Аbu Rаyhоn Bеruniyning «Hindistоn» аsаri hаqidа - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	71.7KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

Аbu Rаyhоn Bеruniyning «Hindistоn» аsаri hаqidа

Sotib olish

Аbu Rаyhоn Bеruniyning «Hindistоn» аsаri hаqidа
Mundarija
Kirish ……………………………………………………………………2-4
I BOB. Abu Rayhon Beruniyning “Hindiston” asari muhim manba sifatida.
1.1 Abu Rayhon Beruniyning “Hindiston” asarida mifologiyaning falsafiy
tahlili…………………………………………………………………….5-10
1.2 Abu Rayhon Beruniyning “Hindiston” asarida hind va yunon mifologiyasi
badiiyati haqida…………………………………………………………11-15
II BOB. Abu Rayhon Beruniyning “Hindiston” asarida hindlarning diniy
e’tiqodlari haqida.
2.1 Abu Rayhon Beruniyning “Hindiston” asarida “Veda” va “Purona”larda ilmiy
bilimlar………………………………………………………………….16-22
2.2 Hind eposida ahloqiy muammolarning badiiy - estetik ifodasi…….23-29
Xulosa …………………………………………………………………..30-32
Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………….33
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi O‘zbekiston mustaqil bo‘lgandan so‘ng xalqimiz
ijtimoiy taraqqiyotida katta burilish yasaldi. Shu munosabat bilan
respublikamizning nafaqat iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy hayotida, balki ma’naviy
hayotida ham keskin yangilanish jarayoni ro‘y bermoqda. Bu yangilanishda
milliylikka, tariximizga, boy madaniy merosimizga qiziqish, uni keng, har
tomonlama ilmiy va haqqoniy o‘rganishga intilishning kuchaya borishi muhim
ahamiyat kasb etadi. Bu jarayon ma’naviyatimizning turli sohalari, jumladan
ijtimoiy fanlarni o‘rganishda ham o‘zining yorqin ifodasini topmoqda.
Ma’naviyatning ajralmas tarkibiy qismi bu milliy tuyg‘udir. Milliy tuyg‘u –
insonning o‘zi mansub bo‘lgan millatning tarixi, xususiyatlari, ruhiyati, hozirgi
ahvoli va qadriyatlarini tug‘ma, hissiy anglashidir. Insonda milliy ong, tuyg‘u va
g‘urur bo‘lmasa, u o‘zining qaysi millatga mansubligini his etmasa, bunday inson
o‘zga millatlarning ham qadr-qimmatini anglab yetmaydi, unda tarbiyaning
vatanparvarlik, jasorat, ishonch kabi shakllarini qaror toptirish to‘g‘risida gap ham
bo‘lishi mumkin emas.
Birinchi Prezdentimiz I.A.Karimovning ta’biri bilan aytganda,
“Xalqimizning ma’naviyati va madaniyati, uning haqiqiy tarixi va o‘ziga xosligi
qayta tiklanayotganligi jamiyatimizni yangilash va taraqqiy ettirish yo‘lidan
muvaffaqiyatli ravishda olg‘a siljishda hal qiluvchi..., belgilovchi ahamiyatga ega” 1
deb ta’kidlab o‘tadi. Shuning uchun ham Mustaqilligimizning dastlabki yillaridan
boshlab Xalqimizning boy Tarixiy-Madaniy o‘tmishini qayta tiklashga,
Ajdodlarimizning Ilmiy – Ma’naviy merosini o‘rganishga juda katta e’tibor berildi.
Buning isboti sifatida Shaharlar va Tarixiy shaxslarning yubeleylarini keng
miqyosda nishonlanishi, Buyuk allomalarimizning asarlarini qayta nashr etilishi va
bu nashrlarning kamunnistik mafkura bo‘yoqlaridan holi bo‘lishi alohida
1
Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т. «Маънавият». 2008. Б.152.
2

ahamiyatga ega voqealar hisoblanadi.
Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov o‘tmishda ajdodlar tomonidan
qoldirilgan milliy meros haqida fikr yuritar ekan: “Tarix millatning haqiqiy
tarbiyachisiga aylanib bormoqda. Buyuk ajdodlarimizning ishlari va jasoratlari
tarixiy xotiramizni jonlantirib, yangi fuqarolik ongini shakllantirmoqda. Axloqiy
tarbiya va ibrat manbayiga aylanmoqda” deb ta’kidlab o‘tadi.
Beruniy «Hindlarning aqliy va xissiy mavjud narsalar haqidagi
tushunchalari» haqidagi shu bobda ilmiy tafakkur va diniy, mifologik, estetik
tafakkurin ing o‘ziga xos qonuniyatlari borligini juda teran tushuntiradi. Beruniy
fikricha, musulmon sharoitida Alloh ismi faqat yagona Tangriga xos bo‘lib,
Tangrining boshqa ismlari Rahmat, Rahim, Jabbor, Razzoq, Oqil, Sobir, Odil kabi
ismlari odamlarga xos fazilat larni ifodalash uchun ishlatavergani kabi, yunonlarda
farishtalar hisoblanuvchi Quyosh, Oy, Sayyora va yulduzlarni ham ilohiy nomlar
bilan atash va ularga sig‘inib, qurbonliklar qilishlari bu mavjudotlarning Xudoga
yaqinligini anglatadi.
Mavzuning maqsadi va vazifalari. Beruniy nafaqat Sharq balki butun
dunyoda, qomusiy olim sifatida keng tanilgan. Uning turli sohalarga oid asarlari
bugungi, kunga qadar ko‘plab tadqiqotchilar tomonidan o‘rganilishi. Vazifalari esa
quyidagicha
- Abu Rayhon Beruniyning “Hindiston” asarida mifologiyaning falsafiy
tahlili;
- Abu Rayhon Beruniyning “Hindiston” asarida hind va yunon mifologiyasi
badiiyati haqida;
- Abu Rayhon Beruniyning “Hindiston” asarida “Veda” va “Purona”larda
ilmiy bilimlar;
- Hind eposida ahloqiy muammolarning badiiy - estetik ifodasi.
Mavzuning obekti va predmeti Mavzuning obekti etib Abu Rayhon
Beruniyning “Hindiston” asarining o‘rganilishi. Predmeti esa ushbu asarning
o‘rganilishi, asar bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar, monografiyalar, ilmiy maqolalardan
3

o‘rganishishdir.
Mavzuning o‘rganilishi darajasi. Mazkur masalaning turli aspektrlari,
qirralari qadimshunos, sharqshunos olimlar Abdufattoh Rasulov, Ismatillo
Abdullaev, G‘iyos Jalolov, Yunus Hakimjonov, Abdusodiq Irisov, A.K. Arends, P.
G. Bulgakov kabi tarixchi, filolog olimlar tomonidan qisman o‘rganilgan. Ismatilla
Abdullaev alloma Beruniyning “Hindiston” asariga yozgan kirish so‘zida
Beruniyning tarjimai holiga, tarixchi sifatidagi ilmiy merosiga, dinshunosligi,
madaniyatshunosligi, geografiya va astronomiya sohasidagi qarashlariga doir
qimmatli fikrlarini bildirgan.
Kurs ishining tuzilishi kirish, ikkita bob, to‘rtta paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
4

I BOB. Abu Rayhon Beruniyning “Hindiston” asari muhim manba sifatida.
1.1 Abu Rayhon Beruniyning “Hindiston” asarida mifologiyaning falsafiy
tahlili
Beruniy hindlarning falsafa ilmiga bunday ta’rifini keltiradi: «Falsafa –
mumkin bo‘lganicha, Tangriga erishish va qoyil bo‘lishdan iboratdir». Yana shu
kitobda («Bxagava -Gita» kitobida) bunday deyilgan: «Muhtoj bo‘lingan
narsalarga etishish uchun bo‘ladigan tama ko‘p kishilarni Tangriga yolbortiradi.
Agar hindlarning tushunchalarini tekshirsang, Tangrini tanishdan uzoqda
qolganlarini bilasan. Chunki Tangri har bir kishi sezgilar orqali uni topa oladigan
darajada zohir emas (ya’ni, oddiy ko‘zga ko‘rinmaydigan, uni qalb ko‘zi bilan
bilish mumkin.) Shuning uchun ular tangrini taniy olmaganlar. Ba’zilari
seziladigan narsalarni (tanishdan) nariga o‘tmaydilar, ba’zilar o‘tsa ham, tabiiy
narsalarga borib, to‘xtab qoladilar va u narsalardan yuqori, (hech kim)
tug‘dirmagan va (hech kimdan) tug‘ilmagan zotning borligini, lekin birorta ham
kishining ilmi uning ayni (asl) mohiyatini qamrab ololmasligini, ammo uning o‘zi
barcha narsani atroflicha biluvchi ekanini bilmaydilar» 2
.
Boshqacha aytganda, ba’zi hindlar moddiyunligi sababli faqat tabiat
kuchlariga sig‘inib, oliy Tangri tabiat ijodkori, oliy qudrat ekanligini bilmaydilar.
Beruniy qadimgi hindlarning estetik qarashlari bilan diniy – falsafiy qarashlarini
ayrim holda emas, balki birgalikda ko‘rib chiqadi. Aslida ham bularni bir-biridan
ajratib bo‘lmaydi. Beruniy «Veda»larda aytilgan fikrlar bilan «Gita» va «Purona»
kitoblarida uchraydigan fikrlar o‘zaro bog‘liq va o‘zaro aloqador ekanligini yaxshi
biladi. U, tabiatdagi barcha mavjudotlarda ilohiylik borligi haqidagi panteistik
qarashlarning ildizlari umumiy ekanligini aniqlab, bunday yozadi: «Nasroniylarda
o‘g‘il so‘zi Tangrining maxsus saylab olgan kishisi ma’nosida Isoga ishlatilsa ham,
unga maxsus bo‘lib qolmaydi, balki boshqalarg a ham ishlatiladi. Shu Isoning o‘zi
shogirdlarini duo qilishga o‘rgatganida «E, osmondagi otamiz!» deb sig‘inishga
2
Крачковский. И. Ю. Арабская географичиская литература. Тoм, IV, M. 1958. С.244.
5

buyuradi (Ruschasi: « Ottse nash, na nebesax… Matto Injili, 6 -bob, 9-oyat.)
Yahudiylar ham «Sifr-ul-mulux» («Bibliyaning Tavrot qismi, « Podshohlar
kitobi»da -F.B.) Tangri Dovudga ta’ziya bildirib, shu xotindan yana bir o‘g‘il
(Sulaymon) tug‘ilishini, uni Tangri o‘zi ham o‘g‘lim deb atashini va’da qildi».
Shundan so‘ng Beruniy Moniyning «Kanzul-ax’yo» («Tiriklar xazinasi») kitobida
ruhl ar olami haqida aytgan mana bu fikrini keltiradi: «Nuroniy qo‘shinlar erlik,
xotinlik, jinsiy tofovutlari bo‘lmasa ham (jasadlari bo‘lmagani uchun) qizlar,
otalar, onalar, o‘g‘illar, birodarlar, opa -singillar deb ataladilar» deydi 3
.
Hindlarning ham avom tabaqalari u sifatlarni ishlatishda chegaradan chiqib
ketdilar va …xudoga er va xotinlik, o‘g‘il va qizlik, tug‘dirish, homilador bo‘lish
sifatlarini va (insonga xos bo‘lgan) boshqa tabiy holatlarni berdilar. Shunday
sifatlar haqida (hindlar) o‘lchovsiz gapirishdan uyalmaydilar. Beruniy fikricha,
«Hindlarning o‘qimishli tabaqalari (ruhlarga, farishtalarga) bunday sifatlarni
bermaydilar». Brahmanlar (aziz -avliyolar) asl tushunchani saqlash va tiklash
uchun tarbiya qilinganlar. Ular «Borliq (olam) birgina narsa», deydilar. Chunki,
Vasudeva (Krishna) «Gita» nomli mashhur kitobda aytganidek, haqiqatni olganda
hamma narsa Tangriniki, chunki Vishnu (oliy tangri) jonli narsalar (mavjudotlar)
yashashi uchun o‘zini Er qildi, ularni ovqatlantirish uchun, undiri b, o‘stirish uchun
o‘zini suv qildi, olov, shamol qildi va har biri uchun o‘zini qalb (jon) qildi.
«Veda» kitobida aytilganidek, ularga es (aql) va bilimni hamda bularning
teskarisini berdi». Shundan so‘ng Beruniy yunon donishmandi Tianlik Apolloniy
ham olamdagi barcha mavjudotlarning ilohiyligi haqida panteistik fikrlarni
aytganini keltirib, hind va yunonlarning dunyoqarashlarida o‘xshashlik borligini
kashf etadi: «Qarang: «Hamma odamlarda ilohiy bir quvvat bor. Moddiy bo‘lgan
va moddiy bo‘lmaga n narsalar (ruhlar) shu ilohiy quvvat orqali fikr qilinib
bilinadi». Beruniy bunday panteistik qarashlar forslarda ham borligini aytadi:
«Xuddi shunday moddiy bo‘lmagan (Tangri) forslarda xudo deb ataladi, insonga
ham shu so‘z aralashgan ismlar be riladi (dex-xudo, kadxudo)». Beruniy
aniqlashicha, hindlar tabiat kuchlarini ilohiy lashtirib, olamdagi hamma mavjudot
3
Мўминов. И. М. Абу Райхон Беруний – буюк энциклопедист олим. T. 1973. Б.23.
6

besh unsurdan iboratdir, - deydilar. Hindlar fikricha, ular: osmon (efir), olov,
shamol, havo, suv va tuproqdir. Hindlarning badiiy-estetik tafakkurini, falsafiy
qarashlarini yaxshi tushunish uchun Barohim, Noroyana, Mahodeva, Shankara,
Rishi, Sidha, Muni kabi so‘zlar- tushunchalarning ma’nolarini yaxshi bilib olish
kerak. Bu tushunchalarning ma’nolari Beruniyning «Hindiston» kitob ida
«Mahluqotning jins va ismlari» bobida yaxshi ochib berilgan. «Hayulo -modda
bilan undan yuqori turuvchi nafsoniy (bu erda bu so‘z, nafs ruh ma’nosida keladi
va ilohiy ma’nolar o‘rtasida vositadir. Xayuloda dastlabki uch quvvat (rishi, sidha ,
muni) bo‘lishi mumkin» shulardan rishi so‘zini Beruniy bunday ta’riflaydi: «Inson
bo‘la turib, ilmlari sababli farishtalardan afzal va ortiq bo‘lgan hikmatshunoslar
(donishmandlar) rishilar deb ataladi. Shuning uchun farishtalar ilmda rishilardan
foyd alanadilar».
Hindlarning dunyoqarashidagi shu holat islomiy ta’limotda, Qur’oni
karimda tasvirlangan farishtalarning Odam atoga sajda (yoki ta’zim) qilishga
buyurilgani kabi tushunchaga muvofiq keladi. Islomiy ta’limotda ham Odam
bilimlari, ilmi bilan farishtalardan yuqori martabaga qo‘yilgan. Bu erda har qanday
vayron qiluvchi ilmlar emas, balki olam, tabiat, modda -hayulo sirlarini bilishga
doir ilmlar insonni ulug‘lashi bildirilgan. Beruniyning «Hindiston» kitobiga
so‘zboshi va izohlar yozgan atoqli sharqshunos olim Abdusodiq Irisov «Rishi-
zohid, eshon, taqvodorlar, sidhi-hikmatshunos (donishmand), muni esa tarkidunyo
qilgan dono, porsolar deb tushuntiradi. Rishi martabasi brahmanlarga va ba’zi
rojalarga nisbatan qo‘llaniladi (brahma -rishi, roja -rishi kabi) Mahodevalardan biri
Rudra deb ataladi. (Rudra –to‘fon ilohi)».
Beruniy aniqlashicha, rishilardan yuqorida faqatgina Barohim (tabiat olami)
turadi. «Faqat dastlabki kuchga (moddani turli mavjudotlarga aylantirish,
bunyodkorlik, paydo qiluvchi kuchga ta’sir ko‘rsatgan hayulogina Barohim,
Projapati ismi bilan, shariat va xabarlar (vedalar) tomonidan berilgan yana boshqa
ko‘p ismlar bilan ataladi. Barohimning ma’nosi Ish boshlovchi tabiat deganidir.
«Chunki, dastlabki yaratilishni, olamning yaratilishini ham hindlar Barohimga
7

nisbat berishadi.» Beruniy Noroyana so‘zining ma’nosini bunday tushuntiradi:
«Noroyana ma’nosi faoliyati (Ikkinchi kuch modda ta’siri bilan harakatga
keluvchi) eng nihoyasiga etib kuchaygan tabiat deyishga yaqin boradi ». Chunki,
tabiat shunday kuchaygan paytda mavjudotni buzmay, o‘z holida qoldirishga
(ya’ni, saqlashga) urinadi. Beruniy aniqlashicha, Noroyana ham Barohim kabi
olam (ya’ni, moddalar olami) buzilmay qolsin deb, uni isloh qilishga
(mukammalashga) urinadi. Demak, hindlar falsafiy– estetik qarashlarida
Baroxim bunyodkor tabiat ma’nosini anglatadi. Shu bilan birga, barcha xalqlarda
uchraydigan mifologik, ramziy, allegorik, majoziy tasavvurlarga ko‘ra, tabiatning
qudratli kuchlari, turli martaba, vazifa lardagi farishtalar sifatida shakllantiriladi,
insonlashtirib, odamzodga xos ishlarni qiluvchi qudratli zotlar deb tasavvur
qilinadi. Beruniy «Hindiston» asarining «Maxluqotning jinslari (navlari, turlari) va
ismlari haqida» bobida tabiatning oliy qudrati Baroxim bilan yunon
mifologiyasidagi Zevs faoliyati o‘xshash ekanligini aniqlaydi. Hindlar ta’limotiga
ko‘ra, Tabiat- Baroximda uch xil quvvatga ega bo‘lgan mavjudotlar bor. «Gita»
kitobida Vasudeva shunday degan: «Uchta avvalgi quvvatning birinchisi g‘ala ba
qilganda aqlni o‘stiradi, sezgilarni tozalaydi va farishtalar uchun qilinadigan
amalga tutinadi. Ikkinchi (quvvat) g‘alaba qilganda xirs va shahvatni o‘stirib,
qiyinchilik va mehnatga olib boradi 4
. Jaksha va Rokshasa (ismli shaytonlar)
uchun amal qilishni yuklaydi va bunday amaliga yarasha jazo ko‘riladi. Uchinchi
quvvat g‘alaba qilganda esa bilimsizlik o‘sib (ko‘payib) inson turli orzular bilan
aldanishga tutinadi hatto, bu hissizlik, g‘ofillik, yalqovlik, kerakli ishni (ohiratda
abadiy hayoti uchun kerakli ishlarni keyinga qo‘yish va doimiy mudrashni (bu erda
sog‘lom aql va iymon - ruhning mudrashini keltirib chiqaradi… Bu quvvat
g‘alabasining oxiri azob va uqubat, insonlik martabasidan hayvonlik va o‘simlikka
tushish bo‘ladi». Beruniy «Gita» kitobidan Vasudevaning yana bunday fikrini
keltiradi: «Iymon va fazilat ruhoniylardan (ruhiy mavjudotlardan) Devalarda
bo‘ladi. Shuning uchun kimki ularga (Devalarga) jinsdan o‘xshash bo‘laman desa,
unday inson Tangriga ishongan, unga yopishgan (ya’ni, har bir hatti harakatidan
4
Садыков. Х. У. Бируни и его работы. Т . 1950. С .36.
8

tangri xayolidan ayrilmaydigan va unga (tangriga) mushtoq bo‘ladi». Bularga
o‘xshamaydigan insonlar esa Asura va Rakshasa deb ataladigan shaytonlar amri
bilan yashaydilar. Bu shaytonlarda (va ularga ergashganlarda) kufr va razillik
bo‘ladi. Unday insonlar tangrini inkor qiladi, tangrining buyruqlariga e’tibor
bermaydilar. Ular Tangrining olamga kerakligi yo‘q va olam xudosizdir deydilar.
Unday odamlar o‘ziga ikki dunyoda ham zarari etadigan, (oxirat uchun)
foydasi tegmaydigan narsalar bilan mashg‘ul bo‘ladilar. Beruniy shu VIII bobda
hindlarning diniy -falsafiy va badiiy tasavvurlari haqiqatdan ancha uzoqlashib
ketgani haqida bunday deydi: «Hindlar tartibga kam rioya qiladilar, turlar sanog‘ini
ko‘paytiradilar». Ularning aytish laricha, turlarning ismlari ko‘p va (yana
ko‘paytirmoqchi bo‘lganlar uchun) maydon kengdir. Beruniy bu fikrning dalili
sifatida hindlar devalarining 33 ko‘rta (kogorta, to‘da), shundan 11 ko‘rta (to‘dasi)
Mahodeva uchun (ya’ni, uning ismlari uchun) deb bi lishlarini aytadi. Mahodeva
so‘zining ma’nosi ham «juda ko‘p Devalar» deganidir. Beruniy ko‘rsatishicha,
barcha Devalar (farishtalar) soni 330 000 000 (uch yuz o‘ttiz millon) ni tashkil
etadi. Beruniy aniqlashicha, hindlar badiiy - estetik tasavvurga xos majoz, timsol,
mubolag‘alarga ko‘p ishonadilar, barcha vaxima, mubolag‘a, loflarni haqiqat deb
tushunadilar.
Shu sababli, hindlar Oliy Tangrini farishtalarga aralishtirib yuboradilar,
bularni sal tartibga solish uchun Oliy Tangrining jismlari-xayulolarini uch
guruhga, Barohim Noroyana va Mahodeva guruhlariga bo‘ladilar. Beruniy
hindlarning bunday tafakkurini nasroniylarning Oliy Tangrini Ota, o‘g‘il (Iso) va
pok, muqaddas Ruh deb uchga bo‘lganlariga o‘xshatadi. Beruniy hindlarning
xabarlari va rivoyatlarida xu rofot ko‘pligi sababli ularning «Biz farishtalar deb
aytgan Deva tabaqasi (ya’ni Devalar) haqidagi so‘zlaridan va hech bir aqlga
sig‘maydigan sifatlarni u tabaqaga loyiq ko‘rishlaridan taajjub qilmaymiz», deydi.
Shu o‘rinda Beruniy islomning kalom olimlari ni maqtab o‘tadi: «Islomning kalom
olimlari unday sifatlarning farishtalarga berilishini man etganlari u yoqda tursin,
ruxsat etilganlardan ham farishtalarni poklaydilar.
9

(Masalan, farishtalarni odamlarga o‘xshatishdan ham tiyiladilar. Shundan
so‘ng Beruniy qadimgi yunon shoirlarining asarlarida tasvirlangan ilohlar bilan
hindlarning veda va boshqa kitoblaridan tasvirlangan ilohlari o‘xshash ekanligini
ta’kidlab, bunday deydi: «Yunonlarning farishtalarni-xudolar, ilohlar deb
atashlarini aytib o‘tdik. Endi yunonlarning Zevs haqidagi so‘zlariga qarasang,
aytganlarimizning rost ekanligini bilasan. (Ya’ni, ularning xabarlari va
rivoyatlarida xurofat ko‘pligini.
Qadimgi hindlar ham, yunonlar ham ilmiy va tarixiy asarlarini badiiy so‘z
yordamida uzoq saqlanib qolishi uchun she’riy yo‘l bilan yozganlar. Meditsina,
tabobat daholaridan biri Jolinus (Galen) ham shu fikrni tasdiqlab bunday deydi:
«Filon (Qadimgi yunon shoiri o‘z she’rida o‘sha topishmoq usuli bilan «filuniyo»
aralashma dorisini tavsif qilib: «yaxshi hid kukraydigan (ufuradigan) qizil
qillardan bir qilni ol». So‘ngra insonlarning aqllari miqdoricha, vaznda o‘sha qizil
qildan olasan. Qizil qil qurbonlikka so‘yilgan jonivorning qoni ma’nosida.
Filonning (bu so‘zdan) maqsadi 5-misqol vaznda (bir misqol 4,25 gramm)
Za’faronlar (shafron)dir. «Yolg‘ondan kam berilgan ildizdan ham ol, u ildiz Zevs
tug‘ilgan saharda paydo bo‘lgan». Shoir va tabib Filon she’rida aytilgan
shiofabaxsh giyohlardan tayyorlanadigan dori haqidagi topishmoqli so‘zlarni
Jolinus bunday izohlaydi: «Shu ildiz sunbuldir, chunki unga yolg‘on ism berilgan.
Aslida u sunbul emas, balki ildizdir. Filon uni Krita o‘simligi deb ataydi. Chunki,
qissa (mif) va doston tuzuvchilar (Gomer va boshqalar) aytishlaricha, Zevs
Kritadagi Diqtovun tog‘ida tug‘ilgan, haligi o‘simlik shu tog‘da o‘sadi. Bu
Zevsning onasi «Bolamni otasi Kronas (Vaqt, Zamon) eb qo‘ymasin» deb
berkitgan joydir». «Yunonlar fikricha, -deydi Beruniy «Hindiston» kitobida
Zevsni, Zuhal (Saturn)ning o‘g‘li Mushtariy (Rimli klarda – Yupiter) deb ataydilar.
Jolinusning «Al-Burxon» kitobida aytilishicha, Zuhal tug‘ilgan emas, yolg‘iz
uning o‘zi azaldan bor xolos.
10

1.2 Abu Rayhon Beruniyning “Hindiston” asarida hind va yunon mifologiyasi
badiiyati haqida
Abu Rayhon Beruniy «Hindiston» kitobida «Hindlarning aqliy va xissiy
mavjudodlar haqidagi tasavvurlari » deb atalgan uchinchi bobida Yunon shoiri
Homerning «Iliada» va «Odisseya » asarlari asosida halq poetik -estetik tafakkuri-
mifologiyasi bilan diniy e’tiqodlari o‘xshash ekanligini ko‘rsatadi. «Hindlar
tovushni, musiqani samoviy, ilohiy deb e’zozlaydilar. Shuning natijasida
Hindistonda necha ming yillar davomida musiqa va raqsga juda katta e’tibor berib
keladilar. ( «Baydju Bavra», «Mirzo G‘olib», «Daydi», «Ramayana»,
«Mahabhorat» badiy filmlarida she’rlar va duolar musiqa bilan, kuylanib aytilishi
ham Beruniyning mazkur fikrini tasdiqlaydi) 5
.
Yana shu o‘rinda Beruniy hindlarning musiqani, tovushni samoviy deb
e’tiqod qilishining sababini, bundan «Maqsadlari nima ekanini bilmayman. Bu,
gumonimcha, yunon shoiri Xomerning «turli kuylar egasi bo‘lgan yetti zot bir-
birlariga chiroyli tovush bilan gapirib, (qushik tarzida) javob beradilar deganiga
o‘xshaydi». Beruniy qadimgi yunonlarning poetik dahosi timsoli bo‘lmish
Xomerning bu so‘zlarini sharhlab aytadiki, u (Xomer) etti zot deb, etti yuldu zni
kO‘zda tutadi. «Shuningdek, Xomerdan boshqa shoirlardan biri yozishicha turli
kuylarda jaranglovchi falaklar ettita bo‘lib, ular (samoda doimiy) harakat qilib
turadilar va yaratuvchiga sajda qiladilar». Abu Rayhon Buruniyning bu fikri
«Qur’oni karim»da bayon qilingan islomiy e’tiqodlar, aqidalarga ham yaqin turadi.
«Ash - Shamsu va -l-Qamaru yasjudoni» (Quyosh va Oy Yaratganga doimiy sajda
qilib, harakatlanur.). Demak, hind musiqasi va raqslarining ko‘zni qamashtiruvchi
tezligi va shiddati samoviy mavjudotlar – yulduzlar, sayyoralarning Qutb yulduzi
(Oltin Qoziq) atrofida harakatlanishi - Tangriga sajda, ibodat qilib, kuylab, raqsga
tushishiga o‘xshatilar ekan. Ammo yulduzlarning kuyi, tovushini har kim ham
eshita olmaydi. Bu kuylarni eshitish uchun nozik sezgilar egasi bo‘lish zarur.
Beruniy «Hindiston» kitobida yunon faylasufi Porfiriyning «Fozil
5
Irisov. A. Abu Rayhon Beruniyning «Hindiston» asari. Beruniy. Tanlangan asarlar. II tom. T . « Fan », 1965. B .89.
11

faylasuflarning falak tabiati haqidagi qarashlari» kitobidan Pifogorus va Divjonus
(Dionisiy) osmon jismlari yoqimli tovushlarda tarann um qilishlari bilan harakat
qilganlarida mislsiz va shaklsiz yaratuvchilar borligiga dalolat qiladilar deganligini
aytadi. (Hindlar ham, yunonlar ham mushrik bo‘lib, yagona yaratuvchidan boshqa
farishta maqomidagi yulduzlarni ham Tangrilar deb o‘ylash larini Beruniy yaxshi
bilgan) U, Divjonus (Dionisiy) o‘z sezgisining nozikligi tufayli falakdagi harakat
tovushini eshita olgan, deb tushuntiradi.
Beruniy «Hindiston» asarining yigirma birinchi bobida hind va yunon
faylasuflarining qarashlaridagi umumiylik, o‘xshashlik haqida fikr yuritib, Homer
dostonidan quyidagi baytlarni keltiradi: «Sen (Zevs) osmonni sayyoralar, uchun
abadiy makon qilding, uni (efirni) shamollar qo‘zg‘ata olmaydilar, qorlar uni yo‘q
qilolmaydi, balki bunda havo ko‘mko‘k, ochiq bo‘lib, uni berkitadigan bulut
yo‘q». Beruniy Homerning poetik tasviridan so‘ng Aflotunning quyidagi so‘zlarini
keltiradi: «Tangri (Zevs) etti planeta - sayyoraga qarata, Sizlar ma’budlar
ma’budisiz, men hamma amallaringizni bunyod qilguvch iman, sizlarni
kamchiliksiz qilib yaratguvchiman. Chunki, har bir bog‘langan narsa (bu erda
sayyoralarning samoda bir doiraga bog‘lanib, bir yo‘lda harakatlanishi ko‘zda
tutilsa kerak) echilsa ham (ya’ni, Xudo yaratib, o‘sha makonga joylashtirib, so‘ng
o‘z holiga tashlab qo‘ysa ham tartibi yaxshi bo‘lsa, hech biri buzilmaydi (ya’ni,
sayyoralar hech qachon o‘z harakatida belgilangan yo‘lidan chetga chiqmaydi) 6
.
Beruniy shundan so‘ng Arastuning Iskandarga maktublarida aytilgan
quyidagi fikrini keltiradi. Osmon yoritqichlar (Quyosh va boshqa sayyoralar,
yulduzlar) Xudo (ruhi va «jismi») bilan to‘liqdir. Erni suv o‘rab turadi, suvni havo
o‘rab turadi, havoni olov qurshab turadi, olovni efir o‘rab turadi. Demak, efir
(Arsh) barcha sayyo ralar, jumladan, Quyoshdan ham baland va olisdadir. Arastu
fikricha, osmonning eng yuqorisida ma’bud - «tangrilar», eng quyisida suvda
yashovchi hayvonlar joylashgan. Hindlarning «Boju-Purona» kitobida erni suv
(okean, ummon), suvni sof olov, bu olov qa vatini shamol, uni osmon, osmonni
6
Арендс. А.К. Окружениэ Беруни при дворе перв ўх газневидов. Беруний. Клетию со дня рождения. Т.
«Фан», 1973. C .69.
12

Tangri qamrab olgan. Shunisi e’tiborga molikki, Beruniy «Hindiston» asarida
«Vasudeva to‘g‘risida va Bxarata urushlari» deb nomlangan qirq ettinchi bobida
xalq poetik ijodi maxsullari bo‘lgan doston, eposlarida tasvirlan gan voqealar va
shaxslarni ham tarixiy jihatdan holis-ilmiy metodologiya asosida tekshiradi va
tahlil qiladi.
Beruniy fikricha, agar er yuzini bir xil (mevasiz) daraxt yoki bir hil (erkak
yoki urg‘ochi) hayvon butunlay qoplab olsa, bu holda hayvonning ko‘payishiga
ham, daraxtning o‘sishiga ham o‘rin (joy) qolmaydi. Shu sababli dehqonlar
ekinlarini o‘toq qilib, keraksizini yulib tashlaydi. Asalarilar ham o‘z jinsidan bo‘la
turib, ishlamay, kuvadagi asalni bekorga eb yotadiganlarini o‘ldirib tashlaydi.
Beruniy fikricha, dehqon yoki bog‘bon kabi, tabiatning o‘zi ham xudi mana
shunday ish qiladi. Ko‘rinib turibdiki, Beruniy ingliz olimi Charlz Darvindan 800
yil avval tabiiy tanlanish qonuniyatini kashf etgan. Beruniy o‘z fikrini bunday
rivojlantiradi: «Lekin tabiat yaxshini yomondan ayirmasdan, hammasiga bir xilda
ta’sir qilishi orqasida daraxtning barglarini to‘kib, meva qilishdan qoldirib, quritadi
(alloma agar inson vaqtida sug‘orib, parvarish qilmasa, demoqchi shekilli. Dunyo
ham shunga o‘xshashdir. Qachon xalqlarning ko‘payishi bilan (va ahloqiy,
ma’naviy tanazzul, inqiroz sababli.
Dunyo buzilsa, yoki buzilishga yaqin etsa, Dunyo va undagi bor narsalarni
saqlaguvchi, uning har bo‘lagiga marhamati umumiy (teng) bo‘lgan, tadb irkor
(Xudo) ko‘pchilikni kamaytiradigan, va hamma yomonlik ildizini tagidan
qirqadigan bir zotni yuboradi (Islomiy aqidaga ko‘ra, Muhammad payg‘ambar
shunday odam hisoblanadi. Hindlarning da’volariga ko‘ra, Vasudeva ham
shularning jumlasidan bo ’lib, Er yuzi jabru zulm bilan to‘lib, unda
yashovchilarning ko‘pligidan, oyoq bosib yurishlaridan Er chayqalib turgan vaqtda
eng oxirgi marta Matxura shahri (mamlakat poytaxt - shahar nomi bilan atalsa
kerak, yunonlardagi Afina davlati kabi hokimi Kansa (Xansa)ning singlisidan
(Vasudeva, hindlar fikri, e’tiqodicha -iloh) inson qiyofasida tug‘iladi. … Ammo,
singlisining to‘yi kunlarida (mamlakat hokimi Kansa): «Sening o‘liming singling
13

bolasi tarafidan bo‘ladi» degan ovoz -nidoni eshitgan edi. Shuning uchun, singlisi
tug‘ishi bilan maxsus odam yuborib, u bola o‘g‘il bo‘lsa ham, qiz bo‘lsa ham
tezdan o‘ldirar edi». Beruniy hindlarning ilohi hisoblanuvchi Vasudeva -
Krishnaning sirli tug‘ilishini hind poetik ijodi-eposida tasvirlanganiday, badii
shaklda, ravshan, obrazli manzaralar orqali tasvirlaydi: «Bu (Vasudevaning
tug‘ilishi) yomg‘irli kechada, xadrapada oyining qorong‘u yarmining
sakkizinchisida oy Rohine manzilida tulu qilganida bo‘ladi. (Hokim) Kansaning
poyloqchilari qattiq uyquga ketgan vaqtida otasi bolani o‘g‘irlab, ya’ni (enaga)
Jasuning eri Nandaning qoramol bog‘laydigan og‘iliga ko‘tarib boradi. U joy
Matxuraning yaqinida bo‘lib, ikkalasi o‘rtasida Jamuna daryosi oqar edi»
Beruniy badiiy til bilan hikoya qilishicha chaqaloq (Vasudeva) keltirgan
vaqtda (cho‘ponning xotini) Jasu ham qiz farzand tuqqan ekan. Ota chaqaloq
Vasudevani Jasuning qiziga almashtirib, ko‘tarib, poyloqchilarga olib borib,
o‘g‘lining o‘rniga beradi. Hokim Kansa (Xansa) chaqaloq qizni o‘ldirmoqchi
bo‘lganida, u osmonga ko‘tarilib, ko‘zdan g‘oyib bo‘ladi (Bu albatta, hind poetik,
badiiy tafakkurining mahsulidir F.B.) Cho‘ponning xotini Jasu bo‘lsa, chaqalog‘I
almashtirilganidan bexabar Vasudevaga sut emizadi, tarbiyalab o‘stiradi. Hind
xalqi-poetik tafakkurining durdona asrlaridan hisoblanmish «Bxagavadgita»
eposida Vasudevaning bolaligi, o‘sib ulg‘ayishi, qahramonliklari batafsil
tasvirlangan. Beruniy «Hindiston» asarida bu tavsilotlardan yaxshi xabardor
ekanligi ko‘rinadi: «(O‘smir Vasudeva) bir kuni yo‘lda ketaturib, hokim
Kansaning g‘azabini qo‘zg‘aydigan bir muncha ishlarni qilib qo‘yadi: Kansaning
(xovuzdagi) nilufarini qo‘riqlab yotgan ilonni engib, tumshug‘idan bog‘lab,
(etaklab yuradi). Bolani o‘ldirish uchun qo‘yib yuborilgan mast filni o‘ldiradi.
Kansa yosh Vasudevani yo‘qotish uchun juda ko‘p makr-xiylalar ishlatadi, lekin
hammasi o‘ziga zarar bo‘lib qaytadi. Nihoyat, Kansa Vasudevani o‘ziga xizmat
qiluvchi paxlovonlardan biri bo‘lishini istaydi 7
.
Xizmat vaqtida ham Vasudeva ko‘p qahramonliklar ko‘rsatadi. Ko‘rinib
turibdiki, Vasudevaning bu qahramonliklari Yunon mifologiyasidagi Geraklning
7
Булгаков. П. Г. Жизнь и труды Беруни. M. 1972. С.368.
14

qahramonliklarini eslatadi. Beruniy bu o‘rinda Geraklni eslatmaydi. U,
«Hindiston» kitobining boshqa boblarida Geraklni tilga oladi. Atoqli sharqshunos
olim Najmiddin Komilovning «Beruniy va Gomer» maqolasida xorazmlik
allomaning «Iliada» dostonida tasvirlangan voqealar va qahramonlar haqidagi
fikrlariga e’tiborimizni qaratadi. Abu Rayhon Beruniy jahon madaniyati tarix ida
birinchi marta hindlar va yunonlarning estetik tafakkuri maxsullari bo‘lgan
asotirlar, mifologik tasavvurlarni va u tasavvurlar asosida vujudga kelgan badiiy
asarlarni qiyosiy o‘rganib, ilmiy tadqiq etgan yagona olimdir.
Hindistonda ham, Yunonistonda ham xalq og‘zaki poetik ijodi yuksak
darajada rivojlangan. Beruniy asarlarida haqqoniy tadqiq etilgan hindlar va
yunonlarning estetik tafakkuri, estetik faoliyati benihoya yuksak rivojlangan. Mana
shu yuksak estetik faoliyat sababli xalq poetik ijodi asarlarida tasvirlangan
voqealar, bu voqealarning qahramonlari, ular bilan bog‘liq tabiat hodisalari diniy
e’tiqodga aylanib ketgan. Beruniy hindlarning tanosuh (ruhlarning turli zamonlarga
va turli odamlarga ko‘chib yurishi) haqidagi ta’limotiga ko ’ra, Vasudevaning bu
dunyoga oxirgi marta qanday sabab bilan kelishini tushuntiradi.
II BOB. Abu Rayhon Beruniyning “Hindiston” asarida hindlarning diniy
e’tiqodlari haqida.
15

2.1 Abu Rayhon Beruniyning “Hindiston” asarida “Veda” va “Purona”larda
ilmiy bilimlar
Hindlarning ulamolari, shoirlari va ruhoniy ustozlari juda katta hurmat bilan
qaraydigan «Veda»lar insoniyatning hozirgacha mavjud yozma madaniy
yodgorliklarining eng qadimgilaridan hisoblanadi. «Veda»larda qadimgi Hindiston
xalqlarining ijtimoiy ahvoli, urf-odatlari, diniy va milliy an’analari, poetik va
falsafiy tafakkuri ifodasini topgan. Veda so‘zi bilimni bildirsa ham, bu oddiy bilim
emas, hindlar e’tiqodicha, sirli bilimlardir. «Veda»lar to‘rt qismga bo‘linadi:
«Rigveda», «Somaveda», «Yajurveda», «Atxarv ana-veda». «Vedaning ma’nosi
bilinmagan narsani bilishdir, deb yozadi Beruniy «Hindiston» kitobining o‘n
ikkinchi bobida. Hindlar «Veda» kitobini oliy tangrining Barohim og‘zidan
(tilidan) aytilgan so‘zi, deydilar. Vedani brahmanlar o‘qiydilar-u, ma’nosini
bilmaydilar. (Qadimgi brahmanlar veda ma’nosini bilganlar, lekin Beruniy
zamonida uni bilganlar qolmagan bo‘lishi mumkin.
Beruniy shunga ishora qilib «Braxmanlarning ozgina qismi uning ma’nosini
o‘rganadi,-deydi. – Munozara va baxslashuv yo‘sinida un ga turli ma’no va izohlar
berishni juda oz kishi biladi» 8
. Vedalarning yashirin- ezoterik bilimlar ekanini
shundan bilish mumkinki, «Veda» o‘qishni brahmanlar kshatriy tabaqasiga
(shahzodalar, harbiylarga) o‘rgatadilar, lekin kshatriyning hech bir kishiga, hatto
brahmanga o‘rgatishga ruxsat berilmagan. Vaysh’ya va shudra tabaqalari esa
vedani talaffuz qilib o‘qishlari u yoqda tursin, eshitishlari ham ravo emas. U ikki
tabaqadan biron kishining vedani o‘qigani aniq bo‘lsa, brahmanlar u odamni
hukmdorga topshiradilar va hukmdor uning tilini kesib qiynaydi».
Vedalar ezoterik-yashirin, sirli bilimlar deb hisoblanganiga sabab,
bizningcha, oliy tabaqalarning ham bir hovuch vakillari vedani bilishi bilan
fahrlanib, hatto podshohlardan ham o‘zini yuqori tutadilar va bu bilimlarni hech
kimga o‘rgatishni istamaydilar. Yana «Vedani yozish mumkin emas, deydilar,
chunki u turli kuylar bilan o‘qiladi, ya’ni u badiiy - estetik boylik, qadriyat hamdir.
8
Толстов. С.П. Бируни и его время. M. 1948. С.21.
16

Uni yozishda qalamning ojizligi va yozilganda ortiq yoki kam qilib qo‘yishi
sababli, uni yozuvdan uzoq tutadilar».
Hindlar necha ming yillar davomida avaylab, yashirib, ko‘pchilik hindlarga
ham bildirmay kelgan vedalarni hindlarga begona hisoblangan, boshqa diniy
e’tiqod vakili bo‘lgan Beruniyning o‘rganishiga qoyil qolish kerak . Bundan xulosa
qilish mumkinki, hindlarning oliy tabaqaga mansub ulamolari Beruniyga juda
katta, hatto cheksiz hurmat bilan qaraganlar. Bu holatni Beruniyning o‘zi ham
sezgani yuqorida aytildi. Beruniy aniqlashicha, «Veda» kitobi yaxshi ishlarga
targ‘ib qilishni, yomon ishlardan qaytarishni, amallarning chegarasini aniq
ko‘rsatib, yaxshilik qilishga qiziqtirishni, gunoh ishlarga qattiq jazo berilishini
aytib qo‘rqitishni, yaxshi (xayrli ishlarga) mukofot va (yomon ishlarga) yomon
jazolarni bayon qiladi. Beruniy yana aniqlashicha, «Veda»ning ko‘p qismi turli
duo va olov uchun qilinadigan turli qurbonliklar ustidagi (haqidagi) so‘zlardan
iboratdir. Xuddi «Avesto»dagi kabi, «Vedalar»da ham u qurbonlik turlari sanab
bo‘lmaydigan darajada ko‘p va (qoidalari) qiyindir. «Veda»larning ilmiy
tafakkurdan ko‘ra, badiiy -estetik tafakkur maxsuli ekanligini Beruniy aytgan mana
bu so‘zlardan bilish mumkin.
«Veda» mazmuniga ko‘ra, oliy tangri avliyo Barohimga bu olamdagi
mavjudotlarning boshlanishi haqida gapiradi. Bu gaplar ichida Shavnak degan
farishta yoki ulamoga Zuhro yulduz aytgan bunday so‘zlar ham bor: «Er yuzi
suvga g‘arq bo‘ladigan vaqtda sen vedani unutasan. Shunda Veda erning (suvning)
eng tagiga tushib ketadi. U erdan uni baliqdan boshqa narsa chiqarolmaydi. Shu
ning uchun men baliqni yuboraman, u Vedani chiqarib senga topshiradi». Bu erda
ehtimol, Er kurrasidan ko‘rinuvchi Quyosh Baliq yulduzlar burjiga yaqinlashgan
vaqtiga ishora qilingan bo‘lishi mumkin. Zuhro yulduzi yana bunday deydi: (Er
suv ostiga g‘arq bo‘lib ketganidan) keyin men cho‘chqani yuboraman, u qoziq
tishlari bilan erni ko‘tarib, uni suvdan chiqaradi».
Beruniy «Hindiston» kitobida yozishicha, hindlar e’tiqodiga ko‘ra oliy
ma’bud hisoblangan Vishnu (uni turli zamonlarda Er yuziga kelishiga qar ab,
17

Barohim, Vasudeva, V’yosa, Krishna, Noroyana deb turlicha ataydilar yana boshqa
ismlari ham bor, er yuziga oxirgi vaqtlarda avliyo V’yosa qiyofasida kelganida
qadimgi veda kitoblarini ruhoniylarning tushunishiga osonlashtirish maqsadida
to‘rt qismga bo‘lgan. Bu qismlar «Rigveda», «Somaveda», «Yajurveda»,
«Atxarvana -veda» deb ataladi. V’yosaning to‘rt shogirdi bo‘lib, u har bir
shogirdiga bir vedani o‘rgatgan. Qizig‘i shuki, vedani yozish ko‘p zamonlar man
etilgan, uni faqat yod o‘qish mumkin.
Yodlashni osonlashtirish maqsadida nazm, she’r bilan bunyod etilgan.
Bizningcha, vedalar yozilmaganligining sababi, uni faqat oliy tabaqa ruhoniylari,
braxmanlar yod o‘qib, podshohlarga o‘rgatsin, duch kelgan odam, balki yomon
odamlar uni yozuv dan ko‘chirib olib o‘rganmasin, degan niyatda shunday
qilingan. Ruhoniy ustozlar har zamonda veda kitoblarini o‘zlarining eng sadoqatli,
ishonchli, qobiliyatli shogirdlariga o‘rgatib, yod oldirgan. Olimlar fikricha,
Vedalarda qadimgi hindlarning borliq olamga falsafiy, diniy, estetik munosabati,
sof falsafagacha bo‘lgan qadimgi dunyoqarashlari yuksak darajada rivojlangan.
«Rigveda» gimnlari (madhu -sanolari)da oliy ma’bud. Odit’ya Pritxvi (ona
tabiat)ning o‘n ikki o‘g‘li borligi aytiladi. Bular Varuna -Yulduzlarga to‘la osmon
(yunonlarda –Uran), Mitra (boshqa ismlari Sur’ya, Savitra) Quyosh ma’budi. Hind
e’tiqodicha Varuna bilan Mitra biri kechasi, biri kunduzi odamlarni kuzatib,
yomonlik qilganlarni jazolaydilar. Soma - Oy ma’budi, u odamlarga muq addas
rohatbahsh ichimlik tayyorlash sirlarini o‘rgatgan. Vayu -shamol ma’budi 9
.
Agni-olov ma’budi, Indra–yaxshilik, chaqmoq, jang, urush ma’budi, purusha
- erlik quvvati barcha mavjudotlarning manbalari sifatida ulug‘lanadi. Vedalarga
ko‘ra, Er yuzidagi birinchi odam – Manu barcha odamlarning otasi deb ilohiy
hisoblangan. «Manu qonunlari» ham vedalarning bir qismi hisoblanadi. Hind
e’tiqodicha, Er va osmonni, Quyoshni, Agnu va Indrani, Purusha tug‘dirgan.
Beruniy yozishicha, hindlar bir qancha muqaddas shaharlardagi ibodatxonalarda
Erlik quvvati sharafiga baland haykallar qo‘yilgan. Bu haykalga hozirgacha hind
ayollari muqaddas yog‘ surtib, unga sig‘inadilar, farzand va davlat tilaydilar.
9
Абдуллаев. И. Сўзбоши. Беруний . Ёдгорликлар , Т . 1968. Б .228.
18

Beruniy aniqlashicha, «Rigveda» uch turli ohang bilan o‘qiladi (yod aytiladi).
Ularning biri, hamma o‘qiladigan joylarni barobar, bir ohangda o‘qish. Ikkinchisi,
vedani har bir kalimadan so‘ng to‘xtab to‘xtab, bir-biridan ajralib o‘qishgan.
Uchunchisi, o‘qish turlarining afzali bo‘lib, bunga ko‘p sabablar va’da qilingan.
Bu xil o‘qishda vedaning kichik bir bo‘lagi ma’lum kalimalar bilan o‘qiy
boshlanadi. Keyin u kalimalar qaytarilib, o‘qilmagan qismidan bir ozi ularga
qo‘shib o‘qiladi. So‘ngra shu qo‘shilgan qismining yolg‘iz o‘zi qaytarilib, unga
yana yangi bir bo‘lagi o‘qiladi. Shu tartibda o‘qish davom etib, oxirida, barcha
o‘qilgan hammasi qaytarib o‘qiladi.
«Rigveda»ning mazmuni Quyoshga, olovga, barcha
farishtalarga (Hindlar e’tiqodicha, barcha farishtalarga iloh deb sajda qilinadi)
madxu-sano va duo iltijolardan i borat. «Rigveda» kalimalari, jumlalari bir-biridan
ajratib o‘qilishining sababi Beruniy aniqlashicha, quyidagi mifologik asotirga, xalq
og‘zaki poetik ijodi bo‘lgan rivoyatga asoslanadi. Beruniy aniqlashicha,
Jaynavalk’ya ismli shogird mullavachcha bor edi . Uning ustoziga do‘st bo‘lgan
boshqa bir ustoz – braxman olis safarga ketish oldidan do‘stiga murojat qilib, u
qaytib kelguncha har kuni do‘stining shogirdlaridan biri uni uyiga kelib, ibodat
olovi o‘chib qolmasligi uchun qarashib tursin, deb iltimos qilg an. Shu xizmatni
bajarish uchun mullavacha Jaynavalk’yaning navbati kelgan. U xizmatni bajarib
yurganda safarga ketgan kishining xotini uni sevib qolgan. Buni sezgan
Jaynavalk’ya u erga boshqa bormay qo‘ygan. Haligi ayol ustozdan o‘sha
shogirdingiz nega kelmayapti, deb so‘ragan. Ustoz Jaynavalk’yani majburlab u
erga yubormoqchi bo‘lgan. Shogird uning farmonini bajarishdan bosh tortgan va
sofdil, xalol bo‘lgani uchun, gunohga botishdan saqlanish uchun ustoziga
«Hohlasangiz menga o‘rgatganliringizni qaytarib oling» degan. Ustoz, pir bir duo
o‘qib, shogirdining bilganlarini qaytarib olgan, shogird bilganlarini unutgan.
Shogird, Jaynavalk’ya Quyosh ma’budiga iltijo qilib, vedani o‘rgatishni
so‘ragan. Quyosh unga: “Men doimo harakatdaman, sen mendan qanday qilib,
19

o‘rganasan” - dedi. Jaynavalk’ya tirishqoqlik bilan Quyosh aravasiga osilib olib
undan veda ilmini o‘rganadi, ammo doimiy harakatda, notinchlikda bo‘lgani uchun
to‘xtab -to‘xtab, takrorlab yod o‘qish usuli an’ana bo‘lib qolgan. Bu go‘zal afsona
hindlarni ng estetik idrok etish qobilyati ancha baland ekanligini ko‘satadi.
Beruniy ham bu voqeani haqiqat deb bilmay, afsona deb bilsa ham badiiy,
xalq poetik ejodi sifatida to‘liq keltirgan. Beruniy aniqlashicha, «Somaveda»
kitobida qurbonliklar tartibi, insonla rni hayotida yomon, gunoh ishlardan
qaytarish, man etish, yaxshi ish –amallar qilish uchun buyruqlar bayon qilinadi va
ashula singari kuy ohangida o‘qiladi. Hindlarning qadimgi sanskrit tilda yoqimli
so‘z va oy soma deb ataladi. Shu ma’noda Somaveda yoqimli kalom ma’nosini
bildiradi. «Somaveda»ning kuy bilan o‘qilishining sababi shuki, - deydi Beruniy
Noroyana Vomana (Qo‘rqinchli dev) suvratida Bali podshoh oldiga kelganida,
o‘zini Braxmanga o‘xshatib, Somavedani mungli kuy bilan o‘qishga tutindi va
shunda y o‘qishi sababli Bali podshohni betoqat qildi 10
.
Nihoyat, o‘sha bo‘ladigan ish bo‘ldi. (Beruniy keyinroq bu voqeani mufassal
bayon qiladi. Bizning ishimizda ham bu voqea haqida yana fikr
yuritiladi.Beruniyning «Hindiston» kitobida nima uchundir, «Yajurveda» (yoki
Yayurveda) haqida ma’lumot juda kam berilgan: «Yajurvedaga kelsak, - deydi
Beruniy, - buning nazmi kondin (vazni) dan tarkib topgan bo‘lib, bu bilan avvalgi
(«Rigveda»)ning farqi shuki, buni so‘zlar (jumlalar) o‘rtasida to‘xtamay tutashtiri
b o‘qish mumkin. Bunda ham («Yajurveda» qismida ham) avvalgisida («Regveda»
qismida) bayon qilinadigan olov yoqish amallari va qurbonliklari bayon qilinadi».
«Yajurveda» (yoki «Yayurveda») boshqa manbalarga ko‘ra asosan tabobatga,
shifobaxsh o‘simliklarga, turli kasalliklarni davolash usullariga bag‘ishlangan
asardir. «Axtarvana -veda»ga kelsak, bu avvalgi ikkala nazm singari emas, bunda
kalimalar bir-biriga tutashtirib, lekin dimoq bilan qiroat qilib o‘qiladi, deydi Abu
Rayhon Beruniy. Odamlar bunga kam rag‘bat qiladilar. Bunda ham olovga
qilinadigan qurbonliklar, o‘simliklar (ga qanday munosabat bo‘lishi kerakligi,
ularni yoqish, kulini daryoga sochish haqidagi buyruqlar va o‘liklar uchun
10
Togan.A. Beruni’s picture of the world. Istanbul. 1965. S.83.
20

bajarilishi lozim bo‘lgan amallar bayon etiladi». Bizningcha, vedaning bu qismi
juda qayg‘uli, fojiali ruhda bo‘lgani uchun, avom hindlar esa tabiatan quvnoq va
sho‘x bo‘lgani sababli uni o‘qishga rag‘batlari yo‘qdir. Lekin Beruniy bu holatning
ishonchliroq sabablarini aytmagan. Abu Rayhon Beruniy «Hindiston» kitobida
vedalardan farqlanuvchi puronalar haqida ham qimmatli ma’lumotlar beradi. U,
puronalarning 18 xilining nomlarini keltiradi:
1. Odi-purona juda qadimgi purona.
2. Mach’ya-purona- baliq haqida.
3. Ko‘rma-purona- toshbaqa haqida.
4. Varoha-purona cho‘chqa haqida.
5.Narosimha-purona-sher boshli odam.
6.Vomana-kichrayib, bujmayib qolgan dev.
7.Voju-purona-shamol.
8.Nanda-purona-Mahodevaning xizmatchisi.
9.Skanda-purona-Mahodevaning o‘g‘li.
10.Odit’ya-purona, Barohim haqida va hokazo. Shundan so‘ng Beru niy
«Bxagava -Gita»kitobidan Vasudeva o‘g‘li Krishna va Arjuna o‘rtasidagi voqealar
bobida Tangri tilidan bunday so‘zlar aytilganligini keltiradi: «Men hamma
narsaman. Men boshqalardek tug‘ilib, yashab, keyin o‘luvchi emasman. Ishim
uchun mukofot olishn i mo‘ljallamayman ham. Do‘stlik yoki dushmanlik sababli
bir tabaqani qo‘yib, boshqa tabaqa tarafdori ham bo‘lmayman. Yaratganimning
hammasiga barcha zarur narsalarni berdim (masalan, dehqonga er,omoch, ho‘kiz,
urug‘lik, bog‘bonga - ko‘chatlar, ulamolarga bilimlar.) mana shu sifatlarim bilan
meni tanigan, o‘z ishini bajarishda menga o‘xshab, ta’madan uzoq turgan kishining
bandi echilishi (ya’ni, ruhining badan qafasidan ozod bo‘lishi) yoki bu dunyodagi
mushkullari osonlashadi».
Beruniy vedalar va puranalar kabi hindlarning hikmatli, donishmandlik
kitoblarida Noroyana haqidagi hindlarning bir - biriga zid tasavvurlarini sira
o‘zgartirmay, xolislik bilan, o‘z holicha keltiradi. «Vishnu- purona»da
21

aytilishicha,- deb yozadi Beruniy - jugalarda (avvalgi davrlarda) Vishnu
(Noroyana) o‘zi uchun mashg‘ul bo‘ladi, so‘ngra krita jugada (ikkinchi juga
davrida) u (olim) Kapila ko‘rinishida bo‘lib, ilm tarqatish uchun keladi. U
tritajugada (uchunchi jugada) Rama (Ram) ko‘rinishida bo‘lib botirlik ko‘rsatish,
yomonlarga (de vlarga, shaytonlarga) zarba berish, kuch va g‘alaba bilan uch loka
(uch olamni) saqlash va yaxshilik etkazish uchun keladi. Dvopara esa u V’yosi
so‘vratida bo‘lib, vedani to‘rt bob (bo‘lim) va fasllariga bo‘lish uchun keladi 11
.
Dvopara oxirida Vasudeva suvr atida (bo‘lib Er yuzida) jabr zulm
qiluvchilarni yo‘qotish uchun keladi. Kalijugada braxman (ruhoniy) Jashu o‘g‘li
Kalei suvratida tushib, hammani o‘ldirib, davrni qayta qurish uchun keladi.
Beruniy «Hindiston» kitobining «Vasudeva to‘g‘risida va Bxarati urushlari
bayoni» deb atalgan qirq ettinchi bobida «Mahobhorat» eposi- dostonining bir
qismi bo‘lgan «Bxaga va Gita» kitobida yozilgan, hindlar e’tiqodicha, oliy ma’bud
hisoblangan. Vishnuning muayyan bir zamonda Vasudeva bo‘lib kelishi tarixini
xuddi epos dagi kabi badiiy tasvir yo‘li bilan hikoya qiladi. Vedalarda ilmiy
tafakkur emas, balki axloqiy, estetik, huquqiy tafakkur durdonalari badiiy, obrazli
hikoya qilingan.
2.2 Hind eposida ahloqiy muammolarning badiiy - estetik ifodasi
Beruniy «Hindiston» asarining Bxarata urushlari haqidagi qirq ettinchi
bobida Krishna honodoni va «Maxobhorat» («Bxarata» urushlari) boshlanishining
11
Барон В . Е . Розень . Рецензия на издание арабского текста „Индия, - ЗВОРЮ, том, III. 1881. С.147.
22

sabablarini aytadi. Zolim hukmdor- Matxura hokimi Kansaning o‘limida Vasudeva
– Krishna aybdorligidan xabar topgan hokimning kuyovi (Beruniy bu kuyovning
ismini keltirmagan) g‘azablanib, qo‘shini bilan kelib, Matxurani egallaydi. U,
Vasudeva - Krishnani mamlakatdan dengiz tomonga haydab chiqaradi. Vasudeva -
Krishna dengiz yaqinida devorlari oltindan qurilgan shaharga keladi. Bu erda uning
amakivachchalari- Kaurava avlodlari hukmron edilar.
Qizig‘i shundaki, Beruniy bu erda «Mahobxorat» -Bxaratlar jangnomasi
voqealarida Krishna -Vasudevani o‘z qarindoshlari – Panduzodalar bilan Kaurova
(yoki Kuru) farzandlarini ziyofat vaqtida qimor o‘yinini tashkil etib, o‘zaro
urushtirib qo‘ygan, falokatli, qirg‘in urushlarni keltirib chiqargan g‘alati odam
sifatida ko‘rsatadi. Hozirgi zamonimizgacha saqlanib qolgan «Mahobhorat»
dostonida va bu epos asosida tayyorlangan ko‘p seriyali kinnofilmda qirg‘in
urushga Vasudeva -Krishna emas, balki Kauravlar avlodidan yovuz Duryodxon
sababchi qilib ko‘rsatilgan. «Mahobhorat» («Bxaratlar urushi») eposi-hind halq
poetik ijodi durdonasida hindlar tangri, iloh deb ulug‘laydigan muqaddas zotni
Beruniy ulug‘lamaydi. Alloma asar voqealari va qahramonlariga etuk
san’atshunos, adabiyotshunos sifatida ilmiy holislik bilan estetik baho beradi.
Vasudeva tashkil etgan qimor o‘yini tuf ayli juda katta qirg‘in urushi boshlangani,
Vasudeva urushayotgan har ikki tomonga yordam berishi, boshqacha aytganda
urush olovini avj oldirishi Beruniy talqinida holis tasvirlangan. «Har bir guruh
Vasudevadan yordam talab qilardi», - deb yozadi Beruniy 12
.
Vasudeva ularga (Pandu avlodlariga): «Sizlarga yolg‘iz men yordam
berishimni xohlaysizmi yoki akam Balabxadra barcha qo‘shini bilan yordam
berishini xohlaysizlarmi? deb savol qilganida, Pandu avlodlari Vasudevani
tanladilar. Ular (Panduzodalar) besht a edi: «Jazshithira – ularning boshlig‘i,
ularning botirlari – Arjuna, Sahodeva, Bxemasena(Bhim) va Nakula» Beruniy sal
yuqorida aytgan ediki, «Har bir guruh o‘z kishilari (etakchilari) bilan birlashib va
zo‘r kuch to‘plab yordamlashuvlari natijasida Tonashar dalasiga hisobdan tashqari
12
Boqiev F. Beruniy ruhlarning qaytishi haqida. («Hindiston» asarida estetik tafakkur durdonalari.)O’zMU ilmiy
to’plami. T.2004. B .174.
23

qo‘shin jam bo‘ldi. Ular soni o‘n sakkiz akshavhini (o‘n sakkiz diviziya deganday)
tahmin qilinar edi».
«Maxobhorat» day keng ko‘lamli buyuk eposning to‘liq matnini, voqealari
va g‘oyalarini Beruniy shu qadar mufassal bilgani, jahonda birinchilardan bo‘lib ,
ilmiy -nazariy jihatdan tadqiq etgani hayratlanarlidir. Beruniy talqinlari hozirgi
zamon atoqli hind ulamolari, faylasuflarining talqiniga nisbatan ilmiy - nazariy
jihatdan holisroq, chuqurroq tadqiq etilgan. «Maxobhorat» va «Ramayana» ning
hozirgi tadqiqotchilaridan Shri-Prabxubada Aurobindaning bu haqdagi kitoblarida
ilmiy tahlilga nisbatan fantaziya yoki diniy hurofotlar ustun turadi. Toneshar
vodiysida Bxaratlar urushida qatnashgan akshavhini qo‘shin miqdori ni ko‘pchilik
hindshunoslar tasavvur qilolmaydilar. Lekin serqirra va sinchkov olim bo‘lgan
Beruniy bir akshavhini miqdori dunyodagi boshqa xalqlarning o‘lchov
mezonlariga qiyoslanganida qancha miqdorda ekanligini aniq - ravshan qilib
tushuntiradi. Shunisi qiziqarliki, yunonliklar, rimliklar, ovrupolik xalqlarning yil
hisoblariga ko‘ra, Yangi era Iso-Masih tavalludi 1-nchi yildan boshlanadi.
Bundan avvalgi, ya’ni Yangi eradan avvalgi tarixlarni hisoblashda yunonlar
Troya urushlarini milodd an avvalgi X asrda yuz bergan deb, bu haqda dostonlar
(«Iliada» va «Odisseya») asarlarini yozgan buyuk shoir-baxshi Homer (arablarda -
Omir) miloddan avvalgi IX-XIII asrlarda yashagan deb hisoblanadi. Miloddan
avvalgi IV asrning 329 -yili Makedoniya pods hohi Iskandar Gretsiyani, Eronni va
O‘rta osiyoning ayrim hududlarini bosib olgan. Bu davrlar, Beruniy «Hindiston»
asarida yozishicha, hindlarning tarixni hisoblashlariga nisbatan juda oz vaqtlardir.
«Barohim hayoti boshlanishidan to misolga olingan yi limizgacha
26215732948132 yil (ya’ni, 26 trillion, 215milliard, 732 million 948 ming 132 (bir
yuz o‘ttiz ikki) yil o‘tgan. Beruniy yozadi: «Ammo hindlarning ulamolari tarixiy
juda uzoq davrlarni kalpa, manvantara, juga, chaturjuga, tretajuga, ashvamadha,
divia, so‘zlari bilan ifodalaydilar.
Beruniy «Vishnu –Dxarma» kitobidan keltirilishicha, «Har kim bu ishlarni
tafsili bilan bilsa (ya’ni, o‘sha uzoq davrlarda qanday tarixiy voqealar yuz
24

berganligini, ularning qahramonlarini bilsa, etarli darajada tasavvur qila olsa, u orif
bo‘ladi. «Orif o‘zi bir shunday kishiki, u yagona tangriga ibodat qiladi va
paramapada (buddaviylar tarixida - dxarmapada) deb atalgan tangri-makoniga
(ya’ni, ilohiy makonga) qo‘shni bo‘lishni istaydi. Beruniy «Vishnu-Dxarma»
kitobidan bunday g‘alati yil hisobini keltiradi: «Yigirma to‘rtinchi tretojugada
Roma (ya’ni, hind e’tiqodicha, tangri Ram) Ravanani (ya’ni, devlar mamlakati –
Shri-Lanka, Tseylon podshohini) o‘ldirgan, Romaning birodari (ukasi) Lakshmana
esa, Rovananing birodari Kambhakarnani o‘ldirgan, deyishadi. Bu ikkovi (ya’ni,
Ram va Lakshmana) hamma rakshasalarni bo‘ysundirgan. (hind poetik tasavvuri
va diniy - falsafiy e’tiqodiga ko‘ra rakshasalar-devlardir).
Shu yillarda rishi (ya’ni, shoir) Volmeki (Va lmiki) «Rama va Ramayana»
degan asar yozib, unda bu hodisalarning bo‘lib o‘tganligini bitib, abadiylashtirdi.
Beruniy aniqlashicha, tretojuganing oxiri (uch ming yillikning oxiri) avvalidan
ko‘ra yaxshi deb hisoblangan. Chunki uning avali yomonlik asriga yaqin. Roma va
Romayana voqeasi hindlarga ma’lum bo‘lgan. Lekin biz uni (tretojuganing
avvalidami, oxiridami ekanligini aniqlay olmadik. Chunki, «Vishnu-Dxarma»
kitobining qahramoni Markondeva yashagan juda uzoq poetik vaqt obrazi olti
kalpa va ettinchi kalpadan olti manvantara, ettinchi manvantaradan yigirma uch
tretojuga vaqt ichida yashagan». Hind kitobida afsonaviy qahramonning yoshi
million yillar bilan o‘lchanishi hayratlanarlidir. Faraz qilaylik, shu qadar uzoq
(ya’ni, bir necha million yoki bir necha milliard yil) yashagan qahramon oddiy
inson bo‘lmay, farishta yoki hindlar e’tiqodicha, ma’bud bo‘lsa, u ancha uzoq
yashab, so‘ng o‘lib ketishi mantiqsiz ko‘rinadi. Chunki, hinduviylik, xristianlik va
islom dinlariga ko‘ra farishtalar yoki ma’budlar o‘lmaydi 13
.
Beruniy, aniqlashicha, bir kalpa 100 chaturjugadir. Juga esa chaturjuganing
to‘rtdan bir qismidir. «Shunday qilib, deydi Beruniy, - Barohim umri boshidan
misolimiz vaqtigacha (ya’ni, Ram yashagan vaqtgacha 2642545620 0000 yil (26
milliard, 425 trillion, 456 million, 200 ming yil) o‘tgan. Bizningcha, bunchalik,
13
Лантсева. О. Ценност знания и разума в средневековой исламской культуре. ЎзМУ илмий тўплами. Т.
2004. C .58.
25

olis tarixiy davrlarni Bobil, Misr, Gretsiya, Rim olimlari ham tasavvur
qilolmaydilar. Beruniy «Hindiston» kitobining «Tarixlar haqida» deb nomlangan
qirq to‘qqizinchi bobida yozishicha, «Agar hindlar tarixiy hodisalar jarayonida
tartib bilan ish olib borishda beparvo bo‘lmasalar edi, podshohlarning ketma -ket
kelishi tarixida g‘ofil bo‘lib, zarurat vaqtlarida hayratda qolib, tahmin bilan
(bo‘lmag‘ur narsalarni) hisoblamaganlarida edi, biz hind tarixchilarining so‘zlarini
keltirgan bo‘lar edik».
Beruniy «Hindiston» asarining «Tarixlar haqida» deb atalgan bobida yana
Shiroq rivoyatiga juda o‘xshaydigan bir tarixiy voqeani adabiy tarzda -hikoya qilib
keltiradi.Ammo, bu hikoya Shiroq afsonasidan farqi shundaki, bu erda Eron
istilochilariga kurash haqida emas, balki, turk (turonlik) istilochilar bilan hind
rojasi o‘rtasidagi nozik va qaltis diplomatik munosabatlar haqida so‘z boradi.
«Aytadilarki, Kanavj rojasini ng Turon podshohi Kanik (ehtimol Kanishka) ga
yuborgan sovg‘alari orasida ko‘rkam ishlangan va maqtashga arziydigan kiyimlik
bo‘lgan. Kanik undan o‘ziga loyiq kiyim qilishni xohlab, tikuvchiga ish buyursa,
tikuvchi: «Bunda odam qadimining suvrati bor, qanday bichib ko‘rsam ham u
(odam qadami libos kiyuvchining ) ikki kifti o‘rtasiga to‘g‘ri keladi», deb tikishga
rozi bo‘lmagan … Shunday qilib, Kanik bilsa, Kanavj hokimi uni xo‘rlash va
pastga urishga qasd qilgan ekan. U (podshoh Kanik) tezlik da askari (qo‘shini)
bilan otlanib, Kanavj tarafga yurish qilgan. Roja uning bostirib kelishi xabarini
eshitib hayratga tushadi. Chunki uning Turon podshohiga qarshi turishga toqati
yo‘q edi». Hind rojasi dono vaziri bilan kengashadi. Vazir rojaga: «Sen
o‘zinga lozim bo‘lmagan (noloiyq) ishni qilib, tinch turgan yovni qo‘zg‘ab
qo‘yding! Endi mening burnimni va labimni kesib, qiynagin, ana shundan keyin bu
ishga hiyla qilish uchun yo‘l topaman. Oshkora qarshilik ko‘rsatishga yo‘l yo
’q(kuchimiz etmaydi)» deydi. Hindlar rojasi uning aytganini qiladi va uni o‘sha
erga tashlab, (o‘zi lashkari bilan) mamlakatning uzoq joylariga ketadi.
Nogoh Kanik qo‘shinlari vazirga yo‘liqib, uni tanishadi, uni Turon
podshohi Kanik huzuriga olib kelish adi.
26

Kanik rojaning vaziridan hol-ahvol so‘raydi. Vazir bunday deydi: «Men
rojaga hayrihohlik qilib, sizga qarshi turishdan qaytarib, itoat qilishga chaqirgan
edim. U (roja) esa, menga tuhmat qilib ( «Sen sotqinsan», deb), quloq va
burunlarimni kesib, rosa qiynadi. O‘zi esa boshini olib, juda olis joylarga ketdi.
Lekin, o‘zimiz bilan bir necha kunga suv olib, yurishimiz mumkin bo‘lsa, u bilan
bizning o‘rtamizdagi og‘ir mashaqatlar bilan bosib o‘tiladigan biyobonni kesib
o‘tish oson bo‘ladi». Bunga javoban (Turon podshohi) kanik «Bu ish oson» deydi.
Keyin podshoh Kanik vazir aytganidek qilib suv olishga buyurdi. Vazir uni o‘sha
(cho‘l, biyobon) tarafga boshladi va qo‘shinning oldiga tushib, cheksiz bir
biyobonga kirgizdi-olib bordi 14
.
Mo‘ljallangan kunlar o‘tsa ham yo‘llar tugamadi. Keyin (Turon podshohi)
Kanik vazirdan «Suvimiz tugadi, dushman izini topolmadik, endi nima qilish
kerak? - deb so‘radi. Shunda vazir podshoh Kanikka bunday javob berdi: -
Podshohimning (rojaning) dushmanlarini yo‘qotib, o‘zin i himoya qilish yo‘lida
yurganimdan keyin meni kechirgaylar. Bu biyobondan chiqadigan eng yaqin yo‘l-
sening kelgan yo‘lingdir, meni nima qilaman desang, qil. Bu biyobondan hech kim
qutilib chiqqan emas!» Hikoyaning shu joyigacha Shiroq afsonasi voqeasiga
o‘xshaydi. Ammo, keyin… «(Turon podshohi) Kanik bir pastlik er atrofida otini
choptirib chiqdi. Keyin borib, nayzasini o‘sha joyning o‘rtasiga sanchdi. U erdan
suv otilib chiqa boshladi. U suvdan askarlar ichib, yo‘lga g‘amlab oldilar. Buni
ko‘rib va zir: -Men xiylamdan ojiz bo‘ladigan insonlarni (halok qilishga) qasd
qilgan edim, ammo bunday ishga (cho‘l o‘rtasida suv chiqarishga) qodir bo‘lgan
farishtalarga qasd qilganim yo‘q edi. Ish shunday bo‘lgandan keyin, menga ne’mat
bergan podshohim haqida mening iltimosimni qabul qilib, uning gunohidan
o‘tgin,-deydi. Shunda (Turon podshohi) Kanik unga: -Men bu erdan orqaga
qaytaman, iltimosingni qabul qildim, podshohing o‘z qilmishiga loyiq jazoni oldi»
deydi. Keyin podshoh Kanik orqasiga qaytdi. Vazir podshohi oldiga borib qarasa,
uning ikki qo‘li va ikki oyog‘i, Kanik nayzasini erga sanchgan kuniyoq, yo‘q
14
Hasanov. H. Sayyoh olimlar. T. “O’zbekiston” 2012. B.33 .
27

bo‘lib qolgan ekan». Nima uchundir, Beruniy bu qadimgi rivoyatning ildizini,
qaysi davrlarda, qaysi qabila yoki elatda to‘qib chiqarilgani haqida ma’lumot
bermagan. Beruniy aytmasa ham, mantiqiy fikr yuritib, tahmin qilish mumkinki,
bu hikoya turk podshohligi muhitida, hind rojalari turklar bilan urushda engilgan
bo‘lsa ham, takabburligi va o‘jarligi sababli holokatga uchraganligi g‘oyasiga
ko‘ra, g‘oliblar manfatiga hizmat qiladi. Hikoyada hind rojasi vazirining (Shiroq
kabi) o‘z vatani dushmanlariga qarshi hiyla ishlatib, o‘z mustaqilligini saqlab
qolishga intilishi ijobiy baholanmagan. Shunga qaramay, hikoyada o‘z podshohini,
vatanini himoya qilgan dono vazirga Beruniyning hayrihohligi sezilib turadi Shu
bilan birga, Beruniy hind rojalari tarihiga doir bu hikoyani bayon qilishda turk
podshohlarini farishtalar tomonidan himoya qilinishida ham Beruniyning g‘oliblar
tarafda turgani seziladi.
Sulton Mahmud G‘aznaviyning g‘olib lashkarlari bilan birga Hindistonga
kirib kelgan Beruniy g‘oliblarday fikrlashi tabiiy hol edi. Bu ajoyib rivoyat,
hikoyaning g‘oyaviy, mafkuraviy, siyosiy aspektlarini bir chetga qo‘yib turilsa,
uning badiiy -estetik qimmati birinchi o‘ringa ko‘tariladi. Hikoyada tarixiylik,
haqqoniylik-realistik tasvirlar bilan bir qatorda xayoliy - fantastik yoki sirli,
g‘aroyib hodisalar tasviri (mistika) ham uchraydi. Ilohiy karomat yoki mo‘jiza
hisoblanuvchi-farishtalarning cho‘lda suvsiz qolgan odamlarni halokatdan
qutqarib, cho‘lda suv chiqarishlari haqida diniy -islomiy e’tiqodi mustahkam
bo‘lgan Beruniy xayrihohlik bilan yozishi ham tabiiydir. Ayni vaqtda bunday
xayoliy -sirli, diniy-mistik tugallanma -hikoyaning estetik qimmatini ham
belgilaydi.Agar Beruniyning bu hikoyasini yanada teranroq, nozikroq estetik tahlil
qilsak, shu narsa ravshanlashadiki, qudratli turk podshohi Kanik (ehtimol Qoniq)
jangda engilgan hind rojasiga jabr-zulm qilmay, sulh tuzgan va do‘stona a loqalar
o‘rnatgan. Shuning oqibatida, hind rojasi g‘olib turk podshohiga sovg‘a - salomlar
yuborib turgan.
O‘z navbatida turk podshohi bu sovg‘alarni qadrlab, xatto roja yuborgan
gazlamadan o‘ziga kiyim tikish uchun tikuvchiga ish buyurgan. Mana shu o‘ri nda
28

hikoya voqeasining yana ikki estetik aspekti, qirrasiga e’tibor beraylik: 1. Hikoya
voqeasidan ko‘rinadiki, hind xalqi qadim zamonlardayoq gazlamaga gul bosish
yoki suvrat solish darajasida estetik ong va estetik faoliyat sohibi bo‘lganlar.
2. Hind rojasi gazlamaning estetik qimmatini yaxshi bilishidan tashqari,
yana badiiy ijod maxsulidan siyosat, mafkura, diplomatiya sohasida g‘olib kelish
uchun foydalanishni bilgan.
3. Hikoyada turk, turonlik podshoh hind rojasiga nisbatan soddaroq,
oqko‘ngilroq inson sifatida tasvirlangan. Oqko‘ngilligi shundaki, u hind rojasini
avvalgi dushmani deb bilmay, do‘stiday ko‘rgan va u yuborgan sovg‘a gazlamadan
kiyim tiktirib kiymoqchi edi.
4. Turonlik podshohning xizmatkori- tikuvchi ustaning estetik ongi va
estetik didi ham hind rojasining ongi va dididan kam bo‘lmagan. U, hind rojasining
hiylasini, ichi qoraligini sezib, anglab etgan va usa o‘z podshohining izzat-
hurmatini himoya qilgan.
5. Turon podshohlari oqko‘ngil, mard, bag‘rikeng bo‘lgani sababli,
hizmatkorining fikri bilan hisoblashgan. Hizmatkori podshohga o‘z ko‘nglidagi
gapini bemalol ayta olgan (hozirgi zamon tiliga ko‘chirsak, turk podshohligida
demokratiya tamoyillariga amal qilingan).
Xulosa
29

Beruniy «Hindiston» asarida olamning tuzilishi haqida qadimgi hind miflari,
asotirlari bilan qadimgi yunonlarning asotirlarini taqqoslab, bu ikkala halqning
qadimiy e’tiqodlarida turli darajada o‘xshashlik va yaqinliklar borligini aniqladi.
Bu fikr yunonlar va hindlarning Zevs va uning ayoli-Gera, «farzandlari»
hisoblanmish Afina, Apollon, Afrodita, Hermes, Zuhal-Saturn, Mirrih-Mars,
Mushtariy-Merkuriy va boshqa sayyoralarning «tug‘ilish», kelib chiqishiga qarab
aloqador. Lekin, ayni vaqtda Beruniy qadimgi hind asotirlari-mifalogiyasida yunon
va rumliklar e’tiqodiga o‘xshamaydigan, faqat hindlarga xos kosmogonik aqidalar
borligini h am ko‘rsatgan. Beruniy «Hindiston» asarining «Qutb va unga oid
xabarlar» deb atalgan 22 -bobida bunday hind afsonasini keltiradi: «Barohim
(Qadimgi hindlar barcha olamlarni paydo qiluvchi oliy ruhni, osmonlar mohiyatini
Barohim deb, bir shaxsga aylantirib, tushunadilar odamlarni vujudga keltirishni
istaganida, o‘zini, ikkiga bo‘lgan. O‘ng tomonining ismi Viroj va so‘l tomonining
ismi Manu bo‘lgan».
E’tibor bersangiz, qadimgi hindlar birinchi inson –odam ato o‘rniga ikkita
odamning ismini aytadilar. Nima uchundir, hind mifalogiyasida Viroj qolib ketib,
Erdagi barsa odamlarning bobakaloni Manu deb hisoblanadi. Manunining ikki
o‘g‘li bo‘lib, biri Priyor-bota, ikkinchisi- cho‘loq podshoh Uttonapoda ekan. Shu
podshohning Dhruba ismli o‘g‘li bo‘lgan. Dhruba-o‘gay onasi tomonidan
xo‘rlangani evaziga «mukofot» tarzida Oliy Tangri unga osmondagi barcha
yoritgichlarni aylantirish qudratini bergan. Qadimgi hindlarda Manu yashagan
ming yillik manvantara deb ataladi. Keyingi uzoq davrlar ham ikkinchi, uch inchi,
to‘rtinchi va h.k manvantaralar deb yuritiladi. Hindalar Manuning ikkinchi o‘g‘li
shoh Uttonapodaning o‘g‘li Dhrubani (ya’ni Manuning nabirasini) qadimgi hindlar
Qutb yulduzi deb ataydilar, u o‘z atrofidagi barcha yulduzlarni aylantiradi, deb
tasavv ur qilganlar.
Yerdan qaraganda osmondagi barcha yulduzlarni va yulduz burjlarini bir o‘q
atrofida aylantiruvchi Qutb yulduzining etti o‘rtog‘i bo‘lib, Etti qaroqchi yulduzlar
to‘plamidir. Qutb yulduzini turli xalqlar turlicha ataydilar (Katta ayiq va kichik
30

ayiq. Qutb yulduzi mana shu Kichik ayiq to‘plamida. Bu to‘plamni Cho‘mich
yulduzlari deb ham ataydilar). Qadimgi hindlar miflari, asotirlarida bu halqning
yuksak rivojlangan poetik ijodi, badiy -estetik tafakkuri maxsullaridan biri bo‘lgan
quyidagi afso nada olamning tuzulishi haqidagi kosmogonik tasavvur bilan birga
ilmi hikmat sohiblari- avliyo, zohidlarning martabasi, izzat –hurmati benihoya
yuksak bo‘lganini anglash mumkin. «Hindlarning Sumadattha nomli podshohi
bo‘lib (Bu ismga o‘xshash jug‘rofiy ma nzil-Sumanatha nomli poytaxt-shahar va
uning asosiy sajdagohi, buti-sanami haqida Beruniy boshqa bir o‘rinda fikr
bildiradi.), u yaxshi amallari sababli jannatga kirishga haqli bo‘lgan, lekin bu
dunyodan ko‘chganida badanining ruhidan ajralib qolishiga ko‘ngli rozi
bo‘lmagan. Shunda u Vasshitha ismli rishi-zohidning oldiga borib, o‘z badanini
sevishini va undan ajrashni istamasligini bildirgan». (Ya’ni, bu podshoh narigi
dunyoga badani bilan birag ketmoqchi bo‘lgan) Zohid Vasishtha unga tuproqdan
bo‘lgan badanini jannatga olib borishi yaxshi emasligini tushuntirgan. Podshoh
Sunadattha zohid Vasishthaning avlodlari, shogirdlariga shu iltimos bilan murojaat
qilgan. Bular podshohni mashara qilib, yuziga tuflashgan. Uni jazolab, ikki
qulog‘iga zirak taqilgan cha ndalaga (buzoqqa) aylantirib qo‘yganlar. Podshoh shu
holatda Vishvo -mitra degan juda kuchli zohidga uchragan. Zohid o‘sha podshoh
ning bu holatiga achinib, (buzoqqa aylanish) sababini so‘raganida, u boshidan
kechirganini, orzu, tilagini aytib bergan. Shund a zohid (Vishvo-mitra) zohid
Vasishthaning va uning avlodlari bo‘lgan zohidlarini, brahmanlarni o‘z huzuriga
chaqirgan. Zohid Vishvomitra brahmanlarga qarab: «Men shu yaxshi podshoh
istagiga etishi uchun boshqa olam va boshqa jannat yasamoqchiman» deb,
osmondagi janubiy qutbni va janubdagi yetti qaroqchi yulduzlar burjini yasay
boshlagan. Farishtalar va ularning boshlig‘i Indra bundan qo‘rqishib Vishvo -
mitraning oldiga kelib, bu ishni to‘xtatishini so‘raganlar va podshoh Sumadattani
badani bilan jannatga oli b boramiz deb va’da berganlar. Shunda haligi zohid
ikkinchi olam yasashni to‘xtatgan. Lekin o‘sha vaqtgacha ishlangani qolavergan.
Beruniy aytadiki, osmondagi shimoliy qutb bizcha Etti qaroqchi-Banotu Na’sh va
janubiy qutb Suhayl ismi bilan ataladi. Beruniy Hindlarning bu afsonasiga tanqidiy
31

ko‘z bilan qarab, hind astronomiya olimlarining soddaligi ustidan kuladi. U,
hindlarning o‘n to‘rt yulduzni bilgan, tanigan odamlarining umri (har oy) o‘n to‘rt
kunga uzayadi, degan fikrini mashara qilib, «Bizda 1020 dan ortiq yulduzlarni
taniydigan odamlar bor. Beruniy yulduzli osmon haqidagi afsonalarni hind
halqining og‘zaki poetik ijodi, badiiy zakovati mevalari sifatida hurmatlab,
ularning kelib chiqish sabablarini tushunishga harakat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar va manbalar
32

I. Rahbariy adabiyotlar.
1. Mirziyoyev. Sh. M – Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –
yurt tarqqiyoti va xalq faravonligining garovi. T:. 2016.
2. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т. «Маънавият». 2008 .
II. Manbalar.
1. Арендс. А.К. Окружениэ Беруни при дворе перв ўх газневидов.
Беруний. Клетию со дня рождения. Т. «Фан», 1973.
2. Абдуллаев. И. Сўзбоши. Беруний. Ёдгорликлар, Т. 1968.
3. Булгаков. П. Г. Жизнь и труды Беруни. M. 1972.
4. Барон В.Е. Розень. Рецензия на издание арабского текста „Индия, -
ЗВОРЮ, том, III. 1881.
5. Boqiev F. Beruniy ruhlarning qaytishi haqida. («Hindiston» asarida estetik
tafakkur durdonalari.). O‘zMU ilmiy to‘plami. T. 2004.
6. Крачковский. И. Ю. Арабская географичиская литература. Тoм, IV, M.
1958.
7. Мўминов. И. М. Абу Райхон Беруний – буюк энциклопедист олим. T.
1973.
8. Садыков. Х. У. Бируни и его работы. Т. 1950.
9. Irisov.A. Abu Rayhon Beruniyning «Hindiston» asari. Beruniy. Tanlangan
asarlar. II tom. T. «Fan», 1965.
10. Толстов. С.П. Бируни и его время. M. 1948.
11. Togan.A. Beruni’s picture of the world. Istanbul. 1965.
III. Ilmiy adabiyotlar.
1. Лантсева. О. Ценност знания и разума в средневековой исламской
культуре. ЎзМУ илмий тўплами. Т. 2004.
2. Hasanov. H. Sayyoh olimlar. T. “O‘zbekiston” 2012.
3. Uvatov.U. Donolardan saboqlar. T. “Abdulla Qodiriy nomidagi xalq
merosi nashriyoti” 1994.
4. Komilov. N. Tafakkur karvonlari. T. 1999.
33

Аbu Rаyhоn Bеruniyning «Hindistоn» аsаri hаqidа

Sotib olish