yopdilar. 1925-yildan boshlab to qatagonga qadar bogbonlik bilan
mashg ul bo ldi.
ʻ ʻ
A. Shukuriy 1937-yil 5-avgustda aksilinqilobiy millatchilik “Milliy Ittihod
tashkilotining a zosi, antisovet targ ibotchisi sifatida kichik leytenantlar Xotyakov
ʼ ʻ
hamda Afanasyevlar imzosi bilan qamoqqa olinadi va 1937-yil 21-noyabrida
NKVDning «uchlik” komissiyasi qaroriga binoan un yil ozodlikdan maxrum
etiladi. Bu vaqtda u 62 yoshda edi. Abduqodir Shukuriy 1943-yilda Stalin
qatag onining qurboni buldi. Atoqli pedagog Abduqodir Shukuriy 1956-yilda
ʻ
mutlaqo aybsiz sifatida oqlandi. Samarqand hududida yetishib chiqqan Vadud
Mahmud. Ismatullo Raxmatullayev kabi ko zga ko ringan o nlab olim
ʻ ʻ ʻ
shogirdlaridir.
29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Mirziyoyev Sh. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko‘taramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 592 b.
2. Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi. Toshkent: Sharq, 1997.
3. Karimov I.A. Yuksak manaviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat,
2008. – 174 b.
4. Abdurahmonov A. Saodatga eltuvchi bilim. «Ma’rifat gulshani» gazetasi, 6
(11) – 2007 yil.
5. To‘raqulov X.A. Kamolot sari. Jizzax, 2007, 181-182 betlar.
6. To‘raqulov X.A. Pedagogik tadqiqotlarda axborot tizimlari va texnologiyalari
. Toshkent: Fan, 2006, 250 bet.
7. O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi. 8-jild, 270 bet.
8. Quronov M. Otalar kitobi.
9. Hasanboyev J. va boshq. Pedagogika. Toshkent: Fan, 2006, 284 bet.
10. Hasanboyev J. va boshq. Pedagogika: Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik. –
Toshkent: Fan, 2009. - 480 b.
11.“Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar”. - T.: 0 ‘zbekiston,
2000. II. Abu Nasr Forobiy. “Fozil odamlar shahid.” -T.: Abdulla Qodiriy nomidagi
xalq merosi nashriyoti, 1993.
12. Abdulla Avloniy.’Turkiy Guliston yoxud axloq”.-T., 1996.
13. Abu Rayhon Beruniy. “Hikmatlar”. -T.: Yosh gvardiya, 1973.
14. A.Xoliqov. “Pedagogik mahorat”. —T.: Iqtisod-moliya. 2010.
15. J.Tulenov, Z.G‘ofurov. “Falsafa”. -T.: 0 ‘qituvchi, 1997.
16. A.Minovarov, “Pedagogika”. -T.: 0 ‘qituvchi, 1996.
17.R.Mavlonova va boshqalar. “Pedagogika”. -T.: 0 ‘qituvchi, 2008. 518
18.R.Mavlonova, N.Raxmankulova, N.Vohidova. “Pedagogika nazariyasi va
tarixi.” Darslik. -T.: Fan va texnologiyalar. 2010.
19. J.Yo‘ldoshev, F.Yoidosheva, G.YoMdosheva. “Intertaol lu’lim sifat kafolati”.
—T., 2009.
30

$20.J.Xasanboyev, H.Sariboyev, G.Niyozov, O.Hasanboyeva, M.IJsmonboyeva. “ Pedagogika”. 0’quv qo‘llanma. -T.: Fan, 2006. 21.M.Inomova. “Oilada bolalaming ma’naviy-axloqiy tarbiyuid", 1’.. 1999 y. ‘ It Mavloitova, N Raxinonqulova, N.Voxidova, K.Matnaamva I’cdagogika” Toshkent, 2013. 22. I A 10’ \tuycv. “I kologiya”. -T.: 0 ‘qituvchi, 1998. ‘ I M \ Гоч 1.14od|.iyeva va boshqalar “Pedagogika nazariyasi va lanxi" T., 2006. ‘ > S Jo‘raqulov. “Pedagogik mahorat”. -Toshkent, 2008. 23. Л Kosimov, F. Xoliqova. “Pedagogik mahorat va pedagogik texnologiyalar”. - Toshkent, 2004. 24. M.Axmedjonov, B.Xo‘jayev, Z.Flasanova. “Pedagogik mahorat”. -Buxoro, 2008. 25. O.Suvonov, S.Astanova. “Pedagogik mahorat”. -Guliston, 2010, 26. Michael Uljens. School Didactics and Learning: A School Didactic Model Framing an Analysis of Pedagogical Implications of Learning Theory. 2008. 27. John Dewey, How we think (1910) Martin, Jay. The Education of John Dewey. (2003), Columbia University Press 1. www.pedagog.uz . 2. www.Ziyonet.uz . 3. www.arxiv.uz 4. www.zamin.uz 31$

Kurs ishi Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi fanidan

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Abduqodir Shukuriyning ta’lim-tarbiyani rivojlantirishda tutgan o‘rni

O'xshash dokumentlar