Abu Jaʼfar Muhammad ibn Jarir at-Tabariy - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	144.6KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	16 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

104 Sotish

Abu Jaʼfar Muhammad ibn Jarir at-Tabariy

Sotib olish

Muxammad Jarir-at-Tabariyning “Tarix ar-rusul val- mulk ” asari
Kirish
I-bob. Abu Ja far Muhammad ibn Jarir at-Tabariyʼ ning xayot yo’li
1.1. Abu Ja far Muhammad ibn Jarir at-Tabariy
ʼ …………………………...3
1.2. Abu Ja’far at-Tabariyning ba’zi asarlari yozgan kitoblari…………...14
II-bob. “TARIX AR-RUSUL VAL- MULK ” KITOBIDA KELTIRILGAN
ISLOM TARIXIGA OID MANBALAR.
2.1 . Abu Ja’far Muhammad ibn Jarir at-Tabariyning “Tarix ar-rusul val- mulk
” asari Islom tarixida tutgan o’rni……………………………………………..20
2.2. Arab tilidagi tarixiy manbalarning umumiy xususiyatlari………..24
Xulosa…………………………………………………………………… . .38
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati………………………… . 39
2

KIRISH.
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi . O’zbekistonning VII asr oxiridan
boshlab, XII asrgacha bo’lgan tarixi ko’proq va deyarli arab tilidagi yozma
manbalarda yoritilgan va bu an’ana keyinchalik ham Temuriylar davrigacha davom
etgan. Bu davrda yurtimiz avval arab xadifaligi tarkibida, so’ngra Somoniylar,
Qoraxoniylar, G’aznaviylar, Xorazmshohlar davlatlarini boshdan kechirdi. Arab
tilida vatanimiz tarixiga oid yozma manbalarni mualliflarning kelib chiqishiga
qarab, ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruh - arab tilida ijod etgan
yurtimizdan chiqqan tarixchi va olimlar. Bular Muhammad Muso al-Xorazmiy,
Abu Rayhon Beruniy, Mahmud Koshg’ariy, Mahmud Zamaxshariy, Abu Said
Sam’oniy, SHahobuddin Muhammad Nisoviy va boshqalardir. Ushbu muarrixlar
asarlarida ona vatanga muhabbat alohida namoyon bo’ladi, bu ayniqsa Abu
Rayhon Beruniyning “Osor ul-boqiya” asarida xalqimiz qadimgi madaniyati
to’g’risidagi ma’lumotlarida alohida ko’zga tashlanadi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Ikkinchi guruh - xorijlik
olimlardan iborat bo’lib, ular yaratgan arab tilidagi asarlarida yurtimiz tarixi
madaniyati, siyosiy-ijtimoiy hayoti yoritilgan. Ushbu mualliflarning eng yiriklari
Abulhasan Madoiniy (vaf. 840 y.), Abulabbos al-YA’qubiy (IX asr), Abubakr al-
Balazuriy, Ibn Xurdodbeh (820-taxm.913), Abu Ja’far Tabariy (839-923 y.), Ishoq
al-Istahriy (850-934 y.) va boshqalardir. Mazkur muarrixlar yurtimiz hududini
umummusulmon olami, arab xalifaligi bir qismi sifatida yoritganlar.
Kurs ishining ilmiyligi. Ular asosan arab xalifalikni ikki qismga, ya’ni
arab va a’jam - g’ayri arabga ajratib o’rganar edilar. Arablar tomonidan yurtimizga
berilgan nom Movarounnahr – daryoning u yog’idagi mamlakat mazmunini
bildiruvchi jug’rofiy nom bizgacha etib kelgan bo’lib, asosan arab mualliflari
asarlarida iste’foda etiladi.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi 2 ta bob 4 ta reja,xulosa,
foydalanilgan manbalar va 40 betdan iborat.
3

I.BOB Abu Ja far Muhammad ibn Jarir at-Tabariyning xayot yo’liʼ
1.1 Abu Ja far Muhammad ibn Jarir at-Tabariy
ʼ
Abu Ja far Muhammad ibn Jarir at-Tabariy
ʼ ( وبأ رفعج دمحم نب ريرج يربطلا ) ( 8
39/225 , Tabariston ( Eron )ning Amo l shahri
ʻ —
923/311, Bag dod
ʻ ) — Islom tarixchisi va ilohiyotchisi, jaririya mazhabining
asoschisi. At-Tabariy „Payg ambarlar, podshohlar va xalifalar
ʻ
tarixi“, Qur’on tafsiri va islom fiqhi bo yicha asarlar muallifi.
ʻ
Tarjimayi holi. At-Tabariy Tabaristonning Amo l shahrida (hozirgi Eron
ʻ
shimolidagi shahar) zodagon oilada tug ilgan. Amul shahrida dastlabki ta limni
ʻ ʼ
olgan. Yetti yoshida u hofiz (Qur onni yoddan biluvchi), sakkiz yoshida imom
ʼ
hisoblangan. 12 yoshida u o qishni davom ettirish uchun o z uyini tark etib,
ʻ ʻ
avval Rayda mashhur muhaddis va faqihlar qo lida o z bilimini oshirgan,
ʻ ʻ
so ngra
ʻ Bag dod ʻ , Basra , Kufaga borib, zamonasining mashhur ulamolariga shogird
tushgan. Suriya , Falastin va 867-yilda Misrga borganida yetuk olim sifatida e tirof
ʼ
etilgan. U Bag dodga qaytgach, „Al-Jaririyya“ deb atalgan o zining
ʻ ʻ fiqh (huquq)
maktabiga asos solgan. Uning tarafdorlari Ibn Hanbal qarashlarini tanqid qilishgan.
U umrining oxirlarida hanbaliy mazhabi tarafdorlaridan biri al-Barbahariy nizoga
ketishgan. Ahmad bin Komil Abu Bakr, Abdulaziz bin Muhammad at-Tabariy,
Abdulloh bin Ahmad al-Farg oniy
ʻ uning yetuk shogirdlaridan edi.
Asarlari.
Tabariy fiqh va tarix ilmlarini mukammal egallab, bu ilmlar va Qur on, hadislar
ʼ
bo yicha arab tilida 20 dan ortiq asarlar yozgan. „Kitob ixtilof al-fuqaho“
ʻ
(„Faqihlarning ixtiloflari haqida kitob“) asari turli maktablarga mansub faqihlar
dunyoqarashining tahliliga bag ishlangan. Qur oni karim tafsiriga bag ishlangan
ʻ ʼ ʻ
„Tafsir al-Qur on“ (20 jild, 30 jild qilib nashr etilgan) asari uni musulmon olamiga
ʼ
tanitgan. Qolaversa, u ko plab musulmon din olimlari tomonidan Qur onning eng
ʻ ʼ
yaxshi tafsiri sifatida e tirof etilgan. An-Navaviy at-Tabariy haqida shunday
ʼ
yozadi: „Uning tarixga oid mashhur kitobi va tafsiri borki, uni hech kim
yozmagan. Jaloliddin as-Suyutiy ham u haqida shunday fikrda: „Imom Abu
4

Jafar ibn Jarir at- Tabariy tafsiri, u haqida hurmatli ulamolar u zotga
o xshagan yozma tafsir yo qligiga ittifoq qilganlar“.Arab tarixiy adabiyotida uʻ ʻ
„musulmon tarixshunosligining otasi“ sifatida birinchi o rinlardan birini egallaydi.
ʻ
At-Tabariyning „Tarix ar-rusul val-muluk“ („Payg ambarlar, podshohlar va
ʻ
xalifalar tarixi“, „Tarixi Tabariy“ nomi bilan mashhur) asarida dunyo
yaratilishidan to IX asrgacha bo lgan umuminsoniy tarix bo lib, islom
ʻ ʻ
tarixshunosligining eng yirik asaridir. Bu ish 914-yilda yakunlangan. Asarda,
shuningdek qadimgi Eron podshohlari, Rim va Vizantiya imperatorlari, xalifalik
hududidagi yurtlar (xususan, Xuroson va Movarounnahr )ning tarixi o z ifodasini
ʻ
topgan.
U etti yoshida Qur’onni yod olgan, to’qqiz yoshidan esa hadislarni yoza boshlagan.
Biroz muddat Ray shahrida yashaydi va u erda yuz mingdan ortiq hadislarni imlo
qilib oladi. At-Tabariy mashhur muhaddis va faqih Ahmad ibn Hanbal (780-
855)dan saboq olish maqsadida Bog’dodga boradi, lekin u vafot etgan bo’ladi.
Basra, Ko’fa shaharlariga safar qiladi, Ko’fada Abu Qutayba al-Hamadoniy (vafoti
241-855)dan hadis fanidan saboq oladi. So’ng Bag’dodga kelib bir necha yil
yashaydi va Shom orqali 253-867 yilda Misrga keladi. Umrining oxirgi yillarini at-
Tabariy Bag’dodda o’tkazdi. Shu erda u o’zining fiqhiy mazhabi – jaririyaga asos
soldi.
Asar Turkiston xalqlarining arab bosqinchilariga qarshi kurashi va qo zg olonlari
ʻ ʻ
(Buxoro, Vardona, Samarqand va Farg onadagi janglar;
ʻ Abu Muslim
harakati , Muqanna qo zg oloni
ʻ ʻ , Rofe ibn Lays qo zg oloni ʻ ʻ va h.k.) ham
ko rsatilgan. Asarning to liq matn saqlanib qolmagan, muallifning qisqartmasi
ʻ ʻ
bizgacha yetib kelgan: Hoji-Xalfaning yozishicha, „Tarixi Tabariy“ dastlab 30
ming varaqdan iborat bo lsa, keyinchalik muallif matnni yanada qulayroq qilish
ʻ
uchun qisqartirgan. Shunga qaramay Tabariy ijodi ancha kengdir; hatto XIX asr
oxiridagi to liq qisqartirilgan versiyasi ham
ʻ Yevropa kutubxonalarining hech birida
yo q edi.
ʻ
5

Tarjimalari. Uning arab tilidagi mavjud matni M.Y. de Guye (1836—1909)
tarafidan Leydenda 1879-1901-yillar oralig ida 15 jild qilib nashr etilgan. Buʻ
asarni Bal amiy qayta ishlab va yangi ma lumotlar bilan boyitib,
ʼ ʼ fors tiliga tarjima
qilgan. Bal amiy asari („Tabariy
ʼ — Bal amiy tarixi“ nomi bilan ham mashhur)ni ʼ
T. Zotenberg 1874-yilda fransuz tiliga , Muhammad Yusuf Bayoniy 1882-
yilda o zbek tiliga
ʻ tarjima qilishgan. „ Tarixi Tabariy“ V.I. Belyayev tomonidan
arabchadan rus tiliga qisqartirilgan qolda tarjima qilingan va Toshkentda 1987-
yilda nashr etilgan. O zbekiston FA
ʻ Sharqshunoslik instituti fondlarida bu asarning
Muhammad Sodiq Koshg ariy (18-asrda) tomonidan
ʻ uyg ur ʻ , Bayoniy (19-asrda)
tomonidan o zbek tiliga qilingan tarjimasi saqlanmoqda.
ʻ
Muhammad ibn Jarir at-Tabariy. ( Abu Ja’far Muhammad ibn Jarir ibn Yazid
ibn Kasir ibn G’olib at-Tabariy rahimahulloh 224-839 yilda Tabariston
viloyatining Omul shahrida dunyoga kelgan.
U etti yoshida Qur’onni yod olgan, to’qqiz yoshidan esa hadislarni yoza
boshlagan. Biroz muddat Ray shahrida yashaydi va u erda yuz mingdan ortiq
hadislarni imlo qilib oladi. At-Tabariy mashhur muhaddis va faqih Ahmad ibn
Hanbal (780-855)dan saboq olish maqsadida Bog’dodga boradi, lekin u vafot etgan
bo’ladi. Basra, Ko’fa shaharlariga safar qiladi, Ko’fada Abu Qutayba al-
Hamadoniy (vafoti 241-855)dan hadis fanidan saboq oladi. So’ng Bag’dodga
kelib bir necha yil yashaydi va Shom orqali 253-867 yilda Misrga keladi.
Umrining oxirgi yillarini at-Tabariy Bag’dodda o’tkazdi. Shu erda u o’zining
fiqhiy mazhabi – jaririyaga asos soldi. At-Tabariy otasi nomiga qo’yilgan mazkur
mazhabini tuzmasidan avval shofi’iylik mazhabida bo’lgani manbalarda qayd
qilingan. Uning fiqhiy maktabi uzoq vaqt faoliyat yuritmagan.
Abu Ja’far at-Tabariy o’z davrining eng taniqli taqvodor olimlaridan sanalgan,
qozilik mansabi taklif qilinganda rad qilgan, hech kimdan sovg’a olmagan. U hijriy
310 yilning 26-shavvol oyi (923 yil, 16-fevral)da vafot qilgan.Abu Ja’far at-
Tabariy yigirmadan ortiq asarlar yozgan bo’lib, ulardan eng mashhuri ikkitasidir.
Biri tafsir sohasiga, ikkinchisi tarix sohasiga tegishli. Abu Ja’far at-Tabariyning
aynan mujaddidlar safiga qo’shilishiga uning yangi mazhab barpo qilgani emas,
6

balki mazkur tafsir va tarixga oid asarlari sabab bo’lgan bo’lsa ajab emas. Zotan,
uning mazkur tafsir va tarixga oid asari keyingi davr musulmon tafsirchilari va
tarixchilariga namunaviy manba bo’lib kelgani shubhasiz. Imom an-Navaviy
(1233-1277): “at-Tabariyning tafsiridek boshqa tafsir yozilmaganiga ulamolar
ittifoq qilganlar”, degan edi.
“Tarixi ar-rusul va-l-muluk”
Bu asar avtori yirik qomusiy olim Abu Ja’far Muhammad ibn Jarir at-
Tabariy (836-923 y.)dir. U Eronning Tabariston viloyatiga qarashli Omul shahrida
tug’ilgan, umrining ko’p qismini Bag’dodda o’tkazgan va shu erda vafot etgan.
Tarixchi xalifalikning ko’p shaharlarini aylanib chiqqan, birmuncha vaqt Ray,
Basra, Kufa, Suriya va Misrda turgan. Tabariy davrining keng ma’lumotli
kishilaridan bo’lib, o’ndan ortiq kitob yozib qoldirgan. Musulmon qonunshunoslari
orasida mavjud bo’lgan ixtiloflar bayon etilgan “Kitob ixtilof al-fuqaho” (“Faqihlar
o’rtasidagi ixtiloflar haqida kitob”), “Qur’oni karim” oyatolri sharhiga
bag’ishlangan o’ttiz (boshqa ma’lumotlarga qaraganda qirq) jilddan iborat “Jome’
al-bayon at-ta’vil al-Qur’on” (“Qur’on” so’zlari ma’nosining keng bayoni
majmuasi”) va nihoyat, “ Tarixi ar-rusul va-l-muluk ” (“Payg’ambarlar va
podshohlar tarixi”) ana shular jumlasidandir. Tarix ilmi uchun eng muhimi so’nggi
asar hisoblanadi. “Tarixi ar-rusul va-l-muluk” yoki qisqa nomi “Tarixi Tabariy”
asari umumiy tarix tipida yozilgan kitob. Lekin mukammalligi va daliliy
materiallarga boyligi bilan boshqa asarlardan tamoman alohida ajralib turadi.
Asarda olamning “yaratilishi”dan to 912-913 yillarga qadar Arabiston, Rum
(Kichik Osiyo), Eron va Arab xalifaligi asoratiga tushib qolgan mamlakatlarda,
shuningdek O’zbekiston hududida bo’lib o’tgan ijtimoiy-siyosiy voqealar hikoya
qilinadi. Voqelar yilma-yil, xronoligik tarzda bayon etilgan. Bu esa asardan
foydalanishda ko’p jihatdan qulaylik yaratgan. Tabariy mazkur asarini yaratishda
yahudiy va xristianlarning naql-rivoyatlari, Sosoniylar (224-651 y.) solnomasi
“Xvaday namak” (“Podshohnoma”), al-Voqidiyning (747-823 y.) “Kitob ul-
mag’oziy” (“Urushlar haqida kitob”), al-Madoiniyning “Tarixi xulafo” (“Xalifalar
7

tarixi”), Ibn Tayfurning (819-893 y.) “Tarixi Bag’dod” (“Bag’dod tarixi”) kabi
asarlardan keng foydalangan.
Lekin u ko’p hollarda “Hadis ilmi” printsipiga ko’ra, ayniqsa asarning qadimiy
tarixiga bag’ishlangan qismlarida boshqa manbalardan olingan dalil va
ma’lumotlarni aynan keltirgan. Kitobning qadimiy tarixidan bahs yurituvchi
qismlari ham ma’lum ilmiy qiymatga ega, chunki bularda bizgacha etib kelmagan
manbalarda (rivoyatlar, “Xvaday namak”, “Tarixi xulafo” va boshqalar) mavjud
bo’lgan qimmatli ma’lumotlar, lavhalar saqlangan. “Tarixi ar-rusul va-l-muluk”
musulmon mamlakatlari, shuningdek Movarounnahrning VIII-IX asr tarixi
bo’yicha asosiy va eng mo’’tabar manbalardan biri bo’lib, tarix ilmining keyingi
taraqqiyotiga katta ta’sir o’tkazgan. Mazkur asarning arabcha ikki xil (mufassal va
qisqartirilgan) tahriri bo’lgan, lekin bizgacha uning faqat qisqartirilgan tahriri etib
kelgan va asar matni gollandiyalik sharqshunos M.YA. de Gue tarafidan 1879-
1901 yillari 15 jildda nashr etilgan. Tabariy asarining forsiy tahriri ham bor bo’lib,
u Somoniy Abu Solih Mansur ibn Nuhning (961-976 y.) vaziri, atoqli ilm-fan
homiysi al-Bal’amiy (vaf. 974 y.) tomonidan 963 yili yozilgan. Bal’amiy tahriri
shunchaki oddiy tarjima bo’lib qolmay, balki asarning qayta ishlangan va ayrim
hollarda yangi faktlar bilan boyitilganidir.Unda,birinchidan,qisqartirilgan tahririda
uchramaydigan ma’lumotlar mavjud bo’lib, ularni Bao’amiy Tabariy asarining
to’la nusxasidan olgan. Ikkinchidan, Bal’amiy tahriri boshqa manbalar asosida
yangi ma’lumotlar bilan to’latilgan. Tabariyning mazkur asaridan ayoim parchalar
bir necha Evropa tillariga tarjima qilingan. Uning to’la frantsuzcha tarjimasi
G.Zotenberg tomonidan 1867-1874 yillari Parijda nashr etilgan. Asarning forsiy va
turkiy tarjimalari ham bo’lib, ularning mo’’tabar qo’lyozma nusxalari Sankt-
Peturburg va Toshkent kutubxonalarida mavjud. Bao’amiy tahririning matni to’la
tarzda Lakxnav, Kanpurda (1874, 1896, 1916 y.) va Tehronda (1962, 1967 y.)
chop qilingan. “Tarixi ar-rusul va-l-muluk” asarining qo’lyozma nusxalari MDH,
Angliya, Turkiya, Eron va Hindiston kutubxonalarida saqlanadi. Toshkentda,
Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti xazinasida arab tilidan to’rtta mo’’tabar
qo’lyozmalari va o’zbek va uyg’ur tillaridagi tarjimalari mavjud. Qisqartirilgan
8

ruscha tarjima tarjimon V.I.Belyaev) 1987 yili Toshkentda “Istoriya Tabari” ya’ni
“Tabariy tarixi” nomi bilan chop etildi.
Ushbu nomdagi etti jildlik ulkan asarni vatandoshimiz, davlat arbobi va olim
Jayhoniy (870-942 y. halok bo’lgan) yoki Abu Abdulloh Muhammad ibn Ahmad
ibn Nasr al-Jayhoniy yaratgan. U Buxoroda Somoniylar davlatida katta obro’ga
ega bo’lib, 914 yildan hayotining oxirigacha vazir bo’lib xizmat qilgan.
Olimning asosiy asari tarixiy jug’rofiyaga oid bo’lib, u yana “Kitob al-molik fi
ma’rifiyi al-mamolik” (“Mamlakatlarni bilishda masofalar kitobi”) deb ham
atalgan. Bu kitob o’z davrida juda mashhur bo’lib, barcha keyingi olimlar Beruniy,
Gardiziy, Ibrisiy, Muqaddasiy va boshqalar undan qimmatli va ishonchli manba
sifatida foydalanganlar, iqtibos (tsitatalar) keltirganlar. Jayhoniy asarida SHarq
mamlakatlari, xususan Movarounnahr, turk qabilalari to’g’risida qimmatli
ma’lumotlar bo’lgan. Mazkur asar bizgacha etib kelmagan bo’lsa-da, uningnomi
barcha yirik olimlar asarlarida zikr qilingan va Beruniy, Ibn Xavqal, Gardeziy va
Avfiy asarlarida parchalar ukltirilganligi, uning qimmatli manba ekanligidan
guvohlik beradi
“Kitob axbor uz-zamon va ajoyib ul-buldon”
Bu kitob al-Mas’udiy yoki Abulhasan Ali ibn al-Mas’udiy (vaf.956 y.
Qohira) X asrning ko’zga ko’ringan geograf va tarixshunos olimi asaridir. Muallif
IX asr oxirlarida Bag’dodda zodagon oilasida dunyoga kelgan. Juda ko’p (915-945
y.) sayohat qilgan, turli o’lkalarda bo’lib, adabiyot, falsafa, fiqh, geografiya va
tarix ilmlari bo’yicha chuqur ma’lumotga ega bo’lgan, xususan Movarounnahrda
bo’lganda shaharlar va odamlar haqida qimmatli ma’lumotlar to’plagan. Al-
Mas’udiy ilmning turli sohalariga oid “Kitob axbor uz-zamon va ajoyib ul-
buldon”( “Davr xabarlari va mamlakatlarning ajoyibotlari haqida kitob”), “Kitob
ul-avsat” (“O’rtacha kitob”), “Kitob at-tavorix fi axbor al-umum min arab va-l-
ajam” (“Arab va Ajam xalqlari tarixi”), “Xazoin ul-muluk va sirr al-olamayn”
(“Podshohlarning xazinalari va ikki olam sirlari”), “Kitob ar-rasoil” (“Risolalar
to’plami”), “Kitob at-tanbih, va-l-ishraf” (“Ogohlantirish va ishontirish haqida
9

kitob”) singari 20dan ortiq asar yozgan. Al-Mas’udiyning asarlari arab xalifaligi,
Movarounnahrning IX-X asrlar tarixini o’rganishda zo’r ahamiyatga ega.
Ular o’ziga xos geografik qomus bo’lib, jahon xalqlari va turkiy
xalqlarning tarixi, ijtimoiy-siyosiy ahvoli, urf-odatlari haqida boy ma’lumotga ega.
Tarixchining yana “Muruj az-zahab va ma’dan al-javohir” (“Oltin tozalagich va
qimmatbaho toshlar koni”) nomli asari ham bor. Bu kitobning arabcha matni
frantsuzcha tarjimasi bilan birga, 1861-1877 yillari Parijda to’qqiz jildda nashr
etilgan.
“Kitob ul-xiroj va san’at al-kitoba”
Asar muallifi Abulfaraj Qudama, filolog va geograf olimdir. Uning to’la ismi
Abulfaraj ibn Ja’far Qudama al-Basriy al-Bag’dodiy (vaf.922-948 y.). U yuasraoik
aslzoda bo’lib, avval nasroniy bo’lgan, saroy xizmatiga qabul qilingandan keyin
xalifa al-Muqtafiyning ta’siri ostida islom dinini qabul qilgan. Dastlab ma’muriy
mahkamalardan birida (majlis az-zimam) xizmat qilgan, umrining oxirida esa
aloqalar devoniga (devoni sohib barid) boshchilik qilgan. Abulfaraj Qudama 928
yili “Kitob ul-xiroj va san’at al-kitoba” (“Xiroj undirish va maktublar yozish
san’ati haqida kitob”) nomli ikki jildlik (8 qismdan iborat) asar yozgan. Mazkur
asar arab xalifaligining ma’muriy bo’linishi, xalifalikka tobe bo’lgan mamlakatlar
o’rtasidagi aloqa xizmati, soliq va moliya tizimining umumiy ahvoli haqida
qimmatli ma’lumot beradi. “Kitob ul-xiroj va san’at al-kitoba” asarida
Movarounnahrning geografik holati va uning turkiy zabon aholisi haqida ham
muhim daliliy ma’lumotlarni uchratamiz. Kitobning faqat ikkinchi jildigina
saqlanib qolgan. Uning ayrim parchalari frantsuzcha tarjimasi bilan M.YA. de Gue
tarafidan 1889 yili chop etilgan.
“Kitob masolik ul-mamolik”
Ushbu kitob muallifi Istaxriy yoki Abu Ishoq Ibrohim ibn Muhammad al-
Forsiy (850-934) nomi bilan mashhur bo’lgan sayyoh va geograf olim. U 915
yildan blshlab Eron, Movarounnahr, Suriya, Misr va Mag’rib bo’ylab sayohat
qilgan. Mana shu sayohat vaqtida to’plangan boy daliliy material va zamondoshi
Abu Zayd Ahmad ibn Sahl al-Balxiyning (850-934 y.) “Suvar al-aqolim”
10

(“Iqlimlar surati”) kitobi asosida 930-933 yillari o’zining “Kitob masolik ul-
mamolik” (“Mamlakatlarga boriladigan yo’llar haqida kitob”) nomli qimmatli
asarini yozgan. 1
Asar yigirma bobdan iborat. Unda musulmon mamlakatlari Arabiston,
Mag’rib, Misr, Suriya, Iroq, Eron, Movarounnahr), shuningdek, Hindistonning
chegaralari, iqlimi, ma’muriy bo’linishi, mashhur shaharlari, ularga olibboriladigan
yo’llar, aholisi va uning mashg’uloti, atoqli kishilari, savdo-sotiq va boshqa
masalalar bayon etilgan. “Kitob masolik ul-mamolik” asarining asl matni uch
marta 1870, 1927 va 1967 yillari Leydenda chop etilgan. U Abulmahosin
Muhammad ibn Sa’d ibn Muhammad an-Naxchivoniy tarafidan XVI asrning
ikkinchi yarmida fors tiliga tarjima qilingan, qo’lyozma nusxalari Sankt-Peterburg
va Toshkentda saqdanmoqda.
Ushbu kitobning muallifi Ibn Havqal (vaf. 976 y.)dir. U o’z davrining ko’zga
ko’ringan yirik geograf olimi va sayyohi bo’lgan. Olimning to’la ismi Abulqosim
ibn Havqal an-Nasibiy bo’lib, nisbasiga ko’ra vchlm SHimoliy Mesopotamiyada
joylashgan Nisibin shahridan chiqqan. Ibn Havqal 943 yildan boshlab savdogar
sifatida turli mamlakatlar Markaziy Afrika, Ispaniya, Italiya, Eron, Hindiston
bo’ylab sayohat qilgan. U Istaxriy bilan shaxsan uchrashgan. Uchrashuv vaqtida
Istaxriy go’yoki undan o’z asaridagi xato va chalkashliklarni xalos qilish va
kaytadan ishlashni iltimos qilgan. “Men, deb yozadi Ibn Havqal, uning kitobidagi
bir emas, bir necha xaritalarni tuzatdim, so’ngra ushbu o’z kitobimni yozishga
qaror qildim. Istaxriy kitobida uchragan xatolarni tuzatdim, kitobimga bir nechta
(yangi) xaritalarni ilova qildim va ularni izohlab berdim.” Ibn Havqalning asari
“Kitob ul-masolik va-l-mamolik” (“Yo’llar va mamlakatlar haqida kitob”) yoki
qisqacha “Kitob surat al-arz” (“Erning surati”) nomi bilan mashhur bo’lib,
Hamadoniylardan Sayfulla Ali I ga (945-967 y.) bag’ishoangan. Uni yozishda
muallif sayohatlari vaqtida to’plagan, savdogarlardan so’rab-surishtirib yiqqan
materiallardan hamda Ibn Xurdodbeh, al-Jayhoniy, Qudama asarlaridan
1
B. A. Ahmedov. O’zbekiston tarixi manbalari. Toshkent: “O’qituvchi”. 2001. B.
7-14
11

foydalangan. Kitobda tavsiflangan har bir mamlakat va viloyatning xaritasi ham
berilgan.
Masalan, Movarounnahr qismiga ilova qilingan xaritada Jayhun (Amudaryo),
Buxoro, Samarqand, Usrushana (O’ratepa), Ispijob (Sayram), shosh va Xorazm
shaharlari va viloyatlari tasvirlangan.
Asarda turkiy va g’uzzlar, ularning mashg’uloti, shuningdek, Movarounnahr
shaharlari, xalqlari xususida keltirilgan ma’lumotlar nihoyatda qimmatlidir. “Kitob
ul-masolik va-l-mamolik” asarining arabcha matni ikki marta M.YA. de Gue
(1878) hamda Kramers tarafidan (1938-1939) chop etilgan. Kramers nashri (u
1086 yili ko’chirilgan va hozir Istambul kutubxonalaridan birida saqlanayotgan
mo’’tabar qo’lyozmaga asoslangan) birmuncha nashr sifatida qadrlanadi.
Ahsan at-taqosim Ahsan at-taqosim” yoki “Ahsan at-taqosim fi ma’rifat al-
aqolim” (“Iqlimlarni o’rganishuchun eng yaxshi qo’llanma”) nomli asar muallifi X
asrning yirik geograf olimi al-Muqaddasiydir. Uning to’liq ismi Abu Abdulloh
Muhammad ibn Ahmad ibn Abubakr al-Muqaddasiydir. Olim 947 yili Quddisi
sharifda tug’ilgan, butun dunyo musulmon mamlakatlari bo’ylab sayohat qilgan va
1000 yili vafot etgan. Al-Muqaddasiy sayohat vaqtida to’plagan hamda boshqa
manbalardan olingan aniq ma’lumotlar asosida 985 yili o’zining qimmatli asarini
yozib qoldirgan. Kitobning ikkita tahriri mavjud. Birinchi tahriri 986 yilda amalga
oshirilgan bo’lib Somoniylarga, 989 yilgi ikkinchisi esa Fotimiylarga
bag’ishlangan. Asar muqaddima va ikki qismdan iborat. Muqaddimada muallif
asarning yozilish tartibini bayon etgan va o’zidan avval o’tgan geograf olimlarning
asarlariga to’xtalib o’tgan. Birinchi qismda arab mamlakatlari, Arabiston yarim
orolida joylashgan mamlakatlar Iroq, Mesopotamiya, Suriya, Misr, Mag’rib hamda
Kichik Osiyoning geografik holati, mashhur shaharlari, osori atiqalari, aholisi va
uning mashg’uloti, e’tiqodi hamda urf-odatlari, aholidan to’planadigan soliq va
jarimalar va ularning umumiy hajmi, shuningdek, har bir mamlakat va viloyatning
ma’muriy tuzulishi hamda mashhur kishilari haqida ma’lumot berilgan. Ikkinchi
qismda Ajam mamlakatlari Xuroson, Seiston va Movarounnahr tavsiflangan.
”Ahsan at-taqosim” ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy hamda madaniy hayotga oid
12

qimmatli aniq ma’lumotlari bilan blshqa geografik asarlardan ajralib turadi va arab
mamlakatlari, shuningdek, O’zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy hamda siyosiy
tarixini o’rganishda muim manba bo’ladi. Asarning arabcha matni de Gue
tomnidan 1877 yili chop etilgan edi. U yana 1906 va 1967 yillari nashr etildi.
Uning haqiqiy ismi Abu Nasr Muhammad ibn Abdujabbor Utbiy (taxm.961-1077
yoki 1036 yy.) bo’lib, asli Eronning Ray shahridan. Olimning xonadoni badavlat
va nufuzli zodagonlardan bo’lib, uning tog’alari Somoniylarning vaziri sifatida
xizmat qilishgan.
1 Yamin (arab) - o’ng qo’l, Sulton Mahmudga Bag’dod xalifasi al-Qodir (991-
1031 yy.) tomonidan berilgan laqab, faxriy nom. 2 Ziyoriylar – 927-taxminan 1090
yillarda Eronning Tabariston hamda Jurjon viloyatlarida hukmronlik qilgan sulola.
3 G’aznaviylar – Xuroson, Afg’oniston va SHimoliy Hindiston ustidan 977-1186
yillari hukmronlik qilgan sulola. 4 Garchiston – Murg’ob daryosining yuqori
oqimida joylashgan tarixiy viloyat. Janubda G’azni, shimolda Marvarrud, sharqda
G’ur va g’arbda Bodhiz, Hirot viloyati bilan tutash. 5 Ganj rustak – Bodhizning
sharqiy qismida joylashgan viloyat. 6 As-Saolibiy. Yatimat ad-dahr. Arab tilidan
I.Abdullaev tarjimasi.-Toshkent: 1976.-95 bet. Al-Muqaddasiy sayohat vaqtida
to’plagan hamda boshqa manbalardan olingan aniq ma’lumotlar asosida 985 yili
o’zining qimmatli asarini yozib qoldirgan. Kitobning ikkita tahriri mavjud.
Birinchi tahriri 986 yilda amalga oshirilgan bo’lib Somoniylarga, 989 yilgi
ikkinchisi esa Fotimiylarga bag’ishlangan. Asar muqaddima va ikki qismdan
iborat. Muqaddimada muallif asarning yozilish tartibini bayon etgan va o’zidan
avval o’tgan geograf olimlarning asarlariga to’xtalib o’tgan. Birinchi qismda arab
mamlakatlari, Arabiston yarim orolida joylashgan mamlakatlar Iroq,
Mesopotamiya, Suriya, Misr, Mag’rib hamda Kichik Osiyoning geografik holati,
mashhur shaharlari, osori atiqalari, aholisi va uning mashg’uloti, e’tiqodi hamda
urf-odatlari, aholidan to’planadigan soliq va jarimalar va ularning umumiy hajmi,
shuningdek, har bir mamlakat va viloyatning ma’muriy tuzulishi hamda mashhur
kishilari haqida ma’lumot berilgan
13

Abu Nasr Muhammad Utbiy ham yuqori davlat lavozimlarida turgan,
Somoniylarning Xurosondagi noibi Abu Ali ibn Simjur (989-998 yy.), so’ngra
Ziyoriylardan2 oliy Qobus ibn Vushmagir (998-1030 yy.)ning shaxsiy kotibi,
keyinchalik G’aznaviylardan3 on Mahmud (998-1030 yy.) hamda Sulton Mas’ud
(1031-1041 yy.) saroyida xizmat qilgan. Masalan, Utbiy Sulton Mahmudning
elchisi sifatida (999 y.) Garchistonga4 organ, keyin Ganj rustakda5 ohib barid
bo’lib ishlagan va 1023 yili Sulton Mahmudning amri bilan xizmatdan
chetlatilgan. Manbalarda, xususan as-Saolibiy tazkirasida aytilishicha, al-Utbiy bir
nechta yirik asar yozgan. Lekin ulardan faqat bittasi ”Tarixi YAminiy” nomli
tarixiy asari saqlanib qolgan, xalos. Uning yana “Latoif al-kuttob” (“Kotiblarning
latif so’zlari”) nomli bo’lib, u bizgacha etib kelmagan. Yamin (arab) - o’ng qo’l,
Sulton Mahmudga Bag’dod xalifasi al-Qodir (991-1031 yy.) tomonidan berilgan
laqab, faxriy nom. 2 Ziyoriylar–927-taxminan 1090 yillarda Eronning Tabariston
hamda Jurjon viloyatlarida hukmronlik qilgan sulola.G’aznaviylar – Xuroson,
Afg’oniston va SHimoliy Hindiston ustidan 977-1186 yillari hukmronlik qilgan
sulola. 4 Garchiston – Murg’ob daryosining yuqori oqimida joylashgan tarixiy
viloyat.
Tarixi Yaminiy” amir Sabuktakin hamda Sulton Mahmud zamonida
G’aznaviylar imperiyasi tarkibiga kirgan Afg’oniston, Xuroson, Xorazm va qisman
Movarounnahrning 975-1021 yillardagi ijtimoiy-isyosiy tarixini bayon etadi.
Asarda Qoraxoniylarning Movarounnahrni bosib olishi (992-996 yy.) haqida
keltirilgan ma’lumotlar benihoyat qimmatlidir. Asar o’rta asr tarixshunosligiga xos
og’ir saj – nasriy qofiyali uslubda yozilgan. Unda hukmron sinfning maqsad va
manfaatlari himoya qilinadi, xususan Sulton Mahmud va uning yaqinlari ko’klarga
ko’tarib maqtaladi. Shuning bilan birga, tarixchi uzluksiz davom etgan urushlar,
zulm, turli-tuman soliq va jarimalar tufayli xonavayron bo’lgan mehnatkash
xalqning og’ir turmushiga ham ayrim o’rinlarda ko’z tashlab o’tadi. ”Tarixi
YAminiy” asarining arabcha matni 1874 yili Dehli, 1874 yili Buloq va 1883 yili
Lohur shaharlarida chop etilgan. Undan ayrim parchalar K.SHefer, T.Nyoldeke,
G.Elliot va N.Douson tomonidan frantsuz, nemis va ingliz tillariga tarjima
14

qilingan. Kitobning forscha tarjimalari bo’lib, eng durusti Abu SHarif Nosih al-
Jorbozaqoniy qalamiga mansub. Bu tarjima Eronda 1856, 1956 va 1966 yillari
chop etilgan. Asarni Londonda 1858 yili Reynolds ingliz tiliga tarjima qilgan.
1.2 Abu Ja’far at-Tabariyning ba’zi asarlari yozgan kitoblari
“Jomi’ al-bayon fiy tafsir al-Qur’on” (Qur’on tafsirida bayon qilish to’plami).
Qur’oni karimning mazkur tafsiri yirik hajmda – 30 jildli bo’lib, tafsiri bi-l-ma’sur
(hadis rivoyatlariga asoslanib tafsir qilish) uslubiga kiradi. Mazkur asar naqliy
tafsirlar orasida eng mashhuri va eng ishonchlisi bo’lishi bilan birga, aqliy tafsirlar
orasida ham eng ishonchli va mo’’tabar tafsir hisoblanadi .
“Tarix ar-rusul va al-muluk” (Podshoh va payg’ambarlar tarixi). Yirik hajmli
mazkur tarixiy asar arab tilida yozilgan bo’lib, bizgacha uning forsiy tarjimasigina
etib kelgan. Biroq, ushbu tarixiy asarning yozilish uslubi va bayon qilish usuli
keyingi tarixiy asarlarga namuna bo’lgan. Shu sababli uni “Musulmonlar tarixining
otasi” deb tan olingan.
3.“Basit al-qavl fiy ahkomi sharoyi’ al-islom” (Islom shariati hukmlari borasida
kengroq gap). Mazkur asarida at-Tabariy o’zi tuzgan mazhabiga muvofiq ijtihod
qilib fiqhiy mas’alalarni bayon qilgan.
4.“Latif al-qavl fiy ahkomi sharoyi’ al-islom” (Islom shariati hukmlari borasida
go’zal gap). Mazkur asarida at-Tabariy o’zi tuzgan mazhabiga muvofiq ijtihod
qilib fiqhiy mas’alalarni qisqacha bayon qilgan va oldingi asarining muxtasari
hisoblanadi.
5.“Adab an-nufus” (Ruhlar odobi). Mazkur risola tasavvufiy-axloqiy mavzuda
bo’lib, unda ma’naviy xulqlar bayon etilgan.
6.“Odob al-manosik” (Haj rasm-rusumlari odobi). Mazkur risolada at-Tabariy
hajning shart-sharoitlari, bajarish qonun-qoidalari haqida so’z yuritgan.
15

7.“Kitobu sharhi sunna” (Sunnatga sharh). Mazkur asari hadisshunoslikka oid
bo’lib, Payg’ambarimiz (s.a.v.)ning hadislarini at-Tabariy o’z mazhabiga muvofiq
izohlagan.
8.“Kitobu ixtilof al-fuqaho” (Faqihlarning ixtiloflari kitobi). Mazkur asarda at-
Tabariy fiqhiy mazhab faqihlarining turli qarashlari, birbiridan farqlari, ixtilof va
qarashlari haqida so’z yuritgan, lekin asarini oxirigacha etkaza olmagan.
9.“Kitob al-qiroat” (Qiroatlar kitobi). Mazkur risolada muallif Qur’oni karim
qiroatlari, ularning turlari, qiroat olimlari haqida bahs yuritadi. Qur’on
qiroatlarining bir-biridan farqlari borasida batafsil to’xtalgan.
10.“Tarix ar-rijol min as-sahobat va at-tobi’in” (Sahoba va tobi’inlar ulug’larining
tarixi). Mazkur asarda muallif sahoba va tobi’inlarning bibliografiyasiga to’xtaladi.
11.“at-Tabsir fiy usul ad-din” (Din asoslariga chuqur nazar). Mazkur asar kalom
ilmiga bag’ishlangan.Abu Ja’far at-Tabariyning mazhabi faoliyati ko’pga
cho’zilmagan bo’lsa-da, lekin uning asarlari asrlar davomida musulmon mualliflari
uchun asosiy manbalar bo’lib kelgan va bu asarlar uni mujtahid va mujaddid
sifatida namoyon qilib turgan. At-Tabariy asarlarining ahamiyati bugungi kunda
ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan.
Abu Ja’far Muhammad ibn Jarir at-Tabariy
16

Garchi bundan ming yildan avvalroq yashab o’tgan bo’lsa-da, hamon o’z asarlari
va yaxshi fazilatlari bilan qalblarni ta’sirlantiruvchi hamda ibrat bo’luvchi
olimlardan biri Tabaristonlik buyuk alloma Abu Ja’far Muhammad ibn Jarir at-
Tabariydir.
U zot hozirgi Eron mamlakati hududidagi Tabariston viloyatida hijriy 224 yilda
tavallud topgan.
Manbalarda aytilishicha, u kishi etti yoshidayoq Qur’oni karimni to’la yod
olgan edi. Bu gap ba’zilarimiz uchun g’ayritabiiy tuyuladi, aslida Islom dini
madaniyati gullab-yashnagan davrlarda bolalarning hofiz ul-Qur’on bo’lishlari
oddiy hodisa edi. Aynan Qur’onni to’la yod olgan bolalar kelajakda millat va
dinning buyuk olimlariga aylanishar edi. Muhammad ibn Jarir to’qqiz yoshlaridan
boshlab o’zi yod olgan hadislarni to’plam tarzida yoza boshladi. O’n ikki yoshida
esa, otasining ijozati bilan ilm olish maqsadida safarga jo’naydi. Bu hijriy 236
yilga to’g’ri keladi.
Bugungi kunda to’qqiz yoshli bolaning hadis yoza boshlashi va qalbida
ilmga bo’lgan muhabbat jo’sh urib, safarga chiqishi yanada hayratlanarlidir. Aslini
olganda ham shunday.
Chunki,Muhammad ibn Jarir yashagan davrda bugungi sharoit va
imkoniyatlarning yuzdan biri ham mavjud emas edi. Safarga chiqqan odamlarning
hayoti hamisha xavf ostida bo’lgan. Ot, eshak yoki tuyada karvonga ergashib
begona yurtlarga yo’l olgan o’n ikki yoshli o’smir uchun faqatgina Allohning
yordami o’ta qudratli tayanch edi. To’qqiz–o’n ikki yosh... Bolaning o’yin-
kulgudan bo’shamaydigan davri. Agar bu bola o’yin-kulguni xayolining
chekkasiga ham keltirmasa-chi? U yod olgan hadislarini qo’liga qalam olib, tunlari
sham yoqib, sanadlari bilan yoza boshlasa-chi? Kechalarni ilm olish orzusi bilan
bedor o’tkazib, kunduzlari buyuk olimlarning suhbatini sog’inib yursa-chi?
Albatta, bularning barchasi Muhammadni kelajakda buyuk olim bo’lib
ulg’ayishiga tayyorlaydigan va shundan belgi beradigan holatlar edi.O’sha paytda
ilm markazi bo’lgan Bag’dodga borgan Muhammad ibn Jarir mashhur olim Ahmad
ibn Xanbal (r.a.) bilan uchrashish orzusida bo’ladi, lekin Ahmad ibn Xanbal (r.a.)
17

vafot etgan bo’lib, u kishi bilan uchrasha olmaydi. Shundan so’ng uning ilm olish
yo’lidagi safarlari boshlanib ketdi. Bu safar Xuroson, Iroq, Shom (hozirgi Suriya,
Livan, Falastin, Iordaniya) va Misr bo’ylab davom etdi.Muhammad borgan joyida
ilm ahlining nazariga tez tushar, o’zining dono fikrlari, bosiqligi hamda teran
bilimi bilan olimlarning hurmatiga sazovor bo’lar edi. Shuning uchun u hali yigit
yoshida ekanidayoq imomlik uchun ijozat oladi va “Tirik manba” degan unvon
bilan tanila boshlaydi.
Ilm o’rganib, muayyan darajaga erishgan Muhammad ibn Jarir o’z yurtiga
qaytdi va shu erda to umrining oxirigacha odamlarga ilm ulashdi. U haqda o’z
davrida va undan keyin mashhur olimlar tomonidan iliq fikrlar aytilgan, tarjimai
holiga, odatlariga doir muhim ma’lumotlar yozib qoldirilgan. Shulardan biri
mashhur imom Abu Bakr al-Xatibga tegishli bo’lib, u o’zining “Tarixi Bag’dod”
kitobida shunday yozadi: “Abu Ja’far Muhammad ibn Jarir Tabariy shunday olim
ediki, so’zlari hukm o’rnida qabul qilinardi, uning ra’yiga murojaat qilishardi.
U o’z asrida hech kim muvaffaq bo’lmagan darajada ilm oldi va ularni yozdi.
U Qur’oni karimni to’la yod olgan, qiroat turlarining barchasini chuqur
o’zlashtirgan, ularning ma’nolarini teran o’rgangan olim edi.
U hadis ilmida ham benazir bo’lib, sahobalar, tobeinlarning hayotlari, haqida
ham hammadan yaxshiroq bilar edi”.
Imom Abu Hamid Ahmad ibn Muhammad aytadi: “Agar kimdir Ibn Jarirning
tafsiridan ilm olish uchun Xitoyga borsa, bu uning uchun ko’p mehnat emas”.
Imom Abu Bakr ibn Huzayma aytadi: “Ibn Jarirning tafsirini boshidan to
oxirigacha o’qib chiqdim. Bildimki, Er yuzida undan olimroq odam yo’q”.Imom
Tabariy mana shunday yuksak e’tiroflarga sabab bo’lgan “Tafsir”ini etti yil
davomida shogirdlariga aytib turib yozdirgan. Al-Xatib al-Bag’dodiy shunday
deydi: “Ali ibn Ubaydulloh as-Simsimiydan eshitdimki, ibn Jarir Tabariy qirq yil
davomida har kuni qirq varaqdan kitob yozgan”.Abu Ja’far Muhammad ibn Jarir
at-Tabariy o’zining yoshlikdan hadislar yod olgani, Bag’dodda Qur’on ilmlarini va
she’r ilmini chuqur o’zlashtirgani haqida yozib qoldirgan. U o’zi olgan ilmlarni
yozishdan va takror qilishdan, boshqalarga tushuntirib berishdan erinmas edi. Ilm
18

talabi bilan musofirlikda yurgan chog’larida ko’p qiyinchilik va mashaqqatlarni
boshdan kechirgan. Hatto, ochlik va yo’qchilik zo’rlik qilgan paytlarida, otasi
yuborgan pul kechikkanida kiyib yurgan ko’ylagining engini kesib sotgan va
shuning puliga non sotib olib egan. Chekkan mashaqqatlari sababli u kishi zehni
kuchli, fikrlashga salohiyatli olim bo’lib etishdi.Tarix, arab tili, mantiq, algebra, tib
ilmlarida ham chuqur ma’lumotga ega edi. Uning o’ta taqvodor va tavoze’li
bo’lgani manbalarda zikr etilgan.
Ibn Jarirning go’zal axloqi haqida “Adab an-nufus al-jayyida val axloq an-
nafisa” asarida shunday deyiladi: “U hamisha band bo’lardi. Odamlar uni umuman
bo’sh holatda topa olmas edilar. U o’zi kitob tasnif qilishdan tashqari, talabalarga
ham ilm o’rgatar, ularga turli ma’lumotlarni yozdirar edi. Bundan tashqari har
kecha uyquga yotish oldidan Qur’onning to’rtdan bir qismini, balki undan
ziyodrog’ini o’qir edi. Men ibn Jarirdan ko’ra Qur’onni chiroyli, tajvid qoidalariga
to’la amal qilib o’qiydigan odamni ko’rmadim”.
Abu Ali at-Tumariy bir voqeani hikoya qilishicha, u Ramazon oyida ustozi
Abu Bakr ibn Mujohidning yo’liga fonus tutib, tarovehga kelar edi. Bir kuni ustoz
Muhammad ibn Jarirni masjidda Qur’ondan “Ar-Rohman” surasini o’qiyotganini
eshitib qolib ancha vaqt tingladi va qiroat tugagandan so’ng o’z masjidiga kech
qolib bordi, shogirdiga kechikkani sababini shunday izohladi: “Alloh taolo
Qur’onni bu qadar chiroyli va ta’sirli o’qiydigan odamni yaratib qo’yganidan
hayratlandim!”.
Shogirdlarining aytishicha, Muhammad ibn Jarir at-Tabariy asr namoziga qadar
o’zi kitob yozgan, keyin asrdan shomgacha shogirdlariga aytib turib yozdirgan,
shomdan xuftongacha ilm bergan va xuftonni ado etib uyiga kirgan. U zot vaqtini
juda ham tartibli ravishda ilm olish va ta’lim berishga taqsimlab, shunga qat’iy
amal qilgan.U zot hijriy 310 yil shavvol oyida 86 yoshida vafot etdi.
Quyida Abu Ja’far Muhammad ibn Jarir at-Tabariyning bir necha
muhim kitoblarining qisqa ro’yxatini keltiramiz:
19

1. Tafsir at-Tabariy “Jame’ual-bayan an ta’vili aail-Qur’an” (Qur’on oyatlari
majmuaviy izohlarining bayoni) – Ahli sunna val jamoa mazhabining eng katta va
e’tiborli tafsirlaridan biri hisoblanadi.
2. Tarix at-Tabariy. “Tarix al umam val-muluk” (Xalqlar va malik (podsho)lar
tarixi) bu asarda Odam alayhissalomdan o’zi yashagan asrgacha bo’lgan tarixni
isbotlari bilan keltiradi, bu asar ham etti yilda yozilgan.
3. “Tahzib al-asar tafsil al-ma’oniy as-sabit an Rasululloh (sollallohu alayhi
vasallam) min al-axbor” (Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan kelgan to’g’ri
xabarlarni ma’nolarining batafsil bayoni) – bu kitobning parchalari ba’zi
davlatlarda, xususan, uch qismi Turkiyada, bir qismi Ispaniyada, bir bo’lagi
Oksfordda (Angliya) saqlanmoqda. Muallif bu kitobni tugatolmay vafot etgan.
Imom Zahabiy bu kitob to’g’risida: “Agar tugatilganda, taxminan yuz jildni tashkil
etardi” – deb yozgan. Imom ibn Kasir esa: “Eng yaxshi kitoblardan biri bo’lib, agar
tugatilganda shu kitobning o’zi kifoya qilardi”,– degan.
4. “Ixtilof al-fuqaho” (Faqihlarda fiqh masalalarining xilma-xilligi) – uch ming
sahifadan iborat bo’lib, unda fiqh masalalari keng bayon qilingan.
5. “Ixtiyor min aqvol al-fuqaho” (Faqihlarning so’zlaridan (ra’ylaridan) tanlab
olinganlari) – bu kitob “Ixtilof al-fuqaho” ning davomi sifatida keltirilgan.
6. “Adab an-nufus al-jayyida val axloq an-nafisa” (Go’zal axloq va yaxshi
nafsning odoblari) – to’rt jildan iborat bo’lib, muallif kitobni tugatolmay vafot
etgan.
7. “Adab al-quzot” (Qozilarning odobi) – ming sahifadan iborat bo’lib, qozilik
qonun qoidalari va qozilar odobiga bag’ishlangan.
8. “Adab al-manosik” (Haj odoblari) – haj qilish tartib-qoidalari va odoblariga
bag’ishlangan.
9. “Bastil-qovl fi ahkam ash-shari’atil-islom” (Islom shari’ati hukmlarinig
qisqacha bayoni) – imom Zahabiy al-Farg’oniydan naql qilib aytadiki, bu kitob o’n
besh ming’yigirma ming sahifa o’rtasidadir.
20

10. “At-tafsir fi ma’olim ad-din” (Din belgilarining sharhi) – bu kitob aqida
to’g’risida bo’lib, unda mo’’tazila mazhabi noto’g’ri yo’lda ekanligi isbotlab
berilgan.
Ibn Jarirning go’zal axloqi haqida “Adab an-nufus al-jayyida val axloq an-nafisa”
asarida shunday deyiladi: “U hamisha band bo’lardi. Odamlar uni umuman bo’sh
holatda topa olmas edilar. U o’zi kitob tasnif qilishdan tashqari, talabalarga ham
ilm o’rgatar, ularga turli ma’lumotlarni yozdirar edi. Bundan tashqari har kecha
uyquga yotish oldidan Qur’onning to’rtdan bir qismini, balki undan ziyodrog’ini
o’qir edi. Men ibn Jarirdan ko’ra Qur’onni chiroyli, tajvid qoidalariga to’la amal
qilib o’qiydigan odamni ko’rmadim”.
II-bob. “TARIX AR-RUSUL VAL- MULK ” KITOBIDA KELTIRILGAN
ISLOM TARIXIGA OID MANBALAR
2.1 Abu Ja’far Muhammad ibn Jarir at-Tabariyning “Tarix ar-rusul val-
mulk ” asari Islom tarixida tutgan o’rni
Xulosa qilib aytganda, Abu Ja’far Muhammad ibn Jarir at-Tabariy Islom tarixida
muhim o’rin tutgan olimlardan biri bo’lib, uning ilmiy merosini o’rganish bugungi
kun uchun, ilm yo’lidagi toliblar uchun ham o’ta ahamiyatlidir.
Garchi bundan ming yildan avvalroq yashab o‘tgan bo‘lsa-da, hamon o‘z
asarlari va yaxshi fazilatlari bilan qalblarni ta’sirlantiruvchi hamda ibrat bo‘luvchi
olimlardan biri Tabaristonlik buyuk alloma Abu Ja’far Muhammad ibn Jarir at-
Tabariydir.
U zot hozirgi Eron mamlakati hududidagi Tabariston viloyatida hijriy 224
yilda tavallud topgan. Manbalarda aytilishicha, u kishi yetti yoshidayoq Qur’oni
karimni to‘la yod olgan edi. Bu gap ba’zilarimiz uchun g‘ayritabiiy tuyuladi, aslida
Islom dini madaniyati gullab-yashnagan davrlarda bolalarning hofiz ul-Qur’on
21

bo‘lishlari oddiy hodisa edi. Aynan Qur’onni to‘la yod olgan bolalar kelajakda
millat va dinning buyuk olimlariga aylanishar edi. Muhammad ibn Jarir to‘qqiz
yoshlaridan boshlab o‘zi yod olgan hadislarni to‘plam tarzida yoza boshladi.
O‘n ikki yoshida esa, otasining ijozati bilan ilm olish maqsadida safarga
jo‘naydi. Bu hijriy 236 yilga to‘g‘ri keladi.
Bugungi kunda to‘qqiz yoshli bolaning hadis yoza boshlashi va qalbida ilmga
bo‘lgan muhabbat jo‘sh urib, safarga chiqishi yanada hayratlanarlidir. Aslini
olganda ham shunday.
Chunki, Muhammad ibn Jarir yashagan davrda bugungi sharoit va
imkoniyatlarning yuzdan biri ham mavjud emas edi. Safarga chiqqan odamlarning
hayoti hamisha xavf ostida bo‘lgan. Ot, eshak yoki tuyada karvonga ergashib
begona yurtlarga yo‘l olgan o‘n ikki yoshli o‘smir uchun faqatgina Allohning
yordami o‘ta qudratli tayanch edi. To‘qqiz – o‘n ikki yosh... Bolaning o‘yin-
kulgudan bo‘shamaydigan davri. Agar bu bola o‘yin-kulguni xayolining
chekkasiga ham keltirmasa-chi?
U yod olgan hadislarini qo‘liga qalam olib, tunlari sham yoqib, sanadlari bilan
yoza boshlasa-chi? Kechalarni ilm olish orzusi bilan bedor o‘tkazib, kunduzlari
buyuk olimlarning suhbatini sog‘inib yursa-chi? Albatta, bularning barchasi
Muhammadni kelajakda buyuk olim bo‘lib ulg‘ayishiga tayyorlaydigan va shundan
belgi beradigan holatlar edi.O‘sha paytda ilm markazi bo‘lgan Bag‘dodga borgan
Muhammad ibn Jarir mashhur olim Ahmad ibn Xanbal (r.a.) bilan uchrashish
orzusida bo‘ladi, lekin Ahmad ibn Xanbal (r.a.) vafot etgan bo‘lib, u kishi bilan
uchrasha olmaydi. Shundan so‘ng uning ilm olish yo‘lidagi safarlari boshlanib
ketdi. Bu safar Xuroson, Iroq, Shom (hozirgi Suriya, Livan, Falastin, Iordaniya) va
Misr bo‘ylab davom etdi.Muhammad borgan joyida ilm ahlining nazariga tez
tushar, o‘zining dono fikrlari, bosiqligi hamda teran bilimi bilan olimlarning
hurmatiga sazovor bo‘lar edi. Shuning uchun u hali yigit yoshida ekanidayoq
imomlik uchun ijozat oladi va “Tirik manba” degan unvon bilan tanila boshlaydi.
Ilm o‘rganib, muayyan darajaga erishgan Muhammad ibn Jarir o‘z yurtiga
qaytdi va shu yerda to umrining oxirigacha odamlarga ilm ulashdi. U haqda o‘z
22

davrida va undan keyin mashhur olimlar tomonidan iliq fikrlar aytilgan, tarjimai
holiga, odatlariga doir muhim ma’lumotlar yozib qoldirilgan. Shulardan biri
mashhur imom Abu Bakr al-Xatibga tegishli bo‘lib, u o‘zining “Tarixi Bag‘dod”
kitobida shunday yozadi: “Abu Ja’far Muhammad ibn Jarir Tabariy... shunday
olim ediki, so‘zlari hukm o‘rnida qabul qilinardi, uning ra’yiga murojaat qilishardi.
U o‘z asrida hech kim muvaffaq bo‘lmagan darajada ilm oldi va ularni yozdi.
U Qur’oni karimni to‘la yod olgan, qiroat turlarining barchasini chuqur
o‘zlashtirgan, ularning ma’nolarini teran o‘rgangan olim edi.U hadis ilmida ham
benazir bo‘lib, sahobalar, tobeinlarning hayotlari, haqida ham hammadan
yaxshiroq bilar edi”.Imom Abu Hamid Ahmad ibn Muhammad aytadi: “Agar
kimdir Ibn Jarirning tafsiridan ilm olish uchun Xitoyga borsa, bu uning uchun ko‘p
mehnat emas”.Imom Abu Bakr ibn Huzayma aytadi: “Ibn Jarirning tafsirini
boshidan to oxirigacha o‘qib chiqdim. Bildimki, Yer yuzida undan olimroq odam
yo‘q”.
Imom Tabariy mana shunday yuksak e’tiroflarga sabab bo‘lgan “Tafsir”ini yetti yil
davomida shogirdlariga aytib turib yozdirgan.
Al-Xatib al-Bag‘dodiy shunday deydi: “Ali ibn Ubaydulloh as-Simsimiydan
eshitdimki, ibn Jarir Tabariy qirq yil davomida har kuni qirq varaqdan kitob
yozgan”.Abu Ja’far Muhammad ibn Jarir at-Tabariy o‘zining yoshlikdan hadislar
yod olgani, Bag‘dodda Qur’on ilmlarini va she’r ilmini chuqur o‘zlashtirgani
haqida yozib qoldirgan. U o‘zi olgan ilmlarni yozishdan va takror qilishdan,
boshqalarga tushuntirib berishdan erinmas edi. Ilm talabi bilan musofirlikda
yurgan chog‘larida ko‘p qiyinchilik va mashaqqatlarni boshdan kechirgan. Hatto,
ochlik va yo‘qchilik zo‘rlik qilgan paytlarida, otasi yuborgan pul kechikkanida
kiyib yurgan ko‘ylagining yengini kesib sotgan va shuning puliga non sotib olib
yegan. Chekkan mashaqqatlari sababli u kishi zehni kuchli, fikrlashga salohiyatli
olim bo‘lib yetishdi. Tarix, arab tili, mantiq, algebra, tib ilmlarida ham chuqur
ma’lumotga ega edi. Uning o‘ta taqvodor va tavoze’li bo‘lgani manbalarda zikr
etilgan. Ibn Jarirning go‘zal axloqi haqida “Adab an-nufus al-jayyida val axloq an-
nafisa” asarida shunday deyiladi: “U hamisha band bo‘lardi. Odamlar uni umuman
23

bo‘sh holatda topa olmas edilar. U o‘zi kitob tasnif qilishdan tashqari, talabalarga
ham ilm o‘rgatar, ularga turli ma’lumotlarni yozdirar edi. Bundan tashqari har
kecha uyquga yotish oldidan Qur’onning to‘rtdan bir qismini, balki undan
ziyodrog‘ini o‘qir edi. Men ibn Jarirdan ko‘ra Qur’onni chiroyli, tajvid qoidalariga
to‘la amal qilib o‘qiydigan odamni ko‘rmadim”.Abu Ali at-Tumariy bir voqeani
hikoya qilishicha, u Ramazon oyida ustozi Abu Bakr ibn Mujohidning yo‘liga
fonus tutib, tarovehga kelar edi.
Bir kuni ustoz Muhammad ibn Jarirni masjidda Qur’ondan “Ar-Rohman”
surasini o‘qiyotganini eshitib qolib ancha vaqt tingladi va qiroat tugagandan so‘ng
o‘z masjidiga kech qolib bordi, shogirdiga kechikkani sababini shunday izohladi:
“Alloh taolo Qur’onni bu qadar chiroyli va ta’sirli o‘qiydigan odamni yaratib
qo‘yganidan hayratlandim!”.Shogirdlarining aytishicha, Muhammad ibn Jarir at-
Tabariy asr namoziga qadar o‘zi kitob yozgan, keyin asrdan shomgacha
shogirdlariga aytib turib yozdirgan, shomdan xuftongacha ilm bergan va xuftonni
ado etib uyiga kirgan. U zot vaqtini juda ham tartibli ravishda ilm olish va ta’lim
berishga taqsimlab, shunga qat’iy amal qilgan.
U zot hijriy 310 yil shavvol oyida 86 yoshida vafot etdi.
Quyida Abu Ja’far Muhammad ibn Jarir at-Tabariyning bir necha muhim
kitoblarining qisqa ro‘yxatini keltiramiz.Tafsir at-Tabariy “Jame’ual-bayan an
ta’vili aail-Qur’an” (Qur’on oyatlari majmuaviy izohlarining bayoni) – Ahli sunna
val jamoa mazhabining eng katta va e’tiborli tafsirlaridan biri hisoblanadi.
Tarix at-Tabariy. “Tarix al umam val-muluk” (Xalqlar va malik (podsho)lar
tarixi) bu asarda Odam alayhissalomdan o‘zi yashagan asrgacha bo‘lgan tarixni
isnodlari bilan keltiradi, bu asar ham yetti yilda yozilgan. “Tahzib al-asar tafsil al-
ma’oniy as-sabit an Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) min al-axbor”
(Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan kelgan to‘g‘ri xabarlarni ma’nolarining
batafsil bayoni) – bu kitobning parchalari ba’zi davlatlarda, xususan, uch qismi
Turkiyada, bir qismi Ispaniyada, bir bo‘lagi Oksfordda (Angliya) saqlanmoqda.
Muallif bu kitobni tugatolmay vafot etgan. Imom Zahabiy bu kitob to‘g‘risida:
“Agar tugatilganda, taxminan yuz jildni tashkil etardi” – deb yozgan. Imom ibn
24

Kasir esa: “Eng yaxshi kitoblardan biri bo‘lib, agar tugatilganda shu kitobning o‘zi
kifoya qilardi”,– degan. Ibn Jarirning go’zal axloqi haqida “Adab an-nufus al-
jayyida val axloq an-nafisa” asarida shunday deyiladi: “U hamisha band bo’lardi.
Odamlar uni umuman bo’sh holatda topa olmas edilar. U o’zi kitob tasnif qilishdan
tashqari, talabalarga ham ilm o’rgatar, ularga turli ma’lumotlarni yozdirar edi.

2.2 Arab tilidagi tarixiy manbalarning umumiy xususiyatlari.
Ushbu arab tilida bitilgan qimmatli asar muallifi buyuk matematik Muhammad
Muso al-Xorazmiy(VIII asr oxiri – IX asr birinchi yarmi)dir. Biz uni birinchi O’rta
Osiyolik tarixchi olim deb atashimiz mumkin. CHunki al-Xorazmiy birinchilardan
bo’lib o’zining “Kitob at-tarix” (“Tarix kitobi”) asarini yozgan. Ammo ushbu asar
bizgacha mukammal holida etib kelgan bo’lmasada, undan olingan parchalarni
so’nggi davr tarixchilari Ibn an-Nadim, al-Ma’sudiy, at-Tabariy, Hamza al-
Isfahoniylar o’z asarlarida keltiradilar. Bu kitobni Abu Rayhon Beruniy o’zining
“Osor ul-boqiya” asarida ham eslatadi. Mazkur asar xalifalik tarixiga oid
ma’lumotlardan iborat bo’lgan.
“Kitob al-surat al-arz”
Mazkur asar ham al-Xorazmiy tomonidan yaratilgan bo’lib, yunon olimi
Ptolomeyning jug’rofiyaga oid kitobini arab tiliga tarjima qilgan va uni o’zining
yangi ma’lumotlari bilan boyitgan. “Kitobi surat al-arz” (“Er tasviri kitobi”)
asarida Kaspiy dengizi yoki Xorazm dengizi haqida qimmatli ma’lumotlar bor.
Ushbu tarixiy jug’rofiyaga oid asardagi O’rta Osiyoga oid ma’lumotlar katta ilmiy
ahamiyatga ega. Kitobning 937 mklodiy, hijriy 428 yili ko’chirilgan mo’’tabar
qo’lyozmasi yuizgacha etib kelgan bo’lib, unga turli xaritalar chizib ilova qilingan.
Ushbu mo’’tabar qo’lyozma matni 1926 yili sharqshunos H.M.Mjik tomonidan
Leyptsigda nashr qilingan. Kitobni o’zbek tiliga A.Ahmedov tarjima qilib, ilmiy
sharhlar bilan 1983 yili chop etgan.
“Kitob al-mag’oziy”
25

Kitob muallifi Madoiniy Abulhasan Ali ibn Muhammad (vaf. 840 y.)
Arabiston, Xuroson va Movarounnahrning VII-VIII asr boshlaridagi ijtimoiy-
siyosiy tarixiga oid ikki yuzdan ziyod asar yozgan yirik arab tarixchi olimidir.
“Axbor al-xulafo”(“Xalifalar haqida xabarlar”), “Kitob al-mag’oziy” (“Urushlar
haqida kitob”), “Kitob futuh ash-SHom” (“SHomning bosib olinishi haqida
kitob”), “Tarix al-buldon” (“Mamlakatlar tarixi”) ana shu asarlar jumlasidandir.
“Kitob al-mag’oziy” Eron, Afg’oniston va O’zbekistonning arablar istilosi va VIII
asrning birinchi yarmidagi siyosiy tarixi bo’yicha muhim manbalardan
hisoblanadi. Muarrifning tarixiy asarlari bizgacha etib kelmagan, lekin ayrim
parchalari Balazuriy va Tabariy asarlarida saqdanib qolgan.
”Kitob al-buldon”
Asar ijodkori al-Yaqubiy IX asrda o’tgan yirik geograf tarixchi olimdir. Ismi
Abulabbos Ahmad ibn Abu Yaqub ibn Ja’far ibn Vahb ibn Vadih al-Kotib al-
Abbosiy bo’lib, u yirik mansabdor honadoniga mansubdur. Al-Yaqubiy Bag’dodda
tug’ildi, lekin umrining ko’p qismini Armaniston, Xuroson, Falastin, Misr va
Mag’ribda o’tkazdi. Al-Yaqubiyning ikki yirik va muhim asari bizning
zamonamizgacha etib kelgan. Biri ”Kitob al-buldon” (“Mamlakatlar haqida
kitob”), ikkinchisi esa “Tarix” nomi bilan mashhurdir. ”Kitob al-buldon”
(taxminan 891 yilda yozilgan) to’rt qismdan iborat. Asarda arablar qo’l ostidagi
mamlakatlarning geografik holati, yirik shaharlar va qal’alari, aholisi va uning
asosiy mashg’uloti, urf-odatlari, o’sha mamlakatdan olinadigan xirojning umumiy
miqdori haqida qimmatli ma’lumotlar keltiriladi. Ushbu asarning ikki mo’tabar
qo’lyozmasi G’arbiy Germaniya kutubxonalarida saqlanmoqda. Kitobning arabcha
matni gollandiyalik mashhur sharqshunos M.de Gue (1836-1909 y.) tomonidan
1892 yili Leydenda chop etilgan. Al-Yaqubiyning ikkinchi asari “Tarix” umumiy
tarix tipida yozilgan bo’lib, SHarq mamlakatlari, shuningdek O’rta Osiyoning VII-
IX asrlardagi tarixi bo’yiyaa muhim manbalardan biri hisoblanadi. Asar ikki
qismdan iborat bo’lib, Odam Atodan islomgacha bo’lgan va musulmon
mamlakatlari tarixlari, ya’ni o’sha mamlakatlarda 873 yilgacha sodir bo’lgan
voqealar bayon etilgan. “Tarix”ning arabcha matni 1883 yili gollandiyalik olim
26

M.T.Xautsma (1851-1943 y.) tomonidan chop etilgan al-
buldon”(“Mamlakatlarning zabt etilishi”) IX asrda o’tgan yirik geograf va tarixchi
olimi Balazuriy (vaf. 892 y.)ning asaridir. Muarrix Madoiniyning shogirdi bo’lib,
uning to’la ismi Abubakr Ahmad ibn Yaxyo Jabir al-Balazuriy, asli eronlik
Abbosiylardan al-Mutavakkil (847-861 y.) va al-Musta’in (862-866 y.) saroyida
tarbiyachi bo’lib xizmat qilgan. Balazuriy ikki yirik asar “Kitob futuh al-buldon”
va “Kitob al-ansob ao-sharif”(“Sharofatli kishilarning nasablari haqida kitob”ning
muallifidir. “Kitob futuh al-buldon” arab istilolari tarixi bo’yicha eng yaxshi
asarlardan biri hisoblanadi.
Faqat shu asarda arablarning xalifa Usmon (644-656 y.) va uning
Xurosondagi noibi Abdulloh ibn Amr davrida Movarounnahrga bir necha bor
bostirib kirganliklari va Maymurg’ni (Samarqand tumanlaridan biri) talab
qaytganliklari haqida ma’lumot bor. Asarda arablar asoratiga tushib qolgan
mamlakatlar, ularning diqqatga sazovor shaharlari va osori-atiqalari, xalqi, pul
muomalasi, undiriladigan soliklar, shuningdek arab tilining joriy qilinishi haqida
ham qimmatli ma’lumotlarni uchratamiz. “Kitob futuh al-buldon”ning
qisqartirilgan tahriri etib kelgan, xalos. Arabcha matni de Gue tarafidan 1866 yili
Leydenda chop etilgan. Uning inglizcha tarjimasi (tarjimonlar Xitti va Murgotten)
ham bor. Balazuriyning ushbu asarining to’liq nusxasi Yoqut va Ibn al-Asir
asarlari uchun manbalardan biri bo’lib xizmat qilgan.
“Kitob ul-xiroj”
“Kitob ul-xiroj” (“Xiroj solig’i haqida kitob”) asarining muallifi Abu Yusuf
Yaqubdir (731-798 yy.). Bu qonunshunos olimning to’la ismi Abu Yusuf Yaqub
ibn Ibrohim Kufiydir. U asli SHomning Kufa shahridan, imom Abu Hanifaning
(699-767 yy.) shogirdi, Abbosiylardan al-Mahdiy (775-785 yy.) va Xorun ar-
Rashid (786-809 yy.) davrida Bag’dod qozisi bo’lgan. “Kitob ul-xiroj” asarida
Arab xalifaligining VII-VIII asrlardagi ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli, xususan er egaligi
va undan foydalanish kabi ijtimoiy masalalarni o’rganishda qimmatli manba
hisoblanadi. Xalifa Xorun ar-Rashidning topshirig’i bilan yozilgan bu asarda o’rta
asrlarda aholidan yig’iladigan asosiy soliq - xiroj, uning turlari va miqdori, to’lash
27

tartibi bayon etilgan. Bundan tashqari feodal mulkchilik, xususan korandalik
tartibi, yirik er egalarining shaxsiy xo’jaliklarida qo’l mehnatidan foydalanish
haqida ham ma’lumotlar mavjud. Asarning arabcha matni 1884 yilda Misrning
Buloq shahrida chop qilingan. Uni E.Fanyan frantsuzchaga tarjima qilgan.
“Kitob axbor ul-buldon
Ibn al-Faqih “Kitob axbor ul-buldon” (“Mamlakatlar haqida xabarlar”
asari bilan mashhur bo’lgan tarixchi olim. Uning to’la ismi Abubakr Ahmad ibn
Muhammad al-Hamadoniydir.
Ushbu asaridan (taxminan 903 yili yozilgan) ma’lum bo’lishicha, u
xalifalardan al-Mo’’tadid (892-902 y.) va al-Muqtafiy (902-908 y.)lar bilan
zamondosh bo’lgan. “Kitob al-fihrist” muallifining so’zlariga qaraganda, Ibn al-
Faqih o’z zamonasining atoqli adiblaridan bo’lib, naql-rivoyat va adabiyotni
yaxshi bilgan. “Kitob axbor ul-buldon” asari siyosat, tarix va madaniy hayotga oid
materiallarga boydir. Ibn al-Faqihning ayniqsa yirik shaharlar, Balx, Samarqand va
boshqalar haqida keltirgan ma’lumotlari nihoyatda qimmatlidir. “Kitob axbor ul-
buldon”ning Ali ibn Ja’far ash-SHayzoriy tarafidan bajarilgan (1022 y.) qisqa
tahriri de Gue tomonidan 1885 yili Leydenda chop etilgan.Ushbu asarning
mo’’tabar qo’lyozmasi, aniqrog’i uning ikkinchi qismi, 1923 yili Mashhaddagi
(Eron) Imom Rizo masjidi kutubxonasidan topildi. Unda Eron va
Movarounnahrning iqtisodiy va tarixiy geografiyasiga oid diqqatga sazovor
ma’lumotlar bor.
“Kitob masolik ul-mamolik”
Ushbu asar muallifi Ibn Xurdadbeh yoki Abulqosim Ubaydulloh Xurdadbeh (820
tax 913 y.) asli eronlik bo’lib, u oliy martabali mansabdor xonadoniga mansub edi.
Otasi IX asr boshlarida Tabariston hokimi bo’lgan, Daylam viloyatini
bo’ysundirib, xalifaning diqqat e’tiborini qozongan. Ibn Xurdadbeh Bag’dodda
o’qigan va keng ma’lumot olgan. U xalifa Mo’’tamid (870-892 y.) davrida yuksak
28

davlat lavozimlarida turgan, dastlab nadim, so’ng Eronning g’arbiy-shimoliy
tarafida joylashgan Jibal viloyatida sohib barid va-l-xabar (pochta va razvedka
boshlig’i) lavozimini egallagan. Ibn Xurdadbeh turli mavzuda, adab, tarix,
geografichga oid o’nga yaqin asar bitgan bo’lib, ulardan eng muhimi “Kitob
masolik ul-mamolik” (“Yo’llar va mamlakatlar haqida kitob”) nomli asari bo’lib, u
846 yili yozib tamomlangan. Asarning qisqartirilgan tahriri bizgacha etib kelgan va
M. de Gue tarafidan 1889 yili chop qilingan. Ruscha tarjimasi (tarjimon Noila
Velixanova) 1986 yili Bokuda chop etilgan.
Kitob arab xalifaligi qo’l ostidagi mamlakatlar, shaharlar, ularga boriladigan
yo’llar, shaharlar va mamlakatlar orasidagi masofa, aholidan undiriladigan soliq va
jarimalarning miqdori haqida qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. Ayniqsa, qadimiy
So’g’d shaharlaridan Kushoniya (Samarqand atrofida joylashgan),
Samarqand,Ustrushana,Shahriston(Ustrushana shaharlaridan), qadimgi SHosh,
Ispijob (Sayram) shaharlarida aholi o’rtasida muomalada bo’lgan pul birligi, Nuh
ibn Asad (vaf. 842 y.) va Ahmad ibn Asad (819-846 y.) davrida So’g’d va
Farg’onaning umumiy ahvoli, Movarounnahr va Farg’onada IX asrda istiqomat
qilgan turkiy xalqlar haqidagi ma’lumotlar benihoya qimmatlidir.
”Yatimat ad-dahr”. ”Yatimat ad-dahr” yoki ”Yatimat ad-dahr fi mahosin ahl ul-
asr” (“Asr ahlining fozillari haqida zamonining durdonasi”) nomli tazkirani o’z
davrining yirik olimi va shoiri Abu Mansur Abdulmalik ibn Muhammad ibn Ismoil
as-Saolibiy yaratgan. U 961 yili Nishopurda tug’ilgan, ilm-fanning turli sohalari
tarix, adabiyot, mantiq, arab tili va boshqalarni yaxshi bilgan, asosan tulki terisidan
po’stin tikib sotish bilan shug’ullangan va as-Saolibiy degan nom bilan mashhur
bo’lgan. Olim Eron va O’zbekistonning taliy shaharlari Jurjon, Marv, G’azni,
Buxoro, Xorazmda turgan va ularning madaniy hamda ijtimoiy-siyosiy hayoti
bilan yaqindan tanish bo’lib, 1038 yili Nishoparda vafot etgan. As-Saolibiy ellikka
yaqin asar yozgan bo’lib, O’zbekiston xalqlarining X-X1 asrdagi tarixi va madaniy
hayotini o’rganishda ”Yatimat ad-dahr” hamda “Kitob al-g’urar” asarlari alohida
ahamiyat kasb etadi. ”Yatimat ad-dahr” (995-1000 yillari yozilgan) O’zbekiston,
29

xususan Marv va Buxoroning X asrdagi adabiy muhitini o’rganishda asosiy
manbalardan biridir.
“Kitob al-g’urar” yoki “G’urar axbor muluk ul-furs va siyaruxum” (“Eron
podshohlarining tarixi va ularning hayoti”) nomli asar G’aznaviylarning
Xurosondagi noibi Abu Muzaffar Nasr ibn Nosuriddin (1020 yili vafot etgan)ning
topshirig’i bilan yozilgan muhim tarixiy asardir. ”Yatimat ad-dahr”ning arabcha
matni 1883 va 1947 yillarda Bayrut va Qohirada chop etilgan. Uning
O’zbekistonning X asrdagi adabiy muhitidan baxs yurituvchi to’rtinchi qismi
o’zbek tiliga Ismatulla Abdullaev tomonidan tarjima qilinib, 1976 yili Toshkentda
chop etilgan. 2
”Mafotix ul-ulum ”. O’z davri qomusi bo’lmish bu kitobni Abu Abdulloh
Muammad al-Xorazmiy yaratgan. U X asrda o’tgan mashhur filolog va fan
tarixchisidir. Uning to’la ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn YUsuf Kotibiy al-
Xorazmiy bo’lib, olim Somoniy Nuh 11 ibn Mansurning (976-997 y.) vaziri al-
Utbiy qo’lida dabir bo’lib xizmat qilgani va asosan Nishopurda istiqomat qilib, fan
tarixi hamda davlat bosh idoralari uchun muhim qo’llanma bo’lgan “Mafotix ul-
ulum” (“Ilmlarning kalitlari”) nomli muhim asar yozib qoldirganligi ma’lum.
Ushbu asardan ma’lum bo’lishicha, Abu Abdulloh yunon, suryoniy, arab va fors
tillarini mukammal bilgan keng ma’lumotli kishi bo’lgan. “Mafotix ul-ulum” 976-
991 yillar orasida yozilgan o’ziga xos izohli terminologik lug’at bo’lib, ikki
qismdan iboratdir. Birinchi qism olti bobodan iborat bo’lib, unda shariat bilan
bog’liq ilmlar fiqh, aqidalar, grammatika, idora ishlarini yuritish tartibi, she’riyat
va tarix tug’risida ma’lumotlar keltirilgan.
Ikkinchi qism to’qqiz bobdan iborat bo’lib, u ajam, ya’ni arab bo’lmagan
xalqlar yunonlar, suriyaliklar, forslar, hindlar va boshqa xalqlar orasida taraqqiy
etgan ilmlar – falsafa, mantiq, tibb, arifmetika, handasa-geometriya, falakiyot-
astronomiya, mexanika, musiqa va kimiyo fanlarini o’z ichiga oladi. Asarda
2
Beruniy Abu Rayxon. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar, tanlangan
asarlar. I tom. T., 1968.
30

yurtimiz haqida, xususan bu erda amalda bo’lgan sug’orish o’lchovlari haqida
muhim ma’lumotlar ham bor.
“Mafotix ul-ulum” iomiy jamoatchilik, xususan V.V.Bartold,
I.Yu.Krachkrvskiy, S.L.Volin, van Flotenning yuksak bahosiga sazovor bo’lgan.
Uning arabcha matni 1895 yili van Floten tomonidan, ayrim parchalar tarjimasi
S.L.Volin tomonidan 1939 yili nashr qilingan. Toshkentda bu asarni
R.M.Bahodirov tadqiq etib, maxsus kitob yozgan.
“Osor ul-boqiya”. Ushbu benazir asar ijodkori qomusiy olim Abu Rayhon
Beruniydir (973-1048). U tabiiy va ijtimoiy fanlar bo’yicha 150 dan ortiq asarlar
yaratib, asosan tabiiy fanlar sohasida ulkan kashfiyotlarga va muvaffaqiyatlarga
erishgan bo’lsa-da, o’zining ijtimoiy fan, ayniqsa tarix to’g’risidagi chuqur
bilimlarini “Osor ul-boqiya an al-qurun al-holiya” (“Qadimgi xalqlardan qolgan
yodgorliklar”) hamda “Hindiston” yoki “Kitab tahqiq molil-Hind min manqula fi-
l-aql va-l-marzuma” (“Hindlarning aqlga sig’adigan va sig’maydigan
ta’limotlarining tadqiq etish”) va “Kitob ul-musammara fi axbori Xorazm”
(“Xorazm haqidagi axborotlar haqida suhbatlar”) nomli asarlari bilan tarix va
madaniyat tarixiga katta hissa qo’shdi. Ayniqsa, bo’lg’usi tarixchilar uchun “Osor
ul-boqiya” har tomonlama namuna bo’ladigan qimmatli manbadir. Asar 1000 yili
Jurjon shahrida yozib tamomlangan. Unda qadimgi O’rta Osiyo, YUnon, Eron,
Hind, nasroniy, yahudiy va boshqa xalqlarning islomiyatgacha bo’lgan tarixi, urf-
odatlari, bayramlari va asosan vaqtni hisoblash taqvim-xronologiya to’g’risida
mukammal ma’lumot beradi. Ushbu asarning XIV asrda yaratilgan mo’’tabar
qo’lyozmasiga nodir rasmoar ishlangan va bu noyob san’at obidasi Shotlandiya
poytaxti Edinburg shahri Universiteti kutubxonasida 161 raqam ostida
saqlanmoqda.
“Osor ul-boqiya”ning ruscha va o’zbekcha tarjimalari Toshkentda 1957 va
1968 yillari chop etildi. Kitob Evropada “Xronologiya” nomi bilan mashhur. Biz
asar to’g’risida artiqcha ma’lumotlarni keltirmadik, chunki bizning vazifamiz
qimmatli yozma manbalar to’g’risida umumiy tushuncha, bilim va yo’nalish
berishdir. Ushbu kitob to’g’risida talabalar mustaqil ish jarayonida yoki
31

laboratoriya ishi jarayonida chuqurroq va keng bilimga ega bo’lishi maqsadga
muvofiqdir. Beruniyning Xorazm tarixiga oid asari yuqorida zikr etilgan nomdan
tashqari, yana “Tarixi Xorazm” va “Mashohiri Xorazm” (“Xorazmning mashhur
kishilari”) nomlari bilan ham mashhur bo’lib, uning ayrim lavhalari – parchalari
Abulfazl Bayhaqiyning 1056 yili yozib tamomlangan “Tarixi Bayhaq” va Yoqut
“Tarixi ar-rusul va-l-muluk” (“Payg’ambarlar va podshohlar tarixi”) ana shular
jumlasidandir. Tarix ilmi uchun eng muhimi so’nggi asar hisoblanadi. “Tarixi ar-
rusul va-l-muluk” yoki qisqa nomi “Tarixi Tabariy” asari umumiy tarix tipida
yozilgan kitob. Lekin mukammalligi va daliliy materiallarga boyligi bilan boshqa
asarlardan tamoman alohida ajralib turadi. Asarda olamning “yaratilishi”dan to
912-913 yillarga qadar Arabiston, Rum (Kichik Osiyo), Eron va Arab xalifaligi
asoratiga tushib qolgan mamlakatlarda, shuningdek O’zbekiston hududida bo’lib
o’tgan ijtimoiy-siyosiy voqealar hikoya qilinadi. Voqelar yilma-yil, xronoligik
tarzda bayon etilgan.
Bu esa asardan foydalanishda ko’p jihatdan qulaylik yaratgan. Tabariy
mazkur asarini yaratishda yahudiy va xristianlarning naql-rivoyatlari, Sosoniylar
(224-651 y.) solnomasi “Xvaday namak” (“Podshohnoma”), al-Voqidiyning (747-
823 y.) “Kitob ul-mag’oziy” (“Urushlar haqida kitob”), al-Madoiniyning “Tarixi
xulafo” (“Xalifalar tarixi”), Ibn Tayfurning (819-893 y.) “Tarixi Bag’dod”
(“Bag’dod tarixi”) kabi asarlardan keng foydalangan. Lekin u ko’p hollarda “Hadis
ilmi” printsipiga ko’ra, ayniqsa asarning qadimiy tarixiga bag’ishlangan qismlarida
boshqa manbalardan olingan dalil va ma’lumotlarni aynan keltirgan. Kitobning
qadimiy tarixidan bahs yurituvchi qismlari ham ma’lum ilmiy qiymatga ega,
chunki bularda bizgacha etib kelmagan manbalarda (rivoyatlar, “Xvaday namak”,
“Tarixi xulafo” va boshqalar) mavjud bo’lgan qimmatli ma’lumotlar, lavhalar
saqlangan. “Tarixi ar-rusul va-l-muluk” musulmon mamlakatlari, shuningdek
Movarounnahrning VIII-IX asr tarixi bo’yicha asosiy va eng mo’’tabar
manbalardan biri bo’lib, tarix ilmining keyingi taraqqiyotiga katta ta’sir o’tkazgan.
Mazkur asarning arabcha ikki xil (mufassal va qisqartirilgan) tahriri bo’lgan, lekin
bizgacha uning faqat qisqartirilgan tahriri etib kelgan va asar matni gollandiyalik
32

sharqshunos M.YA. de Gue tarafidan 1879-1901 yillari 15 jildda nashr
etilgan.Hamaviyning “Mo’’jam ul-buldon” asarlarida saqlanib qolgan.
Beruniyning “Kitob fi axborot al-mubayyizot val-karomita” (“Oq kiyimlilar va
karmatlarning xabarlari haqida kitob”) asari ham tarix ilmi uchun alohida qiymatga
ega.
Unda o’sha zamonlarda O’rta Osiyoda keng tarqalgan ijtimoiy harakat –
karmatlar harakati haqida diqqatga sazovor ma’lumotlar bor. Xulosa qilib aytish
mumkinki, Beruniyning asarlarida tarix ilmi uchun ma’lumotlar juda ko’p
uchraydi, ammo ulardan tashqari nomi zikr etilgan asari uning katta tarixchi olim,
etnograf bo’lganligini ko’rsatadi.
“Kitob tajorib ul-ulum” . “Kitob tajorib ul-ulum” (“Xalqlarning tajribalari haqida”
nomli ulkan mashhur asar ijodkori Ibn Miskavayxdir. Uning to’la nomi Abu
Ahmad ibn Muhammad ibn Mushkuya (vaf. 1030 y.) bir vaqtlar Buvayhiylar (932-
1062) saroyida avval xazinador, so’ngra vazir bo’lib xizmat qilgan. “Kitob tajorib
ul-ulum” asari olti jilddan iborat bo’lib, unda musulmon mamlakatlarining qadim
zamonlardan 983 yilgacha tarixini o’z ichiga oladi. Kitobning 1-4- jildlari
kompilyatsiya, ya’ni avval o’tgan tarixchilar, asosan Tabariyning “ Tarixi ar-rusul
va-l-muluk ” asari asosida yozilgan.Uning 5-6- jildlari esa muallifning o’zi
yaratgan va IX asr tarixi bo’yicha muhim manbalardan biri hisoblanadi. Unda o’z
davri rasmiy hujjatlaridan keng foydalangan.
“Kitob tajorib ul-ulum”ning Amedroz hamda Margolius (1920-1921) va Kaetani
(1909-1917) tarafidan amalga oshirilgan ikkita to’la nashri mavjud. “Devonu
lug’at at-turk”. “Devonu lug’at at-turk” (“Turkiy so’zlar lug’ati”) Mahmud
Koshg’ariy nomi bilan mashhur bo’lgan XI asr yirik tilshunos olimining noyob
asaridir. Olimning to’la ismi Mahmud ibn al-Husayn ibn Muhammad al-
Koshg’ariy bo’lib, Qoraxoniylar xizmatida bo’lgan turk beklaridan birining
oilasiga mansub. U 1029-1038 yillar orasida taxminan Barsg’onda tug’ilgan, lekin
umrining ko’p qismini Bolasog’un, Koshg’ar, Bag’dod va boshqa shaharlarda
o’tkazgan. Mahmud Koshg’ariy yoshligida yaxshi ma’lumot olgan va o’rta asr
fanining ko’p sohalarini, xususan, arab tili, turkiy tillarni, tarix hamda geografiya
33

fanlarini chuqur bilgan. Uninng qimmatli “Devonu lug’at at-turk” asarining
dunyoda yagona qo’lyozmasi hozir Istambulda (Turkiya) saqlanmoqda.
Ushbu asarning arabcha matni 1915-1917 yillari uch jildda Istambulda,
mukammal o’zbekcha sharhli tarjimasi S.M.Mutallibov tomonidan amalga
oshirildi va 1960-1963 yillari Toshkentda chop etilgan. “Devonu lug’at at-turk”
asarining usmonli turkcha 1939-1941 yillari B.Atali, inglizcha 1982-1985 yillari
R.Dankoff bilan J.Kelli, uyg’urchasi esa 1981-1984 yillari bir guruh tarjimonlar
tomonidan amalga oshirilib, chop ettirishgan.
“Nuzhat al-mushtoq”. “Nuzhat al-mushtoq” yoki “Nuzhat al-mushtoq fi xtirak
ul-ofoq” (“Jahon bo’ylab kezib holdan toyganning ovunchog’i”) nomli asarni o’z
davrining mashhur sayyohi va geograf olimi
Al-Idrisiy yaratgan. Uning to’la ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn Muhammad
ibn Abdulloh ibn Idris al-Idrisiydir.Al-Idrisiy 1100 yili Marokashning Seut
shahrida tug’ilgan, Ispaniyaning Kordova shahrida ta’lim olgan, Portugaliya,
Frantsiya, Angliya va Kichik Osiyo bo’ylab qilgan safaridan qaytgach, 1138 yili
Palermo shahriga ko’chib keldi va Sitsiliya qiroli Rojer 11 (1130-1154 yy.)
xizmatiga kirib uning topshirig’i bilan o’zining “Nuzhat al-mushtoq” asarini
yozgan. Olim 1165 yili vafot etgan. “Nuzhat al-mushtoq” etti iqlim
mamlakatlarining, ya’ni dunyoning geografik holatidan baxs yuritadi.
Uning ayniqsa SHimoliy Afrika, Italiya, Frantsiya, Germaniya shuningdek
Markaziy Osiyoga oid qismlari qimmatlidir. Kitobning matni 1592 yili Rimda
chop etilgan. Lotincha tarjimasi 1619 yili Parijda bosilgan.
“Kitob ul-ansob”. “Kitob ul-ansob” (“Nasablar haqida kitob”) nomli asarning
muallifi mashhur biograf, tarixchi va sayyoh Abu Sa’id Abdulkarim ibn
Muhammad as-Sam’oniy (1113-1167 y.)dir. U Marvda yirik qonunshunos olim
oilasida dunyoga keldi, Marv, Buxoro hamda Samarqandda tahsil ko’rdi, 1155-
1156 yillari Movarounnahr va Xorazm bo’ylab sayohat qildi, ma’lum muddat
Nishopur, Isfahon, Bag’dod, Xalab, Damashq hamda Quddus (Ierussalim)
shaharlarida hayot kechirdi. Sam’oniy “Kitob al-ansob”dan tashqari yigirma jildlik
“Marv tarixi” nomli asarning ham ijodkoridir. Ammo bu kitob bizgacha etib
34

kelmagan qo’rinadi. Taxminlarga ko’ra, bu muhim asar Chingizxon hujumi
vaqtida kuyib ketgan bo’lishi mumkin, chunki o’shanda Marvning eng katta va boy
kutubxonasi bilan birga Sam’oniylar xonadoniga tegishli bo’lgan ikki yirik
kutubxona ham (Yoqut Hamaviy Sam’oniylar kutubxonasini ko’rganligini aytadi)
yonib ketganmikan? Bizgacha olimning faqat “Kitob al-ansob” asarigina etib
kelgan. “Kitob al-ansob” asari Ibn Xalliqonning ma’lumotlariga ko’ra sakkiz
jilddan iborat bo’lgan.Uning to’la nusxasi ham yo’qolib ketgan ko’rinadi.
Kitobning tarixchi Ibn al-Asir tarafidan tahrir etilgan uch jildlik qisqartirilgan
qismigina saqlanib qolgan, xalos.
“Kitob al-ansob” asarining arabcha matni ikki marta nashr etilgan, bosh qismi
1835 yili prof. D.S.Margoulis tarafidan chop etilgan.
Uning Bayrut nashri ham bor. Bu asarda islomiyatdan to muallifning zamonigacha
musulmon mamlakatlarida, ko’proq Eron va Movarounnahrda o’tgan mashhur
kishilar haqida keng ma’lumot beriladi. “Kitob al-ansob” Movarounnahrning
qadimiy tarixi, yirik shaharlari, qo’shni mamlakatlar, xususan Xitoy bilan bo’lgan
savdo va madaniy aloqalarni o’rganishda muhim manbalardan biri hisobanadi.
Ushbu asar to’g’risida SH.Kamoliddinov nomzodlik va doktorlikdissertatsiyalvrini
yoqlagan va rus tilida kitob chiqargan.
“Al-komil fi-t-tarix”. “Al-komil fi-t-tarix” (“Mukammal tarix”) nomli
salmoqli asar muallifi yirik arab tarixchisi Izzuddin Abulhasan Ali ibn Muhammad
(1160-1234 yy.) bo’lib, u ko’pincha Ibn al-Asir nomi bilan mashhur bo’lgan.
Muarrix Tigr daryosi bo’yida joylashgan Jazirat ul-Umar shahrida katta er egasi
oilasida tug’ilgan. Umrining ko’p qismini Mo’sulda (Suriya) o’tkazgan va o’sha
erda vafot etgan. Ibn al-Asir o’z davrining keng ma’lumotli kishisi bo’lib, bir
necha tarixiy asar yozgan. “Al-komil fi-t-tarix” va Muhammad payg’ambar
sahobalari (izdoshlari) tarjimai holini o’zada qamrab olgan besh jildli “Kitob usd
al-g’aba fi ma’lumot as-sahoba” (“Sahobalar haqida ma’lumot beruvchi o’rmon
sherlari”, 1863 yili chop qilingan) shular jumlasidandir. Lekin Sharq mamlakatlari
xalqlari, shuningdek Movarounnahr xalqlari tarixini o’rganishda uning birinchi
asari “Al-komil fi-t-tarix” katta ahamiyat kasb etadi. “Al-komil fi-t-tarix” asari o’n
35

ikki jilddan iborat bo’lib, unda dunyoning “Yaratilishi”dan to 1231 yilga qadar
SHarq mamlakatlarida bo’lib o’tgan ijtimoiy-siyosiy voqealar yilma-yil,
xronologik, ya’ni davr tartibida bayon etib beriladi. Asarda ko’pgina qimmatli
manbalar, xususan Tabariy hamda as-Sallomiyning bizgacha etib kelmagan “Kitob
fi axbor vuloti Xuroson hukmdorlari haqida axborot beruvchi kitob”) kabi
qimmatli asarlardan keng foydalangan. Tabariy, Ibn Miskavayx, as-Sulamiy va
boshqalarning asarlariga tayanib yozilgan. Lekin bu qismda ham ko’p hollarda
asosiy manbalarda uchramaydigan muhim va qimmatli ma’lumotlar bor.
Masalan, 751 yili Talas daryosi bo’yida arab va Movarounnahr qo’shinlari bilan
xitoy armiyasi o’rtasida bo’lib o’tgan jang va unda ko’p minglik xitoy qo’shinining
tor-mor etilishi haqidagi ma’lumot shular jumlasidandir. Undan tashqari, as-
Sallomiy va uning muhim tarixiy asari haqida ma’lumot Ibn al-Asir tufayligina
bizgacha etib kelgan. Asarning VII-XII jildlari mustaqil, alohida ahamiyatga ega
bo’lib, 924-1231 yillar orasida SHarq mamlakatlarida, shuningdek
Movarounnahrda bo’lib o’tgan voqealarni o’z ichiga oladi va asosan ko’lyozma
manbalar, shuningdek tarixni yaxshi bilgan kishilar bergan axborotlar hamda
muallifning shaxsiy kuzatishlari davomida to’plagan boy va faktik material asosida
yozilgan. “Al-komil fi-t-tarix” asarining ayniqsa, mo’g’ullar istilosiga
bag’ishlangan XII jildi alohida qiymatga ega va Movarounnahr hamda SHarq
mamlakatlarining XIII asrning birinchi choragidagi ijtimoiy-siyosiy tarixini
o’rganishda asosiy manba vazifasini o’taydi.
Kitobning to’la matni ikki marta (1851-1876 yillari va 1901 y.) chop etilgan.
Ayrim parchalarni rus tiliga N.A.Mednikov, A.E.Kro’mskiy tarjima qilganlar. Asar
Xivada to’la ravishda o’zbek tiliga Muhammad Rahim soniy (1863-1910 yy.)
davrida Nurillo Muftiy, Muhammad SHarif oxund va boshqalar tomonidan tarjima
qilingan bo’lib, Toshkentdagi Abu Rayhon Beruniy nomidagi SHarqshunoslik
instituti xazinasida o’n uchta mo’’tabar qo’lyozmalari saqlanmoqda.
“Vafayot ul-a’yon va anbo’ anbo’ uz-zamon”. 1256-1274 yillar orasida
yozilgan “Vafayot ul-a’yon va anbo’ anbo’ uz-zamon” (“Mashhur kishilarning
vafoti va zamondoshlari haqidagi habarlar”) nomli muhim biografik asar muallifi
36

Ibn Xalliqondir (1211-1282 yy.). Ibn Xalliqon tarixchi-biograf olimdir. Uning to’la
nomi Ahmad ibn Muhammad ibn SHamsuddin Abulabbos al-Barmakiy al-
Arbiliydir. Ibn Xalliqon Suriyaning Xalab (Aleppo) va Damashq shaharlarida
tahsil ko’rgan va yana 1238 yili Qohiraga borib o’z bilimini oshirgan. 1261 yili
Damashqda qozi kalon, so’ngra Qohiraning “al-Faxriya” va boshqa madrasalarida
mudarrislik qilgan, ayni vaqtda shaharning qozi kaloniga noib ham bo’lgan.
“Vafayot ul-ayon va anbo’ anbo’ uz-zamon” asarida bizning zamonamizgacha
saqlanmagan ko’pgina ko’lyozma asarlar va olimning shaxsiy kuzutuvlari
natijasida to’plangan vaktik material asosida yozilgan bo’lib, bu asarda
islomiyatdan to muallifning zamonigacha o’tgan, shuningdek Ibn Xalliqon bilan
zamondosh bo’lgan mashhur olim va adiblarning tarjimai holini o’z ichiga olgan
muhim ma’lumotlar mavjud. Bular orasida bir talay O’rta Osiyolik adib hamda
olimlar nomlari ham mavjud. Mazkur asar XIX asrda Gollandiya, Frantsiya, Misr,
Eron hamda Turkiyada chop etilgan. Kitobni de Slen ingliz tiliga tarjima qilib to’rt
jildda 1842-1871 yillari chop ettirgan. 3
”Mo’jam ul-buldon”. Mashhur qomusiy asar ”Mo’’jam ul-buldon” muallifi
ajoyib sarguzashtarni o’z boshidan kechirgan olim, sayyoh va xattot YOqut
Hamaviydir (1179 y. tug’.). U asli Kichik Osiyolik (Rum) qul bo’lgan. Otasining
ismi kim ekanligini bilmagani uchun o’zini Ibn Abdulloh (Tangri qulining o’g’li)
deb atagan.
Bolalik vaqtida asirlar bilan birga Bag’dodga olib kelingan va uni Hama
shahrida (Suriya) Askar ibn Ibrohim al-Hamaviy ismlik savdogar sotib olgan va
unga YOqut deb nom bergan.
“Sirot us-sulton Jaloluddin Menkburni”. Xalqimizning buyuk o’g’loniga
bag’ishlangan noyob asar “Sirot us-sulton Jaloluddin Menkburni” (“Sulton
Jaloluddin Menkburnining tarjimai holi”) nomli kitobni vatandoshimiz
SHihobuddin Muhammad Nisoviy (vaf. 1249 y. Xalab) yozgan. Muarrixning to’la
ismi SHihobuddin ibn Ahmad ibn Ali Muhammad Nisoviydir. Tarixchining otasi
3
https://ziyonet.uz
37

Xorazmshohlarning e’tiborli amirlaridan biri bo’lgan. Niso viloyatiga qarashli
Xurandiz qal’asining hokimi edi. Otasi vafot (1220 y.) etgach, uning mol-mulki va
mansabi o’g’liga o’tgan. U 1224 yilga qadar Niso viloyatining hokimi Nusratuddin
Hamzaning noibi bo’lib xizmat qilgan.
Nashjuvon (Nisoning katta qishloqlaridan) hamda al-Halqa (Jurjon
qishloqlaridan) da mo’g’ullar bilan bo’lgan janglarda shaxsan ishtirok etgan. So’ng
Astrobod viloyatlaridan Kabud joma (hozirgi nomi Hojilar) hokimi Imom ud-davla
Nusratuddin Muhammad huzuriga kelgan va uning yordami bilan yana Nisoga
qaytishiga muvaffaq bo’lgan, lekin oradan ko’p vaqt o’tmay, Nisoda o’zaro feodal
kurash kuchayib ketganligi sababli u Iroqqa ketib qoladi va 1224 yili Sulton
Jaloluddin Menkburnining (1220-1231) xizmatiga kiradi va uning kotibi (kotib al-
insho) lavozimiga tayinlanadi.
Shihobuddin Muhammad Nisoviy bu lavozimda 1231 yilgacha, ya’ni
sultonning o’limiga qadar xizmat qiladi. Keyin u Mayofarikin (Diyorbakr
viloyatida) hokimi Ayyubiy al-Malik al-Muzaffar G’oziyning (1220-1224 y.)
xizmatiga kiradi.Biroq oradan ko’p vaqt o’tmay qamalib qoladi. Qamoqdan ozod
etilgandan keyin Ildegiziylar (1137-1225) huzurida, so’ngra 1238 yili Xarron
(Eron Ozarbayjoni) qal’asiga hokim etib tayinlanadi. Oxiri Xalab (Suriya) suotoni
al-Malik an-Nosir Salohiddin YUsuf ibn al-Azizning xizmatiga kiradi va umrining
oxirigacha Xalabda istiqomat qiladi. SHihobuddin Muhammad an-Nisoviy O’rta
Osiyo, Kavkaz, YAqin va O’rta SHarq mamlakatlarining mo’g’ul istilosi davridagi
(1220-1231 yy.) ijtimoiy-isyosiy ahvolidan bahs yurituvchi “Sirot us-sulton
Jaloluddin Menkburni” nomli qimmatli kitob yozib qoldirgan.
Asar 1241 yili Xalabda yozib tugallangan bo’lib, u memuar-xotira-yodnoma
tarzida yozilgan. Kitob muqaddima va 108 bobdan iborat. Asarning I-IV boblarida
mo’g’ul-tatarlar, Chingizxonning kelib chiqishi, xon bo’lib ko’tarilishi masalalari
ixcham tarzda bayon etilgan. V-XXII boblar xorazmshoh Alouddin
Muhammadning hayoti va faoliyatiga bag’ishlangan. XXIII bobdan boshlab
kitobning to oxirigacha mo’g’ul istilosi va xorazmshoh Alouddin Muhammadning
fojiali taqdiri, sulton Jaloluddinning hayoti va kurashi, fojiali halokati hikoya
38

qilinadi. Ushbu asarning ayniqsa 1224-1231 yillar voqealarini o’z ichiga olgan
boblari original va zo’r ilmiy qiymatga ega, chunki bayon etilmish voqealarning
ko’pchiligida muallifning bevosita shaxsiy ishtiroki bor. Mana shuning uchun ham
bu kitob tarix ilmi namoyondalarining diqqat e’tiborini o’ziga jalb etmoqda. Undan
ham o’tmishdagi muarrixlar al-Futuvvatiy (1244-1323 y.), Ibn Xaldun (1332-
1406), Badruddin Ayniy (vaf. 1451 y.) qimmatli manba sifatida foydalanganlar.
Zamonaviy sharqshunoslar ham o’sha davrga oid tadqiqotlarida bu asarni chetlab
o’ta olmaydilar.
XULOSA
Arab tilida yaratilgan tarixiy asarlar yoki yozma yodgorliklar quyidagi
umumiy xususiyatlarga ega. Ular garchi arab tilida yozilgan bo’lsa-da, barchasida
umumiy tarixni qamrab olishga, ya’ni tarixni jahon tarixi sifatida idrok etishga,
talqin qilishga intilish alohida sezilib turadi. Bu manbalar uchun ilk tarixiy asar va
namuna sifatida “Qur’oni karim” olinadi. Kitoblar ichida tarixchi o’zining
“Qur’oni karim”, hadislar va “Payg’ambarlar qissalari”, diniy rivoyatlarni ya’shi
bilishini namoyish etishga va ulardagi mashhur va ma’lum voqea, hodisa, rivoyat,
aqidalardan unumli foydalanishga intilganlar. Arab tilidagi yozma manbalarning
eng qadimgilari asosan mumtoz yozuv turlaridan kufiyda “Qur’oni karim” va
tafsirlar, hadislar nasx, suls yozuvlarida bitilgan.
XV asrdan so’ng istemolga nasta’liq yozuvi kirgan. Alohida farmon va
hujjatlar ta’liq yozuvida bitilgan. Tarixiy asarlar mazmuni va tarkibiga kelganda
shuni aytish kerakki, ularda matn an’anaviy Alloh hamdi – tahmid,
payg’ambarimiz na’tlari, to’rt sahoba yoki sahobai roshidin ta’rifi kelib, undan
so’ng asar kimga bag’ishlangan bo’lsa, odatda ular yuksak lavozimdagi shaxslar
yoki hokimlar bo’lgan, o’sha homiylarga bag’ishlov maqtov yoziladi va ana
shundan keyin kamtarin muallif o’zi haqida, qanday asar yozmoqchi ekanligi,
uning nomi va asarning ixcham maxmuni yoki zamonaviy til bilan aytilsa,
annotatsiyasi bayon etiladi. Asarning oxiridagi xotima – kolofonda esa, muallif
asarini tugatib olgani uchun Allohga shukronalar keltirib, mazkur qo’lyozma asar
va uning ushbu nusxasi, ko’chirilish joyi va tarixi, xattoti haqida ma’lumot
39

keltiriladi. Tarixiy asarlarda keltiriladigan “Qur’oni karim” oyatlari va “Hadisi
sharif” namunalari odatda asosiy matndan ajratib, boshqa siyoh bilan va ko’pincha
boshqa yozuv, xat turi, masalan kufiy, nasx yoxud suls yozuvida boshqacha siyoh
bilan bitilib, alohida ziynatlanadi. Tarixiy asarlar qo’lyozmalari o’z davri
an’analariga mos ravishda charm muqova – jildlarga olingan, kitob boshlanishi
shams, unvon, sarlavha, zarvaraq naqshlari bilan, matn o’rtalarida lavha naqshlar
va mo’’jaz rasmlar bilan bezatilgan.
40

FOYDALANILGANADABIYOTLAR.
1. “Quroni karim”. O’zbekcha izohli tarjima. Tarjima va izohlar muallifi
Alouddin Mansur. Toshkent: 1992.
2. Islam. Entsiklopedicheskiy slovar. Moskva: Nauka. 1991.
3. Xalidov A.B. Arabskie rukopisi i arabskaya rukopisnaya traditsiya.
Moskva: 1985.
4. B. A. Ahmedov. O’zbekiston tarixi manbalari. Toshkent: “O’qituvchi”.
2001. B. 7-14.
5. T. S. Saidqulov. O’rta Osiyo xalqlari tarixining tarixnavisligidan lavhalar.
Toshkent: “O’qituvchi”. 1993. –B. 3-9.
6. Sobranie vostochno’x rukopisey Akademii nauk Respubliki Uzbekistan.
Istoriya. Sostaviteli D. YU. YUsupova, R.P.Djalilova. Tashkent: “Fan”. 1998. –S.
3-7.
7. Rukopisnaya kniga v kulturax narodov Vostoka. Kniga pervaya. Moskva:
‘’Nauka’’. 1987.-S.5-17.
8. Krachkovskiy I.YU. Arabskaya geograficheskaya literatura. Soch. 1U
tom, -M.:-L.: 1957.
1. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.
Sh.M. Mirizyoyev.- Toshkent. O’zbekiston. 2017.
2. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-har bir rahbar
faolyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. Sh.M. Mirziyoyev. Toshkent:
O’zbekiston, 2017.
3. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelalak yo`q. –T.: Sharq. 1998.
4. Karimov I. Milliy mafkura - mamlakat kelajagi poydevori. “Xalq so’zi”
gazetasi, 7 aprel, 2000 yil.
5. Sh.Karimov, R.Shamsuddinov. «Vatan tarixi» Toshkent, “O’qituvchi”, 1997.
6. «Jamiyat va boshqaruv» jurnali, N° 4, 2004 .
7. «O’zbekiston tarixi» 6-sinf uchun darslik. Toshkent, “O’qituvchi”, 2003.
41

8. Asqarov A. O’zbekiston tarixi. (Eng qadimgi davrlardan mil o dning Y asrigacha)
T. O’qituvchi. 1994.
9. Shamsutdinov R, Karimov Sh. Vatan tarixi (birinchi kitob) T .; “ Sharq ” 2010.
10. Beruniy Abu Rayxon. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar, tanlangan
asarlar. I tom. T., 1968.
11. Jo‘rayev U., Saidjonov Y. Dunyo dinlari tarixi. T., “sharq“, 1998.
12. Maxmudov T. «Avesto» haqida. T., 2000 y.
13. Mo‘minov A. Yuldoshxo‘jayev X, Raximjonov D, Komilov M, Abdusattorov
A, Oripov A. Dinshunoslik. darslik, t., mexnat, 2004.
Internet resusrlar
1. https://e-tarix.uz
2. https://ziyonet.uz
3. https://aim.uz
4. https://arxiv.uz
42

Sotib olish