Abu Nasr Farobiyning ta’lim va tarbiyani rivojlantirishdagi ro’li - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	263.0KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	03 May 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Baxtiyor

Ro'yxatga olish sanasi 03 May 2024

14 Sotish

Abu Nasr Farobiyning ta’lim va tarbiyani rivojlantirishdagi ro’li

Sotib olish

Abu Nasr Farobiyning ta’lim va tarbiyani rivojlantirishdagi ro’li
Mundarija
Kirish …………………………………………………………………………….. 3
I BOB Abu Nasr Farobiyning hayoti va ijodi . ………………………………….. 5
1.1 Abu Nasr Farobiyning hayot yo’li ……………………………………………. 5
1.2 Abu Nasr Farobiy ijodi ……………………………………………………… 7
II BOB Abu Nasr Farobiyning ta’limiy, falsafiy, axloqiy va diniy qarashlari …..21
2.1 Farobiyning inson kamoloti haqidagi qarashlari ……………………………..21
2.2 Abu Nasr Farobiyning pedogogik qarashlari. Axloqiy, falsafiy,diniy va ta’limiy
qarashlari ……………………………………………………………………. 26
Xulosa …………………………………………………………………………… 38
Adabiyotlar ……………………………………………………………………… 39
2

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi. Butun Sharqu–G`arb olamiga “Almuallim –as-soniy
’’, “Sharq Arastusi” degan nomlar bilan mashhur alloma Abu Nasr Muhammad ibn
Uzlug ibn Tarxon al-Farobiy yoshligidan juda iste’ dodli, zehni o`tkir, xotirasi kuchli
bo`lgan. Farobiy Eron va O`rta Osiyolik mutafakkirlar Nazzam, Ravandiy, ar- Poziy,
arab olimlari Jahid, al-Kindiy, qadimgi yunon faylasuflari: Aristotel, Platon, Suqrot,
Galiley, Ginokrat ta”limotlarini chuqur o`rgandi. Farobiy Ibn Sino, Beruniy Firdavsiy
kabi mutafakkirlar singari oila, farzand, uy-joyorzusini ilm yo`lida qurbon qilib, butun
umrini fanga bag`ishladi. Alllomaning “Fozilodamlarshahri”deb nomlangan asari
sharq ilmida, ma`naviyatida yangi sahifa ochdi, Farobiyni O`rta asrning buyuk
mutafakkiri nomiga sazovor qildi. Farobiy “Fozil odamlar shahri”, “Baxt saodatga
erishuv haqida”,”Baxt saodatga erishish yo`llari haqida ko`rsatmalar”,”Shahar siyosati
to`g`risida”,”Buyuk kishilarning naqllaridan”,”Fazilat,baxtsaodat va kamolot haqida”
kabi asarlarida insonlarni eng oliy kamolot va baxt-saodatga erishishlarining asosiy
vositalari va yo`llarini ilmiy asosda bayon etib bergan. [1]
Kurs ishining maqsadi: Farobiy siymosini to’laligicha yoshlar qalbida, ongida
gavdalantirish, uning buyuk xizmatlaridan xabardor qilish, uning timsolida inson o’z
hayotini, o’zi uchun ham, butun jamiyat uchun ham foydali bo’lgan ishlarga
bag’ishlashi, buning uchun u, avvalo, kasb-hunar o’rganishi, ma’rifatli, fazilatli
bo’lishi kerakligini o’rgatish.
Kurs ishining ob’yekti : Farobiyning asarlaridan foydalanish
Kurs ishining predmeti : Ta’limda barcha fanlarning nazariy asoslari
o'rganilsa, tarbiyada ma’naviy-axloqiy qoidalar , odob mezonlari o'rganiladi, kasb-
hunarga oid malakalar hosil qilinadi.
Kurs ishining vazifasi : Farobiyning hayoti va ijodiy merosi bilan tanishish
uning inson komoloti va unga yetuvchi xislatlar haqida ta’limiy axloqiy
Diniy ijtimoiy , huquqiy, siyosiy, va davlat boshqaruvi haqidagi qarashlarini
o’rganishni tahlil qilish. Ishning metodologik asosi: O’zbekiston Respublikasi uzluksiz
3

ta’lim tizimining mazmunini belgilab beruvchi me’yoriy hujjatlar, xususan,
O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida» gi qonuni «Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi», O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, Oliy va O’rta maxsus
xalq ta’limi vazirliklari tomonidan qabul qilingan qarorlar, me’yoriy hujjatlar;
pedagogika oid nazariyalar va konsepsiyalar, shuningdek, respublikamiz olimlarining
qarashlari;
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov tomonidan ta’lim sohasida
ilgari surilgan g’oyalardan iborat.
Kurs ishining tarkibiy qismlari : Kurs ishi kirish; 2 bob,4 - paragraf, xulosa va
foydalangan adabiyotlar ro'yxatidan iborat.
4

I BOB. Abu Nasr Farobiy Hayoti va ijodi
1.1 Abu Nasr Farobiy hayoti va ijodi
Farobiy uning taxallusi bo lib, to liq nomi Abu Nasr Muhammad ibnʻ ʻ
Muhammad ibn Uzlug Tarxon – jahon madaniyatiga katta hissa qo shgan Markaziy
ʻ ʻ
osiyolik mashhur faylasuf, qomusiy olim. O rta asrning bir qancha ilmiy yutuqlari,
ʻ
umuman Yaqin va O rta Sharq mamlakatlarida taraqqiyparvar ijtimoiy-falsafiy
ʻ
tafakkur rivoji uning nomi bilan bog liq. Farobiy o z zamonasi ilmlarining barcha
ʻ ʻ
sohasini mukammal bilganligi va bu ilmlar rivojiga katta hissa qo shganligi, yunon
ʻ
falsafasini sharhlab, dunyoga keng tanitganligi tufayli Sharq mamlakatlarida uning
nomi ulug lanib, “Al-Muallim as-soniy” – “Ikkinchi muallim” (Aristoteldan keyin),
ʻ
“Sharq Arastusi” deb yuritilgan.
Farobiy turkiy qabilalardan bo ʻ lgan harbiy xizmatchi oilasida , Sirdaryo
qirg ʻ og ʻ idagi Forob – O ʻ tror degan joyda tug ʻ ilgan . U tug ilgan hudud Somoniylar
ʻ
tomonidan boshqarilib, arab xalifaligining shimoliy chegarasi hisoblangan. Farobiy
boshlang ich ma lumotni ona yurtida oldi. So ng Toshkent (Shosh), Buxoro,
ʻ ʼ ʻ
Samarqandda o qidi. Keyinroq o z ma lumotini oshirish uchun arab xalifaligining
ʻ ʻ ʼ
madaniy markazi bo lgan Bag dodga keldi. Bag dodda bu davrda musulmon
ʻ ʻ ʻ
dunyosining turli o lkalaridan, xususan Markaziy Osiyodan kelgan ko p ilm ahllari
ʻ ʻ
to planishgan edi. U yerga bora turib Farobiy Eron shaharlari – Isfahon, Hamadon,
ʻ
Rayda va boshqa joylarda bo ldi. Farobiy Bag dodda al-Mutaddil (829–902), al-
ʻ ʻ
Muqtafiy (902–908), al-Muqtadir (908–932) xalifaliklari davrida yashadi. U bu yerda
o rta asr fani va tilining turli sohalari, yunon falsafiy maktablari bilan chuqur tanishib,
ʻ
o zga diniy e tiqod, falsafiy fikrdagi kishilar bilan ilmiy muloqotda bo ldi. Abu Bashar
ʻ ʼ ʻ
Matta ibn Yunusdan (870–940) yunon tili va falsafasini, Yuhanna ibn Xiylon (860–
920)dan tabobat va mantiq ilmini o rgandi. Ayrim ma lumotlarga qaraganda, u 70 dan
ʻ ʼ
ortiq tilni bilgan. [2]
Taxminan 941 yildan boshlab Farobiy Damashqda yashagan. Shahar
chekkasidagi bog da qorovul bo lib, kamtarona kun kechirib, ilm bilan shug ullangan.
ʻ ʻ ʻ
So nggi yillar u Halab (Aleppo) hokimi Sayfuddavla Hamdamid (943–967) iltifotiga
ʻ
5

sazovor bo ldi. Tadqiqotchilar uning Halabdagi hayotini eng samarali davrʻ
hisoblaydilar. Chunki bu hokim hurfikrliligi, ilm-fanga e tibor berganligi bilan ajralib
ʼ
turgan. U Farobiyni saroyga taklif etadi, lekin Farobiy bunga ko nmaydi, oddiy hayot
ʻ
kechirishni afzal ko radi.
ʻ
Farobiy 949–950 yillarda Misrda, so ng Damashqda yashab, shu yerda vafot
ʻ
etgan va “Bob as-sag ir” qabristoniga dafn qilingan deyiladi.
ʻ
Farobiy o rta asr davri tabiiy-ilmiy va ijtimoiy bilimlarining qariyb barcha
ʻ
sohalarida 160 dan ortiq asar yaratgan. U turli bilimlarning nazariy tomonlari, falsafiy
mazmuni bilan ko proq qiziqqanligi uchun uning asarlarini 2 guruhga ajratish
ʻ
mumkin: 1) yunon faylasuflari, tabiatshunoslarining ilmiy merosini izohlash, targ ib
ʻ
qilish va o rganishga bag ishlangan asarlar; 2) fanning turli sohalariga oid
ʻ ʻ
mavzulardagi asarlar.
Farobiy qadimgi yunon mutafakkirlari – Platon, Aristotel, Evklid, Ptolemey,
Porfiriylarning asarlariga sharhlar yozgan. Ayniqsa, Aristotel asarlari (“Metafizika”,
“Etika”, “Ritorika”, “Sofistika” va b.)ni betafsil izohlab, qiyin joylarini tushuntirib
bera olgan, kamchiliklarini ko rsatgan, ayni vaqtda bu asarlarning umumiy mazmunini
ʻ
ochib beruvchi maxsus asarlar yaratgan. Farobiy sharhlari O rta va Yaqin Sharq ilg or
ʻ ʻ
mutafakkirlarining dunyoqarashini shakllantirishda, ularni Aristotel g oyalari ruhida
ʻ
tarbiyalashda muhim ahamiyatga ega bo ldi. Abu Ali ibn Sino Farobiy sharhlari
ʻ
(“Metafizika” – “Moba diy tabiat”)ni o qib, Aristotel asarlarini tushunganligini
ʼ ʻ
alohida ta kidlaydi. Farobiyning sharh yozish faoliyati faqat Sharqnigina emas, o rta
ʼ ʻ
asr Ovro posini ham yunon ilmi bilan tanishtirishda katta rol o ynadi. Bu faoliyat
ʻ ʻ
uning ilmiy faoliyati taraqqiyotining birinchi bosqichini tashkil etadi. Bu bosqich
Farobiyga o ziga xos maktab xizmatini o tagan va yangi mavzularda tadqiqotlar olib
ʻ ʻ
borish uchun zamin hozirlagan.
Farobiyning bunday asarlarini mazmuniga qarab quyidagi guruhlarga bo lish
ʻ
mumkin: [3]
6

1.2 Abu Nasr Farobiy ijodi
1) falsafaning umumiy masalalariga, ya ni bilimning umumiy xususiyatlari,ʼ
qonuniyatlari va turli kategoriyalariga bag ishlangan asarlar: “Substansiya haqida
ʻ
so z” (“Kalom fi-l javhar”), “Masalalar manbai” (“Uyunul masoil”), “Qonunlar haqida
ʻ
kitob” (“Kitob fi-l navomis”), “Falak harakatining doimiyligi haqida” (“Kitob fi-l
harakat al-falaka doimatun”) va b.;
2) inson bilish faoliyatining falsafiy tomonlariga bag ishlangan, ya ni bilishning
ʻ ʼ
shakllari, bosqichlari, usullari haqidagi asarlar. Mantiq (logika)ning turli
muammolariga doir asarlari ham shunga kiradi: “Kattalarning aqli haqida so z”
ʻ
(“Kalom fi-l aql al-Kabir”), “Yoshlarning aqli haqida kitob” (“Kitob fi-l aql as-
sag ir”), “Mantiq haqida katta qisqartma kitob” (“Kitob al-muxtasar al-kabir fi-l
ʻ
mantiq”), “Mantiqqa kirish kitobi” (“Kitob al-madxal ila-l mantiq”), “Isbot kitobi”
(“Kitob al-burxon”), “Sillogizm shartlari kitobi” (“Kitob sharoit al-qiyos”), “Jon
(ruh)ning mohiyati haqida risola” (“Risola fi mohiyat an-nafs”) va b.;
3) falsafa va tabiiy fanlarning fan sifatidagi mazmuni, tematikasi haqidagi
asarlar: “Ilmlarning kelib chiqishi va tasnifi” (“Kitob fi ixso al-ulum va at-ta rif”,
ʼ
qisqacha nomi “Ixso al-ulum”), “Falsafa tushunchasining ma nosi haqida so z”
ʼ ʻ
(“Kalom fi ma oni ism al-falsafa”), “Falsafani o rganishdan oldin nimani bilish
ʼ ʻ
kerakligi haqida kitob” (“Kitob fi ashyo allati yaxto-ju antallama kabl al-falsafa”).
“Falsafaga izohlar” (“Taoliq fi-l hikmat”) va b.;
4) moddaning miqdori, fazoviy va hajmiy munosabatlarini o rganishga
ʻ
bag ishlangan, ya ni matematika fanlari – arifmetika, geometriya, astronomiya va
ʻ ʼ
musiqaga oid asarlar: “Hajm va miqdor haqida so z” (“Kalom fi-l xiyz va-l miqdor”),
ʻ
“Fazo geometriyasiga kirish haqidagi qisqartma kitob” (“Kitob al-madxal ila-l
handasat al-vaxmiyati muxtasarsan”), “Astrologiya qoidalari haqida mulohazalarni
to g rilash usuli haqida maqola” (“Maqola fi-l jihat allayati yassexxu alayxo al qavl bi
ʻ ʻ
axkom an-nujum”), “Musiqa haqida katta kitob” (“Kitob ul-musiqa al-kabir”),
“Musiqa haqida so z” (“Kalom fi-l musiqiy”), “Ritmlar turkumlari haqida kitob”
ʻ
(“Kitob ul fi ixso-il-iqo”) va b.;
7

5) modda xossalari va turlarini, noorganik tabiatning, hayvonlar va inson
organizmining xususiyatlarini o rganuvchi, ya ni tabiiy fanlar – fizika, kimyo, optika,ʻ ʼ
meditsina, biologiyaga bag ishlangan asarlar: “Fizika usullari haqida kitob” (“Kitob fi
ʻ
usul ilm at-tabiat”), “Alkimyo ilmining zarurligi va uni inkor etuvchilarga raddiya
haqida maqola” (“Maqola fi vujub sanoat al-kimyo va-r radd ala mubtiluho”), “Inson
a zolari haqida risola” (“Risola fi a zo al-insoniya”), “Hayvon a zolari to g risida
ʼ ʼ ʼ ʻ ʻ
so z” (“Kalom fi a zo al-hayvon”) va b.;
ʻ ʼ
6) tilshunoslik, she riyat, notiqlik san ati, xattotlikka oid asarlar: “She r va
ʼ ʼ ʼ
qofiyalar haqida so z” (“Kalom fi she r va-l qavofi”), “Ritorika haqida kitob” (“Kitob
ʻ ʼ
fi-l xitoba”), “Lug atlar haqida kitob” (“Kitob fi-l lug at”), “Xattotlik haqida kitob”
ʻ ʻ
(“Kitob fi san at al-kitobat”) va b.;
ʼ
7) ijtimoiy-siyosiy hayot, davlatni boshqarish masalalariga, axloq, tarbiyaga
bag ishlangan, ya ni huquqshunoslik, etika, pedagogikaga doir asarlar: “Baxt-saodatga
ʻ ʼ
erishuv yo llari haqida risola” (“Risola fi-t tanbih ala asbob as-saodat”), “Shaharni
ʻ
boshqarish” (“As-siyosat an-madaniya”), “Urush va tinch turmush haqida kitob”
(“Kitob fi maoyish va-l xurub”), “Fazilatli xulqlar” (“As-siyrat al-fazila”) va b.
Farobiyning ilmiy merosi, umuman, o rta asr Sharqining madaniy-ma naviy
ʻ ʼ
hayotidan, tabiiy-ilmiy, ijtimoiy-siyosiy masalalaridan juda boy ma lumot beradi.
ʼ
Mutafakkir o z asarlarini o sha davrda Sharq mamlakatlarida ilmiy-adabiy til
ʻ ʻ
hisoblangan arab tilida yozadi. Farobiy shuningdek, arab va fors tillarida falsafiy
mazmundagi she rlar ham yozgan.
ʼ [4]
Farobiy asarlari XII–XIII asrlardayoq lotin, qadimiy yahudiy, fors tillariga,
keyinchalik boshqa tillarga tarjima qilinib, dunyoga keng tarqalgan. So nggi asrlarda
ʻ
ko chirilgan nusxalari ko p mamlakatlarning qutubxona va muassasalarida saqlanadi.
ʻ ʻ
Toshkentda Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida qadimgi Sharq faylasuflari
asarlaridan jami 107 risolani, jumladan, Farobiyning 16 risolasini (arabcha) o z ichiga
ʻ
olgan “Hakimlar risolalari to plami” (“Majmuat rasoil al-hukamo”, Qo lyozmalar
ʻ ʻ
fondi, 2385-in.) bor.
8

Bu noyob qo lyozma Farobiy asarlarini o rganishda muhim ahamiyatga ega.ʻ ʻ
To plamdagi Farobiy risolalari 1975 yili qisman o zbek tiliga tarjima qilinib, nashr
ʻ ʻ
etildi.
Farobiyning tabiiy-ilmiy fanlar haqidagi qarashlari “Ilmlarning kelib chiqishi va
tasnifi” asarida batafsil yoritilgan. Kitobda o rta asrda ma lum bo lgan 30 dan ortiq
ʻ ʼ ʻ
fanning ta rifi, ahamiyati ko rsatib beriladi. Barcha fanlar 5 guruhga ajratiladi: 1) til
ʼ ʻ
haqidagi ilm (7 bo lim – grammatika, orfografiya, she riyat); 2) mantiq va uning
ʻ ʼ
bo laklari; 3) matematika (arifmetika, geometriya, optika, astronomiya, musiqa,
ʻ
og irliklar haqidagi ilm, mexanika); 4) tabiatshunoslik va metafizika (8 bo lim –
ʻ ʻ
bashorat qilish, tibbiyot, alkimyo); 5) shahar haqidagi fanlar – siyosiy ilm, fiqh, kalom
(etika, pedagogika).
Fanlarning bu tasnifi o z davrida ilmiy bilimlarni ma lum tizimga solishning
ʻ ʼ
mukammal shakli bo lib, bilimlarning keyinga rivoji uchun katta ahamiyatga ega
ʻ
bo ldi.
ʻ
Shu narsa diqqatga sazovorki, Farobiy tabiiy va ijtimoiy fanlarni vazifasidan
kelib chiqib to g ri farqlagan. Uning talqinicha, matematika, tabiatshunoslik,
ʻ ʻ
metafizika fanlari inson aqlini bilimlar bilan boyitish uchun xizmat qilsa, grammatika,
mantiq, she riyat kabi ilmlar fanlardan to g ri foydalanishni, bilimlarni boshqalarga
ʼ ʻ ʻ
to g ri tushuntirish, ya ni aqliy tarbiya uchun xizmat qilgan. Siyosat, axloq, ta lim-
ʻ ʻ ʼ ʼ
tarbiyaga oid bilimlar esa kishilarning jamoalarga birlashuvini, ijtimoiy hayotga
tegishli qoidalarni o rgatadi.
ʻ
Farobiy insonning amaliy faoliyati uchun tabiiy fanlarning ahamiyatini yaxshi
tushunadi. Bunday fanlarni u real narsalar haqidagi ilmlar deb ataydi. U yunon
tabiatshunoslari Evklid, Ptolemey, Galen kitoblariga yozgan sharhlarida, o zining
ʻ
geometriyaga doir kitobida antik dunyo, o rta asr matematik g oyalarining yirik
ʻ ʻ
bilimdoni sifatida maydonga chikdi, matematikaning bir qancha murakkab
kategoriyalari va mavhum tushunchalarini ilmiy nuqtai nazardan hal etish yo llarini
ʻ
qidirdi, xususan son haqidagi ehtimollik nazariyasi to g risidagi g oyalarni boyitdi.
ʻ ʻ ʻ
9

Farobiy “Yudduzlar haqidagi qoidalarda nima to g ri va nima noto g riligiʻ ʻ ʻ ʻ
to g risida” risolasida osmon jismlari bilan yerdagi hodisalar o rtasidagi tabiiy
ʻ ʻ ʻ
aloqalarni, xususan bulutlar va yomg irlar paydo bo lishining Quyosh issiqligi ta sirida
ʻ ʻ ʼ
bug lanishga sababiy bog liqligini yoki Oy tutilishi Yerning quyosh bilan Oy o rtasiga
ʻ ʻ ʻ
tushib qolishiga bog liq ekanligini ko rsatgan edi. Bu bilan u osmon jismlariga qarab
ʻ ʻ
“fol ochuvchilar”ni fosh qildi. Farobiy arzon metallarni qimmatbaho metallarga
aylantirishga urinuvchilarni (q. Alkimyo) tanqid qilib, kimyoga tabiiy ilmlarning bir
qismi sifatida qaradi. Farobiy tabiblik bilan bevosita shug ullanmagan bo lsa-da,
ʻ ʻ
nazariy tibbiyotni yaxshi bilgan. Uning tibbiy qarashlari “Inson a zolari haqida”
ʼ
risolasida bayon qilingan. U inson a zolarini, turli xil kasalliklar sababini, ularning
ʼ
paydo bo lish sharoitlarini alohida-alohida o rganishni, organizmning salomatligini
ʻ ʻ
tiklash uchun kerakli oziq-ovqatlarga e tibor berishni qayd etadi. Insonning ruhiy va
ʼ
jismoniy holati tashqi omillar, muhit ta siriga bog liqligiga e tibor beradi. Uning
ʼ ʻ ʼ
tibbiyot vazifasi, maqsadi haqidagi qarashlari Ibn Sinoning bu haqdagi qarashlariga
katta ta sir ko rsatdi.
ʼ ʻ
Farobiy dunyoqarashining shakllanishiga asosan Sharqning qadimgi ilg or
ʻ
madaniyati an analari, arab xalifaligiga qarshi xalq harakatlari, o rta asr tabiiy-ilmiy
ʼ ʻ
tafakkur yutuqlari, Yunonistonning falsafiy merosi ta sir ko rsatdi. Farobiy
ʼ ʻ
avvalambor Aristotel ta limotini tiklash, asoslash va ilg or tomonlarini so nggi ilmiy
ʼ ʻ ʻ
yutuqlar asosida rivojlantirishga harakat qilib, Sharq aristotelizm oqimini vujudga
keltirdi. Bu oqimning uslubi, muhim masalalari, kategoriyalarini ishlab chikdi.
Farobiyning falsafiy ta limoti mohiyat-e tibori bilan an anaviy ilohiyot –
ʼ ʼ ʼ
kalomdan tubdan farq qilib, ilmiy g oyalar bilan yo g rilgandir. Farobiy falsafasiga
ʻ ʻ ʻ
ko ra, olam yagona mavjudotdan iborat, yagona vujud – vujudi vojib, ya ni azaliy
ʻ ʼ
vujud – birinchi sabab hamda vujudi mumkin – yaratilgan, kelib chiqqan vujudlar
natijalaridan iboratdir. Alloh – azaliy vujud (vujudi vojib) hamma narsaning ibtidosi,
barcha vujudlar – vujudi mumkin undan asta-sekinlik bilan pog onama-pog ona kelib
ʻ ʻ
chiqadi, buning so nggi pog onasi moddadir. Uning fikricha, tabiat moddaning turli
ʻ ʻ
shakllarining paydo bo lishi, sabab-oqibat munosabatlari asosida, muayyan izchillik va
ʻ
10

zarurat bo yicha kechadigan tadrijiy jarayondir. Farobiy “Masalalar mohiyati”,ʻ
“O zgaruvchan narsalar haqida” risolalarida modda fazoda ham, vaqtda ham
ʻ
cheklanmagan, intihosiz degan fikrni ilgari suradi. Shu tarzda panteizmning Sharqdagi
ko rinishi vujudiyun ta limotini yangi g oyalar bilan boyitdi.
ʻ ʼ ʻ
Borliqning kelib chiqishi haqida Farobiy ta limotida – mavjudot 4 unsur –
ʼ
tuproq, suv, havo, olovdan tashkil topadi; osmon jismlari ham shu unsurlarning
birikuvidan vujudga keladi. Moddiy jismlarning o zaro farq qilishiga sabab, ularning
ʻ
ibtidosidagi unsurlarning turlicha bo lishidir: olov – issiqlik sababi; suv – sovuqlik,
ʻ
namlik; tuproq – qattiqlik sababi. Farobiy butun mavjudotni sabab va oqibat
munosabatlari bilan bog langan 6 daraja (sabab)ga bo ladi: Alloh (as-sabab al-avval),
ʻ ʻ
osmon jinslari (as-sabab as-soniy), aql (al-aql al-faol), jon (an-nafs), shakl (as-surat),
materiya (al-modda). Bulardan Alloh – vujudi vojib, ya ni zaruriy mavjudliqdir,
ʼ
qolganlari esa – vujudi mumkin, ya ni imkoniy mavjud narsalardir. Bular bir-birlari
ʼ
bilan sababiy bog langan.
ʻ
Farobiy uchun dunyo g uncha bo lib, asta-sekin o zining rang-barang
ʻ ʻ ʻ
tomonlarini va bitmas-tuganmas boyliklarini tobora ko proq namoyon qilib ochila
ʻ
boradi. Borliqning bunday talqini tabiiy-ilmiy g oyalarning yanada rivojlanishi uchun
ʻ
keng yo l ochdi. Abu Ali ibn Sino va undan keyingi mutafakkirlar o zlarining falsafiy
ʻ ʻ
qarashlarida shu borliq tizimi asosida ish olib bordilar.
Ilm, bilish va aql haqidagi ta limot Farobiy asarlarida izchil va mukammal
ʼ
ishlangan. Ilm olish masalasiga u inson mohiyatini tushuntirib berishning tarkibiy
qismi sifatida qaradi.
Farobiy fikricha, insonning bilishini, ruhiy qobiliyatlarini miya boshqaradi,
yurak esa barcha a zolarni hayot uchun zarur bo lgan qon bilan ta minlovchi
ʼ ʻ ʼ
markazdir, barcha ruhiy “quvvatlar”, jumladan bilish qobiliyati muayyan a zoga
ʼ
bog liq.
ʻ
Farobiy “Ilm va san atning fazilatlari” risolasida tabiatni bilishning
ʼ
cheksizligini, bilim bilmaslikdan bilishga, sababiyatni bilishdan oqibatni bilishga,
11

sifatlardan aksidensiya (al-oraz)dan substansiya – mohiyat (javhar)ga qarab borishini
ilmning borgan sari ortib, chuqurlashib borishini ta kidlaydi.ʼ
Insonning ibtidosida, avvalo “oziqlantiruvchi quvvat” paydo bo lib, uning
ʻ
yordamida inson ovqatlanadi. Shundan so ng “tashqi quvvat”, ya ni bevosita tashqi
ʻ ʼ
ta sir natijasida sezgi organlari orqali vujudga keluvchi “quvvat”lar – 5 turlidir: teri-
ʼ
badan sezgisi; ta m bilish sezgisi; hid bilish sezgisi; eshitish sezgisi; ko rish sezgisi.
ʼ ʻ
Bularning hammasini Farobiy “hissiyot quvvati” (“quvvai hissiyya”) deb atab, hissiy
bilish qismlari sifatida qaraydi. “Ichki quvvat”ga esda olib qolish, xayol (xotira,
tasavvur), his-tuyg u, nutq (fikrlash) “quvvat”lari kiradi. “Ichki quvvat”da Farobiy
ʻ
aqliy bilish bosqichini nazarda tutadi. Ilmni egallash shu quvvatlar orqali amalga
oshiriladi.
Farobiy bilish jarayoni har 2 bosqichga bog liqligini, aqliy bilish hissiy bilishsiz
ʻ
vujudga kelmasligini alohida ta kidlaydi.
ʼ
Farobiy “Aql ma nolari haqida” risolasida aql masalasini chuqur talqin qiladi. U
ʼ
aql bir tomondan, ruhiy jarayon, ikkinchi tomondan, tashqi ta sir – ta lim-tarbiyaning
ʼ ʼ
natijasi ekanligini uqdiradi. Farobiy fikricha, aql faqat insongagina xos bo lgan tug ma
ʻ ʻ
quvvat – ruhiy kuch bilan bog liq.
ʻ
Farobiyning aql, umuman bilish haqidagi ta limotida mantiq (logika) ilmi
ʼ
muhim o rin tutadi. “Mantiq san ati kishiga shunday qonunlar haqida ma lumot
ʻ ʼ ʼ
beradiki, – deb yozgan edi u, – bu qonunlar vositasida aql chiniqadi, inson sog lom
ʻ
fikr yuritishga o rganadi”. Farobiy mantiq ilmi bilan grammatika o rtasidagi
ʻ ʻ
mushtaraklikni qayd etadi: mantiqning aqlga munosabati grammatikaning tilga
munosabati kabidir. Grammatika odamlar nutqini tarbiyalagani kabi, mantiq ilmi ham
tafakkurni haqiqiy yo ldan olib borish uchun aqlni to g rilab turadi.
ʻ ʻ ʻ
Farobiy logikasi musulmon Sharqidagi so nggi mantiqqa oid fikrlarning rivojiga
ʻ
katta turtki berdi.
Farobiyning bilish, mantiq, aql haqidagi fikrlari uning inson haqidagi ta limoti
ʼ
uchun xizmat qiladi, unga bo ysundirilgandir. Aqlga ega bo lish, bilimli, mantiqli
ʻ ʻ
12

bo lish bilan chegaralanmay, u ma lum axloqiy prinsiplarga, axloqiy madaniyatgaʻ ʼ
egalik bilan yakunlanishi kerak. [5,6]
Farobiy aqlli inson haqida gapirib bunday yozadi: “Aqlli deb shunday kishilarga
aytiladiki, ular fazilatli, o tkir mulohazali, foydali ishlarga berilgan, zarur narsalarni
ʻ
kashf va ixtiro etishga zo r iste dodga ega, yomon ishlardan o zini chetga olib
ʻ ʼ ʻ
yuradilar. Bunday kishilarni oqil deydilar. Yomon ishlarni o ylab topish uchun zehn-
ʻ
idrokka ega bo lganlarni aqlli deb bo lmaydi, ularni ayyor, aldoqchi degan nomlar
ʻ ʻ
bilan atamoq lozim”.
Farobiy o rta asrlar sharoitida birinchi bo lib jamiyatning kelib chiqishi, maqsad
ʻ ʻ
va vazifalari haqida izchil ta limot yaratdi. Bu ta limotda ijtimoiy hayotning ko p
ʼ ʼ ʻ
masalalari – davlatni boshqarish, ta lim-tarbiya, axloq, ma rifat, diniy e tiqod, urush va
ʼ ʼ ʼ
yarash, mehnat va boshqalar qamrab olingan.
Farobiy “Fozil shahar aholisining maslagi” risolasida jamiyat (“inson
jamoasi”)ning kelib chiqishi haqida bunday yozadi: “Har bir inson tabiatan shunday
tuzilganki, u yashash va oliy darajadagi yetuklikka erishmoq uchun ko p narsalarga
ʻ
muhtoj bo ladi, u bir o zi bunday narsalarni qo lga kirita olmaydi, ularga ega bo lish
ʻ ʻ ʻ ʻ
uchun insonlar jamoasiga ehtiyoj tug iladi… Bunday jamoa a zolarining faoliyati bir
ʻ ʼ
butun holda, ularning har biriga yashash va yetuklikka erishuv uchun zarur bo lgan
ʻ
narsalarni yetkazib beradi. Shuning uchun inson shaxslari ko paydilar va yerning aholi
ʻ
yashaydigan qismiga o rnashdilar, natijada inson jamoasi vujudga keldi”.
ʻ
Farobiy shaharni ijtimoiy uyushishning yetuk shakli, insoniyat kamolotga
erishishining zaruriy vositasi, deb hisoblaydi. Butun insonlarni o zaro hamkorlikka,
ʻ
xalqlarni tinchlikka chaqiradi, dunyoda yagona inson jamoasini tuzish haqida orzu
qiladi. mutafakkir inson qadr-qimmatini kamsituvchi jamiyatga qarshi chiqadi. “Davlat
arbobining hikmatlari” risolasida esa u doimiy urushlar va bosqinchilikka asoslanuvchi
jamiyatni adolatsiz, johil jamiyat sifatida qoralaydi.
Farobiy o zining fozil jamoasida odamlarni turli belgilarga qarab guruhlarga
ʻ
bo ladi. Kishilarning diniy mazhabiga, millatiga, irqiga qarab emas, balki tabiiy
ʻ
xususiyatlariga, qobiliyatlariga, avvalo aqliy iqtidoriga hamda ilmlarni o rganish,
ʻ
13

hayotiy tajriba to plash jarayonida orttirgan bilim va ko nikmalariga katta ahamiyatʻ ʻ
beradi. Itoatkorlikka da vat etuvchi ta limotlarni keskin qoralaydi.
ʼ ʼ
Farobiy “Baxt-saodatga erishuv yo llari haqida risola”, “Baxt-saodatga erishuv
ʻ
haqida risola” asarlarida o zining orzu qilgan fozil jamiyatini yana ham yorqin
ʻ
tasvirlaydi. “Davlatning vazifasi insonlarni baxt-saodatga olib borishdir, – deb yozadi
u, – bu esa ilm va yaxshi axloq yordamida qo lga kiritiladi”. Farobiy davlatni yetuk
ʻ
shaxs (monarxiya), yetuk xislatlarga ega bo lgan bir necha shaxslar (aristokratiya) va
ʻ
saylangan shaxslar (demokratiya) yordamida boshqarish shakllarini qayd etadi.
Farobiy jamiyat o z rivojida yetuklikka tomon intilishi, shuning uchun kurash
ʻ
olib borishi va nihoyat fozil jamiyat, fozil shahar darajasiga ko tarilishi haqida fikr
ʻ
yuritadi.
U shunday yozadi: “Fozil jamiyat va fozil shahar (yoki mamlakat) shunday
bo ladiki, shu mamlakatning aholisidan bo lgan har bir odam kasb-hunar bilan
ʻ ʻ
shug ullanadi. Odamlar chin ma nosi bilan ozod bo ladilar… Ular orasida turli yaxshi
ʻ ʼ ʻ
odatlar, zavq-lazzatlar paydo bo ladi”. Farobiy bunday fozil jamoani boshqaruvchi
ʻ
podshoh, rahbarlarga ham ma lum talablar qo yadi. U xalq haqida doimo g amxo rlik
ʼ ʻ ʻ ʻ
qilishi, boshqalar manfaatini o z manfaatidan ustun qo ya bilishi zarur. Bunday
ʻ ʻ
jamoani idora etuvchi yoki idora etuvchilar guruhi o zlarida muhim olti xislatni
ʻ
ifodalashlari kerak, ya ni adolatli, dono bo lishi, qonunlarga rioya etishi va qonunlar
ʼ ʻ
yarata olishi, kelgusini oldindan ko ra bilishi, boshqalarga g amxo r bo lishi kerak.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Farobiyning fozil jamoa haqidagi ta limoti, uning komil inson haqidagi fikrlari
ʼ
bilan uzviy bog lanib ketadi. Fozil jamoada komil inson xislatlari vujudga keladi.
ʻ
Masalan, axloq-odobli yetuk inson o n ikki fazilatga ega bo lmog i lozim. Bu fazilatlar
ʻ ʻ ʻ
insonlarning o zaro munosabatlari mustahkamlanib, yaxshilik tomon yo nalishida
ʻ ʻ
vujudga kela boradi. Farobiyning fozil jamoa va komil inson haqidagi ta limotlari
ʼ
so nggi olim-mutafakkirlarga katta ta sir ko rsatdi.
ʻ ʼ ʻ
Umuman olganda Farobiyning fozil jamiyati, komil insoni baxt-saodat, o zaro
ʻ
yordam, dono boshliq, tenglik haqidagi fikrlari o z davri uchun xayoliydir. Lekin
ʻ
insonni ma naviy ozod etishga, uning imkoniyatlarini ochishga, gumanistik
ʼ
14

yo nalishni asoslashga qaratilgan bu ta limot ilg or ijtimoiy tafakkur taraqqiyotigaʻ ʼ ʻ
buyuk hissa bo lib qo shildi. Umumbashariy intilishlarni ifodaladi. Uning ijtimoiy
ʻ ʻ
g oyalari keyinchalik so nggi mutafakkirlar: Abu Rayhon Beruniy, ibn Sino, ibn
ʻ ʻ
Rushd, Baxmanyor, Nizomiy, Sa diy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Bedil,
ʼ
Iqbol, Ahmad Donish va boshqalar ijodida rivojlantirildi.
Farobiy “Musiqa haqida katta kitob” degan ko p jildli asari bilan o rta asrning
ʻ ʻ
yirik musiqashunosi sifatida ham mashhur bo ldi. U musiqa ilmini nazariy, amaliy
ʻ
tarmoqlarga, kuylarning ichki tuzilishi, qonuniyatlarini hisobga olib ta rif va ilmi
ʼ
iqoga ajratadi.
Farobiy musiqa nazariyasida tovushlar vujudga kelishining tabiiy-ilmiy ta rifini
ʼ
beribgina qolmay, kuylar garmoniyasining matematik prinsiplarini ochadi, turli
jadvallar, geometriya qoidalari asosida ko plab murakkab chizmalar keltiradi. U Sharq
ʻ
musiqasining ritmik asosini dalillar bilan sharhlab beradi. U ritmlarni tashkil etgan
zarb birliklari bo lmish naqralar, ularning birikmasidan hosil etiladigan ruknlarning
ʻ
turli xillari asosida yaratiladigan ritm o lchovlari va turlarini yoritib bergan.
ʻ
“Musiqa haqida katta kitob”da faqat musiqa nazariyasi va tarixi bayon etilmay,
Sharqda ma lum bo lgan rubob, tanbur, nog ora, ud, qonun, nay kabi musiqa asboblari
ʼ ʻ ʻ
hamda ularda kuy ijro etish qoidalari tafsiloti ham berilgan. Farobiyning o zi mohir
ʻ
sozanda, bastakor, manbalarda yangi musiqa asbobini ixtiro etganligi, unda nihoyatda
ta sirchan kuylar yaratgani qayd etiladi. Farobiy musiqaga inson axloqini
ʼ
tarbiyalovchi, sihat-salomatligini mustahkamlovchi vosita deb qaragan. Uning musiqa
sohasida qoldirgan merosi musiqa madaniyati tarixida olamshumul ahamiyatga ega.
Farobiy o z davridayoq buyuk olim sifatida mashhur bo lgan. Sharq xalqlarida u
ʻ ʻ
haqda turli hikoya, rivoyatlar vujudga kelgan. O rta asr olimlaridan ibn Xallikon, ibn
ʻ
al-Qiftiy, ibn Abi Usabi a, Bayhaqiylar o z asarlarida Farobiy ijodini o rganib, uning
ʼ ʻ ʻ
g oyalarini rivojlantirganlar. Xususan, ibn Rushd Farobiy asarlarini o rganibgina
ʻ ʻ
qolmay, ularga sharhlar ham (“Sillogizmga nisbatan al-Farobiyning fikri”, “Abu
Nasrning mantiqqa doir asarida ifodalangan fikrning bayoni” “Al-Farobiy, xususan
uning “Organon” izohlariga turli sharhlari” va b.) yozdi. Averroizm nomi bilan
15

mashhur bo lgan uning falsafiy ta limotining shakllanishi dastlab Farobiy va ibn Sinoʻ ʼ
faoliyati bilan bog liq. Averroizm ilmiy tendensiyalarni ifodalovchi ilg or yo nalish
ʻ ʻ ʻ
sifatida keng yoyilgan va Uyg onish davrining ko p ilg or mutafakkirlari
ʻ ʻ ʻ
dunyoqarashiga ta sir ko rsatgan.
ʼ ʻ
Taraqqiyparvar insoniyat Farobiy ijodiga hurmat bilan qarab, uning merosini
chuqur o rganadi. Ovro po olimlaridan B. M. Shtrenshneyder, Karra de Vo, T. U.
ʻ ʻ
Buur, R. Xammond, R. de Erlanje, F. Deteritsi, G. Farmer, N. Rishar, G. Ley, Sharq
olimlaridan Nafisiy, Umar Farrux, Turker, M. Maxdi va boshqalar Farobiy merosini
o rganishga muayyan hissa qo shdilar. Keyingi yillarda uning ijodi va ta limotiga
ʻ ʻ ʼ
bag ishlangan bir qancha tadqiqotlar, asarlar yuzaga keldi.
ʻ [7]
ABU NASR FAROBIY - SHARQNING IKKINCHI MUALLIMI
Fan va madaniyat olamida o‘z o‘rni va mavqeiga ega bo‘lgan ulug‘ mutafakkir,
zabardast olim, buyuk allomalardan biri, shubhasiz, Abu Nasr Muhammad ibn
Muhammad ibn Uzlug‘ Tarxon Farobiydir (873—950). Dunyo fani va madaniyati,
uyg‘onish davrining ko‘zga ko‘ringan vakillaridan biri bo‘lgan Farobiy qadimgi yunon
fani va madaniyatining insoniyat tsivilizatsiyasida tutgan o‘rnini yuksak baholab,
butun ilmiy faoliyati davomida nafaqat unga suyandi, cheksiz hayratlandi va
ilhomlandi, balki kishilik tarixida o‘chmas iz qoldirgan yunon olimlarining, ko‘proq
Arastuning asarlarini targ‘ib qildi, ularning ko‘plarini arab tiliga tarjima qildi, sharhlar
yozdi. Antik dunyo olimlarining qoldirgan meroslarini to‘la o‘zlashtirmasdan turib,
fan va madaniyatni rivojlantirish mumkin emasligini yaxshi tushungan Abu Nasr
Farobiy yunon mutafakkirlarining «quli»ga aylanib qolmadi, balki ko‘p qirrali olim va
ijodkorlarning davomchisi, o‘z davri sharoitida mustaqil fikr yurituvchi alloma
sifatida o‘zini namoyon qildi.
IKKINCHI MUALLIM
Abu Nasr Farobiy «Sharq Arastusi», «Ikkinchi muallim» nomlari bilan O‘rta
Osiyo madaniyatining asoschilaridan biriga aylanganligi bejiz emas edi, albatta.
Farobiyning shaxsi va ijodi ko‘pgina olimlarning diqqatini o‘ziga jalb etgan bo‘lib, u
haqida ko‘pdan-ko‘p tortishuv va munozaralar bo‘lib turar edi. Uning so‘nmas ilmiy
16

va madaniy merosi ta’siri ostida dunyoning juda ko‘p madaniyat vakillari, jumladan,
Nizomiy Ganjaviy, Shota Rustaveli, Nosir Xisrav, Mirzo Ulug‘bek, Abdurahmon
Jomiy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Grigor Tativatsi, Ioane Petritsi,
Rodjer Bekon, Sicher Brabantskiy va boshqa yuzlab fan fidoyilari shakllangan,
o‘zligini anglab, mustaqil ijod yo‘lini topib olganlar, desak mubolag‘a bo‘lmas.
Abu Nasr Farobiy o‘rta asr fani va madaniyatining barcha muhim sohalarini
to‘la egallagan buyuk allomadir. Uning 160 dan ortiq asar yozib qoldirganligi ma’lum.
Taniqli Farobiyshunos akademik M.Xayrullaev o‘zining «Uyg‘onish davri va Sharq
mutafakkiri» asarida Farobiy asarlari turli mamlakatlardagi mashhur shaharlar: Sankt-
Peterburg, Moskva, Toshkent, Boku, Qozon, Qohira, Bayrut, Damashq, Istanbul,
Berlin, London, Parij, Madrid, Nyu-York, Haydarobod, Isfaxon, Bombey, Tehron va
boshqa ko‘plab shaharlarning katta kutubxonalarida, davlat va shaxsiy qo‘lyozma
fondlarida saqlanib, e’zozlanib kelayotganligi haqida yozadi. Farobiyning sotsiologik,
ijtimoiy-falsafiy, tabiiy-ilmiy, tarbiyaviy-tibbiy qarashlari, nazariy xulosalari keng
qamrovli va rang-barang bo‘lib, mohiyat mazmuniga ko‘ra nafaqat o‘z zamonasi
uchun, balki hozirgi davrda ham juda ahamiyatlidir.
OLIM YARATGAN FALSAFIY TIZIM
Farobiy yaratgan falsafiy tizim mazmunan universal xususiyatga ega bo‘lib, o‘z
davri fanlarining barcha muhim masalalari — falsafaning umumiy muammolaridan
tortib, tabiatshunoslik ilmining asosiy falsafiy masalalari, borliqni bilish va mantiqning
bahsli muammolari, inson va tabiat o‘rtasidagi chambarchas bog‘liqlik, ya’ni ekologik
muammolarni ham o‘z ichiga oladi.
Farobiyning ijtimoiy-falsafiy fikrlari o‘zining keng qamrovli, teran va
mazmundorligi bilan gumanistik xususiyatga ega. U «Fozil shahar aholisining fikrlari»
deb nomlangan asarida Arastu tomonidan ilgari surilgan, inson, eng avvalo, ijtimoiy
hodisa, deb ta’riflangan g‘oyani yanada aniqlashtirib, quyidagilarni yozadi: «Har bir
inson, o‘z tabiati bilan shunday tuzilganki, u yashash va oliy darajadagi yetuklikka
erishish uchun ko‘p narsalarga muhtoj bo‘ladi, u bir o‘zi bunday narsalarni qo‘lga
kirita olmaydi va ularga ega bo‘lish uchun insonlar jamoasiga ehtiyoji tug‘iladi...
17

Bunday jamoa a’zolarining faoliyati bir butun holda, ularning har biriga yashash va
yetuklikka erishuvi uchun zarur bo‘lgan narsalarni yetkazib beradi. Shuning uchun
inson shaxslari ko‘paydilar va yerning aholi yashaydigan qismiga o‘rnashdilar,
natijada inson jamoasi vujudga keldi». E’tibor bering, muhtaram o‘quvchi, bu
fikrlarning zamirida falsafaning bosh muammosi bo‘lgan bahsli masala — insonning
paydo bo‘lishi, shakllanishi va yetuklikka erishuvi haqida so‘z bormoqda. Eng
muhimi, bu jarayonda jamoatning roli va ahamiyati to‘g‘risida aniq va lo‘nda fikr
bildirilmoqda.
Darhaqiqat, Farobiy o‘z dunyoqarashi bilan zamonasidan ancha ilgarilab ketgan
yetuk olim, ilm va ma’rifat kurashchisi, tabiat va jamiyat rivojlanishi qonuniyatlarini
ochib berishga astoydil intilgan buyuk shaxsdir.
AXLOQ FALSAFASI
Farobiy o‘zining «Fozil shahar aholisining fikrlari», «Baxt-saodatga erishuv
haqida» va boshqa asarlarida axloq falsafasi, jumladan, axloqiy tarbiyaning muhim
muammolarini hal qilishga harakat qiladi. Mutafakkirning axloq va uning asosida yosh
avlodga tarbiya berish g‘oyalari hozirgi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q,
aksincha, axloqiy tarbiyaning yangi usul va qoidalarini ishlab chiqish va ularni
takomillashtirishda juda katta ahamiyat kasb etadi.
Farobiy axloq tushunchasini keng ma’noda talqin qilar ekan, butun insonlarni,
ularning dini, e’tiqodi, irqi, tilidan qat’iy nazar, hamjihatlik va hamkorlikka chaqiradi.
Dunyoda bir butun yagona inson jamoasini shakllantirishni va barcha fuqarolarning
manfaatlarini birdek ko‘zlab faoliyat ko‘rsata olishini orzu qiladi. O‘z davrida ajoyib
orzu-istaklar va g‘oyalarni ilgari surgan Farobiyning dunyoda yagona jamiyat barpo
qilish to‘g‘risidagi fikrlari ham keyinchalik dunyoning juda ko‘p mutafakkirlari,
jumladan, nemis faylasufi I.Kant tomonidan ham ilgari surilgan edi. Farobiy ilgari
surgan, shuningdek, dunyo olimlari tomonidan ham maqsadga muvofiq deb topilgan
«dunyoda yagona fuqarolik jamiyati»ni tarkib toptirish haqidagi g‘oyalari ustida
jiddiyroq bosh qotirsak, bu g‘oyaning bugungi kunda naqadar muhim ahamiyatga ega
ekanligi ravshan bo‘ladi. Axir biz, shu kunlarda XX asrdan XXI asrga o‘tib, butun
18

insoniyatga misli ko‘rilmagan kulfatlar keltirayotgan: SPID, terrorizm, diniy
aqidaparastlik va boshqa buzg‘unchilik xatti-harakatlariga qarshi butun insoniyatni
hamjihat bo‘lib kurash olib borishga chaqirmoqdamiz-ku!
Farobiyning fikricha, yuksak axloqiy fazilatlarga rioya qilgan holda
rivojlanayotgan har qanday davlat o‘z fuqarolarini shak-shubhasiz baxt-saodat yo‘liga
olib chiquvchi kuchli quroldir. Inson bilim va namunali axloq egasi bo‘lgandagina
yaxshi odat va harakatlarni o‘zida mujassamlashtira oladi, u har qanday yovuz
buzg‘unchiliklar ko‘chasiga kirmaydi, aksincha, ularga nisbatan shafqatsiz jang olib
boradi.
MUSIQA ZAMIRIDAGI TARBIYA
Buyuk allomalar keng dunyoqarash, ko‘pqirrali ilmga ega bo‘lishlari bilan bir
qatorda hunarga, kasbga ham mehr qo‘ygan insonlar sifatida tarixdan joy olganlar.
Farobiy ham o‘z navbatida nazariy jihatdan musiqashunos, amaliy jihatdan taniqli
bastakor, xalq uchun yaqin va qadrdon siymo sifatida nom chiqargan ustozlardan
bo‘lgan. U o‘zining «Musiqa haqida so‘z» asarida musiqa tarixi, nazariyasi, musiqa
asboblari, bastakorlik va ijrochilik san’ati bo‘yicha o‘z davri uchun mukammal
ma’lumotlar bera olgan. Ko‘pchilik yevropalik arabshunos olimlarning ta’kidlashlariga
qaraganda, Farobiyning musiqa haqidagi fikr va mulohazalari, asarlari, unga qadar
musiqa haqida yaratilgan asarlardan nafaqat o‘zining ustunligi, balki originalligi,
noyobligi va yangi nazariyalar bilan to‘ldirilganligi sababli, butun Sharq va Yevropa
musiqa taraqqiyotiga qo‘shilgan ulkan ulushdir.
Farobiy musiqani, insonda yuksak axloq namunalarini shakllantiruvchi, unda
estetik did va go‘zallik tuyg‘ularini uyg‘otuvchi va hatto inson sihat-salomatligiga ham
ijobiy ta’sir ko‘rsatuvchi vosita deb ta’riflaganligi bizga ma’lum. Alloma musiqa
asboblarini shaxsan o‘zi yasar va ularni ko‘cha-ko‘ylarda, bozorlarda, odamlar
to‘planib, gurunglashib o‘tirgan vaqtlarida chalib, ularda zavq-shavq, his-tuyg‘ularni
uyg‘otib, kayfiyatlarini ko‘tarar edi. Uning musiqaga bo‘lgan muhabbati, ijrochilik
mahorati shu darajada ommabop, xalq hayotiga yaqin ediki, u turli rivoyatlarning
to‘qilishiga sabab bo‘lgan. [9]
19

II BOB. Abu Nasr Farobiyning ta’limiy, falsafiy, axloqiy va diniy
qarashlari
2.1 Farobiyning inson kamoloti haqidagi qarashlari
Farobiy yosh avlodni kamolga yetkazishda u yashayotgan jamiyatdagi muhit,
hayotiy tajriba, talim-tarbiyaning ta`siri va bu ta`sir natijasida ular o`zlaridagi ijobiy
yoki salbiy xislat-fazilatlarni namoyon qilishlarini aytadi. “Insonlar tug`ilganda
kamolotli bo`lib tug`imaydi, ularni orasida aslida farq ham bo`lmaydi, ularning xulqi,
faoliyati, hayoti o`xshash bo`ladi, keyinchalik esa o`zgaradi, ya`ni ijtimoiylashuv
jarayonida jamiyatda odamlar ming yillardan beri amal qilib kelayotgan qadiriyatlarni
va me`yorlarni qabul qiladilar. Ularga moslashadilar voqealar va muhit ta`sirida yaxshi
yoki yomon odatlarni o`rganadilar, shu bois odamlardagi xato va kamchilik, yutuq va
muvaffaqiyatlar ularda jamiyatda keyinchalik shakllanadi. Inson jamiyatdagi qarama –
qarshiliklarni o`ziga singdira boshlaydi, har xil mushkulotlarga duch keladi. Inson
faoliyatining adolatga yaqinligi yoki uzoqligi uning aqliga, xulqiga, yashagan
jamiyatiga bog`liq. Agar unda yomonlik fikrlari ozroq bo`lsa, adolatga yaqin bo`ladi,
agar ko`proq bo`lsa adolatdan, insofdan uzoqroq bo`ladi. Xulq albatta insonning
yaxshi yoki yomon xislatlarining nisbatiga bog`liqdir”.
Jamiyatda adolat asosiy mezon bo`lsa, uning a`zolari ham insof va diyonatli,
mehr-oqibatli bo`ladilar. Inson jamoasi to`g`risidagi ta`limotning asosini kishilarning
ongli harakatini ,xulq-odatlari, tabiy – mayillari, istak va malakalarini, faoliyatlari va
turmush darajalarini o`rganish masalalari tashkil etadi. Mutafakkirning fikricha fozil
jamoaning har bir a`zosi fozil ya`ni haqiqiy inson bo`lishi kerak.
Farobiy o`z qarashlarida insonning aqliy va axloqiy jihatlariga alohida e`tiborini
qaratadi va u “Fozil odamlar shahri asarida o`n ikki tug`ma xislatni birlashtirgan
kishigina axloqli inson bo`la olishini ta`kidlaydi. Bular quyidagilar:
“Birinchidan bunday odamning barcha a`zolari mukammal taraqqiy etgan,
sog`lom bo`lish lozim;
ikkinchidan, tez fahm so`zlovchining maqsadini tez payqay oladigan bo`lsin;
uchinchidan, xotirasi juda kuchli va mustahkam bo`lsin;
20

to`rtinchidan, zehni tez va o`tkir bo`lsin;
beshinchidan nutqi ravon, fikri teran mulohazalarini yorqin bayon eta olsin;
oltinchidan, bilish va o`rganishga ishtiyoqi baland bo`lib, bilimlarini
charchashni sezmasdan o`zlashtira olsin;
yettinchidan nafsini tiya oladigan, qimor o`yinlaridan jirkanadigan bo`lsin;
sakkizinchidan haqiqatni sevadigan bo`lsin;
to`qqizinchidan g`ururli va vijdonli bo`lsin, oliyjanob ishlarga intilsin;
o`ninchidan mol-dunyo yig`ishga berilmasin;
o`n birinchidan adolatli bo`lsin, odamlarni adolatga targ`ib etadigan bo`lsin;
o`n ikkinchidan adolatli bo`lsin, ammo qaysar bo`lmasin, adolat oldida qaysarlik
qilib, o`zbilarmonlikka berilmasin, lekin har qanday adolatsizlik, pastkashlik oldida
lafzli bo`lsin, o`zi zarur deb bilgan narsasini amalga oshirishda qat`iylik ko`rsatsin,
qo`rqmas, jasur bo`lsin, qo`rqish va ojizlikni bilmasin”. Olimning fikricha “fozil”
inson barkamlol shaxs bo`lishi uchun ma`naviy- axloqiy illatlardan xoli, ruhan,
ma`nan va jismonan so`glom bo`lishi lozim. Haqiqiy inson aql idrok tufayli barcha
ne`matlarga ega bo`ladi va adolatli ijtimoiy hamkorlikka asoslangan fozil jamiyat
barpo etadi. Demak jamiyatning taraqqiyoti, moddiy va ma`naviy ma`daniyatning
rivojlanishi, undagi fuqoro-odamlarning baxt-saodatga, ozodlik va erkinlikka erishishi
shu jamiyat a`zolari bo`lmish insonlarning aqli, xulqi hamda ijtimoiy muhitnining
ta`siriga bog`liq. Alloma odamlarni avval o`rganish lozimligini ta`kidlaydi, buning
natijasida u insonlarni johil va fozil kishilarga ajratadi.”Har bir inson boshdan komil
emas, ammo tug`ma ravishda o`ziga xos bo`lgan ichki shuur ila bosqichmabosqich
komillikka jiddu jahd bilan intiladi”. Shuning uchun uni o`rganib kamolot sari
yo`naltirish adolatli jamiyatning asosiy maqsadidir. Yosh avlodni komil va fozil
inson,yuksak insoniy fazilatlar sohibi, har tomonlama yetuk, barkamol shaxs sifatida
kamol toptirish bugungi kunda taraqqiy etib borayotgan jamiyatimizda davlat siyosati
darajasidagi masala sifatida e`tiborga olingan. Bu borada jamiyatimiz o`qituvchi va
pedagoglar zimmasiga g`oyat ma`suliyatli vazifalarni yuklaydi. Farobiyning fikricha
jamiyatdagi muhit, tinchlik va ravnaq birinchi navbatda ziyolilar ya`ni ma`naviyat va
21

ma`rifat tarqatuvchilarning faoliyatiga, jamiyatda kishilar o`rtasida olib boriladigan
ta`lim tarbiya jarayoniga bog`liq. [12]
O`rta asr ijtimoiy – falsafiy fikr taraqqiyoti mutafakkir Abu Nasr Farobiy nomi
bilan bog`liq bo`lib, uning inson kamoloti haqidagi ta`imoti ta`lim – tarbiya sohasida
katta ahamiyatga ega. Mashhur Yunon faydasufi Arastudan keyin Sharqda o`z bilimi,
fikr doirasining kengligi bilan nom chiqargan Farobiyni yirik mutafakkir – «Muallimiy
soniy» - «Ikkinchi muallim» deb ataydilar.
Abu Nasr Farobiy (to`liq nomi Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn
Uzaliq ibn Tarxon al-Farobiy) hijriy 260 yil (milodiy 873 yil)da Shosh – Toshkentga
yaqin Forob (O`tror) degan joyda harbiy hizmatchi oilasida tug`ilgan. Forobda
boshlang`ich ta`limni olgach, Shoshda, Buxoroda, Samarqanda ta`lim olganligi haqida
ma`lumotlar bor. Lekin arab xalifaligining yirik madaniy markazi Bag`dodga
xalifalikning turli tomonlaridan kelgan olimlar yig`ilganligi, uning yirik ilmiy
markazga aylanganligi tuyfayli Farobiy ham ilm olish istagida Bag`dodga jo`naydi.
Bag`dodda Farobiy o`rta asr fanini, turli fan sohalarini o`rganadi. Masalan, unga
Yunon tilida Abu Bashar Matta (Matta ibn Yunus), tibbiyot va mantiqdan Yuxanna ibn
Haylon (Jilon) ta`lim bergan. Umuman, Farobiy Bog`doda matematika, mantiq,
tibbiyot, ilmi nujum, musiqa, tabiiyot, huquq, tilshunoslik, poetika bilan shug`ullandi,
turli tillarni o`rgandi.
Ba`zi manbalarda Farobiy 70 dan oshiq tilni bilganligi haqida gapiriladi. Abu
nasr Farobiy qomusiy olim hisoblanadi.Tadqiqotchilar uning 160 dan ortiq ilmiy
asarlar yaratganligini qayd etadilar.
Farobiy taxminan 941 yillardan boshlab Damashqda yashaydi. Shahar
chekkasidagi bog`da qorovul bo`lib ishlaydi va faqirona hayot kechirib, ilmiy ish bilan
shug`ullanadi. 943-967 yillarda esa Halabda yashaydi. 949-950 yillarida Misrda ham
bo`lgan. So`ng yana Damashqga qaytib, shu yerda 950 yilda vafot etgan. Damashqdagi
«Bob as – sag`ir» qabristoniga dafn qilingan. Rivoyatlarga ko`ra Abu Nasrning hikmat
falsafani o`qishiga bir kishi sabab bo`lgan ekan. O`sha kishi unga Arastuning bir necha
kitobini, shu yerda tura tursin, keyin olib ketaman deb qo`yib ketgani sabab bo`lgan,
22

deyishadi. Ittifoqo, kitoblarga ko`zi tushib, ularning Abu Nasrning ko`ngliga ma`qul
bo`lib qoladi va o`qishga kirishadi natijada yetuk faylusufga aylanadi. Haqiqatdan ham
Abu Nasr Farobiy o`rta asr davri ilm – fani taraqqiyotiga katta hissa qo`shgan
olim, Farobiy tabiiy, ilmiy va ijtimoiy bilimlarning barcha sohalarida ilmiy ish olib
borgan. Farobiy o`zidan keyin juda boy ilmiy meros qoldirgan. Falsafa, musiqa,
filologiya va boshqa tabiiy, ilmiy bilimlarning turli sohalarida asarlar yaratgan.
Demak, Farobiy inson baxt – saodatga erishuvi uchun ularni baxtli – saodatli qila
oladigan jamoa rahbari bo`lishi kerak deydi. U fozil shaharni boshqaradigan Hokim
tabiatdan:
1 – sog` – salomat bo`lib, o`z vazifasini bajarishda hech qanday qiyinchilik
sezmaligi;
2 – tabiati nozik, farosatli;
3 – xotirasi mustahkam,
4 – zehni o`tkir,
5 – o`z fikrini tushuntira oladigan notiq,
6 – bilim-ma`rifatga havasli,
7 – taom yeyishda, ichimlikda, ayollarga yaqinlik qilishda ochofat emas,
aksincha, o`zini tiya oladiga bo`lishi (qimor yoki boshqa o`yinlardan) zavq, huzur
olishdan uzoq bo`lishi,
8 - haq va haqiqatni, odil va haqgo`y odamlarni sevadigan, yolg`onni va
yolg`onchilarni yomon ko`radigan,
9 – o`z qadrini biluvchi va oriyatli bo`lishi,
10 – mol dunyo ketidan quvmaydigan,
11 – adolatparvar,
12 – qat`iyatli, sabotli, jur`atli, jasur bo`lishi muhimligini qayd etadi. Farobiy bu
fazilatlarni har bir yetuk insonda ko`rishni istaydi.
Farobiy o`zining fozil jamoasida odamlarni turli belgilarga qarab guruhlarga
bo`ladi. Bunda u, kishilarning diniy mashabiga, millatiga, irqiga qarab emas, balki
tabiiy hususiyatlariga, qobiliyatlariga, aqliy iqtidoriga, bilim ko`nikmalariga e`tibor
23

berishlik zarur deydi. U o`zning «Baxt saodatga erishuv yo`llar haqida risola» asarida
«Davlatning vazifasi insonlarni baxt – saodatga olib borishdir, - deb yozadi. U, - bu
esa ilm va yaxshi axloq yordamida qo`lga kiritadi». Farobiy davlatni yetuk shaxs
boshqarishi lozim deydi; ya`ni jamoani idora etuvchi adolatli, dono bo`lishi,
qonunlarga rioya etishi va qonunlar yarata olishi, kelgusini oldindan ko`ra bilishi,
boshqalarga g`amxo`r bo`lishi lozim deydi. [16]
24

2.2 Abu Nasr Farobiyning ta`limiy qarashlari
Farobiy ta`lim tarbiyaga bag`ishlangan asarlarida ta`lim – tarbiyaning
muhumligi, unda nimalarga e`tibor berish zarurligi, ta`lim – tarbiya usullari va uslubi
haqida fikr yuritadi. «Fozil odamlar shahri», «Baxt saodatga erishuv to`g`risida»,
«Ixso – al - ulum», «Ilmlarning kelib chiqishi», «Aql ma`nolari to`g`risida» kabi
asrlarida ijtimoiy – tarbiyaviy qarashlari o`z ifodasini topgan.
Farobiy o`z ishlarida ta`lim – tarbiyani uzviy birlikda olib boorish haqida ta`lim
bergan bo`lsa ham, ammo har birining insonni kamolga yetkazishda o`z o`rni va
xususiyati bor ekanligini alohida ta`kidlaydi.
Farobiy «Baxt – saodatga erishuv to`g`risida» asarida bilimlarni o`rganish tartibi
haqida fikr bayon etgan. Uning ta`kidlashicha, avval bilish zarur bo`lgan ilm
o`rganiladi, bu – olam asoslari haqidagi ilmdir.
Uni o`rgangach, tabiiy ilmlarni, tabiiy jismlar tuzilishini, shaklini, osmon
haqidagi bilimlarni o`rganish lozim.Undan so`ng, umuman, jonli tabiat o`simlik va
hayvonlar haqidagi ilm o`rganiladi, deydi.
Farobiy inson kamolotga yolg`iz o`zi erisha olmaydi. U boshqalar bilan aloqada
bo`lish, ularning ko`maklashuvchi yoki munosabatlariga muxtoj bo`ladi. Uning
fikricha tarbi jarayoni tajribali pedagog, o`qituvchi tomonidan tashkil etilishi
muhumdir. Chunki har bir odam ham baxtni va narsa hodisalarni o`zicha bila olmaydi.
Unga buning uchun o`qituvchi lozim. [19]
Bunga Forabiy ta`lim – tarbiyani to`g`ri yo`lga qo`yish orqali erishish mumkin,
deydi. Chunki maqsadga muvofiq amalga oshirilgan ta`lim – tarbiya insonni ham
aqliy, ham axloqiy jihatdan komolga yetkazadi, xususan, inson tabiat va jamiyat
qonun-qoidalarini to`g`ri bilib oladi va hayotda to`g`ri yo`l tutadi, boshqalar bilan
to`g`ri munosabatda bo`ladi, jamiyat tartib qoidalariga rioya etadi.
Demak, Farobiy ta`lim – tarbiyaning asosiy vazifasi jamiyat talablariga javob
bera oladigan va shu jamiyat uchun xizmat qiladigan yetuk insonni tarbiyalashdan
iborat deb biladi.
25

Farobiy ta`lim va tarbiyaga birinchi marta ta`rif bergan olim sanaladi. Ta`lim –
degan so`z insonga o`qitish, tushuntirish asosida nazariy bilim berish; tarbiya – nazariy
fazilatni, ma`lum xunarni egallash uchun zarur bo`lgan xulq normalarini va amaliy
malakalarni o`rgatishdir, deydi olim.
Abu Nasr Farobiy yana aytadi: «Ta`lim – degan so`z xalqlar va shaharliklar
o`rtasida nazariy fazilatni birlashtirish, tarbiya esa shu xalqlar o`rtasidagi tug`ma
fazilat va amaliy kasb hunar fazilatlarini birlashtirish degan so`zdir.
Ta`lim faqat so`z va o`rgatish bilangina bo`ladi. Tarbiya Aesa, amaliy ish tajriba
bilan, ya`ni shu xalq, shu millatning amaliy malakalardan iborat bo`lgan ish - harakat,
kasb - hunarga berilgan bo`lishi, o`rganishidir»
Farobiy nazariy bilimlarni egallashga kirishgan har bir kishi xulq – odobda ham
qay darajada pok bo`lishi kerakligini «Falsafani o`rganishdan oldin nimani bilish
kerakligi to`g`risida»gi risolasida shunday ta`riflaydi: «Falsafani o`rganishdan avval
o`zingizni hirshavaslardan shunday tozalashingiz lozimki, sizda maishiy va
shahvoniyat kabi notug`ri tuyg`ularga emas, balki kamolotga bo`lgan hirs-havas
qolsin.
Bunga xulq axloqni faqat so`zdagina emas, balki haqiqatda (amalda) tozalash
orqali erishish mumkin. Shundan so`ng xato va adashishdan saqlovchi, haqiqat yo`lini
tushunib olishga boshlovchi (notiq – so`zlovchi, fikrlash ma`nosida) nafsini, jonini,
ruhini tozalash zarur» [20]
Farobiyning axloqiy qarashlari
Farobiy axloqiy fazilatlar deganda bilimdonllik, donolik va mulohazali bo`lish,
vijdonlilik, kamtarlik, ko`pchilik manfaatini yuqori qo`yish, haqiqat, ma`naviy
yuksaklikka intilish, adolatlilik kabi hislatlarni tushunadi. Ammo bu hislatlarning eng
muhumi har bir insonning bilimli, ma`rifatli bo`lishidir. Shuning uchun ham Farobiy
axloq tushunchasiga aql bilan uzviy bog`liq holda, tafakkurga asoslangan axloq
sifatida qaraydi.Bundan biz Farobiyning axloqni xulq me`yorlari ifodasi sifatidagini
emas, balki kishilarning aqliy faoliyatining natijasi sifatida ham talqin etganligini
ko`ramiz.
26

Farobiy «Aql ma`nolari haqida» risolasida aql masalasini tahlil qilib, aql bilish
haqidagi ta`limotida mantiq (logika) ilmi muhim o`rin tutadi deydi.U mantiq ilmi bilan
grammatika o`rtasidagi mushtarakligini qayd etib, mantiqning aqlga munosabati,
grammatikaning tilga munosabati kabidir.
Grammatika odamlar nutqini tarbiyalagani kabi, mantiq ilmi ham tafakkurni
haqiqiy yo`lda olib borish uchun aqlni to`g`irlab turadi deydi. Farobiy «Muzika haqida
katta kitob» degan ko`p jildi asari bilan o`rta asrning yirik muzikashunosi sifatida ham
mashxur bo`ldi. U muzikaga ilmni nazariy, amaliy jihatdan yoritib, muzikani inson
axloqini tarbiyalovchi sihat salomatligni mustahkamlovchi vosita deb qaragan. Uning
muzika sohasida qoldirgan merosi muzika madaniyati tarixida muhim ahamiyatga
molikdir.
Farobiyning ta`lim-tarbiya yo`llari, usullari vositalari haqidagi qarashlari ham
qimmatlidir. U insonda go`zal fazilatlar ikki yo`l – ta`lim va tarbiya yo`li bilan hosil
qilinadi. Ta`lim nazariy fazilatlarini birlashtirsa, tarbiya esa tug`ma fazilat – nazariy
bilimlar va amaliy kasb - hunar, xulq odob fazilatlarini birlashtiradi. Ta`lim so`z va
o`rganish bilan tarbiya esa amaliy ish, tajriba bilan amalga oshiriladi, deydi. Har
ikkalasi birlashsa yetuklik namoyon bo`ladi, ammo bu yetuklik bilim va amaliy
ko`nikmalarni qay darajada o`rganganligiga qarab paydo bo`ladi, deb ko`rsatadi.
Farobiy ta`limda barcha fanlarning nazariy asoslari o`rganilsa, tarbiyada
ma`naviy – axloqiy qoidalar, odob me`yorlari o`rganiladi, kasb-hunarga oid malakalar
hosil qilinadi, deb uqtiradi. [21]
Bu muhim vazifa tajribali tarbiyachilar tomonidan ta`limtarbiyaning turli
metodlari yordamida amalga oshiriladi.Farobiy ta`lim – tarbiya ishlarini ikki yo`l bilan
amalga oshirishni nazarda tutadi.
«Amaliy fazilatlar va amaliy san`at (kasb-hunar)lar va ularni bajarishga
odatlanish masalasi»ga kelganda, bu odat ikki yo`l bilan hosil qilinadi: bulardan
birinchisi – qanoatbaxsh so`zlar, chorlovchi, ilxomlantiruvchi so`zlar yordamida odat
hosil qilinadi, malakalar vujudga keltiriladi, odamdagi g`ayrat, qasd-intilish harakatga
aylantiriladi.
27

Ikkinchi yo`l (yoki usul) – majbur etish yo`li. Bu usul gapga ko`nmovchi, qaysar
shaharliklar va boshqa sahroyi xalqlarga nisbatan qo`llaniladi. Chunki ular o`z
istaklaricha so`z bilan g`ayratga kiradiganlardan emaslar. Ulardan birortasi nazariy
bilimlarni o`rganishga kirishsa, uning fazilati yaxshi bo`ladi. Kasb hunarlarni va juz`iy
san`atlarni egallashga intilish bo`lmasa, bunday odamlarni majbur etmaslik kerak.
Chunki shahar xalqlariga tarbiya berishdan maqsad – ularni fazilat egasi qilib va san`at
ahllariga aylantirishdir.
Insonning kamolga yetishida ham aqli, ham axloqiy tarbiyaning o`zaro aloqasi
muhim ahamiyat kasb etadi.Bunda Farobiy tavsiya etgan ta`lim – tarbiya usullari
hozirgi davrda ham o`z ahamiyatini yo`qotmaganligi bilan diqqatga sazovordir.
Abu Nasr Muxammad ibn Muxammad Farobiy (870-950) ilk o`rta asr uyg`onish
davrining buyuk namoyondasi, qomusiy ilm sohibidir. U O`tror yaqinidagi Farob
qishlog`ida tavallud topgan. Uning avlodlari qipchoq turk qavmidan edi. Farobiy juda
ko`p fanlar sohasida ilg`or g`oyalarni asoslab bergani uchun unga «ikkinchi muallim»
"muallimi soniy" (Arastu birinchi muallim) muallimi avval degan faxriy nom berilgan
edi.
Davrning siyosiy va huquqiy qarashlari chuqur tahlil qilib, o`zining ijtimoiy
siyosiy qarashlarining to`la asoslab bergan. Farobiy Bag`dodlik olimlarning eng
peshqadami edi. U musiqadan tortib Astronomiyagacha ko`plab fanlar sohasida
kitoblar yaratib qoldirdi. Ayrim manbalarga ko`ra u arab, fors, yunon kabi o`nlab
tillarda gapira olgan va yoza olgan. U mashhur tarjimon Abu Bashar Matta bilan
hamkorlik qilib turgan.
Farobiy Movaraunnahrning ko`plab ilmiy va madaniy markazlarida bo`lgan,
ijod qilgan, manbalardan shu narsa aniqki, u O`tror, Talas, Shosh, Samarqand, Buxoro,
Xiva, Marv, Kobul, G`azna, Hirot, Bog`dod, halem, Damashq shaharlarida bo`lgan.
Farobiy avvalambor, faylasuf olim edi. Ratsionalistik dunyoqarashga ega bo`lgan
Farobiy shunday yozgan edi: [23]
28

«Falsafani o`rganishdan oldin tabiat haqidagi bilimlarni o`rganish kerak. Chunki
tabiat haqidagi bilmlar odamlarga juda yaqin va tushunarli, chunki inson tabiat bilan
birgadir».
Farobiy yunon mutafakkirlarining ijodini qunt bilan o`rgandi, uning ko`plab
asarlariga sharxlar yozdi. Arastu va Aflotun ijodlaridagi mushtarak tomonlarni
topishga intildi.
Farobiy Arastuning «Metafizika», «Fizika» asarlariga hamda uning mantiqqa
bag`ishlangan asarlariga, Ptolomeyning asarlariga ilmiy sharhlar yozdi. Farobiyning
«Ikki faylasuf Arastu va Aflotunning yaxlit fikrlari haqidagi kitob», «Arastu bilan
Talen o`rtasidagi vositachilik», «Falsafa manbalari», «Aql haqida traktat», «falsafani
o`rganguncha nimani o`rganmoq kerak?», «Substansiya», «Davlat haqidagi traktat»
kabi asarlarini alohida ko`rsatib o`tish kerak.
Farobiynnig inson va jamiyat, ularning o`zaro ta`siri, davlat, siyosat, urush va
tinchlik kabi masalalariga bag`ishlangan asarlari sirasiga «Fozil odamlar shahri»
haqida kitob «»Baxt saodatga erishish haqida risola, «Fuqarolik siyosati», «Jamiyatni
o`rganish haqida»,
«Urush va tinch-totuv yashash haqida», «Davlat arboblari haqida hikmatlar»
nomli asralarida inson, jamiyat, siyosat, adolat, odob-axloq, ta`lim-tarbiya to`g`risidagi
fikrlari bayon etilgan.
Farobiyning chuqur falsafiy kuzatishlariga e`tibor bersak, unda insonni faol
harakatda, yaratishda bo`lishi va uni tabiat bilan munosabatiga e`tibor bergan. Jamiyat
va inson yagonadir, jamiyat va davlat taraqqiyotini insonlar faoliyatisiz tasavvur qilib
bo`lmaydi.
Jamiyatning kelib chiqishi va uning mohiyatini o`rganuvchi maxsus fan
zarurligini Farobiy chuqur xis qiladi. Jamiyatni o`rganish insonni o`rganish demakdir.
Odamlar rivojlanishlari va yaxshiroq yashashlari uchun ular jamoaga birlashishga,
majbur bo`ladilar. Shu tariqa jamiyat zaruriyat taqdiri bilan vujudga keladi. Jamiyat
o`z qonunlari asosida rivojlana boshlaydi. Farobiyning uqtirishicha, inson ijtimoiy
mavjudotdir.U tabiiy ravishda boshqa odamlar bilan o`zaro munosabatga kirishga
29

intiladi, natijada ijtimoiy faoliyat vujudga keladi. Jamiyat odamlarni birlashtirishi va
ularga baxt-sodat bag`ishlashi kerak. «Fozil odamlar shahri» nomli asarda davlat
boshlig`ining fazilatlari belgilab beriladi.
Davlatni boshqaruvchi kishi sog`lom, jasur, aqlli va ma`rifatparvar, adolatparvar
bo`lishi, kiishilar bilan muomala qilish, san`atini chuqur bilishi va unga amal qilishi
zarur.
Farobiy fikricha, yaxshilik va ezgulik, ilm-ma`rifat va nodonlik, yovuzlik va
johillikka asoslangan shahar bo`ladi. U shahar davlatlari to`g`risida yozadi.
Al. Madina al Fozila;
Al Madina al Joxiliya.
Axolining tinch-totuv yashashiga, farovon turmush kechirishini ta`minlab
beruvchi davlatni ideal deb atash mumkin. Fuqarolar va shahar-davlat
maxkamalarining o`zaro yordam va hamkorlikda yashashlari barcha muvaffaqiyat-
larning bosh omilidir. Davlatni boshqarish ham inson tanasida kechiruvchi
jarayonlarini esalatadi.
Tananing barcha a`zolari biri-biri bilan mahkam bog`langanligi singari barcha
odamlar bir-birlari bilan va davlat bilan mana shunday mahkam bog`langandirlar.
Farobiy Al-Madina, al-Jaxaliya davlatlarini tahlil etar ekan, bunday davlatlarda
inson huquqlari paymol etiladi, odamlar qullikka solinadi, deb ko`rsatadi. Ma`lumki
Farobiy o`zining ustozi deb bilgan Arastu o`z asarlarida qullikka tabiiy bir xol deb
qaragan edi.Ammo Farobiy esa qullikni razolat deb ataydi, qullik bor joyda farovonlik
yo`q.
Davlatni boshqaruvchidan juda ko`p fazilatlar talab qilindi. Jamoa boshlig`i
mulohazali, halol, kamtar, haqiqatparvar, donishmand bo`lishi kerak. Jamoa boshlig`i
odamlarga to`g`ri yo`l ko`rsatuvchi murabbiydir. Ideal dastlabki yo payg`ambarlar, yo
faylasuf, yoki bo`lmasa yuksak fazilatlarga ega bo`lgan boshqarishi zarur
payg`ambarlar haqiqatni vahiy orqali o`rgansalar va bilib olsalar, faylasuflar haqiqatni
aql-idrok orqali oladilar va o`rgatadilar. Davlat boshlig`i bir qator tug`ma fazilatlarga
ham ega bo`lishi kerak.
30

Jumladan, uning tani sog`, jismining a`zolari butun, tiniq fikrli balog`at sohibi
bo`lib, har narsani ochiq idora eta bilishi shart.
Farobiy jamiyatni boshqarishda rahbarda boshqarish mahorati shakllangan
bo`lishi kerak deb uqtiradi. Boshqarish mahoratining eng muxim omillari Farobiyning
fikricha quyidagilar:
Xukm va ruh sog`lig`i. O`zidan avval o`tganlarning qonun va usullarini yaxshi
bilish va foydalanish Eskilarning tajriba va qonunlaridan yangi xukmlar chiqarmoq.
O`zi idora qilayotgan shaharning manfaatlarini qo`riqlamoq uchun isbotli
qarorlar chiqarmoq.
Chiqargan xukmlarni va ijara uchun mo`ljallangan usullarni xalqning shuuriga
(ongiga) joylashtirmoq uchun ta`limga ahamiyat bermoq. Urushda (himoyachi) tayyor
turmoq.
Farobiy qarashlarinnig asosiy tamoyili bu adolatparvarlikdir. Idealshaharda ham
adolat hamma narsadan ustun: hammaning tengligi, hamkorligi va axilligi mana shu
davlatni asosiy tayanchi va kelajak ravnaqidir. Farobiy Sharqda birinchilar qatorida
davlatning Monarxiya shaklida cheklanib qolmasdan uni bir necha kishi tomonidan
boshqarish kerak degan xulosaga keladi. Chunki bir insonda Farobiy talab qilgan o`n
ikkita fazilat mujassam bo`lmasligini aniq tushunib yetgan mutafakkirdir. [24]
Abu Nasr Farobiyning ta’limni rivojlantirishdagi qarashlari
Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Uzlug ibn Tarxon Farobiy (873-950ʻ
yy., O tror shahri) islom ilmlari g oyatda rivojlangan, kuch-qudratga to lgan, butun
ʻ ʻ ʻ
musulmon olamida, xususan, Samarqand, Buxoro, Xorazm va Bag dodda qator ilmiy
ʻ
markazlar vujudga kelgan bir ajoyib davrda yashab ijod qildi. O sha vaqtlari Qur on
ʻ ʼ
ilmlari, ayniqsa, tafsir g oyat taraqqiy etgan, hadis ilmi misli ko rilmagan darajada
ʻ ʻ
rivojlanib, o zining yuksak cho qqisiga yetgan hamda to rtta fiqhiy mazhab yuzaga
ʻ ʻ ʻ
kelib, musulmon xalqlari orasida mustahkam islom qonunshunosligi vujudga kelgan
edi.
Abu Nasr Farobiy yunonlarning ilmini, xususan, Arastuning falsafiy merosini
chuqur o rganib chiqib, islom olamida ilohiy hikmatlar manbai bo lgan Qur on va
ʻ ʻ ʼ
31

hadislarga asoslangan falsafa ilmiga asos soldi. Shu sababli “Islom ulamolari orasidagi
ilk faylasuf”, “Muallimus soniy” va “Sharq Arastusi” nomlari bilan G arbu Sharqdaʻ
shuhrat qozondi. Ilmning turli sohalariga oid 160 dan ortiq asar va risolalar yozdi.
Allomaning kitoblari, xususan, “Fozil odamlar shahri” deb nomlangan asari Sharq
ma naviyatida yangi sahifa ochib berdi. Bu asar asrlar osha hanuzgacha bashariyatni
ʼ
baxt-saodat va ma naviy komillik sari yetaklovchi muhim vositalardan biri bo lib
ʼ ʻ
xizmat qilib kelmoqda. Shu bois yurtimizda Abu Nasr Farobiy ilmiy-ma naviy
ʼ
merosining gultoji bo lgan bu asarni o rganib, ilmiy tadqiq etish va keng ommaga
ʻ ʻ
yetkazishga keng e tibor berilmoqda.
ʼ
Alloma mazkur asarida axloqshunoslik, musiqashunoslik, davlat boshqaruvi,
falsafa va mantiq ilmi masalalari bilan birga, ta limni rivojlantirish borasida o zining
ʼ ʻ
aniq va asosli nazariy qarashlarini olg a suradi. Jumladan, insonni har tomonlama
ʻ
barkamol etib voyaga yetkazishda muhim o rin tutuvchi vositalarni, bunda jamiyat va
ʻ
ta lim-tarbiyaning o rni haqidagi fikr va qarashlarini o rtaga tashlaydi. Shuningdek,
ʼ ʻ ʻ
alloma odamzotning insoniy fazilatlar bilan yo g rilgan holda shakllanib, kamolga
ʻ ʻ
yetishini va bunda jamiyatning alohida o rni borligini ta kidlaydi: “Inson tug ilganda
ʻ ʼ ʻ
kamolotli bo lib tavallud topmaydi, odamlar orasida o sha vaqti farq ham bo lmaydi,
ʻ ʻ ʻ
ularning xulqi, faoliyati, hayoti o xshash bo ladi, faqat keyinchalik o zgaradi, ya ni
ʻ ʻ ʻ ʼ
ijtimoiylashuv jarayonida jamiyatda odamlar ming yillardan buyon amal qilib
kelayotgan qadriyat va me yorlarni qabul qiladi. Ularga moslashadi, tevaragidagi
ʼ
voqealar va muhit ta sirida yaxshi yoki yomon odatlarni o rganadi. Shu bois
ʼ ʻ
odamlardagi xato va kamchilik, yutuq va muvaffaqiyatlar ularda jamiyat rivojiga qarab
keyinchalik shakllanadi. Inson jamiyatdagi qarama-qarshiliklarni o ziga singdira
ʻ
boshlaydi va bu jarayonda har xil mushkulotlarga duch keladi”.
“Inson faoliyatining adolatga yaqin yo uzoqligi uning aql-zakovati, xulqi,
yashayotgan jamiyatiga bog liqdir. Unda yomonlik haqidagi fikrlar ozroq bo lsa,
ʻ ʻ
adolatga yaqin bo ladi, ko proq bo lsa, adolatdan, insofdan uzoqroq bo ladi. Xulq,
ʻ ʻ ʻ ʻ
albatta, insondagi yaxshi yoki yomon xislatlarning nisbatiga bog liqdir”, deb,
ʻ
32

shakllanib kelayotgan yosh avlod ongidan yomon illatlarni chiqarib tashlab, ularning
o rnini yaxshi xislatlar bilan to ldirish zarurligini uqtiradi.ʻ ʻ
Farobiy yoshlarda ta lim-tarbiya ta sirida ijobiy xislatlar va insoniy
ʼ ʼ
fazilatlarning shakllanishi haqida so z yuritib: “Har bir inson boshdan komil emas,
ʻ
ammo tug ma ravishda o ziga xos bo lgan ichki shuur ila bosqichma-bosqich
ʻ ʻ ʻ
komillikka jiddu jahd bilan intiladi”, deydi va bu jarayonda ularga o zlari qiziqqan
ʻ
kasb-hunarni o rgatish lozimligini, agar o zlarida biror kasbga intilish yo istak
ʻ ʻ
bo lmasa, majburiy tarzda ta lim berish kerakligini aytadi. Ya ni, ta lim-tarbiya
ʻ ʼ ʼ ʼ
borasida ikki yo l: ixtiyoriylik va majburiylikni qo llash to g risida o z tavsiyalarini
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ilgari suradi.
Ixtiyoriy holatda ta lim-tarbiya berishda “qanoatbaxsh, chorlovchi,
ʼ
ilhomlantiruvchi so zlar yordamida odat hosil qilinadi, malaka vujudga keltiriladi,
ʻ
odamdagi g ayrat, qasd-intilish harakatga aylantiriladi”, deb intiluvchan talabani uning
ʻ
orzu-istaklarini ro yobga chiqarish uchun ilm va hunar tomon yetaklash va bunda bor
ʻ
imkoniyatlardan foydalanish zarurligini uqtiradi. [25]
Nazariy va amaliy bilimlarga intilmaydigan, hayotda biror maqsadga ega
bo lmagan yoshlarni kinoyali tarzda “…gapga kirmaydigan qaysar shaharliklar va
ʻ
boshqa sahroyi xalqlar. Chunki ular o z istaklaricha, so z bilan g ayratga
ʻ ʻ ʻ
kiradiganlardan emas. Ulardan birortasi nazariy bilimlarni o rganishga kirishsa, uning
ʻ
fazilati yaxshi bo ladi. Kasb-hunarlarni va juz iy san atlarni egallashga intilish
ʻ ʼ ʼ
bo lmasa, bunday odamlarni majbur etmaslik kerak. Chunki shahar xalqlariga tarbiya
ʻ
berishdan maqsad ularni fazilat egasi qilish va san at ahllariga aylantirishdir”, deya
ʼ
bayon qilib, ularga majburiy ta lim-tarbiya berish usulini qo llash kerakligini, bu
ʼ ʻ
jarayonda talabaning qanday kasb-hunarga salohiyati yetarli ekanini aniqlash va
salohiyati yetmagan narsaga majburlamaslik zarurligini aytadi. Jumladan, tarbiya
haqida alohida fikr bildirib: “Tarbiya oqillikni vujudga keltiradi. Kishining tarbiyasi
bo lmasa, u bema nilikni xush ko radi”, deydi.
ʻ ʼ ʻ
Demak, Farobiy ta lim-tarbiya berishda yoshlar nimalarga qiziqishi, ularning
ʼ
qanday kasb-hunarga intilishi bilan hisoblashish va intilishi bo lmagan yoshlarni
ʻ
33

muayyan bir kasbga yo naltirish metodikasini bundan o n asr oldin ilgari surgan.ʻ ʻ
Alloma orzu qilgan va o z asarida bayon etgan bu ta lim tizimi bugungi kunda bizning
ʻ ʼ
diyorimizda to laligicha o zining amaliy ifodasini topmoqda. Hozir yetishib
ʻ ʻ
kelayotgan yosh avlod uchun majburiy o rta ta lim va to garaklar, keyin esa muayyan
ʻ ʼ ʻ
kasbga yo naltirilgan uch yillik ixtiyoriy-majburiy ta lim tizimi yo lga qo yilgani
ʻ ʼ ʻ ʻ
Farobiy g oyalarining hayotda o z isbotini topganiga yorqin dalildir.
ʻ ʻ
Biz “Fozil odamlar shahri” asaridan faqat allomaning ta limga oid qarashlari
ʼ
haqida so z yuritdik. Albatta, bu kitobning hikmatlari bisyor. Buni mazkur asar
ʻ
zamonlar osha o zining qiymati va dolzarbligini yo qotmay kelayotganidan ham
ʻ ʻ
anglab yetish mumkin. Allomaning bu kitobi qanchalik ko p mutolaa qilinsa, o zidagi
ʻ ʻ
sir va hikmatlarni shunchalik ko p namoyon qilaverishi shubhasizdir. Jumladan, bu
ʻ
asar yoshlarimizning axloqiy tarbiyasida, ayniqsa, o zligini anglashida ular
ʻ
tayanadigan bebaho manbalardan biri bo lib xizmat qiladi.
ʻ [26]
Farobiyning diniy qarashlari
Farobiyning din haqidagi g`oyalari ham xarakterlidir. Uning fikriga ko`ra din
jamiyatni idora qilish uchun zarur bo`lib, asosiy vazifasi jamiyat uchun xizmat qilish
kerak. Uningcha, har qanday din inson baxt-sodati uchun xizmat qilishi kerak.
Mutafakkir dinlarni bir-birlariga qarshi qo`ymasdan har xil davlatlarda,
xalqlarda turli xil dinlar mavjud bo`lishi mumkin deb hisoblaydi. Ularning asosiy
vazifasi ijtimoiy tartib, baxtli hayot qurish uchun xizmat qilishdan iboratdir. U dinni
insonlarning manfaatidan, davlatdan ustun qo`ymasdan, aksincha u grajdanlar
davlatning vazifalarini amalga oshirishda yordamchi, xizmat qiluvchi qurol bo`lishini
aytadi. Farobiy islomdagi turli dogmatik qarashlarni, diniy qoidalarni tanqid qiladi va
o`rta asrlarning buyuk gumanisti sifatida maydonga chiqadi. O`zining «Ixso al-ulum»
asarida mutakallimlarning diniy masalalarini hal qilishdagi noto`g`ri mutodlarini,
obyektiv holatdan chetga chiqib ketayotganliklarini ochib tashlaydi.
Farobiy davlat formasi masalalariga ham to`xtab, shoh donishmand bo`lishi va u
o`z lovazimiga loyiq kishi bo`lishini e`tirof etadi. Bu bilan Farobiy taxtni otadan
34

baloga o`tib kelishi (meros)huquqini qoralab, davlat boshlig`i o`z lavozimiga mansub
bo`lgan shaxs bo`lishligini yoqladi.
Ma`lumki, sharq davlatlarining shakli asosan mutloq monarxiya bo`lib, bu ko`p
asrlar davomida saqlanib qolgan. Islom dini davlatning bu shaklini yanada
mustahkamlab – shoh xudoning yerdagi soyasi, vakili degan g`oyani kishilar ongiga
singdirib yuborgan.
Farobiy ham o`zining siyosiy qarashlarida monarxiya davlat formasidan voz
kecha olmaydi. Uning fikriga ko`ra, davlat boshlig`i har tomonlama yetuk shaxs
bo`lishi kerak. Ammo bu yerda shuni aytish kerakki, Farobiy monarx to`g`risida
gapirar ekan uning oldiga 12 talabni qo`yadi. Ideal davlat boshlig`i haqiqatni sevuvchi
va uning uchun kurashuvchi, boylikka xirs qo`ymaydigan, adolatsizlik va jabr-zulm
qiluvchilarga qarshi kurashuvchi, botir, jasur bulishi kerak deb hisoblaydi. Bu yerda
shu narsa xarakterliki, Farobiyning o`zi ham ana shu 12 fazilatning hammasi yagona
bir kishida bo`lishiga shubhalanib, davlatni bir kishi emas, balki bir necha kishi
boshqarishi kerak degan g`oyani ilgari suradi. Bu yerda biz Farobiyni monarxiya
formasi doirasida cheklanib qolmasdan, balki o`z zamonidan ilgarilab ketganini
ko`ramiz.
Lekin Farobiy ham o`z davrining farzandi bo`lganligi sababli davlat va
huquqning mohiyati, formasi kabi masalalarni yechishda o`z zamoniga nisbatan
progressiv bo`lsada, lekin ularning asosiy sababini mohiyatini yechishda tarixiy
cheklanishlarga yo`l qo`yadi. Uning ushbu masalalardagi fikrlari ko`proq utopik
xarakterda bo`lib, kelajakda adolatli (fazilatli) davlatlarni va ularning rahbarlari xalq
orasidan chiqqan donishmand shaxslar bo`lishini orzu qilish bilan cheklanadi.
Davlat, huquq, din odamlarni hayotini yaxshilashi, ularni baxtsaodat, tinchlik
bilan ta`minlashi uchun xizmat qilishi kerak degan fikrlarni ilgari surgan va
mamlakatda progressiv siyosiy fikrning diniy dogmalariga qarshi rivojlanishida
gumanistik g`oyalarning omma orasida keng tarqalishi progressiv mutavakkirlarning
siyosiy-huquqiy qarashlari taraqqiyotda muhim rol o`ynaydi. [26]
35

Xulosa
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki Abu Nasr Farobiy hayoti davomida ta`lim-
tarbiya bilan bir qatorda matematika, meditsina, tabiiy fanlar, filasofiya, logika, siyosat
fanlarni o`rganib, ularni rivojlanishiga o`z hissasini qo`shgan.
Mutafakkir o`z izlanishlari davomida ta`lim-tarbiyani uzviy olib borish haqida
aytib o`tgan va insonni kamolga yetkazishda ta`limni o`z o`rni va xususiyatlari bor
ekanligini alohida ta`kidlaydi. Abu Nasir Farobiy hayoti davomida yozgan asarlari
o`sha davrda ham hozirgi kunda ham ko`pgina olimlar tomonidan o`rganilgan. Uning
asarlari ko`plab olimlar uchun asosiy qo`llanmalardan biri bo`lib xizmat qilib
kelmoqda. Farobiyning boy ijodiy merosini o’rganish har bir yosh avlodning ham
farzi, ham qarzi desak mubolag’a bo’lmaydi.Uni nafaqat o’rganish emas, balki chuqur
anglab yetish ham zarur.
Shunday qilib, Farobiy orzu qilgan ideal shahar – davlatlarining asosiy vazifasi
– bu tinchlikni ta`minlash, adolatli prinsiplarni himoya qilish, odil sudlovni o`rnatish
kabilardir. Shunday davlatdagina yuksalish va taraqqiyot bo’ladi. Tinchlik bo`lmagan
joyda esa taraqqiyot va rivojlanish bo’lmaydi.
Farobiy ta`lim – tarbiyada rag`batlantirish, odatlantirish, majbur etish
metodlarini ilgari surgan. Har ikkala usul ham pirovardida insonni har tomonlama
kamolga yetkazish maqsadini ko`zlaydi. Farobiy o’shda darda aytgan fikrlari hozirgi
kunda ham o’z qiimmatini yo’qotmagan.Bugungi kunda ham Farobiyning qarashlari
yoshlarni tarbiyalashda asosiy qo’llanmalardan biri bo’lib kelmoqda.
So’ngi so’z o’rnida shu aytish mumkinki, Farobiy pedagogik ta`limotining
asosida komil insonni shakllantirish, insonni o`z mohiyati bilan ijtimoiy, ya`ni faqat
jamiyatda, o`zaro munosabatlar jarayonida komillikka erishadi, degan falsafiy qarashi
yotadi.
36

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O zbekiston Respublikasi Oliy va o rta maxsus ta lim vazirligi. Toshkentʻ ʻ ʼ
davlat iqtisodiyot universiteti. O zbekiston tarixi kafedrasi. “O zbekiston
ʻ ʻ
tarixi” fanidan ma ruza matnlari, Toshkent – 2010.
ʼ
2. Abu Nasr Farobiy. Fozil odamlar shahri. Abdulla Qodiriy nashriyoti, T.: – B
184.
3. N.M.Mallaev. O`zbek adabiyoti tarixi. 1-kitоb. T.: 1976
4. O`zbek adabiyoti tarixi. Ak.nashr. 5 tоmlik.1-tоm. T.:1977 y.
5. Lutfiy. Sensan sevarim. T,: 1987 y.
6. S.Erkinоv. Lutfiy hayoti va ijоdi. Fan. T.: 1965 y.
7. Rasulоv X. Lutfiyning vоqeaband va yakpоra g`azallari xususida.
8. "O`zbek tili va adabiyoti" 1981 y. 1-sоn. «O`ZBEK MUMTOZ
9. ADABIYOTI» fanidan muammоli ma`ruza matni
10. Mavlonova R., Turayeva O., Xolikberdiyev K. Pedagogika. T. 2001.
11. Asqar Zununov. Pedagogika nazariyasi. T. 2006-y.
12. Asqar Zununov. Pedagogika tarixi. T. 2004-y.
13. K.Hoshimov. Pedagogika tarixi. T. 2005-y.
14. Asqar Zununov, M.Xayrullayeva, B.to`xtayeva, N.Xotamova,
15. Pedagogika tarixi. T. 2003-y.
16. N.M.Mallaev. O`zbek adabiyoga tarixi. 1-kitоb. T.: 1976 y.
17. O`zbek adabiyoti tarixi. Ak.nashr. 5 tоmlik.1-tоm. T.:1977 y.
18. Lutfiy. Sensan sevarim. T,: 1987 y.
19. S.Erkinоv. Lutfiy hayoti va ijоdi. Fan. T.: 1965 y.
20. Rasulоv X. Lutfiyning vоqeaband va yakpоra g`azallari xususida.
21. "O`zbek tili va adabiyoti" 1981 y. 1-sоn. «O`ZBEK MUMTOZ
22. ADABIYOTI» fanidan muammоli ma`ruza matni
23. Mavlonova R., Turayeva O., Xolikberdiyev K. Pedagogika. T.
24. 2001. Asqar Zununov. Pedagogika nazariyasi. T. 2006-y.
25. Asqar Zununov. Pedagogika tarixi. T. 2004-y.
37

26. K.Hoshimov. Pedagogika tarixi. T. 2005-y.
27. Asqar Zununov, M.Xayrullayeva, B.to`xtayeva, N.Xotamova,
28. Pedagogika tarixi. T. 2003-y.
29. www.tdpu.uz
38

Abu Nasr Farobiyning ta’lim va tarbiyani rivojlantirishdagi ro’li

Sotib olish