Аbu Rаyhоn Bеruniyning «Оsоr ul-bоqiya» asarining o‘rganilishi tarixi (XIX-XXI asrlar) - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	57.3KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	11 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

193 Sotish

Аbu Rаyhоn Bеruniyning «Оsоr ul-bоqiya» asarining o‘rganilishi tarixi (XIX-XXI asrlar)

Sotib olish

АBU RАYHОN BЕRUNIYNING «ОSОR UL-BОQIYA» ASARINING
O‘RGANILISHI TARIXI (XIX-XXI ASRLAR)
MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………………………………………………………………. 2-3
I.BOB. ABU RAYHON BERUNIY VA UNING ASARLARI …………………… 4-13
1.1. Abu Rayhon Beruniy va uning hayoti ……………………………………..……………….. 4-8
1.2. «Osоr ul-bоqiya» asarining adabiyotimizdagi o rniʻ …………………….……………. 9-
13
II.BOB. XIX-XXI ASRLARDA B Е RUNIYNING « О S О R UL-B О QIYA»
ASARINING O‘RGANILISHI TARIXI ……………………..…………………………… 14-23
2.1. Asarning tarixiy ahamiyati ………………………………………….………………………… 14-
17
2.2. Asardagi ayrim tarixiy antroponimlarning tahlili ……………………...…………... 17-23
XULOSA ……………………………………………………………...………………………………..… 24-25
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI
ʻ .………………………………...…. 26
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Tariximiz bizning milliy g‘ururimiz, shonli
sharafimizdir. O zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimovʻ
о zining «Yuksak ma’naviyat - yеngilmas kuch kitobida» «o z tarixini
ʻ ʻ
bilmaydigan, kechagi kunini unitgan millatning kelajagi yo q»
ʻ 1
, - deb ta’kidlashi
bilan birga har qanday inson jahon tarixini, umumbashariy taraqqiyot yo lini
ʻ
chuqur idrok etishi zararligini ham uqtirganlar. Darhaqiqat, mustaqillik sharofati
bilan biz jahon tarixini haqqoniy о rganish imkoniyatiga ega bo ldik.
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek:
ʻ
«Milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq
olish, xulosa chiqarishga o rgatishimiz, ularni tarixiy tafakkur bilan
ʻ
qurollantirishimiz zarur. Tarix insititutini bu fanni rivojlantirish bo yicha tayanch
ʻ
muassasa etib belgilash kerak». O zbekistonning eng yangi tarixi va biz erishgan
ʻ
olamshumul yutuqlar mard va matonatli xalqimiz, har qanday to siq va sinovlarni
ʻ
o z kuchi va irodasi bilan еngib o tishga qodir deb baralla aytishga to la asos
ʻ ʻ ʻ
beradi 2
.
O‘rta Osiyo qadimdan svilizatsiyalar chorrahasida joylashganligini tarix
orqali bilamiz. Bu svilizatsilar esa еrli xalq hayotida ham o‘z ta’sirini
o‘tkazmasdan qolmagan. Jumladan O‘rta osiyo hududida hozirgi davrgacha dunyo
tan olgan ikki marta renaseans (uyg‘onosh) davri b’lgan. Bular IX-XII asrlar va
XIV-XV asrlardir. Shulardan birinchi renaseans davrida ijod qilgan va hozirgi
zamon ilm-fani uchun g‘oyat qimmatli bo‘lgan asarlar bitib ketgan olimlar
ko‘pchilikni tashkil qiladi. Ularning asarlari esa o‘zining qimmatliligi bilan va
qadrliligi bilan ajralib turadi.
Jumladan Beruniyning «Osоr ul-bоqiya» asari ham o‘z davrida balki hozir
ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Bu asarda Beruniy turli xalqlarning etnogenezi
va etnik tarixiga oid ham diqqatga sazovor fikr-mulohazalar bildirgan. Shuningdek ,
asarda qadim xalqlarning taqvim tizimi hamda alohida kunlari haqida ham juda
qiziqarli ma’lumotlar keltirib o‘tilgan.
1
Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. –Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – b. 176 .
2
Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”- T.: 2016,-B.5
ʻ
2

Mavzuning o‘rganilganilish darajasi. Beruniy va uning asarlariga bo‘lgan
qiziqish hozir ham yuqoriligicha qolmoqda. «Al osor al-boqiya an al- qurun al-
xoliya» asarini juda ko‘plab yurtimiz va jahon olimlari o‘rgangan. Jumladan:
O‘zbek olilari: I.Abdullaev. Beruniy va uning «Qadimgi xalqlardan qolgan
yodgorliklar» , A.Irisov, Boqiev F. Beruniy ruhlarning qaytishi haqida ; Nemis
olimlari K. Garbers va I. Fyukk Zaxau va boshqalar tadqiqotlar olib borishgan.
Undan tahqari rus olimlari ham bu asar haqida o‘z fikrlarini bildirib o‘tishgan:
«Hozir ham butun sharq ilmiy adabiyotida bu kitobga teng keladigan ilmiy asar
yo‘qdir»-deb yozgan edi akademik I.Y.Krachkovskiy 3
, Akademik S.P.Tolstov bu
asar haqida shunday degan edi: «Bu asar Yaqin va O‘rta Sharq xalqlarining
birinchi navbatda, O‘rta Osiyo xalqlarining xo‘jalik hayoti, urf-odatlari,
marosimlari , e’tiqodlari haqidagi o‘ziga xos bir qomusdir. «Yodgorliklar» faqat
o‘tgan asrning buyuk yodgorligi emas, balki hozirgi kunning ham qimmatbaho
boyligidir».
Kurs ishining maqsad va vazifalari .Mavzuni o‘rganish orqali Beruiyning bu
asari ga to‘laqonli, aniq, xolisona fikr bildirish va shu asnoda asar haqida yangi
yangi ma’lumotlarga ega bo‘lishdir. Undan tahqari asarning tarixiy taraqqiyot
jarayonida o‘z holida asl ko‘rinihida bizgacha еtib kelganmi yo‘qmi degan savolga
ham javob olish.
Kurs ishining ilmiy yangiligi. Kurs ishining ilmiy yangiligi shundan iboratki
asarning еvropada ham o‘z mashxurligini saqlab qolgani holda hozirgi davr uchun
qimmatli ma’lumotlarni еtkazib kelganligini biz nafaqt o‘zbek olimlari balki,
olmon va rus olimlari ilmiy tadqiqotlari orqali ham bilib olganimiz bo‘ldi.
Kurs ishining amaliy ahamiyati. Biz o‘quvchi talaba yoshlar o‘z
bobokalonlarimizning qadimda qilgan ilmiy yangiliklarini bilib olishimiz bilan
birga u haqida to‘laroq ma’lumot olishdir. Bu yoritilgan asar ham ayni shu
maqsada yaratildi. Yani talabalarda muayyan bir tushunchalarni shakllantirish
orqali Beruniyning faqat bu asari emas boshqa asarlarini ham ilmiy jihatdan
o‘rganishning foydalarini ko‘rsatishdir.
3
A.Rasulov, Yu.Hakimjonov,G’. Jalolov tarjimasi. Beruniy –O’rta asrning buyuk olimi. To’plam. T. «Fan»,1950, - b.
538.
3

I.BOB. ABU RAYHON BERUNIY VA UNING ASARLARI
1.1. ABU RAYHON BERUNIY VA UNING HAYOTI
Sharqda Uyg‘onish davrining qomusiy olimlaridan biri Abu Rayhon
Muhammad ibn Ahmad Al-Beruniy (973-yil 4 Sentabr, 1048-yil 11-Dekabr)dir.
Uning dunyoqarashi X asrning ikkinchi yarmi XI asrning boshida Markaziy
Osiyoda rivojlangan feodalizm qaror topayotgan g‘oyat murakkab , jushqin
voqealarga boy bo‘lgan vaziyatda shakllandi.Birinchi ustozi bo‘lmish Abu Nasr
Mansur ibn Ali ibn Iroq uni Evkiled geometriyasi va Ptolomey asarlari bilan
tanishtiradi. Ibn Iroq unga Xorazmning turli shaharlaridagi madrasalarda va
mashhur ustozlaridan ta’lim olishga yaqindan yordam bergan.
Shuningdek, Abu Rayhon Beruniyning tabiiy-ilmiy va ma’rifiy-pedagogikasi
hamda psixologik qarashlarining shakllanishida qomusiy olimlardan Muhammad
al-Xorazmiy (780-850), Abu Abbos Ahmad Farg‘oniy (IX asr), Marvoziy (IX asr),
Javhariy (IX asr), Abu Nasrir Forobiy (870-950), Abul Vafo Buzrukhoniy (840-
938), Abu Said as-Sijiy (951-1024) hamda yunon olimlaridan Fales, Arximed,
Galen, Gippokrat, Evkiled, Ptolomey, Platon, Aristotel va boshqalarning asarlari
ta’lim va tarbiya maktabi vazifasini o‘tadi. Beruniy bu olimlarning asarlarini o‘qib
bilish uchun yoshligidanoq arab , fors, yunon, sanskrit, yahudiy tillarini puxta
o‘rgandi.Astronomia, astrologia, falsafa, matematika, fizika, geodeziya, geologiya ,
farmasevtika, mineralogiya, tarix, adabiotshunoslik, tarjimonlik, lug‘atshunoslik
kabi sohalarda tadqiqotlar olib borib , badiiy asarlar yaratdi.
Buyuk asari «Qonuni Mas’udiy» asarini yozib, uni Masud nomiga
bag‘ishladi. Shuningdek, olim shu davrda yaratilgan «Joylar chegaralarini aniqlash
uchun turar joylarning masofalarini belgilash» («Geodeziya») asarida Quyosh va
Oyning tutilish sabablarini, joylarning jug‘rofik kengliklarini aniqlash, yo‘llarini
aniqlashda ham juda katta yutuqlarga erishdi. «Javoxirlarni bilish va umumiy
kitob» («Mineralogiya») asarida qimmatbaho tosh va minerallarni , ularning xossa
va hususiyatlarini, solishtirma og‘irligi, qattiqlik darajasi, rangi, tiniqligi va boshqa
fizik hossalarni bayon qilgan. 998-yil Beruniy Jurjonga keldi. U Jurjonda 1004-
yilgacha yashaydi. O zining o n beshga yaqin asarini shu еrda yaratdi. ʻ ʻ
4

Jumladan, olimning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asari 1000-yil
atrofida shu еrda yozilgan. 1004-yilning bahorida Beruniy Xorazmga qaytdi. Bu
vaqtda Xorazmning poytaxti Urganj edi. Urganjda u Oy tutilishini kuzatdi.
Saroyda al-Masihiy, tabib al-Hammar , Ibn Iroq va boshqalar ishlar edilar.
Urganjda Beruniy matematika, astronomiya bilan bir qatorda fizika va
mineralogiyaning ba zi masalalari bilan shug ullandi. Minerallarni aniqlash, ularniʼ ʻ
tizimga solishda solishtirma og irliklardan foydalanish g oyasi ham mana shu еrda
ʻ ʻ
tug ildi.1017-yil yozida turkiy podsho Mahmud G aznaviyning buyrug iga ko ra
ʻ ʻ ʻ ʻ
Beruniy asir sifatida G aznaga olib ketildi. U еrda og ir sharoitda yashadi. 1019-
ʻ ʻ
yildan keyin ilmiy ish bilan shug ullanish sharoitiga erishdi.
ʻ
1022-1024-yillarda Mahmud Hindistonga qilgan yurushida Beruniyni o zi
ʻ
bilan olib ketdi. Safarda ham Beruniy ilm bilan shug ullandi. U Panjobdagi
ʻ
Nandna qal asi yonida еr shari meridianini bir gradusining uzunligini o lchadi va u
ʼ ʻ
110,895 km. ekanini aniqladi. Bu ma lumot hozirgi zamon o lchashlari natijasi -
ʼ ʻ
111,1 km bilan taqqoslansa, Beruniy o lchashlarining aniqligi qay darajada ekani
ʻ
ko rinadi.U Hindistonda bo lajak asari «Hindiston tarixi» uchun ma lumot yig di
ʻ ʻ ʼ ʻ
va uni 1030-yil yozib tugatdi. O sha yili Mahmud vafot etdi va uning o rniga o g li
ʻ ʻ ʻ ʻ
Mas ud taxtga chiqdi. Mas ud Beruniyga ko p iltifotlar ko rsatdi. Shu sababli,
ʼ ʼ ʻ ʻ
Beruniy o zining shoh asarini Mas udga bag ishlab «Qonuni Mas udiy» deb atadi.
ʻ ʼ ʻ ʼ
Bu asar asosan astronomiyaga oid bo lsa ham
ʻ Beruniyning matematikaga oid ,
ya ni «Trigonometriya va Sferik Trigonometriya»da qilgan anchagina kashfiyotlari
ʼ
shu asarda bayon etilgan.
Beruniyning matematikaga va fanning boshqa sohalariga qo shgan hissasini
ʻ
yozib qoldirgan 100 dan ortiq asaridan ham ko rish mumkin. Ulardan eng yiriklari
ʻ
- «Hindiston», «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar», «Qonuni Mas udiy»,
ʼ
«Geodeziya», «Mineralogiya» va «Astronomiya»dir. Qolganlarini quyidagicha
taqsimlash mumkin: Matematikaga doirlari - 22 ta; Astronomik asboblar haqida -
10 ta; Astrologiklari - 21 ta; turli fanlar (Fizika, Mineralogiya, Adabiyot, Tarix va
boshqalar) - 38 ta; turli tillardan tarjima asarlar - 21 ta. Beruniyning bu asarlaridan
atigi 30 ga yaqini bizning kunlargacha еtib kelgan. Beruniy yoshligidayoq ko p
ʻ
5

vaqtini turli kuzatishlar bilan o tkazgan. U «Bolali astronomik» asbob yasagan.ʻ
Xorazmning turli joylari koordinatalarini aniqlash bilan shug ullangan va 995-996-
ʻ
yillarda Kat shahrida diametri 15 ziro (Ziro - qadimgi o lchov birligi, 49
ʻ ʻ ʻ
santimetr chamasida) bo lgan doira va boshqa asboblar bilan astronomik o lchash
ʻ ʻ
ishlarini olib borgan. U 50 yoshida qadimiy sanskrit tilini o rgandi, bundan
ʻ
tashqari, fors, arab, yahudiy, grek tillarini ham bilar edi.»Saidana»
(«Farmologiya») asarida Beruniy qadimgi yunon va o‘rta asr Sharqi, Markaziy
Osiyo , Eron, Hindiston va Arab mamlakatlarining madaniyat tarixini tadqiq qilish
ishiga ham ulkan hissa qo‘shdi. Olimning olamga mashhur asarlaridan biri «Osor
ul-boqiya» (Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar) dir. Beruniy 150 dan ziyod
bebaho asarlar yozib qoldirdi. Ulardan bizgacha 30 dan ortiq asar etib kelgan,
xolos. Beruniy o‘z asarida xalqlar etnografiyasi, yil taqvimlari haqida yozar ekan,
har bir oy va unda nishonlanadigan Hayit hamda bayram kunlari to‘g‘risida
to‘xtalib o‘tadi. Jumladan, olim xalqlarning bayramlari sabablarini turli vaqtlarda
kelib chiqqan afsona va rivoyatlari orqali misollar keltirish yo‘li bilan
tushuntirishga harakat qiladi. Uning yozishicha yilning birinchi oyi farvardin moh
hisoblanib , ushbu oyning birinchi kuni Navro‘z bayrami shonlanadi. Olim Navro‘z
haqida yozar ekan eronliklar orasida ushbu kun bilan bog‘liq turli afsonalar
mavjudligini, u o‘z asarida faqat haqiqatga yaqin deb bilganlari keltirib
o‘tayotganini ta’kidlaydi 4
.
Beruniy turli xalqlarning etnogenezi va etnik tarixiga oid ham diqqatga
sazovor fikr-mulohazalar bildirgan. Shuningdek, asarda qadim xalqlarning taqvim
tizimi hamda alohida kunlari haqida ham juda qiziqarli ma’lumotlar keltirib
o‘tilgan. Muallif asarida o‘ziga ma’lum bo‘lgan xalqlarning yil taqvimlari,rasm-
rusumlari, hayitlari va mashhur kunlarini mufassal tasvirlab beradi. Jumladan,
rimliklarda achchiq va sho‘r narsalarni faqatgina belgilangan ma’lum kunlarda
tanovvul qilinishi, qon olishishlari sovuq kunlarda amalga oshirilmasligi, Dumat
at-Jantal shahridagi bir bozorda savdo ishlari toshlar orqali amalga oshirilishi, al-
4
Beruniy. Tanlangan asarlar. I tom. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar.
(«Osor ul-boqiya»).T. «Fan», 1968. – b. 67.
6

Mashakkar shahridagi bozorda esa faqatgina quloqqa gapirib savdo qilinish
mumkinligi to‘g‘risidagi ko‘plab qiziq ma’lumotlarni bayon qilgan. Bayram va
marosimlar to‘g‘risida yozar ekan, Xorazmliklarning hayitlari ikki hil
bo‘lganligini, ya’ni birinchisi , tabiat voqea xodisalari bilan bog‘liqlari: yil boshi
bayrami, gulxanda isinish bayrami, yog‘liq non еyish kuni, Mina kechasi kabilar,
ikkinchisi esa Islom dini kirib kelgunga qadar o‘tkazilgan diniy marosimlar:
arvohlar uchun qabrlarga ovqat qo‘yish marosimi va shu kabilar to‘g‘risida
ma’lumotlar bergan. Beruniyning shaxsan o‘zi ham hayitlarni ikki guruhga bo‘lish
lozimligini yozib o‘tgan: bular diniy va dunyoviy hayitlar. Olim dunyoviy
hayitlarni mukarram hayitlar deb ataydi. Manbalarga ko‘ra ushbu hayit kunlari
podshoh va raislar o‘zlari uchun marosimlar o‘tkazganlar hamda ular orqali
nafslarini sevintirishga, ruhlarini shodlantirishga erishganlar, maqtov va madhga
sazovor bo‘lganlar, o‘z xalqlarining muhabbatini jalb qilganlar, duolar olganlar. Bu
kunlarni nishonlash oddiy xalq uchun ham bir marosimga aylangan. Ana shu
hayitlar faqir va kambag‘allar fikricha hayotlarining torligini kenglikka
aylantiruvchi, umid va orzularini yuzaga chiqaruvchi, halokatga yaqinlashganlarida
ularni xatar va balodan qutqaruvchi sabablarning biri bo‘lgan.
Diniy hayitlarga kelganda , ularni davlatning shariat arboblari, imomlari,
faqihlari va dindorlari keltirib chiqarganlar, deydi Beruniy. Bunday bayramlarni
ijro etishdan maqsad yuqorida sanab o‘tilgan sabablarga o‘xshash, lekin bu asosan
oxirat kuni uchun o‘tkazilgan. Bayramlarning eng ulug‘i Navro‘z hisoblanib, u
deyarli hamma xalqlarda nishonlangan. Olimning yozishicha ushbu bayramning
nishonlanish sabablari turli xalqlarda turli xil afsonalar bilan bog‘langan. Qadimgi
Eron afsonalariga ko‘ra quyosh bilan farishtalar shu kuni yaratilgani va ushbu kun
hayotning birinchi kuni hisoblangani uchun podshohlar ham bu kunni
ulug‘laganlar. Eron afsungarlari esa «Navro‘z kuni tong otganda birov gap
gapirishdan oldin uch qoshiq asal yalab, uch bo‘lak mum tutatsa, bu ko‘p
kasalliklarga shifo bo‘ladi» deb hisoblashgan.
Abu Rayhon Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asari
qadimgi tarix kalendar sistemasini o‘rganishda ham muhim va birinchi darajali
7

manba hisoblanadi. Ammo bu asar olim uchun yot bo‘lgan sof arab tilida
yozilganligi, hamda arab imlosi bo‘yicha qisqa unli tovushlari ko‘pgina hollarda
belgilanmaganligi uchun ham mavjud tekstlarda bu oylarning nomlari juda buzib
berilgan. Asaring 1968 yilgi o‘zbek tilida chop etilgan nusxasida yozilishicha,
mavjud materiallar bo‘yicha ularni to‘g‘ri talaffuzini aniqlash imkoni bo‘lmagan 5
.
Shuning uchun ham kitobda oy, kun nomlari shartli ravishda yozib ko‘rsatilgan.
Shubhali o‘rinlarda esa unli tovushlar o‘rniga chiziqcha yoki umuman undosh
harflarni yozish bilangina kifoyalanilgan. Asarda qadim xalqlarning taqvim
sistemalari , ulardagi ba’zi muammolar va ularning hal qilinish yo‘llari to‘g‘risida
ham bir qancha ma’lumotlar berib o‘tilgan. Olim asarni yozar ekan, barcha xalqlar
sistemasida bir yil 12 oydan iborat ekanligini ta’kidlab o‘tadi. Jumladan, u yozadi:
«Xudo osmon va еrni yaratgan kundan beri oylar soni 12 ta Xudoning kitobida
shu». Eron taqvimi ham xuddi shu tartibda: bir yil 12 oydan, kunlar majmui 365
kundan iborat bo‘lgan. Asarda keltirilishicha har 120 yilda yil oylari 13 ta bo‘lib,
bu yil «kabisa yili» deb, ortiqcha oy kunlarini esa qolgan navbatdagi oylar
(kunlari) nomi bilan ataganlar.
Beruniy o‘z asarida xalqlar etnografiyasi, yil taqvimlari haqida yozar ekan,
har bir oy va unda nishonlanadigan Hayit hamda bayram kunlari to‘g‘risida
to‘xtalib o‘tadi. Jumladan, olim xalqlarning bayramlari sabablarini turli vaqtlarda
kelib chiqqan afsona va rivoyatlari orqali misollar keltirish yo‘li bilan
tushuntirishga harakat qiladi.
5
Beruniy. Tanlangan asarlar. I tom. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar.
(«Osor ul-boqiya»).T. «Fan», 1968. – b. 69.
8

1.2. «Osоr ul-bоqiya» asarining adabiyotimizdagi o rniʻ
Bugungi kunda buyuk allomalarimizning juda ko plab buyuk asarlari,
ʻ
jumladan, badiiy, tarixiy, falsafiy, didaktik asarlari o zbek olimlarimiz tomonidan
ʻ
barmoq bilan sanarli darajada o rganilyapti. Bu esa juda achinarli holat desak
ʻ
mubolag a bo lmaydi. Negaki bunday asarlarimizda biz uchun kerak bo lgan
ʻ ʻ ʻ
ma lumot va isbotlangan faktlar talaygina. Ushbu asarlar nainki o zbek adabiyoti,
ʼ ʻ
balki tarix uchun ham bebaho xazina desam adashmayman. Mana shunday asarlar
qatoriga Ibn Sinoning «Hay Ibn Yaqzon», Rashididdin Hamadoniyning «Jome ut-
tavorix», Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» va boshqa
ko plab asarlarni misol qilib keltirish mumkin. Bular to g risida еtarlicha
ʻ ʻ ʻ
ma lumotlarga ega bo lmas ekanmiz yosh avlodga еtkazishda turli qiyinchiliklarga
ʼ ʻ
duch kelaveramiz. To g ri izlanishlar еtarlicha dermiz, ammo eng xorijlik olimlar
ʻ ʻ
tomonidan o rganilgan. Oliy ta lim dasturlariga kiritilganligi bois juda ko p
ʻ ʼ ʻ
talabalarda asarlarni o rganishda muammolarga duch kelganliklarini kuzatdim.
ʻ
Ushbu muammolarni bartaraf etish uchun bunday ilmiy izlanishlarni
ko paytirishimiz lozim. Shunga ko ra Abu Rayxon Beruniyning «Qadimgi
ʻ ʻ
xalqlardan qolgan yodgorliklar» asari haqida o z izlanishlarimni bayon qilaman.
ʻ
«Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida Beruniy fanning hamma
sohalariga qiziquvchi buyuk olim ekanligini yana bir bor ko‘rsatdi va unga bu
asari juda katta shuhrat keltirdi. Hatto bugungi kunga kelib ham, ushbu kitob O‘rta
Osiyo xalqlari, ularning madaniyati va tarixini o‘rganishda juda muhim
ahamiyatga egadir. Beruniy turli xalqlarning kelib chiqishi, ya ni etnogenezi va
ʼ
etnik tarixiga oid ham diqqatga sazovor fikr-mulohazalar bildirgan. Shuningdek,
asarda qadim xalqlarning taqvim tizimi hamda alohida kunlari haqida ham juda
qiziqarli ma’lumotlar keltirib o‘tilgan. Beruniy o‘z asarida xalqlar etnografiyasi,
yil taqvimlari haqida yozar ekan, har bir oy va unda nishonlanadigan Hayit,
Navro z hamda turli bayram kunlari to‘g‘risida to‘xtalib o‘tadi. Jumladan, olim
ʻ
xalqlarning bayramlari sabablarini turli vaqtlarda kelib chiqqan afsona va
rivoyatlari orqali misollar keltirish yo‘li bilan tushuntirishga harakat qiladi. Uning
yozishicha yilning birinchi oyi farvardin moh hisoblanib, ushbu oyning birinchi
9

kuni Navro'z bayrami nishonlanadi. Olim Navro'z haqida yozar ekan eronliklar
orasida ushbu kun bilan bog‘liq turli afsonalar mavjudligini, u o‘z asarida faqat
haqiqatga yaqin deb bilganlari keltirib o‘tayotganini ta’kidlaydi. «Aytishlaricha,»
– yozadi olim,- «shu kuni Xudo quyi olamni yaratib, unga yaratilgan ilk odam –
Qayumarsni podshoh qilgan» Ba’zi afsonalarga qaraganda esa Navro'z Xudo
maxluqotni yaratgan 6 kunning birinchisidir. Hashviyaliklar afsonalariga ko‘ra
Sulaymon ibn Dovud uzugini yo‘qotib shoxligi qo‘lidan ketdi. 40 kundan
o‘tgandan keyingina uzugi o‘z qo‘liga qaytib keladi. Bu bilan birga unga ravnaqi,
sehri ham qaytadi. Butun odamzod yig‘ilib, uni qutlab «Navro'z muborak» –
«Yangi kun keldi», - deganlar. Va shundan boshlab bu kun Navro'z deb ataldi.
Sulaymon shamolga buyurdi, shamol uni ko‘tarib osmonga uchdi. Qarshisidan
qaldirg‘och chiqib uyamni bosib o‘tma, ichida tuxumlarim bor bor,dedi. Sulaymon
Qaldirg‘ochga rahmi kelib uning uyasini aylanib o‘tdi. Shamol uni еrga qo‘ygach,
qaldirg‘och minnatdorchilik sifatida tumshug‘ida suv keltirib unga suv sepdi
hamda chigirtkaning bir oyog‘ini hadya qildi. Olim fikricha eronliklar Navro'zda
arg‘imchoqlar uchishgani, havoga varraklar uchirishgani, bir birlariga shakar
hadya qilishlarining sababi mana shu afsona bilan bog‘liq bo‘lishi ham mumkin 6
.
Abu Rayxon Beruniyning «Osor ul-boqiya» asari tarkibidagi afsona va
rivoyatlar ma lum bir tarixiy voqeani dalillash yoki rad qilish uchun emas, zotan,ʼ
bu asarning yozilish sabablarini ko rsatadi, ammo amalda oshirish nihoyatda
ʻ
murakkab bo lganini yozadi. Ayniqsa, qadimgi xalqlar va ularning yil hisoblari
ʻ
haqidagi rivoyatlar chalkashib ketgani, yolg on afsonalar va asossiz ma lumotlarga
ʻ ʼ
to lib- toshib ketganini ta kidlaydi. Ayni paytda, Beruniy rivoyat va afsonalarning
ʻ ʼ
haqiqiylarni ajratib, saralab olish uchun imkon boricha harakat qiladi. Beruniyning
bu tamoyili ham tarixiylik, ham haqqoniylikka asoslanganini sezish qiyin emas.
Yolg on va soxta rivoyatlar qadimgi Sharq xalqlarining hisoblari haqidagi aniq
ʻ
ilmiy xulosalarga xalaqit berishi, ayniqsa, yolg on xulosalarga olib kelishi haqida
ʻ
yozadi. Beruniyning asosiy maqsadi turli xalqlardagi yil hisobiga aniqlik kiritish,
ularda ilgari tadqiqotchilar yo qolgan kamchiliklarni tuzatish edi. Beruniy yil
ʻ
6
Abdullayev.H.D.O zbek adabiyoti tarixi.O quv qo llanma.-T.: Cho lon nomidagi NMIU,2019.- b. 152.
ʻ ʻ ʻ ʻ
10

hisobi uchun rivoyat va afsonalar, hikoyatlarning nihoyatda muhim dalil ekaniga
ishonadi, ularga suyanadi, ishonchsiz, shubhali rivoyatlar va afsonalarni rad qiladi.
Uning rivoyat va afsonalarni tanlashda o zi tayangan asoslangan usul haqidaʻ
shunday yozadi: «Men tutgan yo l va belgilangan usul oson emas, balki uzoq va
ʻ
qiyin yo ldir. Xabar va rivoyatlarga ko plab kirib qolgan yolg on so zlarning
ʻ ʻ ʻ ʻ
hammasi ham ravshan emas. Boshqa dalillar bo lmaganda ba zilarining
ʻ ʼ
yolg onligini bilib bo lmasdi. Odamlar hozir ham, o tgan zamonlarda ham
ʻ ʻ ʻ
shunday tabiiy hodisalarga duch kelgan, agar o shanday hodisalar uzoq
ʻ
zamonlarda yuz bergan deb hikoya qilinsa, albatta, biz unga ishonmasdik.
Xalqlardan biriga tegishli xabarlarning hammasini aniqlab bilishga inson umri
kifoya qilmaydi-yu, hamma millatlar haqidagi xabarlarni bilishga qanday kifoya
etsin?! Bu mumkin emas!»Ushbu asarda ilmning ulug lanishi haqidagi rivoyatlarni
ʻ
ham uchratishimiz mumkin. Xususan qadimda ilmga juda katta e tibor
ʼ
qaratishgan. Har bir ilmni o rganish uchun o sha davrda asosiy talablardan biri
ʻ ʻ
qilib tinimsiz mehnat va sabr-qanoatni qo yishgan. Ilmni muqaddas deb bilishgan.
ʻ
Buning yorqin misolini quyidagi «Suqrotning javobi» parchasida ko rishimiz
ʻ
mumkin: «Qadimgi yunonlarda teriga yozish odati bo‘lmagan edi.
Keltirilishicha, Suqrotdan bu haqda so‘rashganda: «Ilmni tirik kishilar
qalblaridan o‘lik qo‘ylarning terilariga ko‘chirmayman», -degan ekan.
Beruniyning rivoyat va afsonalarga bunday yondashuvidan o zining pozitsiyasini
ʻ
aniqlashtiradi: u mazkur asarida nafaqat etnograf tarixchi, balki adabiyotshunos
olim sifatida namoyon bo ladi. Dunyo xalqlari adabiy jarayonidan yaxshi
ʻ
xabardor, o z davridagi va o zidan oldingi adabiy jarayonning qonuniyatlarini
ʻ ʻ
biladi. Rivoyat va afsonalar xalqqa yaqin adabiy janri bolgani uchun ham
Beruniyning diqqatini ko proq tortgan. Beruniy o z davriga yaqin bo lgan
ʻ ʻ ʻ
rivoyatlarga murojaat etish tarafdori bo lgan. Xo sh nima uchun? Negaki
ʻ ʻ
rivoyatlar zamondan uzoqlashgani sari asliyatdan, haqiqiyligidan uzoqlashadi.
Beruniy bu hodisaning qonuniyat ekanini adabiyotshunos sifatida yaxshi biladi.
Beruniyning afsonalarni saralab olish tamoyilini quyidagicha bayon qiladi: «Ish
shu yo ldan boradigan bo lgach, u rivoyatlarning davrimizga eng yaqin va eng
ʼ ʻ
11

mashhurini, songra yaqinroq va mashhurog ini olishimiz lozim. Ularningʻ
ba zilarini o z arboblaridan qabul qilib, tuzatish mumkin bo lganini tuzatamiz,
ʼ ʻ ʻ
boshqalarini o z holicha qoldiramiz. Shunda biz keltirgan rivoyatlar haqiqatni
ʻ
qidiruvchi va hikmatni sevuvchining boshqa rivoyatlar ustida ish yurgizishga
yordamchi va bizga muyassar bo lmagan narsalarga erishish uchun yo lovchi
ʻ ʼ
bo ladi. Biz xudoning xohishi va yordami bilan shunday qildik». Ko ryapmizki,
ʻ ʻ
Beruniy rivoyat va afsonalarni tanlash metodlarini ishlab chiqib bizga taqdim
qilmoqda. Bu metod esa yana bir bor tarixiylik prinsipi badiiy asarni tanlash,
o rganish va undan foydalanishga alohida e tiborni tortadi. Abu Rayhon Beruniy
ʼ ʼ
rivoyatni haqiqatni qidiruvchi deb ataydi. Beruniy bu gapi bilan rivoyatlaming
asardagi o‘rniga baho beradi. Beruniy uchun tarixiylik tamoyili bilan haqiqatni
qidiruvchi rivoyat bitta vosita, bu rivoyatlar ma’lum bir voqelikni yoki detalni
isbotlash uchun keltirilgan yagona dalil. Rivoyatlar boshqalar uchun yo‘l
ko‘rsatuvchi ekanini Beruniy ta’kidlar ekan, bundan rivoyatlaming tarbiyaviy
ahamiyatiga ham ishora qilganini anglash mumkin. Ayni paytda rivoyatlar ilmiy
tafakkur, fikr-qarashlar va xulosalar uchun muhim zamindir. Ammo bunda ham
Beruniy tarixiylik tamoyilidan chekinmaydi, chunki tarixiylik tamoyili ishonchlilik
va haqqoniylikning isboti. Beruniy asarining boshidayoq adabiy jarayonning,
xususan, rivoyatlaming ijtimoiy, ma’naviy hayot uchun nihoyatda ishonchli omil
ekanini ham dalillaydi. Beruniy rivoyatlami asariga kiritganda, albatta, saralash
tamoyiliga ham rioya qiladi. Shu bois rivoyatlarga tanqidiy nuqtai nazardan
yondashadi. O zi tanlagan tamoyillar asosida o‘zidan oldin o‘tgan olimlaming
ʻ
tarixiy asarlarini qo‘rqmasdan tanqid qiladi. Uning saralash tamoyili shundan
iborat ediki, manbalarni tahlil qilganda, rostday ko'ringan, lekin isbotsiz
rivoyatlami o‘zi tekshirib ko‘rmaguncha ularga ishonmaydi. Beruniyning zukko va
sinchkov adabiyotshunos, tarixchi ekanligi mana shu asarida yaqqol namoyon
bo ladi. Buning ustiga, Beruniy har bir manbaga, dalilga xolis qaraydi. Uning
ʻ
uchun diniy aqidalar to‘siq emas, uning uchun aqlning va bilimdonlikning o‘zi
kifoya emas. Beruniyning o‘z oldiga qo‘ygan vazifasi va amal qilgan tamoyili
shuki, u dalillami saralab olish va qiyoslash yo‘lidan ketadi va buni quyidagicha
12

izohlaydi: «...mendan so'ralgan narsaga еtkazuvchi vositalaming eng muhimi -
qadimgi millatlar haqidagi rivoyatlar, о ‘tmish avlodlar to‘g‘risidagi xabarlarni
bilishdir, chunki bularning ko‘pchiligi u millatlar avlodidan va ularning rasm-u
rusum va qoidalaridan iboratdir. Aqliy dalil keltirish, kuzatilganlarga qiyos qilish
yo‘li bilan u xabarlami bilib bo'lmaydi. Buni faqat «kitob ahllari» va turli din
arboblariga, e’tiqodlarga amal qiluvchi har bir maslak va ishonch egalariga
ergashish, ulaming tushunchalarini hamisha asos tutish bilan bilinadi. So‘ngra buni
ko‘pchilik kishilaming tabiatini pastkashlashtiradigan yomon axloqdan, haqiqatni
ko‘rishga imkon bermaydigan omillardan o‘zni tozalagandan keyin, ulaming isbot
uchun keltirgan so‘z va e’tiqodlarini bir-biriga solishtirish bilan bilinadi. Ana shu
aytib o‘tganim haqiqiy maqsadga еtkazuvchi eng yaxshi yo‘l va bunga dog‘
tushiruvchi shak-shubhani yuvib tashlash uchun eng kuchli yordamchidir. Garchi
qattiq urinib zo‘r mashaqqat cheksak ham, o‘shandan boshqa yo‘l bilan maqsadga
erisholmaymiz» (Beruniy. 40-b. 7
). Beruniy bu asarni yaratayotgan vaqtda har bir
voqea-hodisa haqidagi afsonlarga xolis baho berish va ishonchli bo lgan hamdaʻ
dalil va isbotlari aniq bo lganlarinigina qabul qilganligini asarida keltirilgan ushbu
ʻ
gaplaridan ham bilish mumkin: «… Shubhani aniq, noma’lumni ma’lumga
qo‘shish biz yurgan yo‘lga loyiq emas». «Qiyos qilinuvchi narsa bilan qiyos uchun
olinuvchi narsa orasini, isbotlanuvchi narsa bilan isbot orasini birlashtiruvchi bir
sabab bo‘lmasa, u dalil va misollar qabul etilmaydi». Umuman, Abu Rayhon
Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar», «Mineralogiya»
asarlarida keltirilgan afsonalar, rivoyatlar, hikoyatlar XI asrdagi adabiy janrlar va
adabiyotshunoslik haqida to‘laqonli tasavvur beradi. Beruniy har bir detalga
alohida e tibor bilan to xtalib ham ilmiy, ham adabiy asar yaratishga erishadi.
ʼ ʻ
Ushbu asarni har gal qayta va qayta o‘qigan kitobxon o‘zi uchun ko‘proq yangilik
topib boraveradi.
7
Nasimxon Rahmonov. O‘zbek adabiyoti tarixi (Eng qadimgi davrlardan XV asrning birinchi yarmigacha). O quv
ʻ
qo‘llanma. - Т .: «Sano-standart» nashriyoti, 2017. – b. 556.
13

II.BOB. XIX-XXI ASRLARDA B Е RUNIYNING « О S О R UL-B О QIYA»
ASARINING O‘RGANILISHI TARIXI
2.1. Asarning tarixiy ahamiyati
«Osori boqiya» («Al-osor al boqiya an al-qorun al-holiya» – Qadimgi
xalqlardan qolgan yodgorliklar»). taxminan 1000-yilda, Abu Rayhon Jurjonda
(Kaspiy dengizining janubiy sharqidagi shahar) yashaganida yozib tamomlagan.
Bu asar Abu Rayhon Beruniyning birinchi yirik asari bo‘lib, Beruniy uni 27
yoshida yozgan. «Hozir ham butun sharq ilmiy adabiyotida bu kitobga teng
keladigan ilmiy asar yo‘qdir»-deb yozgan edi akademik I.Y.Krachkovskiy
«Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar»da Beruniy o‘ziga ma’lum bo‘lgan
xalqlar: yunonlar, rumliklar, eroniylar, sug’diylar, xorazmliklar, harroniylar
(yulduzga topunuvchilar), qibtiylar, xristianlar, yahudiylar, islomgacha bo‘lgan
arablar va musulmonlarning butun yil hisoblari, turli bayramlari va mashhur
kunlarining mufassal tasvirini bayon etgan.
Akademik S.P.Tolstov bu asar haqida shunday degan edi: «Bu asar Yaqin va
O‘rta Sharq xalqlarining birinchi navbatda, O‘rta Osiyo xalqlarining xo‘jalik
hayoti, urf-odatlari, marosimlari, e’tiqodlari haqidagi o‘ziga xos bir qomusdir 8
.
«Yodgorliklar» faqat o‘tgan asrning buyuk yodgorligi emas, balki hozirgi kunning
ham qimmatbaho boyligidir. «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar»ning arab
tilidagi nusxasi birinchi marta nemis sharqshunos olimi Eduard Zaxau (1845-1930)
tomonidan 1878-yili Leypsigda izohlar bilan chop etilgan. Bir yildan keyin Zaxau
asarning ingliz tilidagi tarjimasini Londonda nashr etdi. Tarjimaga Beruniyning
tarjimayi holi va izohlar ilova qilingan. Bu bilan Zaxau «Yodgorliklar»ni
o‘rganishga keng yo‘l ochib berdi. Zaxauni nashr etgan arabcha nusxasi va
ingilizcha tarjimasi XVII- XVIII asrlarda ko‘chirilgan to‘rtta qo‘lyozma asosida
amalga oshirilgan edi. Bu nusxalarning hammasi deyarli bitta qo‘lyozmadan
ko‘chirilgan bo‘lib, ularda juda ko‘p tushub qolgan joylar bor.
Bu o‘rinlarni to‘ldirish uchun «Yodgorliklar»ning yangi nusxalarini topish
zarur edi. 1912-yili asarning ikkita ancha qadimgi qo‘lyozmasi topildi. Ulardan
8
Karimov SH., R.Shamsutdinov.Vatan tarixi. T.: О ‘qituvchi.1997. – b. 11.
14

bittasi Tehrondagi rus diplomatik vakolatxonasining vakili L. Bagdanov tomonidan
qo‘lga kiritildi. Hozir bu qo‘lyozma Rossiya FA Sharqshunoslik institutining
Sankpetrburg bo‘limida saqlanmoqda. Bu nusxa 1219-1220 yillarda ko‘chirilgan
bo‘lib «Yodgorliklar»ning eng qadimgi qo‘lyozmasi hisoblanadi. Ikkinchi
qo‘lyozma Istanbulda topilgan va hozir Istanbul xalq kutubxonasida saqlanmoqda.
Zaxau nashr etgan arabcha nusxa asosida 1943-yili «Yodgorliklar» Eron
sharqshunosi Akbar Dono Sirisht Sayrafiy tomonidan fors tiliga tarjima qilindi.
Nenis olimlari K. Garbers va I. Fyukk Zaxau matnining tushib qolgan o‘rinlarini
Istambul nusxasi asosida to‘ldirilib, 1952-yili qo‘shimcha nashr etdilar. K. Garbers
va I. Fyukklarning qilgan nashrini 1959-yili A.B. Xolidov tomonidan rus tiliga
tarjimasi bilan qo‘shib nashr etildi.
Abu Rayhon Beruniy o‘z ijtimoiy qarashlari aks ettirilgan maxsus asar
qoldirmagan. Ammo, shunga qaramay, olimning ko‘pgina qomusiy asarlarida
faqatgina qimmatli tarixiy ma’lumotlar keltirilmagan, balki muallif ishning
borishiga qarab u yoki bu ijtimoiy masalalar bo‘yicha o‘zining nuqtayi nazarini
e’tirof etishga yoki ular yuzasidan tanqidiy fikrlar aytishga harakat qilgan. Bu
uning ijtimoiy qarashlari to‘g’risida xulosa chiqarish imkoniyatini beradi. Beruniy
ilmiy faoliyatining dastlabki davridanoq ijtimoiy – tarixiy masalalarni zo‘r qiziqish
bilan o‘rgana boshladi. Masalan «al-osor al- boqiya» asaridan ilgari, Beruniyning
o‘zi e’tirof etishicha, «Oq kiyimliklar» va qarmatiylar xabarlari haqida kitob»
nomli asarlarini yozgan. Mazkur asar o‘rta asr sharqida eng ilg’or, taraqqiyparvar
ijtimoiy harakatlardan biri bo‘lgan qarmatiylarga bag’ishlangan. Beruniy
shuningdek, xorazm tarixiga oid maxsus asar yaratgan. Bayhaqiy undan parcha
ham keltirgan. Afsuski, uning tarixiy - ijtimoiy masalalarga oid maxsus bu va
boshqa asarlari bizgacha еtib kelmagan. Lekin ularning tematikasining o‘ziyoq
Beruniyning qiziqish doirasini ifoda etadi.
Tadqiqotlar natijasida tarixchilar shuni aniqlashdiki, Abu Rayhon Beruniy o‘z
davrining yirik siyosiy arbobi ham bo‘lgan. To‘gri, Beruniy Farobiy kabi o‘zining
ijtimoiy qarashlari bo‘yicha bir butun yaxlit ijtimoiy ta’limot yaratmagan. Biroq
uning fikr mulohazalari va umumlashmalari shuning uchun ham qimmatliki,
15

olimning fikrlari, bir tomondan, O‘rta Osiyo, qadimgi yunon va hind
mutafakkirlarining ilg’or ananalarini ijodiy rivojlantirgan bo‘lsa, Ikkinchi
tomondan, еtukligi va tafakkur doirasining kengligidan dalolat beradi. Garchand
qur’ondan misollar keltirgan bo‘lsa ham Beruniy fikrlarining mazmuni tarixiy
xolislik va aniqlikka asoslangan. Davrning o‘ziga xos xususiyati, o‘sha davrdagi
ijtimoiy shart – sharoit dinni ijtimoiy hayotning turli sohasiga kirishiga, diniy
aqidalarga rioya qilishga majbur qildi. Beruniy tomonidan «sabablarning sababi» –
inson va insoniyat jamiyatining yuzaga kelishi masalasining qo‘yilishi diqqatga
sazovordir, «Qadimgi tarixlarning eng avvalgisi va eng mashhuri bu
bashariyatning boshlanishidir 9
.
Kitob ahllari bo‘lmish yahudiylar, xristianlar, otashparastlar va boshqa xalqlar
orasida bashariyatning boshlanishi va uning tarix boshi qilib olinishi xususida
shunday ixtiloflar borki, tarixlar haqida bu kabi xilma- xillik bo‘lishi mumkin
emas. Beruniy inson va kishilik jamiyati xudo tomonidan yaratilgan degan
afsonani chuqur tahlil qilib, quyidagi xulosaga keladi: «Yaratilishning boshlanishi
va o‘tmish asrlar ahvoli orqali bilinadigan har bir narsa uydirma gaplar va
afsonalar bilan qorishgandir, chunki bu ishlar juda uzoqda qolib biz bilan ular
orasida ko‘p zamon o‘tib ketgan». Bu еrda Beruniy kishilik jamiyatining paydo
bo‘lishi haqida «Ratsionalizm» pozitsiyasida turganini ko‘ramiz. U bu voqealar
sodir bo‘lgan davr noma’lum, bu haqda olim ega bo‘lgan ma’lumotlar mazkur
savolni еchishga еtarli emas deb biladi; bunday pozitsiyada turishning o‘zi
Beruniyning bu masalaga tabiiy ravishda yondashganligidan dalolat beradi. Ana
shu nuqtai nazardan u payg’ambarlar va muqaddas kitoblarda inson qanday
yaratilganligi to‘g’risidagi rivoyatlarni rad etgan. Olamning mavjudligi mavzusiga
kelganda Beruniy ehtimol u bir necha ming million yillardan beri mavjud
bo‘lgandir, degan taxminlarni aytgan. Beruniy turli xalqlarning etnogenezi va etnik
tarixiga oid ham diqqatga sazovor fikr-mulohazalar bildirgan. Shuningdek, asarda
qadim xalqlarning taqvim tizimi hamda alohida kunlari haqida ham juda qiziqarli
ma’lumotlar keltirib o‘tilgan. Muallif asarida o‘ziga ma’lum bo‘lgan xalqlarning
9
Irisov. A, Nosirov. A, Nizomiddinov. I – «O’rta osiyolik qiriq olim».1961.
16

yil taqvimlari,rasm-rusumlari, hayitlari va mashhur kunlarini mufassal tasvirlab
beradi.
Jumladan, rimliklarda achchiq va sho‘r narsalarni faqatgina belgilangan
ma’lum kunlarda tanovvul qilinishi, qon olishishlari sovuq kunlarda amalga
oshirilmasligi, Dumat at-Jantal shahridagi bir bozorda savdo ishlari toshlar orqali
amalga oshirilishi, al-Mashakkar shahridagi bozorda esa faqatgina quloqqa gapirib
savdo qilinish mumkinligi to‘g‘risidagi ko‘plab qiziq ma’lumotlarni bayon qilgan.
Bayram va marosimlar to‘g‘risida yozar ekan, Xorazmliklarning hayitlari ikki hil
bo‘lganligini, ya’ni birinchisi, tabiat voqea xodisalari bilan bog‘liqlari: yil boshi
bayrami, gulxanda isinish bayrami, yog‘liq non еyish kuni, Mina kechasi kabilar,
ikkinchisi esa Islom dini kirib kelgunga qadar o‘tkazilgan diniy marosimlar:
arvohlar uchun qabrlarga ovqat qo‘yish marosimi va shu kabilar to‘g‘risida
ma’lumotlar bergan. Beruniyning shaxsan o‘zi ham hayitlarni ikki guruhga bo‘lish
lozimligini yozib o‘tgan: bular diniy va dunyoviy hayitlar. Olim dunyoviy
hayitlarni mukarram hayitlar deb ataydi. Manbalarga ko‘ra ushbu hayit kunlari
podshoh va raislar o‘zlari uchun marosimlar o‘tkazganlar hamda ular orqali
nafslarini sevintirishga, ruhlarini shodlantirishga erishganlar, maqtov va madhga
sazovor bo‘lganlar, o‘z xalqlarining muhabbatini jalb qilganlar, duolar olganlar. Bu
kunlarni nishonlash oddiy xalq uchun ham bir marosimga aylangan. Ana shu
hayitlar faqir va kambag‘allar fikricha hayotlarining torligini kenglikka
aylantiruvchi, umid va orzularini yuzaga chiqaruvchi, halokatga yaqinlashganlarida
ularni xatar va balodan qutqaruvchi sabablarning biri bo‘lgan 10
.
10
Xayrullayev. M – «Ma’naviyat yulduzlari». T:. 2001.
17

2.2. Asardagi ayrim tarixiy antroponimlarning tahlili
Kishi ismlari tilimiz lug aviy boyligining tarkibiy qismi. O zbek tili tarixiyʻ ʻ
davrlarda yuzaga kelgan xilma-xil ismlarga juda boy bo lib, bu nomlar o zbek
ʻ ʻ
xalqining uzoq madaniy va ma’naviy qadriyatining ajoyib durdonalaridan biri.
Chunki bu nomlarda xalqimiz bosib o tgan ziddiyatli tarixiy yo l, keng
ʻ ʻ
ommaning turli-tuman orzu-umidlari, armonlari, falsafiy, diniy, ma’naviy-axloqiy,
tarbiyaviyestetik qarashlari, qadimiy o tmishdan guvohlik beruvchi e’tiqodlari,
ʻ
o ziga xos rasm-rusumlari, insonga bo lgan hurmat-ehtiromi, farzandiga qaratilgan
ʻ ʻ
mehrmuhabbati o z ifodasini topgan.
ʻ
Ma’lumki, antroponim (yunoncha: antropos - antropos + onoma - atoqli ot) -
kishi atoqli oti (ism, familiya, laqab, taxallus, patronim va boshqalar). Atoqli ot
tiplaridan biri. Ma’lum bir tilda mavjud bo‘lgan barcha kishi atoqli otlari majmui,
fondi antroponimiya deb yuritiladi. Antroponimika yoki ismshunoslik esa
onomastika (nomshunoslik)ning kishi atoqli otlari (antroponimlar)ning paydo
bo‘lishi, rivoji va vazifaviy xususiyatlarini o‘rganuvchi bo‘limidir.
Antroponimik tadqiqotlarning o’zbek tilshunosligidagi dastlabki tadqiqotchisi
professor E.Begmatov hisoblanadi. Undan keyingi tilshunosligimiz taraqqiyotida,
xususan, antroponimik izlanishlar borasida N.Oxunov, S.Qorayev
antroponimlarning lisoniy tadqiqiga oid ishlar sirasida G’.Sattorov, S.Rahimov,
S.Kenjayevalar tomonidan amalga oshirilganligini ta’kidlash lozim.
Abu Rayhon Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida
juda ko‘plab shaxs nomlari tilga olingan.Mazkur antroponimlar bir vaqtda va bir
hududda yashagan hamda turli davrlarda, turli huddudda yashaydigan kishilarning
atoqli oti bo‘lib, ular, eng avvalo, ichki va tashqi xususiyati bilan bir-biridan farq
qiladi. Abu Rayhon Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar»
asarida kishi nomlari (antroponimlar) alohida guruhni tashkil etadi. Ular o‘ziga
xos xususiyatlarga ega. Beruniyning ushbu asaridagi antroponimlar ham odatdagi
nomlar kabi biror shaxsni boshqasidan farqlab, ajratib ko‘rsatish vazifasini
bajaradi. Ammo ular o‘zidagi voqealar silsilasi bilan turli tarixiy-etnografik,
tarixiy-lingvistik va stilistik ma’nolarni mujassamlashtirgan.
18

Tarixiy shaxslar nomlari hayotda yashagan aniq shaxslardir. Nomlarda
Beruniy asari bilan bog‘liq davr, xalqlarning urf-odatlari, yashash tarzi, eski til
unsurlarining ham ifodalanishini anglash qiyin emas. Beruniy asari antroponimlari
tizimida tarixiy shaxslar sifatida talqin qilinishi mumkin bo‘lgan davlat
boshqaruvidagi shaxslar(podshohlar), olimlar, shoirlarning ismlari ham mavjud.
Quyida ana shunday tarixiy shaxs nomlaridan ayrimlari haqida to‘xtalamiz.
Abu Nasr ibn Mansur ibn Iroq - Beruniyning ustozi bo‘lib, astronomiya
geometriya, matematika fanlariga oid bir qancha asar yozgan mashhur olim. Ibn
Iroq taxminan XI asr boshlarida vafot etgan. Abu arabcha(kunya) - «ota», Nasr -
arabcha -g‘olib, mansur - arabcha ustun turuvchi, g‘olib ma’nosida keladi. Bu nom
Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida uchraydi.
Qadimgilarning avjni hisoblashdagi usuli mana bunday. Ammo hozirgi
astronomlar Quyosh turishining ikkala vaqtini aniqlash juda qiyin va buning
imkoni deyarli yo‘qligini bilgach abcd doirasidagi nuqtalarni aniqlashda choraklar
o‘rtalarini ya’ni «turg‘un» burjlarning nisflarini tanladilar. Ustozim Abu Nasr
Mansur ibn Ali ibn Iroqning - amiralmo‘minning ozod quli - yuqorida aytilgan
hisoblarni chiqarishda tutgan yo‘li Quyosh yili miqdorini belgilab olgandan keyin
burjlar falakidan uch nuqtani kuzatishga ehtiyoj tug‘diradi 11
.
Al-Ja’far ibn Abdul malik az- Zayyot - (arabcha - ja’far - oqim, ko‘l,
Abdulmalik - xo‘jayinnig quli) abbosiy xalifalardan Al-Mu’tasimning vaziri.
AlMu’tasim vafotidan keyin uning o‘g‘li Al-Vosiq zamonida ham vazirlikda
qoldirilgan. Bu nom Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar»
asarida uchraydi.
Havo shu kunlarda oldingi va keyingi kunlardagidan issiqroq bo‘lib, shundan
keyin kechalar yoqimli bo‘ladi. Bu ko‘pchilikka mashhur bir narsa bo‘lib, qariyb
sira xato kelmaydi.Muhammad ibn Abdul-Malik ibn az-Zayyot shunday degan:
Suv sovib kecha uzayib, sharob lazzatli bo‘ldi, Haziron, tammuz, ob oylari
o‘tib ketdi 12
.
Zardusht - majusiylar(otashparastlar) dinining yarim afsonaviy asoschisi.
11
Беруний. Танланган асарлар. I том. –Т.: Фан, 1968. – Б.21.
12
Беруний. Танланган асарлар. I том. –Т.: Фан, 1968. – Б.51.
19

(Zaratushtra Avesto tili bo‘yicha Zoroastr(yunoncha)m.a.taxminan 618, Xorazm -
m.a.554, Balx). Naql qilinishicha, eramizdan avvalgi VII - VI asrlarda yashagan.
U va uning dini haqida Beruniy bu nomga o‘zining «Qadimgi xalqlardan qolgan
yodgorliklar» asarida mufassal to‘xtalgan.
Avvalo, biz mana shu [bashariyatning boshlanish] tarixiga nazar solsak. Bu
haqda u millatlar orasida ko‘pgina ixtiloflarni uchratamiz. Ixtiloflar
shularki,eroniylar va otashparastlar olamning umri burjlar va oylar soniga muvofiq
o‘n ikki ming yil, deb da’vo qilganlar. Ular shariatining asoschisi Zardusht esa,
olam paydo bo‘lishidan to o‘zi yuzaga chiqqunicha chorak kunlar qo‘shilib, uch
ming yil o‘tdi, deb da’vo qilgan 3
.
Kurush(Kir ) - Ahamoniylar sulolasi podshohi(e.a.558 - 529).Kurush -
qadimgi forschada - quyosh, shoh, hukmdor ma’nolarida, turkchada kurush -
mayda tanga ma’nosida keladi . Beruniy bu nomga o‘zining «Qadimgi xalqlardan
qolgan yodgorliklar» asarida mufassal to‘xtalgan.
Ularning bayonicha, Kursh podshohligidan ikki yil o‘tgach, birinchi oyning
yigirma to‘rtinchi kuni Doniyol Bobil zaminida xudoga atab namoz o‘qigandan
keyin tush ko‘rdi, bu vaqtda Bani Isroil[shular jumlasidan Doniyol ham]eronliklar
qo‘lida asir edi 13
.
Nabonassar - Bobil podshohlaridan biri(eragacha 747 - 734).Nabonassar -
arabcha - Nabunasir, Nabu - himoyachi ma’nolarida kelgan.Beruniy bu nomga
o‘zining «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida mufassal to‘xtalgan.
Bobil va Kalda olimlari shu uchrashuvlar ishiga e’tibor bilan qarab, shulardan
keying yillarni tuzatganlarida, to‘fon bilan Nabonasar birinchi podshohligining
boshlanishi o‘rtasidagi muddatni ikki ming olti yuz to‘rt yil, Nabonassar bilan
Iskandar o‘rtasidagi muddatni to‘rt yuz o‘ttiz olti yil topganlar 14
.
Undan keyin, biz bayon etgan tarixlardan Nabonassar birinchi erasi keladi.U
forscha Buxtnarsiy deb ataladi. Bu nomni ko‘p yig‘lab nola qiluvchi kishi deb
izohlashadi. Yaxudiycha u «Buxanassor» nomi bilan yuritilib, uning tafsiri
«so‘zlovchi Merkuriy» deyishadi, chunki Nabonassar ilmni sevib, olimlarni o‘ziga
13
Беруний. Танланган асарлар. I том. –Т.: Фан, 1968. – Б.53.
14
Беруний. Танланган асарлар. I том. –Т.: Фан, 1968. – Б.61.
20

yaqin tutgan. Bu ism arabchalashtirilib va еngillashtirilib, «Buxtanassar»
deyilgan 15
.
Fisog‘ur - (Pifagor - qadimgi grekcha - Pifiya tomonidan bashorat qilingan;
ishonarli nutq; Pifiya tomonidan e’lon qilingan).Eramizdan avvalgi VI asrda
Qadimgi
Gretsiyada yashagan mataematik va faylasuf olim.Beruniy bu nomga o‘zining
«Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida mufassal to‘xtalgan.
Fisog‘urning ikkita shogirdi bo‘lib, birini Qaloyus, ikkinchisini Faylaqus deb
atashar ekan. Qaloyus Hindiston mamlakatiga borib, Barahmanlar ta’limoti nisbat
beriladigan Barahmash unga еti yil shogird bo‘lgan va undan Fisog‘ur ta’limotini
o‘rgangan. Qaloyus o‘lgach, Baraxmash yangi fikrlar ijod etib, bularni Fisog‘ur
ta’limotiga qo‘shgan.
Faylaqus esa Bobilga borgan. U bilan Purushosfning o‘g‘li Safid Tumon deb
mashhur bo‘lgan va Zardusht nomi bilan tanilgan Vortush uchrashgan va undan
ta’lim olgan 16
.
Masalan, misrlik Hirmis, Ag‘odimun, Volis, Fisog‘ur, Bobo va Aflotunning
ona tomonidan bobosi bo‘lmish Suvor va shunga o‘xshashlar.
Daqlityonus - (Diokletian - qadimgi grekcha,ikki marta saylangan, tanlangan
ma’nolarni beradi) - 284-yildan 305-yilgacha hukm surgan. 284-yil Daqlityonus
erasining birinchi yili hisoblanadi. Xalq orasida tarqalgan «falon narsa
Daqlityonus zamonidan qolgan» iborasida ana shu Daqlityonus nazarda tutiladi.Bu
nom Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida uchraydi.
Keyin Daqlityonus tarixi keladi. U sanamlarga ibodat qiluvchi Rum
podshohlarining oxirgisidir. Podshohlik unga o‘tgach, uning avlodida qoldi 17
.
Batlimus (Klavdiy Ptolomey - qadimiy grekcha ptolomos - urush, jang
ma’nolarini beradi.) - mashhur yunon astronomi va geografi. 168-yillarda vafot
etgan. 127 - 151-yillarda Iskandariya shahrida kuzatishlar olib borgan. Bu nom
Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida uchraydi.
15
Беруний. Танланган асарлар. I том. –Т.: Фан, 1968. – Б.63.
16
Беруний. Танланган асарлар. I том. –Т.: Фан, 1968. – Б.237.
17
Беруний. Танланган асарлар. I том. –Т.: Фан, 1968. – Б.65.
21

Endi aytamanki: Quyoshning burjlar falakidagi harakati ulkulga qarshi
harakat qilib, qaysi nuqta bo‘lsa ham uning harakatining boshlangan joyi deb faraz
etilgan nuqtaga qaytib kelgunicha o‘tgan muddatga yil deyiladi. Yil to‘rt fasl-
bahor, yoz, kuz, qishni va ularning to‘rt xil tabiatlarini o‘z ichiga olib, qayerdan
boshlangan bo‘lsa, shu еrda tamom bo‘ladi.
Bu aylanish Batlimus fikricha, (tez yo sust emas), bir-biriga tengdir, chunki u
Quyosh avjida (hech qanday) harakat topmagan. Ammo Batlimusdan boshqa
Sindhindga ergashuvchilar va shu davrdagi ba’zi (astronomlar) fikricha,
Quyoshning aylanishi bir-biriga teng emas, chunki ularning kuzatishida Quyosh
avji uchun harakat topilgan. Quyosh aylanishining teng yoki noteng bo‘lishidan
qat’iy nazar, yillar to‘rt fasl va ularning tabiatlarini tamom o‘rab oladilar 18
.
Batlimusning ma’nosi «askar» demakdir 19
.
Qollib ( Kalipp - qadimgi grekcha chiroyli ot, tulpor ma’nosni beradi ) -
eramizgaca III asrda yashagan yunon astronomi. U 940 qamariy yil uchun 441
«noqis» va 499 «to‘la» kunlardan iborat 76 yillik davrani taqdim etgan. Birichi
davra boshlanishi eramizgacha 330 yil hisoblanadi. Qollib davrasidan Batlimus
ham o‘zining «al Mujastiy» asarida foydalangan, ammo u oy va kunlarni Misr
kalendari bo‘yicha belgilagan. Bu nom Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan
yodgorliklar» asarida uchraydi.
Bu Qallib davrlarini bilmaydigan kishi «Al Mijastiy» kitobida bayon etilgan
davrlarni ko‘rib, ularni qibtiy davrlari deb, dalil keltiradi 20
.
Ibbarx (Gipparx - qadimgi grekcha) eramizgacha II asrda yashagan buyuk
yunon astronomi. U ham yil sikllarini hisoblagan va uniki Qollibnikidan aniqroq
bo‘lgan. Bu nom Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida
uchraydi.
U davrlarning har biri еtmish olti Quyosh yildir. Bu Qallib davrlarini
bilmaydigan kishi «Al Mijastiy» kitobida bayon etilgan davrlarni ko‘rib, ularni
qibtiy davrlari deb, dalil keltiradi; chunki Ibbarx va Batlimus kuzatish vaqtlarini,
18
Беруний. Танланган асарлар. I том. –Т.: Фан, 1968. – Б.46.
19
Беруний. Танланган асарлар. I том. –Т.: Фан, 1968. – Б.66.
20
Беруний. Танланган асарлар. I том. –Т.: Фан, 1968. – Б.63.
22

qutbiy kechalari, kunlari va oylari bilan bayon etib, keyin ularni Kallibnikiga
muvofiq keladigan davrlarga bog‘laydi 21
.
21
Беруний. Танланган асарлар. I том. –Т.: Фан, 1968. – Б.63.
23

XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak Beruniy asarlari qadimgi xalqlar, shu
jumladan, o‘zbek xalqi, uning qadimgi madaniyati va etnografiyasini o‘rganishda
muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Qolaversa, «Osor al boqiya» uzoq o‘tmish
tariximizning buyuk yodgorligi hisoblanib, bugungi kun kitobxoni, albatta,
tanishib chiqishi va ilm ahli tomonidan yanada chuqurroq o rganilishi lozimʻ
bo‘lgan manbalardan biri hisoblanadi. Yanada chuqurroq o rgana boshlasak,
ʻ
bundan ham ko p bo lgan muhim ma lumotlatni o zimiz uchun topa olishmiz,
ʻ ʻ ʼ ʻ
shubhasiz. O rganish ishlari ko payaversa, talabalarga ham bu mavzularnining
ʻ ʻ
mohiyatini ochib berish oson kechadi.
«Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida Beruniy fanning hamma
sohalariga qiziquvchi buyuk olim ekanligini yana bir bor ko‘rsatdi va unga bu asari
juda katta shuhrat keltirdi. Hatto bugungi kunga kelib ham , ushbu kitob O‘rta
Osiyo xalqlari, ularning madaniyati va tarixini o‘rganishda juda muhim
ahamiyatga egadir.
Beruniy turli xalqlarning etnogenezi va etnik tarixiga oid ham diqqatga
sazovor fikr-mulohazalar bildirgan. Shuningdek, asarda qadim xalqlarning taqvim
tizimi hamda alohida kunlari haqida ham juda qiziqarli ma’lumotlar keltirib
o‘tilgan. Muallif asarida o‘ziga ma’lum bo‘lgan xalqlarning yil taqvimlari, rasm-
rusumlari, hayitlari va mashhur kunlarini mufassal tasvirlab beradi. Jumladan ,
rimliklarda achchiq va sho‘r narsalarni faqatgina belgilangan ma’lum kunlarda
tanovvul qilinishi, qon olishishlari sovuq kunlarda amalga oshirilmasligi, Dumat
at-Jantal shahridagi bir bozorda savdo ishlari toshlar orqali amalga oshirilishi , al-
Mashakkar shahridagi bozorda esa faqatgina quloqqa gapirib savdo qilinish
mumkinligi to‘g‘risidagi ko‘plab qiziq ma’lumotlarni bayon qilgan.
Abu Rayhon Beruniyning « Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar » asari
qadimgi tarix kalendar sistemasini o ‘ rganishda ham muhim va birinchi darajali
manba hisoblanadi .
Ammo bu asar olim uchun yot bo ‘ lgan sof arab tilida yozilganligi , hamda
arab imlosi bo ‘ yicha qisqa unli tovushlari ko ‘ pgina hollarda belgilanmaganligi
24

uchun ham mavjud tekstlarda bu oylarning nomlari juda buzib berilgan . Asaring
1968 yilgi o ‘ zbek tilida chop etilgan nusxasida yozilishicha , mavjud materiallar
bo ‘ yicha ularni to ‘ g ‘ ri talaffuzini aniqlash imkoni bo ‘ lmagan .
Shuning uchun ham kitobda oy, kun nomlari shartli ravishda yozib
ko‘rsatilgan. Shubhali o‘rinlarda esa unli tovushlar o‘rniga chiziqcha yoki umuman
undosh harflarni yozish bilangina kifoyalanilgan.
Asarda qadim xalqlarning taqvim sistemalari , ulardagi ba’zi muammolar va
ularning hal qilinish yo‘llari to‘g‘risida ham bir qancha ma’lumotlar berib o‘tilgan.
25

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. Rahbariy adabiyotlar :
1. Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. –Toshkent: Ma’naviyat,
2008. – b. 176 .
2. Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatiniʻ
birgalikda barpo etamiz”- T.: 2016,-B.5
II. Asosiy adabiyotlar:
1. Beruniy. Tanlangan asarlar. I tom. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar.
(«Osor ul-boqiya»).T. «Fan», 1968.
2. Tarjimon A.Rasulov. Beruniy. Tanlangan asarlar. II tom. Hindiston. T.
«Fan», 1965.
3. A.Rasulov, Yu.Hakimjonov,G‘. Jalolov tarjimasi. 538b. Beruniy -O‘rta
asrning buyuk olimi. To‘plam. T. «Fan»,1950.
4. Aflotun. Qonunlar. T. «Yangi asr avlodi», 2002. Aristotel Poetika.
T.G‘.G‘ulom nom. Adabiyot va san’at nashriyoti. 1980.
5. Arastu. Poetika. Axloqi kabir. T. «Yangi asr avlodi», 2004.
6. I.Abdullaev. Beruniy va uning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar»
asari. Beruniy . Tanlangan asarlar , I tom. T. «Fan», 1968.
7. A.Irisov. Abu Rayhon Beruniyning «Hindiston» asari. Beruniy. Tanlangan
asarlar. II tom. T. «Fan», 1965.
8. Boqiev F. Beruniy ruhlarning qaytishi haqida. («Hindiston» asarida estetik
tafakkur durdonalari.) O‘zMU ilmiy to‘plami. T.2004.
9. Abu Rayhon Beruniy biografiyasi.T.1968.
10. Ahmed, Akbar S. (1984). «Al-Beruni: The First Anthropologist». RAIN(60):
9-10.
11. Pirmat Shermuhamedov. «Dahoning tug ilishi yoxud Abu Rayhon Beruniy
ʻ
qismati». Toshkent sh.
12. Абу Рейкҳан Бируни. Избраннййе произведения, И. Ташкент. АН
УзбССР. 1957, с.87-89.
26

АBU RАYHОN BЕRUNIYNING «ОSОR UL-BОQIYA» ASARINING O‘RGANILISHI TARIXI (XIX-XXI ASRLAR)

Sotib olish