Pedagogik innovatsiyalarni tasniflashga doir yondashuvlar - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	183.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 Noyabr 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Qunduz Alimova

Ro'yxatga olish sanasi 14 May 2024

1 Sotish

Pedagogik innovatsiyalarni tasniflashga doir yondashuvlar

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH ........................................................................................................................................................ 3
I BOB. PEDAGOGIK INNOVATSIYALARNI TASNIFLASHGA DOIR YONDASHUVLARNING
NAZARIY-METODOLOGIK ASOSLARI ................................................................................................ 5
1.1.TA’LIM KLASTERIDA PEDAGOGIK INNOVATSIYA TUSHUNCHASI ....................................... 5
1.2. PEDAGOGIK INNOVATSIYALARNI TASNIFLASHGA DOIR YONDASHUVLARNING
MAZMUNI VA AHAMIYATI ................................................................................................................. 12
II.BOB. RIVOJLANGAN MAMALAKATLARDA INNOVATSIYALARGA OID YONDASHUVLAR
HAMDA TA’LIM TIZIMIGA TADBIQI ................................................................................................. 17
2.1. PEDAGOGIK INNOVATSIYALARNING KATEGORIYALARI VA AHAMIYATI (FIN
TAJRIBASI) .............................................................................................................................................. 17
2.2. PEDAGOGIK INNOVATSIYALARNING TA’LIM TIZIMIDAGI AHAMIYATI .......................... 28
................................................................................................................................................................... 31
XULOSA ................................................................................................................................................... 32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................................................ 34
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Dunyoda hozirgi vaqtda ta’lim sohisiga ajratilgan
xarajatlar jahon bozorining yirik yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Birlashgan
Millatlar Tashkiloti 2030-yilgaсha barqaror rivojlanish maqsadlarida oliy ta’lim
tizimi jahonda barqaror iqtiodiy o‘sishning muhim predmetiga aylanadi deya
e’tirof etmoqda. 2030-yilda oliy ta’lim muassasalarida talabalarning umumiy soni
414 million nafarga yetadi va 2000-yilga nisbatan taqqoslaganda 4,2 barobarga
ko‘payadi 1
. Shu bois ham oliy ta’lim tizimida innovatsion faoliyatni axborot
texnologilari asosida boshqarish va takomillashtirishda elektronlashtirish va
elektron ta’lim texnologiyalari jahon ta’lim bozorining eng jadal rivojlanayotgan
ko‘rsatkiсhiga aylanishi kutilmoqda.
Amaliyotda oliy ta’lim tizimida innovatsion faoliyatni zamonaviy va axborot
texnologiyalari asosida boshqarishni takomillashtirish bo‘yiсha bir qator
muammolarning ilmiy yeсhimlarini ta’minlash yuzasidan maqsadli ilmiy tadqiqot
ishlari tashkil etilgan. Xususan, oliy ta’lim muassasalarining reytingini
yuksaltirish, innovatsiyalar va iсhki innovatsion salohiyatidan har jihatdan
samarali foydalanish asosida ta’lim, innovatsion va ishlab сhiqarish faoliyatini
integratsiyalash mehanizmlarini joriy etish bilan bog’liq tarmoq ta’lim resurslarini
shakllantirish, ta’lim tizimining raqobatbardoshligini oshirish bilan bir qatorda
inson kapitalini rivojlantirish boshqaruv mehanizmlarini takomillashtirish,
iqtisodiyot va ijtimoiy hayot sohasining zamonaviy talab va ehtiyojlariga muvofiq
yuqori malakali kadrlar tayyorlash va ularni ishga yo‘naltirishni boshqarishga
tizimli yondashish, ta’limning sifatini oshirish, jarayonlarni optimal boshqarish,
tartibga solishni takomilashtirish, jarayonlarga investitsiyalar, innovatsiyalar va IT
texnologiyalarini jalb etish kabi masalalar asosiy ilmiy ko‘rsatkiсhlardan biri
hisoblanadi.
Mamlakatimizda oliy ta’lim tizimida innovatsion faoliyatni zamonaviy
axborot texnologiyalaridan foydalanish asosida rivojlantirishga e’tibor qaratib
1
www.unesco.org
3

kelmoqda. 2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning
beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yiсha Harakatlar strategiyasida “Uzluksiz ta’lim
tizimini yanada takomillashtirish, sifatli ta’lim xizmatlari imkoniyatlarini
ko‘paytirish, mehnat bozorining zamonaviy ehtiyojlariga javob beraoladigan
malakali kadrlar tayyorlash siyosatini davom ettirish, ta’lim va o‘qitish sifatini
baholashning xalqaro standartlarini joriy etish asosida oliy ta’lim muassasalari
faoliyatining sifati hamda samaradorligini oshirish, oliy ta’lim muassasalari
bitiruvсhilarini ishga joylashtirish va xususiy tadbirkorlik faoliyati jarayonlariga
jalb etish” 2
bo‘yiсha ustuvor vazifalar belgilab berilgan. Mazkur vazifalarning
amaliy ijrosini ta’minlash respublikamizning oliy ta’lim tizimining taraqqiyot
bosqiсhini сhuqur tahlil qilish hamda oliy ta’lim muassasalarining innovatsion
faoliyatini axborot texnologiyalari asosida boshqarishni takomillashtirish va
samaradorligini oshirish bo‘yiсha ilmiy-amaliy taklif va tavsiyalar ishlab сhiqishni
ko‘zda tutadi.
Kurs ishi maqsadi – Pedagogik innovatsiyalarni tasniflashga doir asosiy
yondashuvlar tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishi vazifalari Pedagogik innovatsiyalarni tasniflashga doir asosiy
yondashuvlarning mazmuni, ta’lim tizimiga tadbiqi, xorij tajribasining mazmunini
aniqlashdan iborat.
Kurs ishi ob’ekti : Pedagogik innovatsiyalarni tasniflashga doir asosiy
yondashuvlar
Kurs ishi predmeti - Pedagogik innovatsiyalarni tasniflashga doir asosiy
yondashuvlar ni aniqlashda metodlar va vositalardan foydalanish
Kurs ishi tuzilishi va hajmi : k irish, asosiy qism, umumiy xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati dan iborat.
2
O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi «O zbekiston Respublikasi yanada rivojlantirishʻ ʻ
bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to grisidagi PF-4947-son Farmoni. O‘zbekiston Respublikasi qonunchilik hujjatlari
ʻ
to plami 2017-yil 6-son.
ʻ
4

I BOB. PEDAGOGIK INNOVATSIYALARNI TASNIFLASHGA DOIR
YONDASHUVLARNING NAZARIY-METODOLOGIK ASOSLARI
1.1.TA’LIM KLASTERIDA PEDAGOGIK INNOVATSIYA
TUSHUNCHASI
Hozirgi vaqtda ta’Iimning konseptual sohasida iqtisodiyotdan umumiy
toifalarni olish natijasida shakllangan «ta’limda ldasterli yondashuv» va «ta’lim
klasteri» atamalari keng qo‘llaniladi (E,I. Sokolova). Ushbu tushunchalaming
qo‘llanilishi bir vaqtning o‘zida bir nechta semantik kontekstlarda sodir bo‘ladi,
ular orasidagi farqlar klasterni tashkil etuvchi obyektlaming sifat xususiyatlari,
ko‘lami va ta’siri chegaralari bilan bog’liq. Masalan, “ta’lim klasteri” iborasi
“ta’lim kompetensiyasi”, “ta’lim dasturi”, “ta’limni tashkil etish” va “ijtimoiy
institutlar birlashmasi” ma’nolarida qodlaniladi. Bu “ta’lim klasteri”
tushunchasining turli mazmun bilan toddirilishiga, izohlash va amaliy qodlashdagi
noaniqliklarga olib keladi.
Innovatsion boshqaruvning samarali tizimini yaratish tegishli nazariy
vositalaming mavjudligini talab qiladi. Shuning uchun asosiy toifalarni boshqa
tegishli kontseptual tushunchalar bilan to‘ldirish va qayta aniqlash kerak.
Innovatsiyalar nazariyaning asosiy toifasi bo‘lib, innovatsiyalar innovatsion
jarayonlarning mohiyati va o‘ziga xos xususiyatlarini va shunga mos ravishda
ularni boshqarish xususiyatlarini belgilaydi. Shuning uchun ham ulaming
tipologiyasiga oid savollar menejment nazariyasi uchun ham, amaliyoti uchun ham
j uda muhimdir. Rivojlangan bozorda innovatsion faoliyatni eng muvaffaqiyatli
boshqarish uchun ilmiy-texnikaviy va innovatsion faoliyat sohasida korxona va
tashkilotlar tarmog’ini yaratish, shuningdekushbu korxonalar doirasida amalga
oshirilayotgan yangiliklami va davom etayotgan innovatsion jarayonlami batafsil
va puxta o‘rganish ayniqsa dolzarb muammoga aylanadi.
Avvalo, siz innovatsiyalami va mahsulotdagi kichik o‘zgarishlarni va
texnologik jarayonlarni (masalan, estetik o‘zgarishlarni) ajrata bilishingiz kerak;
mahsulot dizaynini o‘zgarishsiz qoldiradigan mahsulotlarda kichik texnik yoki
tashqi o‘zgarishlar; mavjud talabni qondirish va kompaniya daromadini oshirish
maqsadida ilgari chiqarilmagan, lekin bozorda allaqachon taniqli mahsulotlar
5

ishlab chiqarishni o‘zlashtirish orqali mahsulotlar turini kengaytirishdan iborat
bo‘ladi Innovatsiya bu tizimli tushuncha bo‘lib, uning qo‘llanilishi, ko‘p marta
ta’kidlanganidek, tasniflash muammosiga batafsil to‘xtalishni talab qiladi.
Innovatsiyalaming bir qator umumiy xususiyatlari va shunga mos ravishda ularni
o‘zida mujassam etgan korxonalar mavjud bo‘lishiga qaramay, ularning
ikkalasining ham turlari juda ko‘p, shutting uchun ularning tavsifini
standartiashtirishga ehtiyot bo‘lishingiz kerak.
Turli kontekstlarga tegishli obyektlar bo‘ysunish munosabatlari bilan
tavsiflanadi: vakolatlar ta’lim tashkiloti hayotining elementi bo‘lgan ta’lim
dasturining bir qismi sifatida ishlaydi va u o‘z navbatida ijtimoiy institutlar
birlashmasining a’zosi bo‘lishi mumkin. Bu ta’lim klasterlarining nafaqat sifat
xususiyatlari, ko‘lami va ta’siri bo‘yicha, balki klasterlash darajalari bo‘yicha ham
farqlar haqida gapirishga imkon beradi. Ikkinchisi - sinergik ta’sirga erishish uchun
uni tashkil etuvchi obyektlarning resurslarini birlashtirish orqali klasterni yaratish
va o‘zgartirishning boshqariladigan jarayoni bo‘lib, u faoliyat natijasi va
rivojlanish sharti bo‘lgan innovatsiyalami yaratishda namoyon bo‘ladi.
Ushbu darajalaming har birining mazmuni ta’lim va innovatsiyalami
differentsiyallashtirishda klaster yondashuvining mohiyatini tushunish uchun
o‘ziga xos asosni belgilaydi. Bu holat pedagogik innovatsiyalami ishlab chiqish,
sinab ko‘rish va rag’batlantirishga samarali ta’sir ko‘rsatish yodlari va vositalarini
aniqlashda katta qiyinchiliklar tug’diradi. Ikkinchisi raqobatbardoshlik, talab va
iqtisodiy jozibadorlik talablariga javob berishi kerak. Ularning paydo bo‘lishi
tizimli innovatsiyalami, mavjud bilimlardan yuqori darajada foydalanishni, bir
vaqtning o‘zida bir nechta ta’lim subyektlarining kuchlari va resurslarini
birlashtirishni talab qiladi (D.S.Berezovskiy, A.P.Petrov).
Ushbu shartiaming kombinatsiyasi ta’lim xoldingining o‘ziga xos xususiyati
bo‘lib, u umumiy ta’lim makonini yaratish uchun ta’lim organlari (yoki oliy ta’lim
muassasi) homiyligida hamkorlik va gorizontal integratsiya asosida ta’lim va
boshqa tashkilotlarning birlashmasi hisoblanadi. Masalan, Rossiyaning Ulyanovsk
viloyatida ta’lim xoldingining namunasi - Ulyanovsk viloyatining ta’lim
6

tashkilotlarida innovatsion jarayonlarni rivojlantirish dasturida (keyingi o‘rinlarda
IJR dasturi deb yuritiladi) ishtirok etuvchi tashkilotlarni o‘z ichiga olgan ta’lim
tizimidagi innovatsion infratuzilma hisoblanadi. 1992 yilda tashkil etilgan xolding
tizim rivojlanishini ta’minlaydigan innovatsiyalami yaratuvchi hududiy ta’lim
klasteri sifatida rivojlangan. Xolding faoliyati davomi da pedagogik
innovatsiyalami yaratishdan to sinovdan o‘tkazish va rag’batlantirishgacha bo‘lgan
butun jarayonni qamrab oluvchi innovatsion faoliyatni boshqarish bilan bog’liq
masalalar o‘ta dolzarbligicha qoldi.
Ta’lim xoldingini boshqarish va unda pedagogik innovatsiyalami yaratish
mexanizmlari bir necha bor turli mualliflarning e’tibor obyektiga aylangan. Biroq,
ularning harakati ta’lim innovatsiyalarining paydo bo‘lishi uchun qulay shart-
sharoitlarni yaratish orqali amalga oshiriladi. Ta’hm xoldingida pedagogik
innovatsiyalami to‘g’ridan-to‘g’ri boshqarish, ularni yaratishdan sinovdan
o‘tkazish va targ’ib qilishgacha bo‘lgan rivojlanish yo‘lini ta’minlaydigan
mexanizmni amalga oshirishda mumkin bo‘ladi (P. Gandi; R.I. Morien; A.
Munkacsi va A.Kazai-Onodi; K. Petersen va boshqalar). Innovatsiyalaming butun
hayotiy tsikli davomida harakatianish mexanizmi «logistika» tushunchasi bilan
tavsiflanadi, bu turli tizimlarda resurslar harakatini boshqarish nazariyasi va
amaliyotiga taalluqlidir. Ilmiy tilda logistika bunday boshqamv metodologiyasini
taklif qiladi.
Amaliy ma’noda u tashkilotdagi jarayonlarning o‘zaro ta’sirini
uyg’unlashtirish va oqimlarni (har qanday resurslaming yo‘naltirilgan harakati)
boshqarishning universal vositasi sifatida namoyon bo‘ladi (A.M.Gadjinskiy;
V.P.Melnikov; Y.M.Nerush, A.Y.Nemsh, Y.A.Shumaev va boshqalar). TaTim
tizimida ushbu mexanizmni o‘rganish ikki nuqtai nazarni shakllantirish bilan birga
keldi. Birinchisi ta’lim muassasasi yoki ularning birlashmasi bo‘lgan ta’lim tizimi
infratuzilmasi barqarorligini ta’minlash muammolarini hal qiluvchi ta’lim
logistikasi (YA.Denisenko; N.Yu.Sklyarova, O.A. Trofimova). Ikkinchi pozitsiya
pedagogik logistika bilan bog’liq bo‘lib, uning maqsadi ta’lim jarayonining
samaradorligi va sifatini ta’minlashdan iboratdir (Z.N.Bulaxova, Yu.N. Shestakov;
7

E.A.Jitnov; V.M.Livshits; A.L.Nosov).
Pedagogik tizimni vau amalga oshirilayotgan ta’lim tashkilotini rivojlantirish
masalalari ushbu logistika turlari doirasidan tashqarida qolmoqda. Ushbu
o‘zgamvchanlikni hisobga olish blaster yondashuviga asoslangan ta’lim va
pedagogik logistikani integratsiyalashgandagina amalga oshirish mumkin. Ushbu
birikmaning natijasi pedagogik innovatsiyalar logistikasi bo‘lib, u ham faoliyat
mahsuli, ham ta’lim klasterlarini rivojlantirish omili bo‘lgan pedagogik
innovatsiyalar oqimini ta’minlaydi. Jamiyat hayotining global o‘zgarishlar eng
yaqqol namoyon bo‘ladigan sohalaridan biri bu ta’lim tizimidir. Bugungi kunda bu
yerda quyidagi tendensiyalar majmui yaqqol ko‘zga tashlanadi, jumladan: ta’lim
va tarbiya mazmuni, usullari, shakllarini doimiy yangilash, ularni ijtimoiy tartib va
davlat manfaatlariga muvofiqlashtirish; e’tiborni qaratish va ta’limda
innovatsiyalami rag’batlantirish; ta’lim sifatini oshirishga yondashuvlarni ishlab
chiqish; inson salohiyatini rivojlantirish yo‘llari va vositalarini izlash. Ularning
amalda tatbiq etilishi ijtimoiy hayotning turli sohalarida namoyon bo‘ladigan
tashqi farqlarga qaramay, bir xil faoliyat va rivojlanish qonunlariga bo‘ysunadigan
hodisalarning ishtiroki tufayli mumkin bo‘ladi.
Ta’lim tizimida yuzaga keladigan muammolarni hal qilishda bu hodisalar
samarali manba sifatida qaraladi. Joriy asrning birinchi o‘n yilligi oxiriga kelib
mamlakatimizda “klaster” atamasi va undan kelib chiqqan “klaster yondashuvi”
iborasi keng tarqaldi. Bunday mashhurlikning obyektiv sababi «klaster» (inglizcha
cluster - guruh, birikma) tushunchasidan faol foydalanish edi. Kategoriya sifatida u
aniq (fizika, kimyo, matematika, informatika) va ijtimoiy (siyosatshunoslik) ilmiy
fanlarga mustahkam o‘mashib olgan. O‘xshash belgilar asosida birlashtirilgan
obyektlar to‘plamini tuzatish klaster boshqa guruh va obyektlardan mustaqilligi
(ajralishi va farqi) bilan tavsiflangan birlikni bildiradi. Bunday birikmalami
o‘rganish uchun klasterlash (klaster tahlili) holatlari qoTlaniladi, bu bitta va turli
guruhlarda birlashtirilgan obyektlarni oqilona birlashtirish va tadqiq qilish,
ularning o‘ziga xos va tipik xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi. Ijtimoiy
tizimlarga nisbatan “klaster” atamasi iqtisodiy fanda eng keng tarqalgan bo‘lib, bu
8

jahon va mahalliy iqtisodiyotda sodir bo‘layotgan jadal o‘zgarishlar bilan bog’liq.
Klasterning keng tarqalgan ta’rifi 1980-yillaming oxirida paydo bo‘lgan. Buni
Garvard biznes maktabi professori Maykl Yujin Porter taklif qilgan. U
raqobatbardosh firmalarning xarakterli xususiyati ma’lum bir hududda - mamlakat
yoki uning alohida mintaqasida kontsentratsiya ekanligini aniqladi. Ushbu
xususiyat tabiiydir, chunki korxona (yoki ularning birlashmasi) raqobatbardoshligi
oshgani sayin, u o‘z ta’sirini etkazib beruvchilar va iste’molchilar, shuningdek
raqobatchilar bo‘lgan manfaatdor tomonlarga kengaytiradi. Boshqa tomondan,
manfaatdor tomonlarning muvaffaqiyatlari va yaqin atrof-muhit kompaniyaning
raqobatdosh ustunliklarini rivojlantirishni rag’batlantiradi. Keyinchalik
raqobatbardoshlikni o‘zaro yaxshilash nuqtai nazaridan ijobiy ta’sir ko‘rsatadigan
tashkilotlar va tarmoqlar jamoasi shakllanadi, bu esa klaster - mamlakat
iqtisodiyotining raqobatbardosh turdosh tarmoqlari guruhini shakllantirish bilan
yakunlanishi mumkin.
Keyinchalik, 1998yilda M.Porter kontseptsiyani tuzatib,unga iqtisodiy-
hududiy komponentni kiritdi va klaster deganda “ma’lum bir hududda faoliyat
yurituvchi va umumiy xususiyatga ega bo‘lgan o‘zaro bog’liq bo‘lgan jug’rofiy
jihatdan qo‘shni kompaniyalar va tegishli tashkilotlar guruhi tushunila boshlandi”.
Ushbu ta’rifni mavzuga bag’ishlangan ko‘plab asarlarda topish mumkin. Bugungi
kunda “klaster” atamasi mazmunidagi sezilarli o‘zgarishlarni qayd etmaslik
mumkin emas. Yevropa Ittifoqidagi klaster observatoriyasiga murojaat qilib, А.А.
Demidov, Komarov e’tiborni M.Porter ta’rifiga ishora qiluvchi mualliflar sonining
kamayib borayotganiga, ma’lum bir tadqiqotda yoki ma’lum bir mamlakatning
xarakteristikasida talab qilinadigan so‘zlami qabul qiluvchilar soni ortib
borayotganiga e’tibor qaratadi.
Zamonaviy asarlar «blaster» atamasi uchun o‘nlab ta’riflarni taklif qiladi va
unga sanoat va faoliyatning geografik o‘ziga xos xususiyatlari kiritilishi bilan
ta’riflar sonining ko‘payishini ishonch bilan bashorat qilish mumkin. Klasterning
bunday xususiyatlari, masalan, neft va gazni qayta ishlash, yadroviy rivojlanish,
yangi materiallarni yaratish, tibbiyot yoki ta’lim faoliyati bilan bog’liq bo‘ladi.
9

Klasterning ta’sir ko‘lami (faoliyati) ham muhim shartga aylanadi: u bir mamlakat
ichidagi alohida mintaqa bilan chegaralanadimi yoki global (xalqaro) darajada
amalga oshiriladimi. Bugungi kunda har bir hudud tegishli davlatda qabul qilingan
klasterni rivojlantirish kontseptsiyasi asosida tuzilgan o‘z ta’rifiga ega. Ko‘rinib
turibdiki, har bir zamonaviy tadqiqot klasterning o‘ziga xos ish ta’rifini aniqlaydi.
Shu bilan birga, blaster nafaqat korxonalami birlashtirganini ta’kidlash lozim.
Bundan tashqari, u o‘zida iqtisodiy nuqtai nazardan eng samarali faoliyat
turlarini mujassamlashtiradi. Ushbu faoliyatni amalga oshiruvchi tashkilotlar o‘z
raqobatida muvaf f aqiyat qozonadilar, ular, obrazli qilib aytganda, davlat
iqtisodiyotining«olmosi»bo‘lib, uning bozor raqobatbardoshligini ta’minlaydi.
“Innovatsiya” tushunchasi birinchi bor XIX asrda madaniy antropologiya
tadqiqotlarida paydo bo‘ldi va bunda u bir madaniyatning ikkinchi madaniyatga
ayrim elementlarning kiritilishini anglatar edi . Bunday yondashuv madaniyatdagi
o‘zgarishlarni vaqt va makonda turli xil tezlikda boradigan diffuziya jarayoni
sifatida olib qaralar edi. Innovatsiya odatda “nuqson”, berilgan etnos uchun
“universal” bo‘lgan narsalarning buzilishi deb qabul qilinar edi. An’analardan
tashqariga chiquvchi narsa innovatsiya bo‘lib sanaladi va bunday pozitsiya bugungi
kunlarda ham haligacha keng tarqalgandir.
Innovatsiyalar muammosini ishlab chiqish borasida ijtimoiy-iqtisodiy
tadqiqotlar sohasida katta tajriba to‘plangandir. Turli xil olimlar bu tushunchani o‘z
tadqiqotlarining ob’ekti va predmetidan kelib chiqib talqin qiladilar.
Innovatsiyalarni tadbirkorlik ruhi bilan motivatsiyalangan ishlab chiqarish
omillarining ilmiy-tashkiliy kombinatsiyasi sifatida talqin qilish mumkin.
Innovatsiyalarning ichki mantig’ida iqtisodiy rivojlanishni dinamiklashtirishning
yangi holati deb qarash mumkin. B.Tviss innovatsiyalarni ixtiro yoki g’oya
iqtisodiy mazmunga ega bo‘ladigan jarayon sifatida ta’riflaydi 3
. F.Nikson
innovatsiyalar – bu bozorda yangi va yaxshilangan sanoat jarayonlari hamda
qurilmalarining paydo bo‘lishiga olib keladigan texnik, ishlab chiqarish va tijorat
3
Tviss B. Prognozirovaniye dlya texnologov i injenerov: Prakt. ruk. dlya prinyatiya luchshix resheniy.
N.Novgorod, 2000.
10

chora-tadbirlari jamlanmasi deb hisoblaydi 4
.
“Ta’limdagi innovatsiyalar” va “pedagogik innovatsiyalar” tushunchalari
sinonimlar sifatida pedagogik innovatikaning kategorial apparatiga ilmiy jihatdan
asoslanib, kiritildi. Lekin, A.V.Xutorskiyning ta’limdagi innovatsiyalarni uchta –
ijtimoiy-iqtisodiy, psixologik-pedagogik va tashkiliy-boshqaruv 5
jihatlaridan olib
qarash mumkinligi haqidagi fikri bilan kelishgan holda, biz pedagogik
innovatsiyalar bu sanab o‘tilganlar ichidan faqat ikkinchi jihatiga tegishli deb
hisoblaymiz.
Pedagogik innovatsiya – bu pedagogik faoliyatga yangilik kiritish, maqsadi
bo‘lib samaradorlikni oshirish hisoblanadigan o‘qitish va tarbiyalash mazmuni
hamda texnologiyalarini o‘zgartirishdir 6
. Shu bilan bir vaqtda, ta’limdagi
innovatsiyalarning maqsadi bo‘lib yangiliklarni yaratish, ularni o‘zlashtirish va ta’lim
muassasasining amaliyotida samarali foydalanish hisoblanadi. Shuning uchun
“ta’limdagi innovatsiyalar”ni ta’lim muassasasida foydalanish uchun taklif
etiladigan ijtimoiy-iqtisodiy, psixologik-pedagogik va tashkiliy-boshqaruv
yangiliklarining alohida o‘ziga xos turi sifatida olib qarash kerak bo‘ladi. Masalan,
G.V.Lavrentev va N.B.Lavrentevalar uchta – makrodaraja, mezodaraja va
mikrodarajalarni ajrata turib, amalda pedagogik innovatsiyalarni ular tomonidan
mintaqaning ta’lim muhitida yoki konkret o‘quv muassasalarida ta’limdagi
innovatsiyalar bilan birga tushungan holda mezodarajada tenglashtirib qo‘ydilar 7
.
Innovatsiya – bu ijtimoiy tan olingan maqsadlarga hali institutsionallashmagan
vositalar orqali erishiladigan individual yoki guruhli xulq-atvor shaklidir. Innovatsiya
madaniy yangiliklarning diffuziyalanishi bilan emas, balki xulq-atvorning yangicha
shakllarining institutsionallashuvi bilan bog’liq bo‘lib chiqadi 8
.
4
Nikson F. Rol rukovodstva predpriyatiya v obespechenii kachestva i nadejnosti. M., 1990.
5
Xutorskoy A.V. Teoretiko-metodologicheskiye osnovaniya innovasionn ы x prosessov v obrazovanii // Internet-
jurnal "Eydos". 2005. 26 marta. / Rejim dostupa URLhttp://www.eidosru/journal/2005/0326.htm, svobodn ы y..
6
Rapasevich Ye.S. Pedagogika. Bolshaya sovremennaya ensiklopediya. Minsk, 2005. S. 198..
7
Lavrentyev G.V. Innovasionniye obuchayushiye texnologii v professionalnoy podgotov kespesialistov. - Barnaul,
2002.
8
Slobodchikov V.I. Innovasii v obrazovanii: osnovaniya i sm ы sl // Issledovatelskaya rabota shkolnikov: nauch.-
metod. jurn. 2004. № 2..
11

1.2. PEDAGOGIK INNOVATSIYALARNI TASNIFLASHGA DOIR
YONDASHUVLARNING MAZMUNI VA AHAMIYATI
Hozirgi vaqtda pedagogik innovatsion texnologiyalar faol rivojlanmoqda, bu
esa butun ta’lim tizimini kompleks qayta qurish zarurati bilan bog’liq. Innovatsion
jarayonlar tadqiqotchilarining ta’kidlashicha, ta’lim tizimi o‘zining inqirozli
holatini yengib o‘tish, tashkil etishning mazmuni, shakllari va usullarini
o‘zgartirish, ta’lim jarayonining tubdan yangi texnologik ta’minotini yaratish
orqaligina zamon talabiga javob bera oladi va haqiqiy rivojlanish resursiga
aylanadi.
Alohida mamlakatlar va butun insoniyat taraqqiyotining sifati va darajasini
ta’minlashga qodir bo‘lgan ta’lim modeli uzluksizlik va modallik, fundamentallik
va universallik, insonparvarlik va demokratiya talablariga javob berishi kerak. U
dinamik o‘z-o‘zini rivojlantirish mexanizmlariga ega bo‘lishi kerak, ya’ni u
innovatsiya kabi sifatga ega bo‘lishi kerak. Agar ta’lim ijtimoiy taraqqiyotning
hozirgi bosqichida asosiy rivojlanish resurslaridan biriga aylansa, rivojlanishning
ajralmas atributi innovatsion tarkibiy qism ekanligi bugungi kunda allaqachon
ayon bo‘ladi 9
Zamonaviy jamiyat uchun pedagogik innovatsiyalarning muhim salohiyatini
tan olgan holda, an’anaviy ta’limdan farqli o‘laroq, innovatsion ta’limning
mohiyatini aniq belgilash kerak. An’anaviy ta’lim tizimi avlodlarning ijtimoiy-
madaniy tajribasini takrorlaydi, yangi ijtimoiy-madaniy tamoyillarga asoslangan,
ta’limning boshqa modellariga yo‘naltirilgan innovatsion ta’lim tizimi yangi
fikrlash va harakat madaniyatini shakllantirishga yordam beradi.
Innovatsion ta’limning belgilarini tahlil qilib, shuni ta’kidlash kerakki,
"innovatsiya" tushunchasi o‘zining asosiy ma’nosida nafaqat innovatsiyalarni
yaratish va tarqatishni, balki o‘zgarishlarni, faoliyat tarzidagi o‘zgarishlarni,
fikrlash uslubini ham anglatadi. ushbu yangiliklar bilan bog’liq 10
. Shu sababli
9
Anisimov N. M. Ixtirochilik va innovatsion faoliyatni o'qitish texnologiyasi. M.; 1997 yil
10
Anoshkina, V. L. Ta'lim. Innovatsiya. Kelajak. (Uslubiy va ijtimoiy-madaniy muammolar). Rostov-na-Donu;
2001 yil
12

pedagogik innovatsiyalarni faqat innovatsion tajribani tavsiflash bilan cheklanib
qolmaslik kerak bo‘lgan murakkab fanlararo hodisa sifatida o‘rganish zarurati
tug’iladi.
Shunday qilib, jamiyat hayotining turli sohalarida innovatsion faoliyatni
o‘rganish hozirgi kunda tobora dolzarb bo‘lib bormoqda. Innovatsion jarayonlarni
tushunish va baholash noaniq bo‘lishiga qaramay, zamonaviy ta’limni boshqa
bosqichga olib chiqish uchun pedagogik innovatsiyalarga katta umidlar qo‘yiladi.
Bugungi kunda pedagogik innovatsiya umumiy innovatsiyaning bir qismi sifatida
faol rivojlanmoqda.
Pedagogik innovatsiyani zamonaviy sharoitda tushunish, ko‘pgina
pedagogik tushunchalar kabi, "jarayon" va "natija" tushunchalarining bir-birini
to‘ldirishidan kelib chiqadi. Shu bilan birga, pedagogik innovatsiya pedagogik
tizimda taklif etilayotgan o‘zgarish mazmunini o‘z ichiga oladi va yangilik bu
yangilik mazmunini o‘zgartirish pedagogik innovatsiyaning predmeti bo‘lgan aniq
ob’ekt sharoitida amalga oshirilishini ta’minlaydi.
Innovatsion jarayon ma’lum pedagogik tizimda yangining mazmuni va
tashkil etilishini shakllantirish va rivojlantirishdan iborat. Bu ilmiy kashfiyot yoki
g’oyani ijtimoiy, shu jumladan ta’lim, innovatsiyaga aylantiradigan tartib va
vositalar to‘plamidir. Innovatsion faoliyat innovatsion o‘qitishda tashqi ifodani
oladi.
Innovatsion ta’lim - bu mavjud madaniyat va ijtimoiy muhitda innovatsion
o‘zgarishlarni rag’batlantiradigan, shaxs uchun ham, jamiyat uchun ham yuzaga
keladigan muammoli vaziyatlarga faol javob beradigan faoliyat . Bu nafaqat
"biluvchi odam", balki "harakat qiluvchi odam" ni ham tayyorlashga chaqiriladi.
Bundan tashqari, "qo‘llab-quvvatlovchi", an’anaviy ta’limning barcha elementlari
innovatsion ta’limda amalga oshiriladi; farq faqat reproduktiv va samarali, faol va
ijodiy komponentlar nisbatida.
Oliy pedagogik ta’lim sohasida innovatsion faoliyatni amalga oshirish
talabaning mafkuraviy madaniyatini shakllantirishni hisobga olmasdan, eng muhim
strategik ma’nodan mahrum bo‘lib, uning asosini, birinchi navbatda, o‘qitiladigan
13

falsafiy fanlar sikli tashkil qiladi. universitetda.
Bugungi kunda falsafiy fanlar o‘zgarib, eskirgan g’oyaviy-uslubiy
stereotiplardan xalos bo‘lib, dunyoqarashning boshqa turlariga yakkalanib qolish
va yopiqlikni yengib, shaxsning falsafiy va dunyoqarash arsenalining xilma-
xilligiga tobora ko‘proq e’tibor qaratmoqda. Ko‘p bosqichli ta’lim tizimi asosida
oliy ma’lumotli o‘qituvchi tayyorlash o‘z milliy falsafiy tafakkurini
o‘zlashtirmasdan ancha qashshoqlashadi. Shu munosabat bilan O‘zbekiston oliy
o‘quv yurtlarida falsafiy fanlarni o‘qitishda O‘rta Osiyo falsafiy tafakkurining
inson va uning ma’naviy olamiga qaratilgan boy tajribasiga e’tibor qaratiladi.
Falsafiy fanlarni o‘qitishning yangicha yondashuvlari oliy ta’lim tizimidagi
innovatsion o‘zgarishlar bilan uzviy bog’liqdir.
Ta’limdagi innovatsion jarayonlar innovatsion kasb-hunar pedagogik
ta’limida amaliy tatbiq etiladi, uning maqsadi umuminsoniy axloqiy etuk shaxs,
rivojlangan kasbiy madaniyatga ega, ilmiy fikrlash uslubiga ega, ta’limda
innovatsion jarayonlarni amalga oshirishga qodir bo‘lgan malakali mutaxassisni
tayyorlash; ishlab chiqarish, iqtisodiyot va jamiyat.
Yuqoridagilarni umumlashtirib, shuni ta’kidlash mumkinki, zamonaviy
pedagogik innovatsiyada innovatsiya pedagogik faoliyatni yangilash, uning
belgilangan darajaga kirishini ta’minlashning yaxlit nazariy, texnologik va uslubiy
kontseptsiyasi, maqsadlarga yangi narsalarni kiritish vositasi va jarayoni sifatida
ifodalanadi. , o‘qitish va tarbiyalashning mazmuni, usullari va shakllari, o‘qituvchi
va o‘quvchi faoliyatini tashkil etish.
Innovatsiya - ta’lim muhitiga alohida qismlar, tarkibiy qismlar va umuman
ta’lim tizimining o‘zini xususiyatlarini yaxshilaydigan barqaror elementlarni
(innovatsiyalarni) kiritadigan maqsadli o‘zgarishlar. Pedagogik innovatsiyaning
mezonlari yangilik, optimallik, samaradorlik, kontseptuallik, tizimlilik,
insonparvarlik, an’analar bilan uzviylik, ilmiy-metodik ta’minotning ilmiy
xarakteri va yetarliligi, amalga oshirish va tarqatish shartlari majmui sifatida
infratuzilmaning mavjudligi hisoblanadi.
Zamonaviy sharoitda turli mamlakatlar hukumatlari ilmiy sohaga, xususan
14

tadqiqot va innovatsiyalarga katta miqdorda sarmoya kiritmoqda. Masalan,
Germaniya tadqiqot va ishlanmalar uchun taxminan YAIMning 2,7%, AQSh -
2,8%, Yaponiya - taxminan 3,5% yo‘naltiradi. Iqtisodiyoti o‘tish davri
mamlakatlari ancha kam: Belarusiya - YaIMning 0,74%, Rossiya - 1,04%
sarflaydi 11
. Zamonaviy tadqiqotlarda innovatsiyalarni tasniflashning turlicha
yondashuvlari mavjud. Innovatsiyalarni tasniflash innovatsiyalar guruhining o‘ziga
xos xususiyati, uning o‘ziga xoslik tomonlarini ochib beradi. Tasniflashni amalga
oshirish turli tasniflash belgilaridan foydalangan holda sxemalar bo‘yicha bo‘lishi
mumkin. Rus adabiyotlarida innovatsiyaning turli tasniflari berilgan. Masalan,
A.N.Tsvetkov innovatsiyalar va ilmiy-texnikaviy innovatsiyalarni turlicha
asoslashni taklif qiladi. U innovatsiya va ilmiy- texnikaviy innovatsiyalar bir-birida
farq qiladi deb hisoblaydi. Uning takidlashicha innovatsiya- bu jarayon, ba’zi bir
yangiliklarni amalda qo‘llashga asoslangan jarayon.
I.Stepanovaning fikriga ko ra, “innovatsiya” tushunchasi ilmiy-texnikaʻ
salohiyatini real, yangi mahsulot va texnologiyalarni yuzaga chiqaradigan jarayon
sifatida talqin etiladi.
L.Vodachek va O.Vodachkova innovatsiyalarni “korxona faoliyatining tizim
sifatida maqsadli o zgarishi” deb ta riflaydilar.
ʻ ʼ 12
“Innovatsiya” tushunchasining
yuqoridagi ta riflari o zgarishlarni mikroiqtisodiy xususiyatini aks ettiradi va bu
ʼ ʻ
yerda ular tashkilot faoliyatini modernizatsiyalash omili sifatida ko rib chiqilgan.
ʻ
B.Santoning fikriga ko ra, innovatsiya- bu yuqori sifatli texnologiyalar
ʻ
yaratiladigan texnik, ijtimoiy-iqtisodiy jarayon.
L.A.Bayev va E.V.Shugurov fikriga ko ra, “innovatsiya” tushunchasini
ʻ
aniqlashda quyidagi yondashuvlar mavjud:
obyektga ko ra yondashuv;
ʻ
jarayonli yondashuv;
obyekt-naflilik yondashuvi;
jarayon-naflilik yondashuvi;
11
Хусаинов З.А. Инновационные процессы в образовании.¬ – Казань2014
12
Л.Водачек, О.Водачкова. Стратегия управления инновациями на предприятии. Москва, Экономика, 1989.-
167 с
15

jarayonli-moliyaviy yondashuv.
Obyektga ko ra yondashuvgaʻ asosan, ilmiy-texnik taraqqiyotning natijasi -
yangi texnika va texnologiya – innovatsiyalar bo lib xizmat qiladi. Obyekt mezoni
ʻ
quyidagilarni alohida ajratib ko rsatish imkonini beradi: bazis innovatsiyalar - yirik
ʻ
ixtirolarni amalga oshirishdan iborat, texnologiyalarning yangi avlodini yaratishga
sabab bo lgan innovatsiyalar; takomillashtiruvchi innovatsiyalar, ya ni ilmiy-
ʻ ʼ
texnologik siklning barqaror rivojlanishi bosqichida ko p uchraydigan kichik
ʻ
ixtirolarni amalga oshiruvchi innovatsiyalar; soxta innovatsiyalar
(ratsionalizatorlik innovatsiyalar) texnika va texnologiyalarning eskirgan
avlodlarini qisman takomillashtirishga yo naltirilgan bo lib, odatda texnik
ʻ ʻ
taraqqiyot sekinlashishiga olib keladilar, chunki ular jamiyatga hech qanday
samara bermaydi yoki salbiy ta sir ko rsatadi.
ʼ ʻ
Obyekt-naflilik yondashuviga ko ra, innovatsiya yangi ilmiy-texnik
ʻ
yutuqlarni joriy etish asosida ishlab chiqarilgan yangi iste mol qiymati sifatida
ʼ
ta riflanadi. Bu yerda innovatsiyaning naflilik vazifasi ustunlik qiladi - jamiyatning
ʼ
yuqori naflilikka ega bo lgan ehtiyojlarini qondirish qobiliyati.
ʻ
J arayon-naflilik yondashuvi doirasida obyekt-naflilik yondashuvdan farqli
o laroq, “innovatsiya” kategoriyasiga yangi amaliy vositani barpo etish, tarqatish
ʻ
va qo llashning yaxlit jarayoni sifatida qaraladi.
ʻ
Jarayon-moliyaviy yondashuv nuqtai nazaridan, innovatsiya - bu
yangiliklarga sarmoya kiritish, yangi asbob-uskunalar, texnologiyalar va ilmiy
tadqiqotlarni rivojlantirish uchun moliyaviy resurslarni investitsiyalash jarayoni.
I.Abdurahmonovning fikriga ko ra, “Ilm mablag ga aylansa, ana shu innovatsiya”
ʻ ʻ
deb ta riflaydi.
ʼ
16

II . BOB . RIVOJLANGAN MAMALAKATLARDA INNOVATSIYALARGA
OID YONDASHUVLAR HAMDA TA ’ LIM TIZIMIGA TADBIQI
2.1. PEDAGOGIK INNOVATSIYALARNING KATEGORIYALARI VA
AHAMIYATI (FIN TAJRIBASI)
Mazkur paragrifda Finlandiya ta’lim tizimiga bir nazar solish bilan boshlashni
joiz deb bildik. Finlandiyada ta’lim jarayoni unga hissa qo‘shgan nufuzli davlat va
jamoat arboblari, olimlarning fikrlari joy olgan.Bundan tashqari innovatsiyalarning
ahamiyati kategoriyalari keltirilgan.
Finlyandiya o‘z mustaqilligining yuz yilligini nishonlayotgan yilda,
boshlang’ich o‘rta maktab yarim asrdan beri faoliyat yuritmoqda. Xalq maktablari
va pullik o‘rta ta’limdan chiqib ketishda qarshiliklar kuzatildi. Islohotlarga qarshi
chiqqanlar, yangi tizim ta’lim darajasining pasayib ketishiga olib kelishi va
iqtidorli bolalarga o‘zlarini ko‘rsatishga imkon berolmasligini ta’kidladilar. Biroq,
o‘tgan yarim asr bizning qarorimiz to‘g’ri bo‘lganligini ko‘rsatdi. O‘rta
maktablarimiz o‘quvchilari PISA (Xalqaro talabalar ta’lim yutuqlari tadqiqotlari)
xalqaro tadqiqotlarida qoyilmaqom natijalarga erishdilar va bizning ta’lim
muassasalarimiz keng xalqaro e’tibor ob’ektlaridir. Muvaffaqiyatimizning siri
nimada? Barchasining asosida boshlang’ich o‘rta maktabning yagona tuzilmasi va
unga biriktirilgan holda, o‘quvchilarning farovonligini ta’minlashga yo‘naltirilgan
turli toifadagi xizmatlar yotibti. Boshlang’ich o‘rta maktab – bu ma’lum
ma’nodagi fin jamiyatining mitti holatidir. Turli xil oilalardan kelgan va turli
darajadagi iqtidorga ega bo‘lgan o‘quvchilar bir guruhda o‘qimoqdalar. Turli
toifadagi ko‘maklashuvchi xizmatlar, o‘quv qo‘llanmalari va issiq ovqatni o‘z
ichiga olgan ta’lim jarayoni o‘quvchilar uchun tamomila bepuldir. Ikkinchi muhim
omil – bu ta’lim vazifalari bilan bir qatorda, bolalarning ijtimoiy, axloqiy va
jismoniy rivojlanishi bo‘yicha farqlarini ham e’tiborga oluvchi o‘quv rejasidir.
Tabiiyki, oliy ma’lumotga ega va o‘z ishiga sodiq bo‘lgan malakali o‘qituvchi
markaziy omil bo‘lib xizmat qiladi. O‘qituvchilar o‘z ishlarida keng miqyosdagi
pedagogik muxtoriyatga va ham o‘z o‘quvchilarining ota-onalari, ham
boshqaruvning ishonchiga egalar.
Bu Finlyandiyadagi maktablarga davlat komissiyalarining tekshiruvlar bilan
17

kelmasligini va faoliyat ustidagi ta’lim organlari nazoratining ham yo‘qligini
anglatadi. Kuchli kasaba uyushmasi tashkiloti ham o‘qituvchilarga ko‘maklashadi.
SHuningdek, fin siyosatining ta’lim sohasidagi barqarorligi, hamda an’ana va urf
odatlarni amaliy ravishda birlashtirish qobiliyatimiz muhim omil bo‘lib xizmat
qiladi. Biz islohotlarni inqilobiy emas, balki evolyusion jarayonlar orqali amalga
oshiramiz. Bu holat ham siyosiy qarorlarni qabul qilish, ham pedagogik
o‘zgartirishlarga tegishlidir. Va nihoyat, boshlang’ich o‘rta maktabning faoliyati va
rivojlanishi bo‘yicha javobgarlik, oxiroqibatda munitsipalitetlar zimmasida
ekanligini belgilamaslik mumkin emas. Qarorlar avvalo, fuqarolar tomonidan
qabul qilinadi.
Boshlang’ich o‘rta maktab fin demokratiyasining muhim bo‘lagidir,
umumiylik omilining amaliyotda amalga oshirish qismidir. Finlyandiya
mustaqilligining yuz yilligini nishonlash vaqtlarida, oldimizda keng qamrovli
muhim vazifalar paydo bo‘lmoqda. Globallashuv jarayoni va raqamli
texnologiyalar mehnat bozoridagi ahvolni juda ham o‘zgartirib yubordi, ijtimoiy va
hududiy tengsizlik muammosi o‘sish bilan xavf solmoqda, migratsiya an’anaviy
madaniy tuzilmalarni zaiflashtirmoqda va Er sayorasining ekologik butligi
bo‘yicha bo‘lgan havotir ham mamlakat, ham yakka shaxs darajasida qaror qilish
vaqtida kuchayib bormoqda. Va uncha katta bo‘lmagan millatning kuchi uning
o‘qimishli ekanligidadir. Shuning uchun ham bizning tirik qolish strategiyamiz
ta’lim manbalari va ilimiy-tadqiqot ishlarimizga asoslangan holda ishlab
chiqilmoqda.
Fin maorifi butun dunyoda yuqori obro‘ga egadir. Fin ta’lim tizimining
farq qiluvchi xususiyatlari quyidagilardir:
• Bepul ta’lim
• Har bir bola va o‘smir ta’lim olish huquqiga ega va maktabga borishga
majbur
• O‘quv rejasining yagona milliy asoslari
• Ta’lim faoliyatini tashkillashtirish va boshqarish vazifalarini mahalliy
darajaga o‘tkazib berish
18

• O‘qituvchilarning malakasi va kompetensiyasiga bo‘lgan ishochning yuqori
darajasi
• O‘quv jarayonini moslashuvchan ravishda tashkillashtirish imkoniyati
• Butun mamlakat o‘rta maktablaridagi ta’lim o‘zlashtirish darajasining
yuqoriligi
Finlyandiyada yashovchi barcha bolalar va yoshlarga, ularning yashash joyi,
jinsi, ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli va madaniy qadriyatlaridan qat’iy nazar ta’lim
olishni taklif qiluvchi ta’lim berish sifati, ta’lim sohasining poydevor toshi bo‘lib
xizmat qiladi.
O‘rta maktablarni bitirayotgan o‘quvchilar uchun davlat bitiruv imtihoni
o‘tkazilmaydi, shuningdek maktablar bo‘yicha o‘zlashtirish natijalari va baholari
ham chop etilmaydi. Maktab va o‘quvchilar o‘rta maktabni bitirish yakunlariga
baho berishning davlat normativ tavsiyalari bo‘yicha ish tutadilar. Ta’lim
muassasasiga kirish va baholash jarayoni o‘z shaffofligi, tenghuquqliligi va
abiturientning qaysi maktabni bitirganligiga bog’liq bo‘lmaganligi bilan
tavsiflanadi, chunki baholash omillari aniq va batafsil ravishda yozib qoldirilgan
va butun mamlakat uchun yagonadir.
Fin maorif tizimida qat’iy ta’lim yo‘nalishi bo‘lmaganligi kabi ta’lim
«tupik»lari ham yo‘qdir. O‘rta maktabni bitirgan har bir o‘quvchi, o‘zi istagan
holda har qanday darajasi yuqoriroq ta’lim muassasasiga hujjat topshirishi va
kirishga harakat qilishi mumkin. Ta’lim olish bepuldir. O‘qishga qabul qilish
baholar asosida olib boriladi, tanish-bilish, pul yoki ertaroq hujjat topshirish orqali
emas.
Fin boshlang’ich o‘rta maktabi umumiy ma’lumot beradigan maktablardandir.
Xalqaro qiyoslash tadqiqotlari natijalari bo‘yicha, 15 yoshli boshlang’ich o‘rta
maktabi bitiruvchilari ona tili, matematika va tabiiy fanlar bo‘yicha juda yaxshi
bilimga egalar. Boshlang’ich o‘rta maktabni bitirgandan so‘ng ta’lim olishni
davom etish mumkin va bu barcha uchun tavsiya qilinadi. O‘rta maktab
bitiruvchilarining deyarli 92 foizi darhol litsey yoki kasb-hunar kollejlariga hujjat
topshiradilar (2009 y.). Litsey yoki kasb-hunar kollejida olinadigan ikkinchi
19

bosqich ta’limi, o‘quvchini keyinchalik
Finlyandiya yoki chet eldagi oliy o‘quv yurtiga kirishga tayyorlaydi. O‘rta
maktabni bitirgandan keyin ta’lim olishni davom ettirmaslikka qaror qilganlar
uchun, bepul ta’limning muqobil turlari taklif qilinadi. Finlyandiyadagi kasb-hunar
ta’limi o‘zining yuqori sifatliligi bilan ajralib turadi va hunarga ega bo‘lish uchun
bepul imkoniyat yaratadi. Kasb-hunar ta’lim dasturi ham nazariy, ham amaliy
o‘qitishni o‘z ichiga oladi.
Litseydagi ta’lim bepuldir. O‘qitish o‘quvchining o‘zlashtirish qobiliyatilariga
asoslangan holda 2 yildan 4 yilgacha davom etadi. Milliy umuta’lim o‘quv rejasi
majburiy predmetlar shakliga ega. Bundan tashqari, o‘quvchi o‘z xohishi bo‘yicha
bir qator predmetlarni litsey o‘qitish kursini bajarish uchun tanlaydi. Ikkinchi
bosqich ta’limi diplomini olgandan so‘ng, o‘quvchi oliy o‘quv yurtida ta’lim
olishni davom ettirishi va universitet yoki oliy kasb-hunar ta’lim muassasasiga
hujjat topshirishi mumkin. Abiturient universitet yoki oliy kasb-hunar ta’lim
muassasasiga kirish uchun kirish imtihonini topshirishi kerak. Kirish imtihonidan
muvaffaqiyatli ravishda o‘tgan talaba, oliy ta’limning ikki bosqichli kursini olish
huquqiga va bakalavr unvoniga ega bo‘lishi, yoki yanada uzoqroqqa ketib,
qo‘shimcha kirish imtihonini talab qilmaydigan magistr unvoniga ham ega bo‘lishi
mumkin. Ta’lim olish va bitiruv imtihonlari bepuldir. Amalga oshirilayotgan
talabalar, o‘qituvchilar va tadqiqotchi-olimlar almashinuvi xalqaro bog’lanishlarni
ta’minlaydi. Ta’lim olishning bepulligi, fin oliy ta’lim muassasalarining boshqa
davlatlarning talabalari uchun jozibador bo‘lishining muhim omilidir. Ta’lim bir
vaqtning o‘zida ham tekin, ham bepul bo‘lishi mumkinligi, xorijiy
mutaxassislarning ancha hayron bo‘lishlariga olib keladi. Fin ta’lim tizimining
asosiga ham iqtidorli, ham harakatchan, ham boshqalarning ko‘magiga muhtoj
bo‘lgan barcha o‘quvchilarga istisno qilmagan holda, ta’lim darajasini
yuksaltirishning bepul muqobil turlarini taklif qilish g’oyasi kiritilgan. Ta’lim olish
imkoniyatlari bo‘yicha ma’lumot berish maktab kuratori orqali amalga oshiriladi.
Talaba kreditlari tizimi o‘qish davrida iqtisodiy yordam berish uchun
mo‘ljallangan. Finlyandiyada ta’lim olishning bepulligi, ta’lim tizimining
20

tenghuquqli va adolatli ekanligini ko‘rsatmoqda. Sonya Kosunen, Doktorant,
ta’lim vazirining parlamentdagi sobiq yordamchisi.
Finlandiya o‘rta maktablari xalqaro taqqoslashlar davomida qoyilmaqom
natijalarni ko‘rsatdi. O‘rta maktab tenghuquqlilik omili bo‘yicha quriladi. Barcha
yosh guruhlari, o‘quv rejasi hamma uchun yagona bo‘lgan bir xil maktabga
boradilar. Maktab bepuldir. Jamiyat maktab ta’limini tashkillashtirish uchun
javobgardir. Xususan, PISA (Xalqaro talabalar ta’lim yutuqlari tadqiqotlari)
xalqaro tadqiqotlaridagi Finlyandiyaning natijalari ortida, fin o‘qituvchilarni
tayyorlash tizimi turibti. O‘qituvchilik kasbi Finlyandiyada doimo yuqori obro‘ga
ega bo‘lgan.
Maktab islohotining maqsadi, maktabni tanlashda o‘quvchining ijtimoiy kelib
chiqishining ta’sirini tenglashtirishdan iborat edi. Boshlang’ich o‘rta maktabning
vazifasi, har bir o‘quvchini har qanday katta maktab ta’lim muassasasida o‘qishni
davom etish uchun etarli bo‘lgan bilim va qobiliyatlar miqdori bilan ta’minlashdan
iborat edi. Maktabning vazifasi hanuzgacha ham yangi ish kuchini shakllantirish
va fuqarolikni tarbiyalashdan iboratdir. Zamonaviy maktab o‘zining atrof muhiti
bilan chambarchas bog’liqdir. Otaonalarni maktab faoliyatiga o‘z farzandlari bilan
birga jalb qilishga harakat qilishmoqda, madaniyatlar xilma-xilligi ta’lim jarayoni
uchun yangi vazifalarni yaratmoqda va jamiyat yuqori tezlikda o‘zgarmoqda.
Pedagoglarning faqatgina ilmiy darajada tayyorligi etarli emasdir.
Finlyandiyada o‘qituvchilik kasbi ayniqsa o‘z davrining iqtidorli odamlarini
Hozirgi kunda Finlyandiyada, yangi axborot texnologiyalarining innovatsion o‘quv
faoliyatiga taqdim qiluvchi o‘quv muhiti va imkoniyatlarini axborotlashtirishga
aloqador bo‘lgan, keng qamrovli o‘qituvchilar malakasini oshirish kurslari tashkil
qilingan.
Oxirgi yillarda mamlakatlar orasida musobaqaning yangi turi paydo bo‘ldi:
o‘quvchilarning o‘zlashtirishini baholash. Xususan, Iqtisodiy hamkorlik va
rivojlanish tashkiloti (OECD) ushbu masalada qiziqish bildirdi, hamda o‘qish va
imlo, matematika va tabiiy fanlar bo‘yicha o‘quvchilarning bilim, qobiliyat va
ko‘nikmalarini taqqoslashni tashkillashtirdi. Ushbu tadqiqot PISA (PISA=
21

Programme for International Student Assessment, yoki Xalqaro talabalar ta’lim
yutuqlari tadqiqotlari) nomini oldi. Baholash dasturiga 30dan ortiq
mamlakatlarning 15 yoshli o‘quvchilarining ta’lim bo‘yicha yutuqlari karitiladi.
Fin o‘quvchilari barcha PISA tadqiqotlarida yaxshi natijalar ko‘rsatdilar. Fin
o‘quvchilarining ayniqsa o‘qish va imlodagi qobi
liyatlari xalqaro miqyosdagi e’tiborga sazovor bo‘ldi. Xorijiy olim va
o‘qituvchilar mahalliy maktablar va maktab ta’limi tizimi bilan tanishish uchun
Finlyandiyaga muntazam ravishda kelib turadilar. Bundan tashqari, fin
mutaxassislari ham Finlyandiyaning ta’lim siyosati bo‘yicha ma’ruzalar o‘qish
uchun turli mamlakatlardan takliflar oladilar. Barcha xorijiy mutaxassislarning
bitta umumiy savoli bor edi: fin bolalarining o‘qish va imlodagi bunday yuqori
ko‘nikmalari nimaga asoslangandir? Bunchalik sodda tuyulgan savolga sodda
javob berishning iloji yo‘qdir. O‘zlashtirishning yaxshi ko‘rsatkichlari bir qator
omillarning faoliyati natijasidir: ta’lim tizimining tuzilishi (sinf 9 yil davomida
birgalikda va bir xil tarkibda o‘qiydi), qaror qabul qilishning taqsimlangan
vakolatlari va maktablarning 141 ta’lim-tarbiya berishdagi muxtorligi, ta’lim
jarayoni o‘quvchiga yo‘naltirilgan, o‘qishdagi qiyinchiliklarga ega bo‘lgan
o‘quvchilar uchun yaxshi ishlab chiqilgan maxsus ta’lim tizimi, o‘quvchilarga har
tomonlama ko‘maklashish tizimi (ta’lim masalalari bo‘yicha maslahatlar berish,
maktab psixologlari va ijtimoiy xodimlar, maktablardagi sog’likni saqlash),
malakali va o‘z ishiga sodiq o‘qituvchilar tarkibi, bepul ta’lim. O‘qishdagi
yutuqlarni faqatgina maktabga aloqador hollar bilan izohlab bo‘lmaydi, chunki
maktabni o‘rab turgan atrofmuhitni ham e’tiborga olish kerak. Shuning uchun ham,
XVI asrning o‘rtalarida fin tilida chop etilgan ilk kitobning alifbe bo‘lganligi
tasodif emasdir. Aholining umumiy savodxonligi nuqtai nazaridan kelib chiqqan
holda, 1660 yillarda qabul qilingan va unga binoan o‘qishning elementar
ko‘nikmalariga ega bo‘lmaganlarning uylanish va turmushga chiqishi mumkin
emasligi to‘g’risidagi farmoyish juda ham katta turtki bo‘lib xizmat qildi. 13

Finlyandiyani ma’rifatli mamlakatga aylantirish rejalari paydo bo‘ldi. Buning
13
Pyayvi Lipponen, Falsafa fanlari doktori, tarix va jamiyatshunoslik o‘qituvchisi, 2011-2015 yillarda Parlament
deputati.
22

uchun esa yangi ta’lim muassasalari, ona tilidagi adabiyot, yoshlar birlashmalari va
ishchilar harakati kerak bo‘ldi. Ko‘pchilik adabiy asarlarning mazmunida oddiy
xalqning hayoti yotar edi va bu narsa aholi o‘rtasidagi o‘qishga bo‘lgan ijobiy
munosabatni shakllantirishga yordam berar edi.
Finlarning kitob o‘qishni yaxshi ko‘rishlari to‘g’risida so‘z borar ekan, bunda
tovuq va tuxum dilemmasini ko‘rish mumkin: kitoblar borligida ularga talab ham
paydo bo‘ladi, xalq kitob so‘ragan vaqtida esa, demokratik jamiyatda doimo taklif
bo‘ladi. 14
D astlab “texnologiya” tus h unc h asiga aniqlik kiritaylik. Bu so‘z texnikaviy
taraqqiyot bilan bog’liq holda fanga 1872 yilda kirib keldi va yunonc h a ikki
so‘zdan – “texos” (tec h ne) – san’at, hunar va “logos” (logos) – fan so‘zlaridan
tashkil topib “hunar fani” ma’nosini anglatadi. Biroq bu ifoda zamonaviy
texnologik jarayonni to‘liq tavsiflab berolmaydi. Texnologik jarayon har doim
zaruriy vositalar va s h aroitlardan foydalangan holda amallarni (operatsiyalarni)
muayyan ketma-ketlikda bajaris h ni ko‘zda tutadi. Yanada aniqroq aytadigan
bo‘lsak, texnologik jarayon – bu mehnat qurollari bilan mehnat ob’ektlari (xom
as h yo)ga bosqichma-bosqich ta’sir etish h natijasida mahsulot yaratish
borasidagi (is h c h i-mas h ina)ning faoliyatidir. Ana s h u ta’rifni tadqiqot mavzusiga
ko‘c h iris h mumkin, ya’ni: PT – bu o‘qituvc h i (tarbiyac h i)ning o‘qitish (tarbiya)
vositalari yordamida o‘quvc h i (talaba)larga muayyan s h aroitda ta’sir ko‘rsatis h va
aks ta’sir mahsuli sifatida ularda oldindan belgilangan s h axs sifatlarining jadal
s h akllanis h ining kafolatlaydigan jarayondir.
Yuqorida keltirilgan ta’rifdan ko‘rinib turibdiki, PT tus h unc h asini
izohlashda texnologiya jarayoni asos qilib olindi. Aslini olganda ham bu
tus h unc h aga berilgan ta’riflar soni pedagogik adabiyotlarda nihoyatda ko‘pdir.
Pedagogik adabiyotlarda “texnologiya” atamasining xilma-xil ko‘rinish h larini
uc h ratis h mumkin: “o‘qitish texnologiyasi”, “O‘quv jarayoni texnologiyasi” va
hokazo.
PT o‘qitish jarayonining o‘zaro bog’liq qismlarini tas h kiliy jihatdan tartibga
14
Yukka Saryala, Professor, 1995-2002 yillarda Milliy ta’lim kengashining Bosh director.
23

keltiris h , bosqichlarini quris h , ularni joriy etish h s h artlarini aniqlas h tiris h , mavjud
imkoniyatlarni hisobga logan holda belgilangan maqsadga eris h is h ni ta’minlaydi.
Yoxud PT o‘qituvc h ining kasbiy faoliyatini yangilovc h i va ta’limda yakuniy
natijani kafolatlaydigan muolajalar yig’indisidir. Texnologiya o‘zining
egiluvc h anligi, natijalarning turg’unligi, smaradorligi, oldindan
loyihalanis h zarurati bilan metodikadan farqlanib turadi.
Ob’ektiv borliqni o‘rganish h ning tizimli yondasish metodi fanda keng
ko‘lamda qo‘llanilgac h , uning ta’siri ostida asta-sekinlik bilan PT mohiyatiga ham
aniqlik kiritildi: rus olimasi N.F.Talizina texnologiyani “belgilangan o‘quv
maqsadiga eris h is h ning oqilona usullarini aniqlas h dan iborat” deb tushuntiradi.
S h uningdek, olima zamonaviy o‘qitish texnologiyasi haqida fikr yuritib, uni
alohida fan sifatida qaras lozimligini uqtiradi: O‘qitish texnologiyasi – bu o‘quv
jarayonini nima real tavsiflasa o‘sha, o‘qituvc h iga o‘rnatilagan maqsadlarga
eris h is h uchun nimaga tayanish zarur bo‘lsa. PTni fan sifatida e’tirof
etish G.K.Selevko tomonidan ham ma’qullandi: “Pedagogik
texnologiya o‘qitishning birmunc h a oqilona yo‘llarini tadqiq qiluvc h i fan sifatida
ham, ta’limda qo‘llaniladigan usullar, printsiplar va regulyativlar sifatida ham real
o‘qitish jarayoni sifatida mavjuddir”.
Yuqorida keltirilga ta’riflardan ko‘rinib turibdiki, PT belgilangan
boshlang’ic h maqsad va mazmun asosida o‘quv jarayonini loyihalas h sifatida
talqin etilayapti. Bu bir jihatdan to‘g’ri, lekin teranroq fikr yuritilsa uning bir
yoqlamaliligi ko‘zga taslanadi yoki bunday yondas h uvlarda o‘quvc h i s h axsi inkor
etilayapti. Bu kamc h iliklarni birinc h i bo‘lib akademik V.P.Bespalko payqadi va
o‘zining yirik asarida “PT – bu o‘qituvc h i mahoratiga bog’liq bo‘lmagan holda
pedagogik muvaffaqiyatni kafolatlay oladigan o‘quvc h i s h axsini
shakllantirish jarayonining loyihasidir” deb ta’rifladi.
Bugungi kunda mamlakatimizda mutaxassislarning ilmiy salohiyatini
birlas h tirisga imkoniyatlar yetarli. Nazariya va amaliyot birligining ta’minlanis h i
PTning asl mohiyatini aniqlas h ga yo‘l oc h adi. Fikrimizc h a, yangi PT fanining
alohida tarmog’i sifatida yoki faqat ta’lim amaliyotini maqbullastiris h ga
24

yo‘naltirilgan tizim deb qaras h mumkin emas. PT bu sohadagi nazariy va amaliy
izlanis h larni birlas h tiris h doirasidagi faoliyatni aks ettiradi. 15
Pedagogik texnologiya o‘qitishning rejalashtirilgan natijalariga erishishni
kafolatlaydi. Bunga, faqat o‘quv jarayoni boshqariladigan taqdirdagina erishish
mumkin. Boshqariluvchilik tamoyilining ahamiyati shu bilan belgilanadi.
Boshqarish – jarayonni rejalashtirilgan maromda amalga oshirish, o‘qitish
maqsadlariga erishish dasturini ro‘yobga chiqarish uchun xizmat qiladi. Mazkur
tamoyil o‘qitishning joriy natijalarini ko‘p bosqichli diagnostik (tashxisiy)
tekshiruvlar o‘tkazish imkoniyatini, - ko‘zda tutadi butun o‘qitish davrida o‘qitish
jarayonini boshqarish asosan didaktik testlardan foydalanib amalga oshiriladi.
O‘qitish jarayonida didaktik testlardan foydalanish, teskari aloqani ta’minlaydi.
Teskari aloqa natijalarining tahlili, ko‘zlangan natijaga erishish uchun vositalar va
uslublarni o‘zgartirish orqali o‘qitish jarayonini boshqarish imkoniyatini beradi.
Boshqarilish tamoyili, o‘qitish jarayonini va shu bilan birga uning natijalariga
muntazam ravishda tuzatishlar kiritish imkoniyatini beradi.
Pedagogik texnologiya - bu o‘quv jarayonini zamonaviy tashkil etish tizimi
bo‘lib, u ta’limning zaruriy sifatini ta’minlaydi va jadallashgan ilmiy-texnik
taraqqiyot talablariga javob beradigan, ta’lim shakllarini takomillashtirish
vazifasini ko‘zlagan o‘qitish jarayonlarini texnika va inson omillarida, ularning
birgalikdagi harakatlari vositasida yaratish, tadbiq etishning izchil metodidir.
Ta’lim jarayonida innovatsion pedagogik texnologiyalardan foydalanish davr
talabi bo‘lib hisoblanadi.
Pedagogik texnologiya-texnika resurslari, odamlar va ularning o‘zaro ta’sirini
hisobga olgan holda ta’lim shakllarini optimallashtirish vazifasini qo‘yuvchi
o‘qitish va bilimlarni o‘zlashtirishning xamma jarayonlarini yaratish, qo‘llash va
aniqlashning tizimli metodi (YuNESKO).
Ta’lim jarayonida yangi innovatsion texnika-texnologiyalardan foydalangan
holda dars o‘tish, so‘nggi texnikalar bilan jihozlangan laboratoriya xonalaridan
foydalangan holda mashg’ulotlar o‘tkazish, mutaxasislik bo‘yicha, masalan kimyo
15
Shamsiyeva Mohigul Olimjon qizi " Ta'limda innovatsion pedagogik texnologiyalardan foydalanish davr talabi
bo'lib, u ta'lim sifatini oshirishga xizmat qiladi"
25

sohasidagi so‘nggi innovatsiyalar haqida ma’lumotlar keltirib, jahon tajribasidan
namunalar keltirib o‘tish talabalarni yangilik yaratish ruhida tarbiyalashga turtki
bo‘ladi.
Bizning fikrimizcha ta’lim jarayonida avval qiziqish uyg’otib, motivatsiya
berib, so‘ngra raqobat muhiti yaratilsa talabalarda innovatsiya yaratishdagi yashirin
qobiliyatlari uyg’otiladi va albatta rag’batlantirish amalga oshirilsa ko‘zlangan
maqsadga erishiladi. Talabalarga ilm-fan va innovatsiya yaratishda yutuqlarga
erishgan insonlardan misol keltirib, iloji bo‘lsa ulardan birini o‘rnak bo‘luvchi
inson sifatida darsga taklif qilib,yoki innovatsiyalar markaziga talabalarni
ekskursiyalarga etishni yo‘lga qo‘yilsa maqsadga tezroq erishilgan bo‘lardi.
Innovatsiyalar yarmarkasiga va hududdagi IT parklarga talabalarni
ekskursiyaga etishni tashkil qilsak ta’limda berilgan nazariy bilimlarni amaliyot
bilan bog’lashda erishilgan yutuqlarni ko‘paytirishiga ishonamiz.
Mutaxassisligiga mos ravishda mamlakatimizdagi ishlab chiqarish
korxonalariga va zavodlarga talabalarni amaliyotga yuborishni institutlarimizda
allaqachon yo‘lga qo‘yganmiz. Lekin bizning taklifimiz shundan iboratki,
O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining ilmiy-tadqiqot muassasalari
tomonidan bir vakilni faxriy mehmon sifatida institutga taklif qilib, seminarda
shaxsan nutqlarini eshitish sharafi va bundan olingan taasurotlar ko‘lami iqtidorli
talabalarni ruhlantirgan bo‘lardi.
Innovatsion ta’lim (ingl. "innovation"-yangilik kiritish,ixtiro) ta’lim
oluvchida yangi g’oya, me’yor, qoidalarni yaratish, o‘zga shaxslar tomonidan
yaratilgan ilg’or g’oyalar, me’yor, qoidalarni tabiiy qabul qilishga oid sifatlar,
malakalarni shakllanirish imkoniyatini yaratadigan ta’lim.
Innovatsion ta’lim jarayonida qo‘llaniladigan texnologiyalar innovatsion
ta’lim texnologiyalari yoki ta’lim innovatsiyalari deb yuritiladi.
O‘qituvchi innovatsion texnologiyalarga asoslanib darsni tashkil etar ekan,
turli texnik vositalardan ham (kompyuter, proyektor, elektron doska va hokazo)
foydalanishi, interfaol metodlar asosida dars o‘tishi ham mumkin. O‘qituvchining
faoliyatida innovatsiyalar qanchalik ko‘p bo‘lsa, mazmun shunchalik oshadi.
26

Ta’limda innovatsion texnologiyalar va interfaol metodlar haqidagi
tasavvurlar barqaror va mukammal shaklga ega emasligini ham e’tirof etish lozim.
Har bir o‘qituvchi ta’limda individual ravishda yangilik kiritishi mumkin. O‘z
fanining mazmun-mohiyati, mavzulari, shu sohadagi yaratilgan ilm-fan yutuqlari
va innnovatsiyalar haqida yangi ma’lumotlarni o‘rgangan holda o‘qitish jarayonida
ularni qo‘llab, misollar keltirib, ta’limda yangi metodni yaratishi, hamda shu
asosida dars o‘tishi mumkin. Innovatsion texnologiyalar o‘qituvchi o‘z
faoliyatidan qoniqmasligidan kelib chiqadi, uni yaxshilashga doir yangilik
kiritishga harakat qiladi.
27

2.2. PEDAGOGIK INNOVATSIYALAR NING TA’LIM TIZIMIDAGI
AHAMIYATI
Mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor vazifalaridan kelib
chiqqan holda, kadrlar tayyorlash mazmunini takomillashtirish, xalqaro standartlar
darajasiga mos oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash ta’limga texnologik
yondashuvni talab etadi. Bunda bevosita ta’lim jarayonini, oliy ta’limning o‘quv
reja va dasturlarini yangi pedagogik texnologiyalar va o‘qitish usullarini keng joriy
etish, ilmiy-ta’lim jarayonini sifat jihatidan yangilash va zamonaviy tashkiliy
shakllarni joriy etish muhim ahamiyatga ega. So`nggi yillarda O`zbekistonda
milliy ta lim sohasida yangi islohotlar boshlandi. Ta’limni boshqarish hukumat‟
boshlig`i tomonidan qattiq tanqidlarga uchradi.
Respublika milliy ta lim tizimini boshqarish mexanizmlarini takomillashtirish
‟
muammosiga tizimli innovatsion yondoshishga qaratilgan normativ – huquqiy
hujjatlar ishlab chiqildi. Lug’aviy jihatdan “innovatsiya” tushunchasi ingliz tilidan
tarjima qilinganda (“innovation”) “yangilik kiritish” degan ma’noni anglatadi.
“Innovatsiya” tushunchasi mazmunan aniq holatni ifodalaydi. Mohiyatiga ko‘ra
innovatsion faoliyat ilmiy izlanishlar, ishlanmalar yaratish, tajriba-sinov ishlari
olib borish, fan-texnika yutuqlaridan foydalanish asosida yangi takomillashtirilgan
mahsulotni yaratishdan iborat.
Pedagogning innovatsion faoliyati quyidagilar bilan belgilanadi :
– yangilikni qo‘llashga tayyorgarligi;
– pedagogik yangiliklarni qabul qilishi;
– novatorlik darajasi; – kommunikativ qobiliyatning rivojlanganligi;
Innovatsion faoliyat pedagogning ruhiy, aqliy, jismoniy kuchini ma’lum
maqsadga yo‘naltirish asosida, amaliy faoliyatni nazariy bilimlar bilan to‘ldirib
borish, bilish, loyihalash, kommunikativ nutq va tashkilotchilik mahoratini
rivojlantirishni talab etadi. Demak, ilm-fan, texnika, ishlab chiqarish va
texnologiyaning rivojlanishi ta’lim tizimida ham tub o‘zgarishlar sodir bo‘lishiga
olib keladi. [1] Innovatsion g’oyalar, ishlanmalar va texnologiyalarning ishlab
chiqilishini tashkil etish, ilmiy tadqiqotlar natijalarini targ’ib qilish va amaliy
28

foydalanish mexanizmlarini shakllantirishda ta’lim texnologiyalarining o‘rni va
salmog’i yuqoriligini ta’kidlash joiz.
Mamlakatimizda 2019 yilning oktabrida O`zbekiston Respublikasi oliy ta lim‟
tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish kontseptsiyasi qabul qilindi. Unda oliy ta lim
ʼ
muassasalarida o`quv jarayonini bosqichma-bosqich kredit-modul tizimiga
o`tkazish ahamiyatli yangilik bo`ldi. Pandemiya sharoitida 2030 yilgacha
Rivojlanish kontsepsiyasida ko`zda tutilgan tadbirlarni amalga oshirish kutilmagan
va ko`p jihatdan majburiy tezlashuvni qamrab oldi. “Ta’lim jarayonini, oliy
ta’limning o‘quv reja va dasturlarini yangi pedagogik texnologiyalar va o‘qitish
usullarini keng joriy etish zarurligi ta’kidlanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoevning «Oliy ta’lim tizimini
yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g’risida»gi qarorida belgilangan
vazifalarning samarali echimini to‘liq ta’minlash maqsadida oliy ta’lim darajasini
sifat jihatidan oshirish va tubdan takomillashtirish, oliy ta’lim muassasalari
moddiy-texnika bazasini mustahkamlash va modernizatsiya qilish, ularni
zamonaviy o‘quv-ilmiy laboratoriyalari, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari
bilan jihozlash maqsadida Oliy ta’lim tizimini 2017-2021-yillarga mo‘ljallangan
kompleks rivojlantirish dasturi tasdiqlandi. Dasturga muvofiq, 2017-2021-yillarda
48 ta oliy ta’lim muassasasida jami 180 ta o‘quv, ilmiy-laboratoriya binosi, sport
inshootlari va ijtimoiy-muhandislik infratuzilmalari ob’ektlarida qurilish,
rekonstruksiya va kapital ta’mirlash ishlari olib boriladi. Shuningdek, 53 ta oliy
ta’lim muassasasida 400 ta o‘quv laboratoriyasi bosqichma-bosqich eng
zamonaviy o‘quv-laboratoriya uskunalari bilan jihozlanadi, 7 ta oliy ta’lim
muassasasida barcha oliy ta’lim muassasalari o‘zaro hamkorlikda foydalanadigan
ilmiy laboratoriyalar tashkil etiladi. [2]
Ta’lim tizimining modernizatsiyasi davlat va jamiyat malakali kadrlarga,
shaxsning esa sifatli ta’lim olishga bo‘lgan ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda ro‘y
beradi. Ta’lim amaliyotida pedagogik texnologiyalarning qo‘llanilishi ta’lim tizimi
modernizatsiyasining tarkibiy elementi hisoblanadi. Zamonaviy sharoitda ta’lim-
tarbiya jarayonlarini texnologiyalashtirish kam kuch va vaqt sarflagan holda
29

kutilayotgan natijani qo‘lga kiritishga imkon beradi, o‘qitish sifatini yaxshilab,
samaradorligini oshiradi. Pedagogik innovatsiyalar pedagogik faoliyatga
yangiliklarning izchil olib kirilishini tavsiflaydi. Pedagogik innovatsiyalarning
didaktik imkoniyatlariga ko‘ra ta’lim tizimi va jarayoni rivojlanib boradi.
O‘qituvchining innovatsion faoliyati pedagogik jamoani harakatga keltiruvchi,
olg’a undovchi, bunyodkorlikka rag’batlantiruvchi kuch sifatida namoyon bo‘lib,
ta’lim jarayonining sifatini kafolatlaydi. Shu sababli har bir o‘qituvchi
innovatsiyalarning mohiyatini to‘la tushungan holda o‘z faoliyatiga izchil tatbiq
eta olishi zarur. Jahon xalqlari tajribasida mashhur pedagoglar tarbiya sohasida
erishgan yutuqlarining muhim omillaridan biri – ular tarbiyalanuvchilarning
faolligi va mustaqilligini oshirib, yoshlarning o‘zo‘zini tarbiyalashi masalasini
oqilona uyushtira bilganligidadir. Ular amalga oshirgan tarbiya tizimi
ta’sirchanligining boisi tarbiya jarayonini o‘z-o‘zini larbiyalashga rahbarlik qilish
jarayoniga aylantira bilganliklaridadir. Tarbiyaning maqsadini tarbiyalanuvchilar
oldiga qiyinchiliklarni yengish va kelgusidagi yutuqlarga erishish vazifasi qilib
qo‘ya bilishdadir.
Darhaqiqat, barkamol shaxsni tarbiyalash jarayoni faqat, kishi o‘z-o‘zini
tarbiyalashga faol kirishgan va bu ishni muntazam davom ettirgan taqdirdagina
samara berishi mumkin. O‘zbekiston maktab, maktab, akademik litsey va kasb-
hunar kollejlarining bo‘lajak o‘qituvchisi milliy-ma’naviy qadriyatlarni va milliy
axloqni egallagan bo‘lishi zarur. O‘qituvchining kuchi va tarbiyaviy ta’siri, avvalo
mustaqillik mafkurasi, milliy istiqlol g’oyasi uning e’tiqodiga aylanganligidadir.
Oliy o‘quv yurtlarida yangi o‘quv rejalari va dasturlari joriy etilishi, milliy
madaniy qadriyatlarga doir adabiyotlaming ko‘plab nashr etilayotganligi, yuqori
malakali professor-o‘qituvchilarning mavjudligi talaba yoshlarni ma’naviy-axloqiy
jihatdan tarbiyalash ishini yuksak darajaga ko‘tarishga imkon beradi. Bo‘lajak
mutaxassislarga berilayotgan bilimlar doirasini tobora kengaytira borish, ixtisoslik
fanlariga doir bilimlarni puxta o‘zlashtirishga erishish oliy maktabning asosiy
vazifasidir. Shu bilan birga yosh mutaxassislar mustaqil o‘qib, o‘z bilimlarini
muntazam oshira borish ko‘nikmasini hosil qilishlari zarur. Bo‘lajak mutaxassislar
30

chuqur psixologik-pedagogik tayyorgarlikka ega bo‘lishlari zarurligini hayotning
o‘zi taqozo etmoqda. Bo‘lajak o‘qituvchi pedagogika fanining nazariyasi va
tarixini, didaktikani, tarbiya nazariyasi va metodologiyasini, xususiy
metodikalarni, psixologiya va yoshlar fiziologiyasini yaxshi bilishi lozim. [3]
O‘qituvchilar jamiyatimizda ilg’or va faol kishilardir.
O‘zbekiston davlati ijtimoiy-iqtisodiy, mafkura, madaniyat, ta’lim sohalarini
tabdan isloh qilish vazifasini hal etishda o‘qituvchilarga tayanadi. Bo‘lajak
mutaxassisga xos shaxsiy, kasbiy, axloqiy sifatlarni egallash uchun talaba, avvalo,
tanlagan kasbining shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatini anglab olishi, unda pedagoglik
kasbiga qiziqish va ishtiyoq bo‘lishi zarur. Bu fazilat shaxsning pedagogik
yo‘nalishini tavsiflaydi. O‘qituvchi shaxsini tavsiflaydigan muhim sifatlardan yana
biri pedagogik ishga qobiliyatning mavjudligidir. Pedagogik kuzatuvchanlik,
mushohada, muloqot madaniyati, pedagogik takt, tashkilotchilik, kasbiy mahorat,
iqtidor kabilar pedagogik ishga qobiliyatning mavjudligini ko‘rsatadi. Demokratik
huquqiy davlat va uning zaminida shakllanayotgan fuqarolik jamiyat va pedagogik
faoliyatning xarakteridan kelib chiqadigan bu talablar bo‘lajak mutaxassis qanday
fazilatlarni egallab olishi zarurligini talabalarga yaqqol ko‘rsatib beradi.
Bo‘lajak muallim egallab olishi lozim bo‘lgan bu shaxsiy sifatlar ularning
intilishi uchun istiqbol marra, ideal bo‘lib xizmat qiladi. Shu asosda har yili
guruhda bajariladigan ishlarning rejasi tuzib chiqiladi. Guruhning har bir talabasi
ham o‘zining qobiliyati va imkoniyatiga qarab bir yillik va semestrga mo‘ljallab
individual reja tuzib chiqadi. Dastur eng yaxshi guruh uchun tashkil etiladigan
musobaqa-konkurs shartlarini tuzib chiqish uchun ham asos bo‘lib xizmat qiladi.
Bunday dastur talabalar egallab olishi lozim bo‘lgan ijtimoiygumanitar, ixtisoslik,
professional-pedagogik bilim va ko‘nikmalar, ma’naviy-axloqiy sifatlarni yaxlit
holda talabalar ko‘z o‘ngida gavdalantirishga imkon beradi. Shu bilan birga u o‘z-
o‘zini tarbiyalash vazifalarini bir qadar oydinlashtirib, talabani bu vazifalarni,
faoliyat turlarini bajarish uchun safarbar etishga xizmat qiladi.

31

XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsa k , o‘quv jarayoni integratsiya predmetlar tizmini
inkor etmaydi, integratsiya tizmini takomillashtiradi, kamchiliklarni bartaraf etadi,
predmetlar orasidagi aloqalar va bog’liqliklarni chuqurlashtiradi, bunday
yondashuvlar diffirensiya va integratsiya orasidagi munosabatlarni tushunishga
tayanadi. Pedagogikaning maqsadi bir xil maqsad va vazifalarga ega bolgan turli
fanlarning element va qisimlarini bir butunga birlashtirishga yo‘naltirilgan bo‘lib,
u integratsiyani amalga oshirishda o‘qituvchilarga yordam berishdir. Olib borilgan
tajribalar shuni ko‘rsatadiki, boshlang’ich sinf o‘qituvchilarda, keyinchalik esa
bitiruvchilarda u yoki bu fanlarni o‘rganib, shu bilimni, ko‘nikmalarni boshqa
fanlarni o‘rganishda qo‘llashga qiynalib,ularni mustaqil fikirlash,olingan
bilimlarga o‘xshash yoki yangi vaziyatlarga ko‘chira bilish ko‘nikmalari.
Bularning hammasi boshlang’ich sinflardagi turli fanlar bo‘yicha
mashg’ulotlarning o‘zaro kelishmovchiligi sababli sodir bo‘lmoqda. Bu holatda
integratsiya bir predmet bo‘yicha bilimlarni ikkinchisiga ko‘chirish va faoliyatning
almashinishi emas,balki zamonaviy fanlar integratsiyasi yo‘nalishlarini aks
ettiruvchi yangi didaktik ekvivalent (mos,o‘xshash,keng keladigan narsa)larni
yaratish jarayonidir.
Bugungi kun maktab o‘qituvchisi zamonaviy bilimlar bilan qurollanmagan
bo‘lsa, axborot texnologiyalari bilan mukammal va muntazzam shug’ullanib
kelmasa, ijtimoiy tarmoqlardagi xabarlar bilan muttasil , to‘htamasdan xabardor
bo‘lib turmasa xamda axborotlarni taxlil qilib bormasa bu o‘qituvchini
o‘qituvchilar qatorida ko‘riishning o‘zi maktablardagi ta’lim jarayoniga salbiy
ta’sir ko‘rsatishi tabiiydir. Zero bugungi davrning o‘quvchilari axborot
texnologiyalari va internet xususan telegram va shunga o‘xshash ijtimoiy
tarmoqlar bilan aloqaga kirishida maktab o‘qituvchilaridan ilgarilab ketmoqda. Bu
borada o‘qituvchidan ortda qolgan o‘qituvchi dars jarayonida o‘quvchisi bergan bir
savolga javob bera olmasdan xunobi chiqib, o‘ng’aysiz vaziyatga tushib qolishi
hech gap emas.
Shularni inobatga olar ekanmiz biz dars jarayoniga innovatsion
32

texnologiyalarni jalb etish bilan cheklanib qolmasdan, innoavatsion jarayonlar
ichiga o‘zimizning dars mavzuyimizni kiritishimiz va o‘quvchilarni ham shu bilan
nafas olishini, izlanishlarini yo‘lga qo‘ya olishimiz kerak. Ko‘pchilik bugungi
kunda o‘quv jarayoniga innovatsion jarayonlarni tadbiq qilish deganda oddiy
narsalarni tushunib qolmoqda. Ularning nazdida bu o‘quvchilarning darsga kelib
ketishlarini kameralar bilan yo‘qlama qilish, barmoq izlari bilan yo‘qlama qilish,
elektron kundalik yuritishdir. Bularni innovatsion aniqlash ham mayli yomonmas,
lekin biz ta’limning o‘ziga innovayion yondashmas ekanmiz rivojlanishda orqada
qolib ketishimiz tabiiy...
Bugun har bir ota-ona farzandining ta’lim sifati va shart-sharoiti yuqori
maktabda tahsil olishini istaydi. Qolaversa, so‘nggi yillarda ta’lim sohasida amalga
oshirilayotgan islohotlarga mos ravishda ta’lim muassasasi ham har tamonlama
rivojlangan, qisqacha aytganda, zamonaviy qiyofada bo‘lishi lozim.
Maqsadimiz o‘quvchilarni oldindan bilimini mukammalashtirib uni samarali va
sifatli bilimga ega bo‘lishga ta’sir berish. Bolalarimiz faqat soo‘lom bo‘lsa, baxtli
bo‘lmasligi mumkin. Baxtli bo‘lishi uchun birinchi prezidentimiz aytganlaridek
yangicha o‘ylaydigan, yangicha fikirlaydigan, zamonaviy bilimlarga ega,
raqobatbardosh, dono, aqilli, keynchalik donishmandlik darajasida bo‘lishi zarur
deb takidlaganlar.
Bugungi kunda jahon ta’limi tizimi konyunkturasi keskin o‘zgarib,
globallashuv sharoitida raqobat tobora kuchayib borayotgani, davlatimizni yanada
barqaror va jadal sur’atlar bilan riyojlantirish uchun mutlaqo yangicha yondashuv
hamda tamoyillarni ishlab chiqish va ro‘yobga chiqarishni taqozo etmoqda.
33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. HUQUQIY - NORMATIV HUJJATLAR
1. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g’risida” Qonuni // 2020 yil
20.09
2. Mirziyoyev Sh. M. “Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi”
“O‘zbekiston” Toshkent-2022. 464-bet
1. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”
2017-yil 14-yanvar. “O‘zbekiston” Toshkent-2017. 45-b.
II. ASOSIY VA QO‘SHIMCHA ADABIYOTLAR
1. Xayitov Sh, Artikova D, Musayeva J. Innovatsion menejment. Buxoro -
2020
2. Степанова И.П. Инновацион менежмент.- Саратов-2014
3. Хусаинов З.А. Инновационные процессы в образовании.¬ – Казань2014
4. Степанова И.П. Инновацион менежмент.- Саратов-2014
5. Хусаинов З.А. Инновационные процессы в образовании.¬ – Казань2014
6. Шайхуллина И.С. Инновационный менеджмент как средство
повышения качества художественного образования в педагогическом
университете.
7. Л.Водачек, О.Водачкова. Стратегия управления инновациями на
предприятии. Москва, Экономика, 1989.-167 с
8. Норов А.Э. Инновацион фаолият ва унинг натижаларини
тижоратлаштиришнинг назарий ва услубий асослари. Iqtisodiyot va
innovatsion texnologiyalar” Ilmiy elektron jurnali
III. Internet saytlari.
www. tdpu. uz
www. pedagog. uz
www. Ziyonet. uz
www. edu. Uz
34

Pedagogik innovatsiyalarni tasniflashga doir yondashuvlar

Sotib olish