Аbulg’oziy Bahodurxonning “SHajaraiy turk” asari tarixiy manba sifatida - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	91.9KB
Xaridlar	9
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

536 Sotish

Аbulg’oziy Bahodurxonning “SHajaraiy turk” asari tarixiy manba sifatida

Sotib olish

А bulg’oziy Bahodurxonning “ SHajaraiy turk ” asari tarixiy manba
sifatida.
Mundarija:
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
I.bob. Xorazm madaniyati tarixida Abulg’ozi Bahodirxonning tutgan o’rni .................................................. 6
1.1 «Shajarai turk» asari yaratilishi arafasidagi tarixiy sharoit ..................................................................... 6
1.2 Xiva xonligi tarixi va uning fanda o’rganilishi ......................................................................................... 9
1.3 Abulg’ozixonning hayoti va ilmiy faoliyati ............................................................................................ 13
II BOB. «Shajarai turk» asarining yaratilishi va unda aks ettirilgan tarixiy voqealar ................................... 21
2.1 «Shajarai turk» asari, uning yozilish tarixi, o’rganilishi ........................................................................ 21
2.2 Asarda xonlik ijtimoiy-iqtisodiy hayotining aks ettirilishi ..................................................................... 33
2.3 «Shajarai turk» asarida ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayot masalalari ................................................. 40
Xulosa ........................................................................................................................................................ 51
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ............................................................................................................. 55

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. XX asr o’zbek xalqi tarixida ro’y bergan eng
muhim voqelik, shubhasiz, davlat mustaqilligiga erishish bo’ldi. Istiqlol sharofati
bilan xalqning asriy orzusi ushalib, mustaqillik tufayli o’z e’tiqodi, urf-odatlari,
qadriyatlari o’z o’rniga qaytdi. Respublika taraqqiyotining o’zbek xalqiga xos
bo’lgan xususiyat va an’analarini hisobga olgan holda o’z rivojlanish yo’lini
tanlashi, boy madaniyati va ma’naviyatini e’zozlash, xalq istiqboliga qaratilgan
milliy istiqlol mafkurasini targ’ib etish, Vatan tarixini xolisona o’rganish va
tadqiq etishni hayotiy zaruriyat darajasiga ko’tardi. O’z oldiga huquqiy
demokratik davlat qurishni maqsad qilib olgan O’zbekistonning XXI asrdagi
istiqbol siyosati – bu jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni
modernizasiya va isloh etishdir. Zero mazkur jamiyatni barpo etishda, davlat
boshqaruvini to’g’ri, izchil yo’lga qo’yishda Vatanimizdagi tarixiy davlatlarning
boshqaruvini o’rganish va uni amaliyotga tadbiq etish lozim.
Uch ming yillik davlatchilik an’analariga ega bo’lgan o’zbek xalqi tarixida
Xorazm davlatchiligi, uning boshqaruv tizimi alohida o’rin tutadi. Yurtboshimiz
I.A.Karimov Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligiga bag’ishlangan
tantanali marosimda so’zlagan nutqida «tarixi qariyb uch ming yilga boradigan,
buyuk fan va madaniyat o’lkasi bo’lgan, jahon sivilazasiyasiga bebaho hissa
qo’shgan ulug’ zotlar Vatani, «Avesto»dek o’lmas asar yaratilgan tabarruk tuproq
– Xorazm zamini butun dunyoga ma’lum va mashhur. Bu yurt tengsiz allomalar,
aziz avliyolar, podshoh-u sarkardalar, botir va pahlovonlarni ko’p ko’rgan » , 1
deb
Xorazm tarixiga bo’lgan bugungi kundagi munosabatni yaqqol ko’rsatib bergan.
O’tmishda ajdodlarimiz qoldirib ketgan tarixiy manbalarni bilish, ularning
ilmiy merosini o’rganish bizning bugungi kundagi eng muhim vazifalarimizdan
hisoblanadi. Zero, har bir xalqning tarixiy, madaniy-milliy qiyofasini aniq
belgilovchi ulug’ shohlari, buyuk olimlari, yirik adib va shoirlari bo’ladi.Shunga
1

Каримов И.А. Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон ҳаѐGт пировард мақсадимиз.-Т.: ―Ўзб ѐкистон , 2000. ‖ -
Б.75.

asosan, vatanparvar va xalqparvar ajdodlarimizning ibratli hayoti, o’tmish tarixiy
voqeligi to’la bayon qilingan asarlarni milliy istiqlol talablari asosida o’rganish
muhim ahamiyatga ega. XVII asrda yashagan ana shunday bobokalonlarimizdan
biri Abulg’ozi Bahodirxonning «Shajarai turk» asari haqida mulohaza yuritar
ekanmiz, albatta o’rta asrlar davri davlatchiligi, ulardagi ijtimoiy, iqtisodiy,
hamda madaniy hayot, shuningdek davlat boshqaruvi siyosati kabilar haqida
tasavvurga ega bo’lamiz.
belgilovchi ulug’ shohlari, buyuk olimlari, yirik adib va shoirlari
bo’ladi.Shunga asosan, vatanparvar va xalqparvar ajdodlarimizning ibratli hayoti,
o’tmish tarixiy voqeligi to’la bayon qilingan asarlarni milliy istiqlol talablari
asosida o’rganish muhim ahamiyatga ega. XVII asrda yashagan ana shunday
bobokalonlarimizdan biri Abulg’ozi Bahodirxonning «Shajarai turk» asari haqida
mulohaza yuritar ekanmiz, albatta o’rta asrlar davri davlatchiligi, ulardagi
ijtimoiy, iqtisodiy, hamda madaniy hayot, shuningdek davlat boshqaruvi siyosati
kabilar haqida tasavvurga ega bo’lamiz.
Mavzuning o’rganilish darajasi . Xorazm tarixi bir qator sharqshunos va
tarixshunos olimlar tomonidan o’rganilgan. Kurs ishi mavzusini yoritish
davomida Xorazm tarixi, Xiva xonligi tarixi, Abulg’ozixonning faoliyati va
asarlarini o’rganishga doir asarlar hamda ilmiy adabiyotlar o’rganildi. Jumladan,
akademik olim S.P.Tolstovning «Qadimgi Xorazm» 2
, akademik olim
Ya.G’ulomovning «Xorazmning sug’orilish tarixi» 3
asarlari bu boradagi eng
muhim tadqiqotlar hisoblanadi. Shuningdek, V.V.Bartold asarlarida Xorazm
tarixida Xivaning o’rni yuzasidan muhim ma’lumotlar berilgan.
Mustaqillik yillarida ham Xorazm tarixini o’rganish yuzasidan bir qator
tadqiqotlar amalga oshirildi. N.Polvonov va O.Qo’shjonov, S.Hasanov,
A.Abdurasulov, D.Bobojonov va M.Abdurasulov, Q.Munirovning asarlari,
shuningdek ikki jildli «Xorazm tarixi» 4
kitoblari alohida ahamiyatga ega.
2
Толстов С.П. Қадимги Хоразм. Т.:1964.
3
Ғуломов Я.Хоразмнинг суғорилиш тарихи. Т.:1959.
4
Хоразм тарихи. Муаллифлар жамоаси. Урганч, 1997.

S.Hasanovning «Xorazm ma’naviyati darg’alari»nomli asarida esa
Xorazmda yetishib chiqqan allomalar va ularning fan sohasiga qanday yangiliklar
qo’shganligi yoritiladi.
Q.Munirovning «Xorazmda tarixnavislik» asarida Xiva xonligidagi faqat
tarixiy asarlarga e’tibor qaratiladi. Muallif xonlikda tarix maktabiga xon
Abulg’ozi asos solganini ham eslatib o’tadi.
Hududning XIX asr 3-yarmigacha bo’lgan tarixining barcha davrlari haqida
ma’lumot beruvchi «Xorazm tarixi» monografiyasini alohida takidlash lozim.
Tarixchi olim H.Xudoynazarovning Abulg’ozi Bahodirxon hayoti va ilmiy
faoliyatini o’rganishga doir tadqiqotlari ayniqsa diqqatga sazovor. Olimning
«Abulg’ozi Bahodirxon tarixchi va adib», shuningdek, «Shajarai turk» va uning
o’rganilishi» 13
asarlarida Abulg’ozixonning ilmiy merosi, hamda uning
Xiva xonligi tarixida qo’shgan hissasi haqida so’z yuritilgan.
Shuningdek, «Shajarai turk» asarining qiyosiy tahlili uchun bir qator
manbalar ham o’rganildi. Zahiriddin Muhammad Boburning «Boburnoma» 14
,
Gulbadanbegimning «Humoyunnoma», Hofiz Tanish Buxoriyning
«Abdullanoma», Munis hamda Ogahiyning «Firdavs ul-iqbol», Bayoniyning
«Shajarai Xorazmshohiy» asarlari shular jumlasidandir. 5
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. «Shajarai turk» asarini o’rganish
natijasida Xiva xonligining XVI-XVII asrlar davridagi muhitni, jumladan:
- Xiva xonligi tarixi, uning tashkil topish va rivojlanish davrini manbalar
(«Shajarai turk») asosida o’rganish;
- Xonlikning inqirozga yuz tutishi sabablari va bu davrda ijtimoiy-iqtisodiy
hayot masalalarining yoritilishi;
- Xonlikning ijtimoiy-madaniy hayoti, Amudaryo o’zanining o’zgarishi va
buning xalq hayotiga ta’sirining aks ettirilishi;
5
Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. Т.: 2002.
Гулбаданбѐгим. Ҳумоюннома. Т.: 1998.
Ҳофиз Таниш Бухорий. Абдулланома. Т.: 1966.
Ш
ѐрмуҳаммад Мунис. Муҳаммадризо Огаҳий. Фирдавс ул-иқбол. Т.: 2010. 18 Ба ѐGний. Шажарийи
хоразмшоҳий. Т.: 1994.

- Xonlarning ichki va tashqi siyosati, hamda qo’shni davlatlar bilan
munosabatlarning yoritilishi masalalarini o’rganish;
- Bu davr tarixiy jarayonlarini ilmiy tadqiq etilishining bugungi kunda
O’zbekiston tarixi fanining rivojlanishi va tarixiy bosqichlardagi o’rni va
ahamiyati.
Kurs ishining obyekti va predmeti .Abulg’ozi Bahodirxonning «Shajarai
turk» asari ishning obyekti qilib olindi. Shuningdek, uning faoliyatini
o’rganishga oid bo’lgan ishlar, asarlar hamda Zahiriddin Muhammad Boburning
«Boburnoma», Hofiz Tanish Buxoriyning «Abdullanoma» asarlari qiyoslash
uchun Kurs ishiga jalb etildi.
Kurs ishining nazariy va metodologik asoslari . Tadqiqot olib borishning
ilmiy usullari sifatida: tahlil, tizimli yondoshuv, umumiylikdan xususiylikka va
xususiylikdan umumiylikka o’tish usulidan foydalaniladi.
Kurs ishining tuzilishi . Mazkur Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tashkil topgan.

I.bob. Xorazm madaniyati tarixida Abulg’ozi Bahodirxonning tutgan o’rni
1.1 «Shajarai turk» asari yaratilishi arafasidagi tarixiy sharoit
Xiva xonligi tarixini o’rganishda Abulg’ozi Bahodirxonning «Shajarai turk»,
Munis va Ogahiyning «Firdavs ul-iqbol», Ogahiyning «Riyoz ud-davla»,
«Zubdatu-t-tavorix», «Gulshani davlat», Bayoniyning «Shajarayi
Xorazmshohiy», Mulla Xudoyberdi ibn Qo’shmuhammadning «Dili g’aroyib»
kabi asarlari asosiy manbalar hisoblanadi. Bu yuksak mahorat bilan yozilgan
tarixiy asarlar o’z mazmuni, keltirilgan ma’lumotlarning ko’pligi va ishonarliligi
bilan alohida o’rinni egallaydi. Bu tarixchilar bir-birlarining ishlarini davom
ettirib, Xiva xonligi hududida XVI asrdan XX asr boshlarigacha yuz bergan
voqealarni o’z ichiga oluvchi asarlarni yozib qoldirganlar. Bu asarlarning
ko’pchiligi Abulg’ozi Bahodirxonning «Shajarai turk» asari ta’sirida yozilgan
bo’lib, undagi tarixnavislik an’analarini davom ettirdi. Shu ma’noda, Munis va
Ogahiyning «Firdavs ul-iqbol» asarini «Shajarai turk»ning davomi sifatida qarash
mumkin. Bu ikki asar bir butun holda Xiva xonligi tarixini o’rganishda katta
muhim ahamiyatga ega bo’lib, o’sha davr Xorazm madaniyati, urf-odati, badiiy
tilini o’rganishda asosiy manbalardan bo’lib xizmat qiladi.
Abulg’ozi o’z davrining iste’dodli adibi sifatida o’zidan avval yashab ijod
etgan salaflaridan ibrat va madad olganidek, uning asarlari ham o’zidan keyingi
san’atkorlar uchun dasturulamal bo’ldi. Muallif an’analari ayniqsa, Munis va
Ogahiyga barakali ta’sir ko’rsatdi. Ular Abulg’ozining tarixnavislik an’analarini
qabul qilib, yanada rivojlantirdilar. XIX asrda Shermuhammad
Munis tomonidan boshlanib, Muhammadrizo Ogahiy yozib tamomlagan
«Firdavs ul-iqbol» shubhasiz Abulg’ozixon asarlarining ta’siri ostida va undan
foydalanib yozilgan tarixiy asar bo’ldi. Bu mualliflar o’zlarigacha bo’lgan tarixiy
davrni yoritishda ko’p o’rinda Abul’g’ozining asarlariga murojaat qilganlar va
asosiy manba sifatida tayanganlar.
Bu davrda Xivada adabiy muhitning kamol topishi va yuksaklikka
ko’tarilishida ikki nozikqalb san’atkor — Munis va Ogahiyning roli juda katta
bo’ldi. Ular Xiva adabiy maktabida o’lmas oqimni vujudga keltirdilar va

izdoshlariga tuganmas meros qoldirdilar.
Shermuhammad mirob Avazbiy o’g’li — Munis (1778 — 1829 yillar) ota-
bobolari kasb-hunari bo’yicha miroblik qilgan. Xonlikda suv taqsimoti, yerlarni
o’zlashtirish, ariqlar qazish, suv inshootlari qurilishiga shaxsan boshchilik qilgan.
Munis tarixda «mirob» sifatida emas, shoir tarixchi nomi bilan mangu muhrlanib
qoldi. U xonlik tarixini yozishga kirishar ekan, har bir davr kishilari va el-ulus
hayoti, milliy an’analar, bunyodkorlik ishlarini to’la tarzda, o’qimishli yozishga,
voqelikni aniq va xolis tasvirlashga, har qanday bo’rttirishlar, ortiqcha
ulug’lashlardan holi qilishga urindi. 1802 yilda Muhammad Rahimxon I
topshirig’iga ko’ra xonlik tarixini yozishga kirishadi va «Firdavs ul-iqbol» (Baxt
bog’i) nomi bilan ulkan solnomani yaratadi. Solnomaning bir qismini (u besh
bobdan iborat bo’lib tarixiy- xronologik tartibda yozilgan) Munis, qolgan qismini
uning jiyani, shoir - muarrix Muhammad Rizo mirob Erniyozbek o’g’li Ogahiy
bitishgan. Tog’a jiyan shoirlar va tarixchilarning qalamiga mansub nafis g’azallar
o’zbek mumtoz she’riyatining o’lmas merosidan o’rin olgan. Ikki ulkan shoir ijodi
haqida juda ko’plab risolalar yozilgan, devonlari qayta-qayta chop qilingan.
Ogahiy (1809-74 yillarda) Xivada yashab ijod etgan. Munis xon amriga
ko’ra «Firdavs ul-iqbol»ning boshlamasini, toki xonlik tarixining 1812 yilgacha
bo’lgan davrini qog’ozga tushirdi. Ogahiy zimmasiga esa shu ulkan ishning eng
mas’uliyatli va og’ir qismi tushdi.
Ogahiy 1844 yilda «Riyoz ud-davla» asarini yaratdi. Unda Olloqulixon
hukmronligi (1825-42) davrida xonlikda ro’y bergan voqealar tafsiloti
tasvirlangan. Undan keyingi xon Rahimqulixon (1842-46) davrini aks ettirgan
«Zubdatu-t-tav о rix» asari, Muhammad Aminxon (1846-55) xonligi davrining
solnomasi bo’lmish «J о me’ ul voqeati Sultoniy» asarini, Said Muhammadxon
(1856-63) davri tarixi hisoblanmish «Gulshan ud-davlat» asarlarini yozdi.
Umrining so’nggi yillarida esa Muhammad Rahimxon II xonligining ilk davri
haqida «Shohidi iqbol» asarini yoza boshlagan. Munis v a Ogahiy yaratgan
solnomalarning qadr-qimmatini ulug’ olimlar juda yuqori baholashadi. O’rta
Osiyo tarixining bilimdoni, sharqshunos akademik V.V.Bartold bu asarlar haqida

fikr yuritib: «Munis va Ogahiy asarlarining qanchalik kamchiligi bo’lmasin, ular
o’zining daliliy materiallari, bayon qilinish uslubi izchilligi bilan bizgacha yetib
kelgan Buxoro va Qo’qon xonliklari haqidagi tarixiy asarlardan ustun turadi»
–
deb ta’kidlagan edi.
Abulg’ozixon boshlab bergan tarixnavislik maktabini Munis va Ogahiy
o’ziga xos oqimga aylantirdi. Bu esa, Xivada yana bir ulkan solnomachini
dunyoga keltirdi. Bu Muhammad Yusuf Bobobek o’g’li Bayoniydir. U xonlik
tarixini davom qildirib, ―Shajarai Xorazmshohiy nomli yirik asarini yaratdi.‖
Ogahiydan so’ng davom qildirilmagan solnomachilikni to’ldirish maqsadida
1911-yilda Asfandiyorxon Bayoniyga shunday topshiriq beradi: «Xonlik tarixi
juda sodda tilda yozilsinki, uni o’qigan besh yashar bolaga ham tushunikli
bo’lsin!» Bayoniy Xivaning 1872-1912 yillardagi tarixini o’z ichiga olgan asarini
1914 yilda tugalladi. Solnomachi voqealarni bayon qilarkan, o’zi guvoh bo’lgan,
eshitgan, to’plagan manbalarga suyandi, shuningdek, rus bosqinchilarining shu
davrdagi Xivaga yurishi bayoni, uning voqealariga oid asarlaridan ham
foydalandi. Qo’lyozma, asosan, 16 bobdan iborat bo’lib, Asfandiyorxon davri
(1910-18) bilan yakunlanadi. Bayoniy asardagi voqealarning haqqoniyligiga
kafolat berib, quyidagicha yozadi: «Tarix kitobi yozishning bir sharti bor: Tarixiy
voqealarni yozuvchi tarafdorlik qilmasdan, bo’lgan voqealarni rostlik bilan bayon
qilishi shart. Agar rostlik ila bayon qilmasa uning so’zlari hech bir odamga ma’qul
bo’lmaydi».
Bayoniy asariga tarixchilar katta baho berib, voqealar tadriji, izchilligi,
daliliy materiallarning ko’pligi jihatidan hatto Ogahiy va Munis solnomalaridan
ham qimmatliroq ekanligini ta’kidlashgan.
1920 yilgi xonlikdagi voqealar, inqilob shiori ostida ro’y bergan siyosiy
o’zgarishlardan so’ng Bayoniy asarini qayta tahrir etdi va uni «Xorazm tarixi» deb
atadi. Qayta tahrir payti muarrix uni ortiqcha maqtovu-hashamlar, har bir bobda
hukmdor sha’niga o’qiladigan hamdu-sanolardan tozaladi va voqeliklarga
hukmdorlar hayotni tark etganlaridan so’ng qayta bir ko’z tashlashga jazm etdi.
Asar ana shu jihatdan bebahodir.

Shunday qilib, Abulg’ozixon asarlari bilan o’ziga xos tarzda boshlangan
Xiva tarixnavislik maktabi undan keyingi davrlarda yashagan tarixnavislar Munis,
Ogahiy va Bayoniylar tomonidan rivojlantirildi. Bu tarixchi olimlar
Abulg’ozining ilg’or an’analarini davom ettirib, yangi tarix asarlarini yaratdilar. 6
1.2 Xiva xonligi tarixi va uning fanda o’rganilishi
1510 yilda Shayboniyxon vafotidan so’ng Xorazm hududi Eron shohi Ismoil
tomonidan bo’ysundirildi. 1510-1512 yillarda Xorazmni Eron shohining noiblari
idora qildilar. Ammo, 1512 yilda Xorazm hududlarida eroniylarga qarshi xalq
xarakatlari boshlandi. Ushbu harakatga Vazir shahrining (Ustyurtda, Ko’xna
Urganchdan 60 km uzoqlik da joylashgan bu shaharni XV asrda uzbek xonlardan
bo’lgan Mustafoxon barpo etgan) qozisi Umar Shayx boshchilik qildi.
Qo’zg’olonchilar Xorazmning Vazir, Urganch, Xiva, Xazorasp shaharlaridagi
eroniy noiblar va ularning qo’shinlarini qirib tashladilar. 1512 yilda Xorazmning
obro’li shayxlaridan bo’lgan Shayx Ota avlodlari ko’chmanchi o’zbeklarning
Berka sulton avlodidan bo’lgan Elbarsxonga maktub yo’llab, uni Xorazm taxtiga
taklif qildilar. Elbarsxon taxtga o’tirgach, eroniylarni mamlakat hududlaridan
butunlay haydab chiqarib, amalda mustaqil xonlikka asos soldi. U mamlakat
hududlarini hozirgi Turkmanistonning janubiy qismi, Eronning shimolidagi
Saraxs viloyati, Mang’ishloq, Abulxon, Durun hisobiga ancha kengaytirdi.
Ammo, o’zbek sultonlari va shahzodalar o’rtasida siyosiy birlik yo’q edi. Tez
orada ular o’rtasida hokimiyat uchun o’zaro kurashlar avj olib ketdi. Ushbu
kurashlardan foydalangan Buxoro hukmdori shayboniy Ubaydullaxon 1537 -1538
yillarda, qisqa muddat Xorazmni egallashga muvaffaq bo’ldi. Biroq,
Ubaydullaxonning xukumronligi uzoqqa cho’zilmadi. Ubaydullaxon zulmiga
chiday olmagan xorazmliklar Anushaxonning vorislari boshchiligida
buxoroliklarga qarshi qo’zg’olon ko’tardilar. Ubaydullaxon 1538 yilda yana
6
Баѐний. Шажарайи хоразмшоҳий. -Т.: 1994. – 49б.
Муниров Қ. Мунис, Огаҳий ва Баѐнийнинг тарихий асарлари. Т.: «Фан», 1960. – 50б.

Xorazmga qo’shin tortdi. Xazorasp bilan Xiva shaharlari oralig’idagi Kardaronxos
degan joyda Buxoro qo’shinlari mag’lubiyatga uchradi. Shayboniylardan ozod
bo’lgan Xorazmda endi ichki kurashlar avj olib ketdi. Shuningdek, Urganch, Kat,
Yangi shahar, Xiva, Xazorasp kabi shaharlar va viloyatlar hukmdorlarining
markazdan qochuvchi xarakatlari kuchayib, ular amalda o’zlarini mustaqil
hisoblar edilar. Ayrim shaharlar bir vaqtning o’zida ikkita hukmdor tomonidan
(mas., Xivada Po’lat Sulton vaTemir Sulton) boshqarildi. O’zaro kurashlar
ayniqsa Elbarsxon va Anushaxon avlodlari o’rtasida kuchayib ketdi. XVI asrda
Abdulg’oziy ma’lumotlariga ko’ra, bunday kurashlar natijasida qisqa muddatga
hokimiyatdan o’nlab xonlar almashganlar. Natijada markaziy hokimiyat deyarli
inqirozga uchragan edi. O’zaro kurashlar va siyosiy tanglik, o’z navbatida
iqtisodiy hayotning ham izdan chiqishiga sabab bo’lgan edi.
XVI asrning ikkinchi yarmida Xojimxon (Xoji Muhammadxon, 1558-
1593/1598-1602 yy.) hukmronligi davrida Xorazmdagi o’zaro urushlarga biroz
barxam berilib tinchlik va osoyishtalik o’rnatildi. Sug’orish va dexqonchilik,
hunarmandchilik va savdo sotiq ishlariga jiddiy e’tibor qaratilib tashqi savdo
xamda munosabatlar rivoj topdi. Xojimxon hukmronligi davrida poytaxt
Urganchdan Xivaga ko’chiriladi (ayrim manbalarda XVI asrning 70-yillarida,
ayrimlarda esa 90-yillarda). Bunga asosiy sabab Amudaryo o’zanining o’zgarib
Kasbiy dengizga oqmay qo’yishi natijasida (Urganch va Xivaning poytaxtga
aylanganligi sanasi to’g’risida - 1556 y, 1598 y, 1602- 1621 yy., 1611-1611 yy.,
1610-1612 yy., 1557-1603 yy. kabi fikrlar mavjud) uning atroflaridagi suv
tanqisligi bo’lsa, ikkinchidan, Xivaning bu davrda siyosiy va iqtisodiy mavqyei
ancha kuchayib, asosiy savdo markaziga aylanishi yana bir sabab edi. Poytaxt
Xivaga ko’chirilganidan so’ng davlat ham Xiva xonligi deb atala boshlandi 32
.
Bu orada Buxoro hukmdori Abdullaxon II Shayboniylar davlatini qayta
tiklashga muvaffaq bo’lib Xorazm xududlarini yana Shayboniylar tasarrufiga olish
uchun harakat boshladi. Chunonchi, bir necha yurishlardan so’ng 1593 yilda
Xorazm yana Shayboniylar qo’liga o’tdi. Abdullaxondan mag’lubiyatga uchragan
Xojimxon Xivani tashlab bir guruh navkarlari bilan Eronga qochdi va shoh Abbos

saroyidan panoh topdi. 1598 yilda Abdullaxon II vafot etganidan so’ng Hojimxon
shoh Abbosdan ruxsat olib Xorazmga qaytdi. Yangi sharoitda u Urganch bilan
Vazirni boshqarishni o’ziga olib Xiva bilan Katni Arab Muxammadxonga,
Hazoraspni Isfandiyor Sultonga berdi. 1600 yilda Xojimxon Urganch va Vazir
qal’alari boshqaruvini Turkiyadan kelgan o’g’illariga topshirib, o’zi Xivada kichik
o’g’li Arab Muxammadxon bilan qoladi. 1601 yilda Hojimxon 83 yoshida vafot
etgach, taxtga uning o’g’li Arab Muxammadxon (1602-1623 yy.) o’tirdi.
Arab Muhammadxonning dastlabki hukmronligi yillarida toju-taxt uchun
kurashlar davom etdi. Xususan, 1605 yilda nayman urug’i vakillari Elbarsxon
avlodiga mansub Xusrav Sultonni taxtga o’tkazishni rejalashtiradilar. Ammo, bu
fitna oshkor bo’lib, Xusrav Sulton qatl ettiriladi. Oradan ikki yil o’tgach, uyg’ur
oksoqollarining maslahati bilan Solix Sulton taxtga davogar bo’ladi, bu isyon
xam bostirilib, Solih Sulton o’ldirildi.
1616 yilga kelib taxt va mansab talashish mojarolariga Arab
Muhammadxonning o’g’illari xam qo’shildilar. Isfandiyor Hazoraspda,
Abulg’oziy Sulton Katda, Habash bilan Elbars sultonlar Vazir va Urganch
hokimlari etib tayinlangan edilar. Xon farzandlarining xar biri taxtga davogar edi.
Ayniqsa Habash sulton bilan Elbars sultonlarning harakatlari keskin edi. Ota -
bolalar o’rtasidagi ziddiyatlar kuchayib oxir-oqibatda qonli urushga aylandi. 1621
yilda Toshli Yorilish arig’i (Xiva yaqinida) yonida Arab Muxammadxon va uning
o’g’illari Habash hamda Elbars sulton qo’shinlari o’rtasida jang bo’ldi. Isfandiyor
va Abdulg’oziy sultonlar otasi tomondan turib kurashgan bo’lsalarda, bu jangda
Arab Muxammadxon yengildi. Arab Muxammadxon avval ko’zlari ko’r qilinib
Xivaga jo’natildi. 1623 yilda esa Qum qa’lasi yaqinida Arab Muxammadxon
xotinlari, yosh o’g’illari va ikkita nabirasi bilan o’g’illari. 7
Xabash va Elbars sulton tomonidan o’ldirildi. Isfandiyor Eronga (garchi
unga Makkaga borishga ruxsat bergan bo’lsa-da), Abdulg’oziy esa Buxoroga
qochib, jon saqladilar.
1623 yilda otasining qatl etirilganligini eshitgan Isfandiyorxon Durun shahri,
7
Ўзбекистон тарихи. I қисм. Т. 2002. – 211б.

Abdulxon tog’laridan, turkmanlarning taka, yovmut, sariq urug’laridan qo’shin
to’plab Urganchga yurish boshladi. Urganch yaqinida Isfandiyorxon va Habash -
Elbars qo’shinlari o’rtasida 23 kun davom etgan jangda birlashgan aka - ukalar
qo’shinlari Isfandiyor qo’shini tomonidan tor-mor etildi. Elbars qo’lga olinib qatl
etildi. Habash Sirdaryo bo’ylaridagi qoraqalpoqlardan najot so’radi. Ammo, u bu
yerdan boshpana topolmadi va navkarlari bilan qo’lga olinib, Isfandiyorxonga
topshirildi hamda ularning barchasi qatl etildi.
1623-1643 yillar davomida Xiva xonligi taxtini Isfandiyorxon boshqardi.
O’zining yigirma yillik davlat boshqaruvini Isfandiyorxon turkman qabila
boshliqlariga tayanib olib bordi. Xonlikning yuqori lavozimlariga turkmanlar
tayinlanib, ularga katta imtiyozlar berildi. Natijada o’zbek urug’larning
Isfandiyorxon siyosatiga qarshi noroziligi kuchayib bordi. Isfandiyorxon taxtga
o’tirgan yiliyoq nayman urug’larini qirg’inbarot qildi. Xonlikdagi o’zbek urug’lari
uch bo’lakka bo’linib, biri -Mang’it, biri - Qozoqlar yurti va yana biri
Movarounnaxrga ko’chib ketdi. Oradan ko’p o’tmasdan o’z yurtiga qaytib kelgan
o’zbeklar Isfandiyorxon tomonidan qilichdan o’tkazildi.
Isfandiyorxon xonligi davrida xam Xorazmda tinchlik va osoyishtalik
o’rnatilmadi. Toju-taxt uchun kurashlar ilgarigi davrlardagidek davom etdi.
Xonlikdagi siyosiy hokimiyatni turkmanlar qo’liga berib qo’ygan
Isfandiyorxondan norozi bo’lgan kuchlar uni taxtdan chetlatish rejalarini tuzdilar.
Bu kuchlarga xonning ukasi Abulg’ozi boshchilik qildi. Shuningdek,
Amudaryoning Orolga qo’yilish joyida (Orol bo’yi)da istiqomat qilgan o’zbeklar
(bu yerda o’zbek qo’ng’irotlari katta siyosiy mavqega ega edilar)ning xonlikning
siyosiy hayotiga ta’siri kuchayib bordi.
Manbalar ma’lumotlariga ko’ra, 1643 yilda Orol bo’yi o’zbeklari Abulg’ozi
sultonni (1643-1663 yy.) xon qilib ko’tardilar. Xorazm davlatchiligi tarixida yirik
davlat arbobi va tarixnavis ijodkor sifatida mashhur bo’lgan Abulg’ozixonning
hayot yo’li og’ir kechgan. Abdulg’ozixon otasi Arab Muxammad taxtdan ketgach
o’zi taxtga o’tirgunga qadar uzok yillar (yigirma yildan ko’iroq) muxojirlikda
yashashga majbur bo’lgan edi. U dastlab Buxoro hukmdori Imomqulixon

himoyasida, keyinroq esa, ikki yilga yaqin qozoq sultoni Eshimxon saroyida
yashagan. Shundan so’ng Toshkentga kelib bu yerda ikki yil yashadi.
Toshkentdan Buxoro orqali Xivaga qaytgan Abulg’oziyni Isfandiyorxon
bosqinchilikda ayblab xibsga oladi va Isfaxon shahriga Eron shoxi huzuriga
badarg’a qiladi. Isfaxon yaqinidagi Taborak qal’asida o’n yil asirlikda yashagan
Abulg’ozi 1639 yilda o’z nazoratchilari yordamida bandilikdan qochishga
muvaffaq bo’ldi. Shundan so’ng u bir yilga yaqin Xurosonning Mohin
qishlog’ida, ikki yilga yaqin Mang’ishloq turkmanlari orasida yashaydi. Keyin uni
qalmiq xoni o’z o’rdasiga taklif etadi. Bu yerda Abulg’ozi bir yilga yaqin
yashagach qalmiq xoni to’plab bergan katta kuch bilan 1643 yilda Urganchga
qaytib, Orol bo’yi o’zbeklari yordamida Xiva taxtiga o’tiradi.
Abulg’ozixon hali o’zi hayotlik davrida Xiva xonligi taxtini o’g’li
Anushaxon (1663-1687 yy)ga topshirdi va oradan olti oy o’tib vafot etdi.
Anushaxon Xiva xonligi mavqei va qudratini oshirish maqsadida otasining
ishlarini davom ettirdi. U Buxoro, Samarqand va Xurosonga bir necha marta
harbiy yurishlar uyushtirib xonlik chegaralarini mustahkamlash hamda
kengaytirish harakatida bo’ldi. Anushaxonning harbiy yurishlarida jasorat
ko’rsatgan turkmanlarga bo’lgan munosabat o’zgardi. Xon turkmanlarga Xorazm
vohasi hamda uning atroflariga ko’chib kelishiga ruhsat berdi. 8
1.3 Abulg’ozixonning hayoti va ilmiy faoliyati
XVII asrda yashab ijod qilgan Xiva xoni Abulg’ozi Bahodirxon oliy nasab,
taxt-toj sohibi, o’z sulolasining shonu shuhrati uchun kurash olib borgan, ayni
chog’da parchalanib ketayotgan xonlikni kuchli markazlashgan davlatga
aylantirish uchun ham qurol bilan, ham qalam bilan kurash olib borib, nisbiy
osoyishtalik o’rnatishdek ezgu niyatni amalga oshirishga intilgan feodal hukmdor
xam edi. Shuningdek, Abulg’ozixon Sharq xalqlari tarixi, madaniyati,
adabiyotining o’tkir bilimdoni, ilm-fanga e’tiqod qo’ygan, nodir me’moriy
yodgorliklarning yaratilishida bevosita homiylik qilgan ma’rifatparvar davlat
8
Эшов Б. ўзбекистонда давлат ва маҳаллий бошқарув тарихи. Т.: «Янги аср авлоди», 2012.

arbobi va olim adib hamdir.
Abulg’ozixon 1603 yil 15-avgustda (h. 1014 yil) Urganchda dunyoga
kelgan. U Xiva xoni Arab Muhammadxon (hukmronligi 1602-1623)ning
to’rtinchi o’g’li edi. Abulg’ozixon tug’ilishidan 40 kun oldin Arabmuhammad
Ural qozoqlari bilan bo’lgan urushda g’alaba qozongan edi. Shu sababli u o’g’liga
Abulg’oziy deb nom beradi. Bundan tashqari uning onasi g’oziylar avlodidan
bo’lib, naslu-nasabi Chingizxonga borib taqalgan. Abulg’oziy 6 yoshga kirganda
onasi vafot etadi. U 16 yoshga kirguncha Urganchda otasi qo’lida tarbiyalanadi.U
o’zining tavalludi haqida «Shajarayi turk» asarida shunday yozadi: «Urganch
viloyatinda tarix ming taqi o’n to’rtda topushqan yili va asad burji va rabi’-ul-
avval oyining o’n beshida dushanba kuni oftob birlan barobar tulu’ qilibmiz».
Arab Muhammadxonning Asfandiyorxon, Habash sulton, Elbars sulton,
Abulg’oziyxon, Sharif Muhammad sulton, Xorazmshoh sulton, Avg’on sulton
nomli yetti o’g’li bo’lgan. Mazkur yetti o’g’il Arab Muhammadxonning bir
necha xotinidan dunyoga kelgan farzandlari edilar. Abulg’oziyning
yozishicha: «Asfandiyorxonning onasi o’z jamoatimizdan erdi. Habash va
Elbarsning onasi Nayman qizi bo’lib, bir onadin erdi. Sharif Muhammad sulton
birlan Xorazmshoh sulton ikkisining onasi Xoja Mavdud Chishtiy avlodidin erdi.
Avg’on sultonning onasi Abulxayrxon avlodindin erdi». 9
Abulg’ozi Bahodirxon o’z otasining nomi bilan ataluvchi
Arabmuhammadxon madrasasida tahsil oldi. Arabmuhammadxon o’g’lining
o’qishi va dunyoviy ishlarni o’rganishiga alohida e’tibor bergan. Aka va ukalari
o’rtasida o’ta zehnli va qobiliyatli bo’lgan Abulg’ozi o’z zamonasining
bilimdonlari qo’lida tahsil ko’rgach, tarix faniga ixlos va ishtiyoq qo’yadi. Xalq
og’zaki ijodini mehr qo’yib o’rganishi tufayli uning ijodkorligi yoshlikdan ortib
boradi. Bularning barchasi uning yirik davlat arbobi, o’z davrining ilg’or siymosi,
ijodkori bo’lib yetishuviga yordam bergan omillardir.
9
Дмитриева Л.В., Мугинов А.М., Муратов С.Н. Описание тюркской рукописей Института
народов Азии. Т.1. М.: 1965. -С. 93.
Худойназаров Ҳ. «Шажараи турк» ва унинг ўрганилиши. Т.: «Ўқитувчи», 1993. – 34б.
Абуғозий. Шажарайи турк. Т.: «Чўлпон», 1992. – 168б.

Abulg’ozi otasi va aka-ukalari qatori feodal urushlarda bahodirlarcha jang
qilgani uchun uni Bahodirxon deb atay boshlaganlar. Abulg’ozixon yoshlikdan
turli fanlarni o’rganish, harbiy ta’lim olish bilan mashg’ul bo’ladi. O’n olti
yoshidan boshlab esa, davlat ishlariga aralasha boshlaydi. Bu haqda uning o’zi
shunday yozadi: «... Olti yoshqa yetkanda onamiz haq rahmatiga ketdi. To o’n
olti yoshqacha Urganchda ota qo’lida bo’lduk. Andin so’ng otamiz katxudoy
qildi. Taqi Urganjning yarmini ulug’ og’amiz Xabash sultonga va yarmini bizga
berdi. Bir yildan so’ng Xabash va Elbars otli og’alarimiz birlan oramizda nizo
bo’ldi. Ul sababdin tura bilmay Xevaqg’a otamiz qatig’a kelduk... Avval bahor
erdi. Katga borib olti oy turg’andin so’ng otamiz birlan otlanib, Xabash, Elbars
ustiga borduq».
Abulg’ozixon Xiva xonligida og’ir siyosiy vaziyat yuzaga kelgan bir
davrda yashadi. U bolalik va o’smirlik yillaridan boshlab uzoq va yaqin
qarindoshlar o’rtasidagi saltanat uchun olib borilgan ayovsiz kurashlarning
guvohi bo’lib o’sdi. Ba’zan bu kurashlarning urug’ va elatlar o’rtasida
fitnachilikka qirgin keltiruvchi dahshatli bosqinlarga aylanib ketganligini ko’rdi
va o’zi ham ko’pincha ularda ishtirok etdi.
Abulg’oziy avvalo katta akasi Habash sulton bilan Urganchda hokim bo’lib
turadi. Keyinchalik o’rtalarida nizo paydo bo’lgandan so’ng Habash bilan birga
Urganchda tura olmagan Abulg’oziy Xivaga otasi Arab Muhammadxon
huzuriga keladi. Bu yerga kelgandan keyin Arab Muhammadxon Abulg’oziyni
Katga hokim qilib tayinlaydi. Habash va Elbars sultonlar
Arabmuhammadxonning qarshiligiga qaramay bir necha marta Eron va
Buxoroga hujum uyushtiradilar. Abulg’oziy Katda hokim bo’lib turganda otasi
Arab Muhammadxondan o’z askarlari bilan uning huzuriga kelishga farmon
oladi. Arab Muhammadxon, Abulg’oziy, Asfandiyor va Sharif Muhammadlar
Habash va Elbars ustiga yurish qiladilar. Yurish haqida «Shajarayi turk»
shunday yozadi: «Bizning xon to’p bo’ldilar. Asfandiyorxonni so’l va faqirni
o’ng qilib erdilar. Faqir uch ot yiqilguncha urushtum. Barcha xalqdin so’ng
ketdim». Bu yurishda Arab Muhammadxon yengiladi, qo’lga tushadi va ko’zi

ko’r qilinadi. Ming mashaqqatlar bilan suvdan kechib o’tgan Abulg’oziy avvalo
Katga va u yerdan Imomqulixon oldiga keladi. Asfandiyor, Sharif Muhammad
va Xorazmshohlar Xazorasp qal’asiga kirib bekinadilar. Habash qal’ani 40 kun
qamal qiladi va nihoyat sulh tuziladi. Asfandiyorga Makkaga haj uchun Eronga
jo’nashga ruhsat etiladi. Abulg’oziyning yozishicha, Imomqulixon saroyida
turgan Abulg’oziyga akasi Asfandiyor xat yozib, Habash va Elbarsga qarshi
boshlagan kurashda yordamlashishni so’ragan. Ammo Imomqulixon uning
borishiga ruxsat bermagan. Abulg’oziy Imomqulixon saroyida ikki yil turadi.
Ma’lum kurashdan so’ng Habash va Elbars ustidan g’alaba qilgan
Asfandiyorxon Imomqulixon saroyiga o’z inilari Abulg’oziy va Sharif
Muhammadni so’ratib kishi yuboradi. Shundan keyingina Imomqulixon ularga
Xorazmga qaytishga ruxsat beradi. So’ngra Abulg’oziy Xivaga qaytadi va
Asfandiyor uni Urganchga hokim qilib tayinlaydi. Endi Asfandiyor bilan
Abulg’oziy o’rtasida kelishmovchiliklar maydonga kelgan edi. Lekin shu ahvolda
bir qancha vaqt Abulg’oziy ukasi Sharif Muhammad bilan Urganchda hokim
bo’lib turadilar.
Urganchda turishning ilojini topa olmagan Abulg’oziy Turkiston hokimi
Eshimxon huzurida uch oy turadi. So’ngra Abulg’oziy Toshkentga keladi va
Toshkentda ikki yil turadi. Shundan keyin Abulg’oziy Imomqulixon oldiga keladi.
Keyinchalik Abulg’oziy Xivaga qaytadi. U Xivaga kelgandan ikki oy o’tgandan
keyin Sharif Muhammad Hazoraspga — Asfandiyor huzuriga boradi. 10
Abulg’oziy bilan Asfandiyor va Sharif Muhammad o’rtasida yana kurash
boshlanadi. Bir necha bor yurishlardan so’ng Abulg’oziyni yenga olmagan
Asfandiyor Abulg’oziyni hiyla bilan qo’lga tushiradi va o’ziga ishonchli bo’lgan
20 kishi bilan uni Eronga Obivardga jo’natadi. Ular Abulg’oziyni olib borib
Obivard hokimiga topshiradilar. Obivard hokimi Abulg’oziyni Xurosonning
beglar begiga topshiradi. U Abulg’oziyni Iroqqa yuboradi.
Shu vaqtda Shoh Abbos o’lib, nabirasi Shoh Safo taxtga o’ltirgan edi.
Abulg’oziy uni Hamadonda ziyorat qiladi. Shoh Safo Abulg’oziyni Isfaxonga
10
Муниров Қ. Хоразмда тарихнавислик. -Т.: 2002. -Б.26.

yuboradi. Unga u yerda uy-joy tayin qiladi va xarajat uchun yiliga 10000 tanga
ajratadi. Abulg’oziy nazorat ostida saqlanadi.
Shunday qilib, Abulg’oziy Isfaxon shahrida 10 yil turadi. So’ngra u yerdan
o’z yurtiga qaytishga harakat qiladi. Bir qancha tadbirlar ishlatib, u yerdan chiqib
olishga muvaffaq bo’ladi. Bu masala uning «Shajarayi turk» asarida batafsil
yoritilgan. Isfaxondan chiqib Bastomga kelganda qo’lga tushishiga sal qoladi. Har
xil hiylalar ishlatib, bu mojarodan qutulgan Abulg’oziy o’z hamrohlari bilan
Xurosonning Mahin degan qishlog’iga keladi. U yerda bahorgacha turadi.
Bahor bo’lgandan so’ng Abulxon borib, u yerda ikki yil yashaydi. Undan
so’ng Manqishloqqa boradi va u yerda bir yil turadi. So’ngra Urganchga keladi.
Abulg’oziy (1052) 1642 — 1643 yili Urganchga kelgan edi. U Xorazmga
qaytgandan olti oydan so’ng Asfandiyorxon vafot etadi. 1644 -1645 (1054) yili
Asfandiyorxon o’lgandan bir yil o’tgandan keyin Amudaryoning dengizga quyar
yerida yashayotgan xalq Abulg’oziyni xon qilib ko’taradilar. Bundan ikki yil
burun inisi Sharif Muhammad ham vafot etgan edi.
Orolda xon qilib ko’tarilgan Abulg’oziy bir qancha kurashdan so’ng 1644 –
1645-yili Xiva taxtini egallaydi va 1663-1664 yilgacha Xivada xonlik qiladi.
Shundan so’ng xonlik taxtini o’g’li Anushaga topshiradi va 1664 yili vafot etadi.
Abulg’ozixon hammasi bo’lib yigirma yil atrofida xonlik taxtida o’tirdi.
Lekin umri ko’proq urushlarda o’tdi: 1646 - 1653 yillari u Tajan, Bomi baurma
(Qizil arvotning janubiy-sharqiy tarafida joylashgan manzilgoh), Atrok va Jurjon
turkmanlari bilan urush olib bordi, 1655 - 1662 yillari o’lkaga vaqt-vaqti bilan
boqin qilib turgan Yoyiq (Ural)lik rus qozoqlari, qalmiqlar va qozoq
ko’chmanchilari bilan kurash olib bordi, 1663 - 1664 yillari bir necha marta
Buxoro ustiga yurish qiladi.
Abulg’ozixon xonlik taxtiga chiqqach, Xorazmda ilm-fanni taraqqiy ettirish
va madaniyatni yaxshilash maqsadida o’z saroyiga binokorlar, tabiblar, shoirlar
tarixnavislar, adib, xattot va boshqa kasb egalarini to’pladi. Jumladan, 1657-
yilda Buxoro va Karmanaga qilingan omadli yurishdan qaytgach, yurtga
katta to’y berdi va xaloyiq oldida o’z o’g’lining xizmatlarini qadrlab, unga tug’,

lashkar, bayroq va nog’ora hamda Hazoraspni tuhfa etdi. Shuningdek bu g’alaba
sharafiga yangi Oqmasjid qurdi. Oqmasjid qadimiy san’at uslubida qurilgan. Bu
masjid Polvon Darvoza yonida joylashgan. Oqmasjid pishiq g’ishtdan qurilgan
bo’lib, uning yonida pishiq g’ishtdan qurilgan hammom xarobalari hozirgacha
saqlanadi. Anushaxon sharafiga qurilgan bu hammom ham Abulg’ozixon o’z
o’g’liga qilgan marhamatlaridan bittasidir. Shuningdek, u umrining oxirida
hali o’lmay turib taxtni Anushaxonga topshirdi. Bu ishni Abulg’ozixondan boshqa
Xorazmda hukmronlik qilgan hukmdorlar qilishmagan. Shundan keyin xon
uzlatga chekinib bir qator tarixiy asarlar yaratdi.
Abulg’ozi Bahodirxon ijtimoiy-siyosiy hamda ijodiy faoliyati bilan bugungi
yoshlarga yaxshi ma’lum bo’lmasa-da, u ulkan tarixiy shaxsdir.
Sababi – O’rta Osiyoda davlat va madaniyat rivojlanishida yuz bergan qariyb ikki
asrlik inqirozdan keyingi uyg’onish Abulg’ozining ijtimoiy-siyosiy va ijodiy
faoliyati bilan boshlanadi. Ma’rifatparvar va bilimdon Amir Temur vujudga
keltirgan sharoitda buyuk shoir Alisher Navoiy boshliq ulkan allomalar maydonga
kelgani kabi Abulg’ozixondan keyingi davrdagi Xorazmda ham yuksak madaniyat
va ilmu irfon tomon rivojlanish ko’zga tashlanadi. Akademik olim Bo’riboy
Ahmedovning so’zi bilan aytganda u «tarixda oliy hukmdor sifatida emas (tarixda
jahonni titratgan ne-ne podsholar o’tmadi, lekin allaqachonlar ulardan nom-nishon
qolmagan), balki yirik olim sifatida qoldi. Ilmning xosiyatidan shunday bo’ldi u.
Darhaqiqat, Abulg’ozixon keng va chuqur ma’lumotli kishi edi». U hukmdor
sifatida bekliklar o’rtasidagi o’zaro qirg’in urushlarga xotima beruvchi tadbirlar
o’tkazish bilan birga, ijodkor sifatida «Shajarai turk», «Shajarai tarokima» va
«Manofe’ ul-inson» («Inson uchun foydali tadbirlar») kabi tarixiy-badiiy
hamda tabiblikka oid nodir kitoblar yozdi.
Abulg’ozixonning birinchi tarixiy asari «Shajarayi tarokima» deb
nomlanib, o’g’uz qabilalarning, xususan turkman xalqining kelib chiqishi haqida
qimmatli ma’lumot beradi. Abulg’ozi uni yozilishi haqida asarda batafsil
ma’lumot beradi. 1644-yilda, ya’ni Abulg’ozixon hokimiyatni endigina egallagan
davrda turkmanlar Mang’ishloq, Bolxon va Tajan daryosi atroflarida yashar

edilar. Abulg’ozixon o’z hokimiyatini mustahkamlash va turkmanlarni o’ziga tobe
qilish maqsadida ular ustiga ko’p martalab qo’shin tortdi. Muallifning
yozishicha, « Bir karat Xurosonda Durunga taalluq Beurma tegan suvning
yaqosinda bizning birlan saf tortib urushtilar. Avoldin to oxirgacha biz sababli
yigirma ming choqlik kishilati o’ldi. Aning ichinda gunohkorlari ham bor erdi va
begunohlari ham bor erdi». Abulg’oziy o’z bosqinchilik urushlari tufayli yigima
mingdan ortiq turkmanlarning halok bo’lishiga sabab bo’lgani uchun o’zini ular
oldida qarzdor deb bilgan, hamda turkmanlar iltimosini bajonidil qabul qilgan.
Muallif aytishiga qaraganda, «Shajarayi tarokima» turkman oqsoqollari va ulug’
boshliqlarning taklifiga ko’ra oddiy turk kishisi tushunadigan, hatto besh yashar
turk o’g’loni ham anglaydigan tilda yozilgan. Asarda Odam ato avlodlari,
Muhammad (s.a.v) alayhissalom payg’ambarimizga qadar o’tgan payg’ambarlar
eslanadi, Nuh payg’ambarning Xom, Som, Yofas hamda Yofasning o’g’li Turk
haqida hikoya qiladi, turk, mo’g’ul xalqlari tarixi so’zlanadi, Qoraxon o’g’li
O’g’uzxon faoliyati haqida to’xtaladi, butun o’g’uz eli va turkman xalqining
qabilaviy tarkibi, urug’larining bir-biri bilan bog’langan nuqtalari, tarixiy-
etnogenezini ko’rsatib o’tiladi. Shuningdek, Xiva xonligi bilan turkmanlarning
siyosiy kurashlari ham eslab o’tilgan. «Shajarayi tarokima» asari Abulg’oziy
Bahodirxon taxtga o’tirgandan ancha vaqt o’tgandan so’ng yozilganligi
ta’kidlangan. Bu ma’lumotga qaraganda, 1660—1661 yillar orasida ijod qilingan.
«Shajarayi tarokima» yozma obidasida turkman qavmi bilan Xiva xonligi
orasidagi siyosiy kurashlar, turkmanlarni itoat qildirish uchun olib borilgan
kurashlar bayon etilgan, o’zbek va turkman xalqlari o’rtasida inoqlik o’rnatilishi
ta’kidlangan. Ushbu asarning tanqidiy matni, ruscha tarjimasi, katta ilmiy tadqiqot
bilan birga, 1958 yili A.N.Kononov (1906 - 1986) tarafidan Sankt-Peterburgda
chop etilgan. Mazkur asardan dunyo xazinalarida bizga ma’lum yettita nusxasi
saqlangan. Ulardan ikkitasi Rossiyada va qolgan beshta nusxasi Toshkentdagi
Aburayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida saqlanadi.
Abulg’ozixonning ikkinchi asari «Shajarayi turk» nomi bilan mashhur.
Mazkur asarning asosiy qismi 1663-1664 yillarda yozilgan. Unda Xorazm XVI -

XVII asrning birinchi yarmidagi ijtimoiy-siyosiy tarixi bayon etiladi.
«Shajarayi turk» tarixning turli masalalariga (ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, etnik va
h.) oid e’tiborga molik ma’lumotlarga boy asardir.
Abulg’ozi Bahodirxon faqat tarixiy asarlar yozish bilan cheklanmadi.
Tabobatga oid «Manofe ul-inson» (Inson uchun foydali tadbirlar) nomli asar ham
ijod etdi. Asar taxminan 1657-yilda yozilgan. Muallif Allohning o’ziga bergan
qobiliyatlari qatorida tabobat va tabiblik sirlarini o’rganganligini yozmasada, u
insonlarning kasalliklari va ularni davolash usullarini yaxshi bilganligi yaqqol
sezilib turadi. Kitob to’rt qism va 21 bobdan iborat. O’zA Sharqshunoslik
institutining qo’lyozmalar fondida 4107-raqami bilan saqlanadi. Asarida
tibbiyotning 120 ga yaqin soxalarida kasallikni davolash va emlash usulini bayon
etgan. Avval turli oddiy dorilar, keyin murakkab dorilar, ularni tayyorlash va
qo’llash yo’llari, undan keying qismlarda davolash usullari va davolashga doir
mulohazalar keltirilgan. Shuningdek, asarda muallif o’z salaflarining bu sohaga
doir fikrlari haqida bahs yuritgan. Jumladan, revmatizm, teri va asab xastaliklari,
umumrtqa pog’onasi, qo’l va oyok bug’imlarida tuz yig’ilishi xastaliklarini
davolashda tabiiy kuyosh nuri, maxalliy kum, tuz va suv konlaridan foydalangan.
U yurt ozodalik obodonchiligini, xalq sog’ligini saklashni birinchi masala sifatida
karagan.
Abulg’ozixon o’z zamonasining davlat arbobi, atoqli tarixnavisi va olimi
edi. Uning quyidagi so’zlarini keltirsak, uning qanday shaxs ekanligini yana
ochiqroq tasavvur etamiz. «Bu faqirg’a Xudoyi taolo inoyat qilib ko’b nimarsa
bergan turur. Xususan, uch hunar bergan turur. Avval, sipohiygarlikning qonuni
va yo’sinikim, nechuk otlanmoq va yurumak va yovg’a yosoq yasamoq, ko’p
birlan yuruganda nechuk qilmoq, oz birlan yuruganda nechuk qilmoq. Ikkinchi,
masnaviyot va qasoyid va g’azaliyot va muqattaot va ruboiyot va barcha ash’orni
fahmlamaklik, arabiy, forsiy va turkiy lug’atlarning ma’nosini bilmaklik.
Uchinchi, Odam ahdindan to bu damgacha Arabistonda, Eron va Turonda va
Mo’g’ulistonda o’tgan podshoxdarning otlari va umrlarining va saltanatlarining
kam va ziyodin bilmaklik. Bu vaqtda fahmlamaklikda va tarix bilmaklikda

faqirdek kishi shoyad Iroqda va Hindustonda bo’lsa bo’lg’ay, yo’q aytsam yolg’on
bo’lg’ay. Ammo sipohiyning yo’sunin bilmaklikda, bu choqda musulmon va
kofirda biz ko’rib va eshitaturg’on yerlarda va yurtlarda yo’q turar. Yer yuzi keng
turur, eshitmagan yerlarimizda bo’lsa ajab ermas. Bu keltirilgan ma’lumotlarga
qaraganda, Abulg’oziy she’riyatni yaxshi tushunish bilan bir qatorda, arab, fors va
turkiy tillarni ham yaxshi bilgan. Tarix ilmidan yaxshi xabardor bo’lgan
Abulg’oziy yuqorida ko’rsatib o’tilgan asarlarni tasnif etgan. Abulg’oziyning
hayoti va faoliyati haqida gapirar ekanmiz, bu masala yuzasidan, birinchi
navbatda, uning mazkur asarlariga murojaat qilishga to’g’ri keladi. Chunki o’zi
tasnif etgan asarlarida tarjimai holiga oid anchagina ma’lumotlarni keltiradi.
Ayniqsa, «Shajarayi turk» asarida o’z hayotiga va siyosiy faoliyatiga ancha
batafsil to’xtab o’tadi. Abulg’oziy haqida biografik ma’lumotlar K.Yusupovning
dissertasiya ishida (Abulgazi I Xivinskoye xanstvo v pervoy polovine XVII veka)
va A.Yu.Yakubovskiyning « Очѐрки по истории Туркм ѐнского народа и
Туркм
ѐнистана VIII — XIX вв . (216 — 233 с .) nomli asarida ham keltirilgan».
II BOB. «Shajarai turk» asarining yaratilishi va unda aks ettirilgan tarixiy
voqealar
2.1 «Shajarai turk» asari, uning yozilish tarixi, o’rganilishi
Abulg’ozixonning ikkinchi – yirik asari «Shajarayi turk» nomi bilan
mashhur. Mazkur asarning asosiy qismi 1663-1664 yillarda yozilgan. Asar
Xorazm tarixining XVI-XVII asrning ikkinchi yarmidagi ijtimoiy siyosiy tarixini
bayon etishda nodir manbadir. Abulg’ozi kelgusi avlodlarga tuhfa qilib qoldirajak
asarini yaratishga kirishar ekan, uydirma va soxtaliklarga yo’l qo’ymaslikka,
tarixdan chetga chiqmaslikka harakat qiladi. Abulg’ozi Bahodirxon mazkur asarni
bitishda forsiy va turkiy tillarda yozilgan o’n sakkizta manbaga tayanadi. Bu
haqda uning o’zi shunday deydi: «Eron birlan Turonda o’tgan Chingizxon
o’g’illarining otlarini aytilgan tarixlardan ushbu zamon faqirning oldinda o’n

sakkiz mujollik hozir turar». Abulg’ozi o’z ona tilini yaxshi bilganidek fors-tojik,
shunishdek, mo’g’ul tillarini ham puxta egallagan edi. U o’z asarlarini ona tilida
yozgan. Abulg’ozi Bahodirxon: «Bu tarixni yaxshi va yomon barchalari bilsin
deb, turk tili bilan aytdim. Bir kalima chig’atoy turkiydan, forsiydan va arabiydan
qo’shmayman, ravshan bo’lsin deb, turkiyni ham andoq aytibmanki, besh yashar
o’g’lon tushunur»,— deb yozadi.
Abulg’ozining asarlari Sharq tarixchi va olimlarinigina emas, balki rus va
boshqa chet el olimlarining ham diqqat etiborini o’ziga torta boshladi. Jumladan,
rus tarixiy adabiyotlarida xorijiy tillardan tarjima qilingan asarlar qatoriga
1770-yildan «Shajarayi turk» asari ham qo’shildi. Muallifning «Shajarai turk»
asari 1825-yilda Qozonda Rumyansev, 1854-yilda G.S.Sablukov, 1871-yilda
P.I.Demizonlar tomonidan, «Shajarai tarokima» asari esa 1898 va 1966-yillarda
bir necha marotaba rus tilida nashr etildi. «Shajarayi turk»ning rus tiliga tarjimasi
Rossiya oliy o’quv zortlarida Sharq xalqlari tarixi va tilini o’qitish ishiga ham
ijobiy ta’sir etdi. Masalan, Qozon Davlat dorilfununining professori I.N.Berezin
turkiy xalqlar tarixini o’qitishda Abulg’ozining asarlariga ham tayangan: «Turk
xrestomatiyasi» nomli kitobi va dorilfunun talabalariga o’qigan ma’ruzalarida
«Shajarayi turk» tayanch manbai bo’lib xizmat qilganligini olimning o’zi
ta’kidlaydi.
Abulg’ozining «Shajarai tarokima» va «Shajarai turk" asarlariga ular
xususida ilmiy izlanishlar olib borgan olimlardan Munis va Ogahiyning «Firdavs-
ul-iqbol» asarida S.P.Tolstov «Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab» nomli
kitobida, Ya.G’.G’ulomov «Xorazmning sug’orilish tarixi», Bayoniy esa
«Shajarai Xorazmshohiy» kitobida nihoyatda yaxshi fikrlar bildirganlar.
Shuningdek, P.P.Ivanov va A.K.Borovkovlar «XVI-XIX asrlar turkman
tarixining manbalari haqida mulohazalar» nomli asarida, B.V.Lunin «O’rta Osiyo
tarixidan ocherklar» risolasida, M.I.Yo’ldoshev «Xiva xonligida yer egaligi va
davlat tuzilishi» asarida, B. V. Bartold «Madaniy hayot tarixi», Q.Munirov
«Munis, Ogahiy va Bayoniyning tarixiy asarlari», B.A.Ahmedov «Ko’chmanchi
o’zbeklar davlati» kabi asarlarida ham

Abulg’ozi Bahodirxonning ijodiga yuqori baho berganlar.
G’arbiy Yevropada esa asar nemis, ingliz, fransuz tillarida, hatto
Amerikada ham tarjima qilinib nashr ettirildi. Yevropa bu asar bilan o’tgan
asrning ikkinchi choragida tanishdi. Poltav yaqinidagi g’alabadan so’ng Sibirga
jo’natilgan shved ofiserlari Tobolskda Abulg’ozixonning qo’lyozmasi va uning
mundarijasi bilan tanishgach bu asar tarjimasi ustida ishlay boshladilar. Bu ilmiy
tadqiqotning asosiy tashabbuskori Filipp Ioann Tabbert Shtralenberg edi. Rus
tilini yaxshi bilgan buxorolik oxund Abulg’ozixon asarining tarjimasini rus
yozuvchisiga bayon qilgan. O’z navbatida shved Shenstrem rus tilidagi
tarjimadan foydalanib asarni nemis tiligf tarjima qilishga muvaffaq bo’ladi. Bu
tarjima 1780-yilda ―Abulgasi Bahadur Chan’S Geschlecht buchder
Mungalischen Chanen, auseiner turkischen Handschrift udersetzt von
Dr.D.G.Messerschmid, 1780 Messershmidt tahriri ostida chop etilgan. Asar‖
nemis tiliga tarjima qilinishidan oldin fransuz tilida 1726-yil Bryusselda «Histoire
genealogique des Tatars, traduite du manuscript tartare d’Abulgasi – Bahadur –
Chan, et enrichie d’un grand nombre de remarques et tres curieusus sur le
veritable estat present de l’Asie septentrionale, aves cartes geographiques
necessaries. ParD.» nomi ostida nashr qilingan. Bu nashrga Bendik tomonidan
izoh qilingan. Ushbu fransuz tilidagi tarjima o’z navbatida asarning ingliz
tilidagi tarjimasi (1780) uchun ham asos bo’lib xizmat qildi. Rus olimi
Trediakovskiy asarni fransuz tilidan rus tiliga « Родословная история о татарах ,
п
ѐрѐвѐдѐнная на французкий язык с рукописныя татарской книги ,
сочин
ѐния Абулгачи - Баядур - Хана … а с французкого на Российской в
Акад
ѐмии наук » (1770) nomi bilan ikki tomda nashr qildiriladi.
Rus olimi G.Sablukovning qayd etishicha, asarning barcha tarjimalarini ham
ishonchli deb bo’lmaydi. Chunki ularning hech biri biror bir tarixiy muammoni
aniq yoritib bera olmaydi. Abulg’ozixon asarining tilini bilgan olimlar ham
bilmaganlari ham asarni qoniqarliroq tarjima qilishga harakat qilganlar. Asar
matnidagi iboralarning aniqroq tushuntirilishi hamda tarixiy bilimlarning
manbalar asosida to’ldirilish maqsadidan kansler graf N.P.Rumyansev

Abulg’ozixon asarining nashri uchun mablag’ ajratdi va asar Qozon universiteti
tipografiyasida chop etildi.
Vengriya fanlar akademiyasining haqiqiy a’zosi, mashhur sharqshunos olim
G.Vamberi 1863 yilda Tehrondan chiqib Kaspiy dengizining sharqiy qirg’og’i
bo’ylab sayohat qiladi. Ana shu sayohat davomida Abulg’ozining «Shajarai turk»
kitobini qo’lga kiritadi va u bilan mukammal tanishadi. Kitob sharqshunos
olimga kuchli ta’sir etadi. Shu boisdan ham u «Shajarai turk» asariga yuksak
baho bergan edi. «O’rta Osiyo bo’ylab sayohat» (1865) nomli kitobida
Abulg’ozining ijodi bilan 1870 yillardan boshlab qiziqib kelgan P.N.Demezon
1871-1874 yillar orasida «Shajarai turk»ni fransuz tiliga tarjima qiladi. «Shajarai
turk» tarjimasi unga katta shuhrat keltiradi.
Yuqoridagilardan shunday xulosa chiqarish mumkinki, Abulg’ozixonning
«Shajarai turk» asari o’tmishda Sharq tarixchilari, rus va G’arbiy Yevropa
sharqshunoslarining e’tiboriga sazovor bo’lgan noyob asarlardan bo’lib kelgan. U
qariyb uch asrdan buyon turkiy xalqlar tarixi bo’yicha qimmatli manba sifatida
o’z ahamiyatini saqlab kelmoqda. «Shajarai tarokima» va «Shajarai turk»
asarlarining tarixshunoslik fanida tutgan o’rni va ahamiyati haqida bir qator ilmiy
tekshirish ishlari olib borildi. 1938 yilda yaratilgan «XVI—XIX asrlar turkman
tarixining manbalari haqida munozaralar» hamda 1958-yilda nashr etilgan «O’rta
Osiyo tarixidan ocherklar» nomli kitoblar Abulg’ozining tarixchilik faoliyati
to’g’risida ham bahs yuritgan asarlardandir. «Abulg’ozining asarlari yana
shuning uchun ham muhimki, mazkur muallifdan ilgari bunday asarlar
yaratilmagan edi, shuningdek, ular vujudga kelgan va keyingi XVIII—XIX asrlar
uchun ham xarakterli bo’lib qolavergan Xiva — turkman munosabatlarini va
turkmanlaring Buxoro na Eron bilan o’zaro aloqalarnnn tushunish uchun juda
boy material beradi». 11
«Abulg’ozi Bahodirxon o’zining muarrixligi bilan mo’g’ul, turk tarixchilari
11
Абуль –Гази –Багадур –Хан. Родословное древо тюрков. Москва –Ташкент – Бишкек: 1996. – 6-
9с.
И в а н о в П.П. Очерки по истории Средней Азии. М.: 1958.- 31б.

orasida shuhrat qozonganva shu bilan bir vaqtda Xiva hukmroni (1643-1663)
bo’lib, uning asarlari Rossiya va chet el tillarida ham tarjima qilingandir»,— deb
yozadi olim A.Semenov. Ayniqsa, O’zbekiston, Turkmaniston, Tojikiston xalqlari
tarixini yorituvchi tarixshunoslar Abulg’oziy asarlariga tayanch manbai sifatida
murojaat qilganlar.
Abulg’ozi Bahodirxonniig faoliyati va tarixiy merosi K.Yusupov tomonidan
alohida ilmiy tadqiqot obyekti qilib olingan. U 1950-yilda «XVII asrning birinchi
yarmida Xiva xonligi va Abulg’ozi» mavzuida nomzodlik ishini yozib, himoya
qildi.
Shuningdek, akademik Ya.G’ulomov «Xorazmning sug’orilish tarixi» nomli
monografiyasini yaratishda Abulg’ozi asarlariga ko’p murojaat qiladi. «Yangi
Urganch barpo etish, Urganch kanalini qurish, Gurlandan shimolda Vazir
istehkomini solish kabi tadbirlar xon Abulg’ozi davrida tugatiladi. Shunday qilib,
uning davrida chap qirg’oq Xorazmning janubiy yerlarini ikkinchi marta
o’zlashtirish boshlangan. Xorazmning bu ma’rifatli hukmroni o’z ota-bobolarining
ko’chmanchilik odatlaridan voz kechib, shahar va dehqonchilik vohasining
madaniyatini o’zlashtirdi. G’ozobod kanali va undagi istehkom (G’ozovot) ham
Abulg’ozi nomi bilan bog’langandir».
Akademik M.I.Yo’ldoshev Xorazmdagi urug’larning tarkibi va tuzilishini
o’rganishda Abulg’ozixonning tadbirkorligini bayon etib: «Abulg’ozixon
tomonidan ko’rilgan tadbirlar to’g’risida Shermuhammad Munis asarida
keltirilgan ma’lumotlar ham urug’larniig tarkibi va tuzilishini o’rganish uchun
diqqatga sazovordir»,— degan edi.
XX asrning dastlabki yillaridan boshlab Abulg’ozi asarlari tilshunos
olimlarni ham qiziqtirib kelmokda. Bir qancha atoqli turkshunoslar o’zbek
adabiy tili tarixiga bag’ishlangan ilmiy-nazariy ishlarida Abulg’ozi asarlaridan
unumli foydalanganlar.
1957-yilning 4—11 iyun kunlarida Toshkentda o’tkazilgan Butunittifoq
sharqshunoslarining birinchi ilmiy-nazariy konferensiyasida «Xivalik
Abulg’ozixon asarlari — o’zbek adabiyoti va tilining yodgorligi sifatida» degan

mavzuda ma’ruza qilingan. Ma’ruzada Abulg’ozixon adabiy merosini to’plash,
tizimlashtirish va ular ustida har tomonlama, chuqur ilmiy-tadqiqot ishlarini olib
borishga alohida e’tibor berildi. 1958 yilda esa, A.N.Kononov tomonidan
Abulg’ozining «Shajarai tarokima» asari rus tiliga tarjima qilinib, tanqidiy matni
nashr etildi. Bu asarga tarjimon qisqacha so’z boshi yozgan.
A.M.Shcherbakning 1959-yilda Moskvadagi Sharq adabiyoti nashriyotida
«O’g’uznoma va muhabbatnoma» nomli kitobi bosilib chiqadi. Bu kitob qadimgi
uyg’ur va eski o’zbek yozuvlari yodgorliklariga bag’ishlangan bo’lib, unda
O’g’uznoma munosabati bilan Abulg’ozining «Shajarai turk» asariga ham
anchagina o’rin ajratilgan. Bu ikki asar tadqiqotchi tomonidan taqqoslanadi va
ulardan ilmiy-nazariy xulosalar chiqariladi. A.M.Shcherbak O’g’uzxonning
afsonaviy tarixini yorituvchi qo’lyozmalarning turli xil variantlarni bir- biriga
qiyoslab ko’rib, shular orasidagi eng ko’p tarqalgani, ahamiyatlisi va qadimgisi
Abulg’ozining «Shajarai turk»da keltirilgan varianti, degan xulosaga keladi. U
uyg’ur varianti bilan «Shajarai turk»dagi ayrim detallarni, ya’ni yoy va oltin
o’qlarni qo’llash o’rinlarini qiyoslash orqali ham Abulg’ozining qo’lida bizgacha
yetib kelmagan «O’g’uznoma»ning qadimiyroq nusxasi bo’lgan, deb hukm
chiqaradi. Ba’zi bir tarixchilarning Abulg’ozixon O’g’uzxon haqidagi dalillarni
Rashididdinning «Jome at-tavorix» asaridan olgan degan bir tomonlama fikrlariga
qarshi chiqib, olim bunday deb yozadi:«Umuman, Abulg’ozining qo’lida O’g’uz
haqida bizgacha yetib kelmagan ishonchli, qadimiy nusxaning bo’lishi
haqiqatdir... Rashididdinning «Jome at-tavorix»idan o’zlashtirilgan bir qancha
faktlarni Abulg’ozi Eronda bo’lgan vaqtida boshqa fors yozuvchilarining tarixiy
xronikalaridan ham o’qib o’rgangan. Darvoqe, Rizo Nurning «Abulg’ozi O’g’uz
haqidagi afsonani butunicha Rashididdindan O’zlashtirgan»degan asosli emas.
Abulg’ozining O’g’uz haqidagi bayoniga va umumant «Shajarai turk»ka til nuqtai
nazaridan turli xil belgilarning aralash ishlatilishi xarakterli xususiyatdir. G’arbiy
va janubiy til qatlamlarining mavjudligi hamda muallifning ijtimoiy kelib chiqishi
uning Xiva shevasiga yaqinligidan dalolat beradi. «Ug’uznoma va
muhabbatnoma» nomli kitobda «Ug’uznoma variantlari», «O’g’uznomaning

mazmuni haqida», «Afsonaning tili va yozilgan joyi», «Afsonaning tili va
qadimgi o’zbek qarluq-uyg’ur tillarining o’zaro aloqadorlik muammosi» nomli
bo’limlarda ham Abulg’ozining «Shajarai turk» asari tiliga oid qimmatli
mulohazalar bayon etilgan.
Taniqli turkshunos S.I.Ivanov Abulg’ozixonni т g «Shajarai turk» asari
bo’yicha ko’p yillar davomida tadqiqot ishi olib borib, samarali mehnatining
mahsuli sifatida «Abulg’ozixonning «Shajarai turk» asari («Rodoslovnoye drevo
tyurok» Abulgazixana») nomli monografiyasnii yozdi. Monografiya 1969 yilda
Toshkentda nashr etilgan. Tilshuios olim 1970 yilda «Abulg’ozi Bahodirxonning
«Shajarai turk» asarida fe’l va nom» mavzuida doktorlik dissertasiyasini yoqladi.
«Shajarai turk» haqidagi monografiyada asar tilining grammatik qurilishi
hozirgi zamon tilshunoslik fanining yutuqlari hisobga olingan holda yangicha
metod asosida tahlil qilingai. Ko’rinib turibdiki, tilshunosligimizda ham
tarixshunosligimizdagidek, Abulg’ozining «Shajarai turk» asari har tomonlama va
keng o’rganilmoqda. Biroq, adabiyotshunosligimizda bu yodgorlik keng va
atroflicha o’rganilgani, uning badiiy qimmati yoritilgani hamda, adabiyot
darsliklarida badiiy nasrning namunasi sifatida joy olgani yo’q. Zahiriddin
Muxammad Boburning «Boburnoma»si esa 30- yillardan boshlab olimlarimiz
tomonidai abadiyotshunoslik nuqtai iazaridan keng o’rganila boshlandi. Bir qator
ilmiy nazariy ishlarda «Boburnoma»ning o’zbek klassik adabiyotida tutgan
o’rni yetarli tahlil etilgan. «Lekin ana shu tipdagi asar bo’lgan Abulgozining
«Shajarai turk» asari adabiyotshunoslik nuqtai nazaridan atroflicha o’rganilgani
yo’q. Vaholanki, Vengriya Fanlar Akademiyasi a’zosi A.G.Vamberi
«Abulg’ozining ko’pchilik ishlari Boburni xotiraga tushiradi, jahon uning
«Shajarai turk»i uchun minnatdordir»degan edi.
Shuningdek, adabiyotshunosligimizda hozirgacha «Shajarai turk»ni badiiy
nasrimizning namunasi sifatida tadqiq etib, Abulg’ozi va uning bu asarining
o’zbek adabiyotida tutgan o’rni belgilangani yo’q.
Ayni chog’da, 40-yillarda «Shajarai turk» ni o’rganishga kirishgan, «O’zbek
adabiyoti tarixi xrestomatiyasi»ni urushgacha tayyorlab nashriyotga topshirgan

adabiyotshunos Olim Sharofiddinov (urushda halok bo’lgan) 1945 yilda nashr
etilgan «O’zbek adabiyoti tarixi xrestomatiyasi»ning ikkinchi kitobida «Shajarai
turk» kitobi haqida qisqacha ma’lumot va undan ayrim namunalar berib:
«Abdulg’ozi Bahodirxon binni Arabmuhammad o’zbek xonlari ichida Boburdan
keyingi muhim shaxsdir. Uning madaniyat tarixida qilgan ishlari ulug’»,— deb
adibga juda to’g’ri baho beradi. A.P.Abrajeyev 1944-yilda, «Abulg’ozi
Bahodirxon «Shajarai turk» asarining adabiy ahamiyati» mavzuida nomzodlik
dissertasiyasini yozdi va himoya qildi. A.P.Abrajeyev o’z tadqiqotida birinchi
bo’lib «Shajarai turk»ning adabiy ahamiyatini o’rganishga kirishdi, asarning
qurilishi, unga kiritilgai qo’shimcha epizodlar, ishtnrok etuvchilar ta’rifi, voqealar
tasviridagi badiiylik, til va uslubi hamda she’rlarnnng badiiy qimmatini yoritishga
intildi va qisman muvaffaqiyatlarga erishdi. Tadqiqotchi Abulg’ozi siymosini
asarning bosh qahramoni, xuddi badiiy obraz sifatida talqin etishga berilib ketadi.
Lekin «Shajarai turk»niig kompozision tuzilishi, badiiy qimmati, turli-tuman
badiiy tasvir vositalari, peyzaj, portret tasviri, xalq urf- odatlari, folklor unsurlari
kabi juda ko’plab jihatlarini mukammal tadqiq etmaydi.
Mazkur asarni o’rganish borasida keyingi yillarda ham ayrim ishlar qilindi.
M.Yunusovning «XIX asr shoiri Komil Xorazmiy ijodiyoti» mavzuida yoqlagan
iomzodlik dissertasiyasida, V.A.Abdullayevning «XVII—XVIII asrlarda Xorazm
o’zbek adabiyoti» mavzuida yoqlagan doktorlik dissertasiyasida va
H.Ko’ro’g’lining 1969-yilda Moskvada «O’g’uzlarning qahramonlik eposi» degan
mavzuda yoqlagan doktorlik dissertasiyasida ham Abulg’ozi Bahodirxonning
«Shajarai turk» va «Shajarai tarokima» nomli asarlari tayanch manbalaridan biri
bo’lib xizmat qilgan. E.Rustamov ham o’zining «XV asrning birinchi yarmida
o’zbek she’riyatiga bag’ishlangan monografiyasida o’q va yoy ta’rifi, tavsifida
boshqa manbalar qatori Abulg’ozining «Shajarai turk» va «Shajarai tarokima»
asarlariga murojaat etgan.
Oltmishinchi yillarga kelib, oliy o’quv yurtlari uchun o’zbek adabiyoti
tarixidan darsliklar yaratilishi munosabati bilan Abulg’ozi Bahodirxon faoliyati va
ijodi oliy o’quv yurtlari uchun yaratilgan «O’zbek adabiyoti tarixi» darsligining

ikkinchi kitobida muallif V.A.Abdullayev Abulg’ozi faoliyatiga «XVII asr tarix
asarlari va tazkiralar» bo’limida birmuncha o’rin ajratgan. Kitobxonlar, talabalar
darslik orqali Abulg’ozi va uning merosining adabiy qimmati haqida ham ma’lum
darajada tasavvur hosil qiladilar.
«Shajarai turk» tarixiy manba sifatida ham, badiiy-adabiy, siyosiy yodgorlik
sifatida ham Abulg’ozi ijodida mumtoz o’rin tutadi va o’zbek adabiy prozasining
yetakchi xususiyatlarini o’zida ifoda etadi. «Shajarai turk»da XVI-XVII asr
Xorazm tarixini tasvirlovchi tarixiy voqealar mavjud. «Shajarai turk»da esdalik
tarzida bayon qilingan nasriy parchalar, rivoyatlar hamda, muallifning o’z
sarguzashtlari va azob-uqubatlari shu qadar jonli aks ettirilganki, u badiiy asarday
o’qiladi. Abulg’ozi asarlarining turkiy xalqlar tarixiga, Xorazm tarixiga oid
ma’lumotlari muhim ahamiyatga molikdir.
Shuningdek, xalq og’zaki ijodi bilan yaxshi tanish bo’lgan Abulg’ozi mazkur
asarlarida ko’plab afsona va rivoyatlarni ham keltiradi.
Abulg’ozining yoshlik yillari ziddiyatlarga to’la murakkab sharoitga to’g’ri
keldi. XVII asrning birinchi yarmidan boshlab, Xorazm o’zbek va turkman
feodallari o’rtasida yer uchun, suv uchun kurash maydoni bo’lib qolganligini
Abulgozi o’z ko’zi bilan ko’rdi, ana shu tarixiy voqealarning ishtirokchisi bo’ldi.
Katta akasi Asfandiyorxon bilan birgalikda, Abulgozi ham toj-taxtni egallash
uchun kurashdi.
Abulgozi asarlarida o’zi yashagan davr, feodalizm davridagi ziddiyatlar va
ularga qarshi fikrlar xolis turib yozilganligi, hukmron sifatida uning boshqa
davlatlar bilan iqtisodiy-madaniy aloqalarni rivojlantirishga intilganligi
Abulgozining o’z xalqi oldidagi xizmatlaridan dalolat beradi. Abulg’ozi izdan
chiqqan savdo-sotiq ishlarini yo’lga qo’yishga, chet ellar bilan madaniy aloqaga
ham e’tibor berdi. U o’zining elchisi Davlatmand orqali rus podshosita Rossiya
bilan Xiva o’rtasida savdo munosabatlarini mustahkamlashni va ikki o’rtada savdo
munosabatlari o’rnatishni taklif qildi. Abulg’ozi Bahodirxon Xiva va Hindiston
davlatlari o’rtasida diplomatik va savdo munosabatlarini mustahkamlash uchun
Shohbobo va Shohjonlarni elchi qilib Hindistonga yuboradi. Abulgozi 1648 yilda

Eron shohiga elchi yuborgach, ular o’rtasida ham savdo munosabatlari
yaxshilanadi.
Abulg’ozining asarni yaratishidan asl maqsadi Chingizxon avlodining tarixini
yaratish emas, balki o’zidan oldin o’tgan ota-bobolarining Xorazmda hukmronlik
qilgan davrlari tarixini, ya’ni o’z ajdodlarining beparvoligi tufayli yozilmay
qolgan tarixni yozib, avlodlarga qoldirish edi: «Ammo bizning ota-aqalarimizning
beparvoliqi va Xorazm xalqining bevuqufligi, bu ikki sababdin bizning
jamoatimizning Abdullaxonning (Shayboniy Abdullaxon II (1583-1598 yy.))
otalari (Abulxayrxon (1528-1568 yy.)) birlan bizning otalarimizning (Shayboniy
Yodgorxon (XV asr)) ayrilgan yeridan to bizga kelguncha tarixlarini bitmay
erdilar. Bu tarixni bir kishiga taklif qilali teb fikr qilduk, hech munosib
kishi topmaduk, zarur bo’ldi (va) ul sababdin o’zimiz aytduk».«Shajarai turk»
asarini muallif 1663-1664 yillar davomida yozgan. Asar Xorazm tarixining XVI-
XVII asrning ikkinchi yarmidagi ijtimoiy siyosiy tarixini bayon etishda nodir
manbadir. Ammo Abulg’ozixon asarni yakuniga yetkaza olmay olamdan ko’z
yumadi. Asarni uning o’g’li Anushaxonning topshirig’i bilan Mahmud ibn Mulla
Urganjiy degan ulamo yakuniga yetkazadi. Muallif asarni yozish jarayonida
xastalanganligiga qaramay, uni davom ettirishga ahd qiladi: «Biz tarixni mo’g’ul-
da, o’zbek-da o’tgan yaxshi podshohlar va kengashli biylarning aslini va qilg’an
ishlarini va aytg’an so’zlarini barchasini bir-bir aytib ulug’ kitob qilmoq
ko’nglimizda bor edi, aytayin teb yurugan vaqtda xasta bo’ldum. Xastam uzoqg’a
tortdi. Ko’nglimizdin aytdim, o’la qolsam, kitob aytilmay qolur. Mentek bilur
kishi yo’q. Xususun bizning jamoatimizni Yodgorxondin to faqirg’acha yot
yurtning kishisi bilmas. O’z xalqimizda hech bilur kishi yo’q. Pas men muni
go’rga olib borg’animdin ne foyda aytdim. Taqi to’rt navesandani o’lturtdim. Taqi
to Odamdin Jo’chixong’a kelguncha goh ko’hna tarixlarning yuzina boqdim. Goh
boqmay aytdim, aning uchun barchasin yod bilur erdim. Shaybanxondin to
o’zumga kelguncha hech kitob yuzina boqmadim. O’zumning yodimda bor erdi
aytdim».
U o’z asarini yozishda bir necha o’nlab tarixiy asarlarni o’rganib tarixiy

haqiqat deb topganlarini umumlashtirib yozgan. Bu haqda u asarni yozishga
kirishar ekan, uning qo’l ostida 18 ta forsiy va turkiy tillarda yozilgan manba
borligini qayd qiladi. Kitobda muallif ulardan faqat ikkitasini: Fazlulloh
Rashididdinning «Jome’ ut-tavorix» va Sharafiddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma»
asarlarini keltiradi.Bundan tashqari, asarning original qismini (8,
9-boblari) yozishda muallif o’zi bilan va so’rab-surishtirib to’plagan
ma’lumotlaridan ham kengfoydalangan.
«Shajarai turk» to’qqiz bobdan iborat bo’lib, qisqa muqaddima bilan
boshlanadi. Asarning birinchi bobida Alloh Odamni yaratganidan to Mo’g’ulxon
tug’ilgunigacha bo’lgan davr qisqacha bayon qilingan. Chunki musulmon
Sharqida asarni shunday boshlash an’anaga aylanib ketgan edi. Bunda albatta
boshqa tarixiy asarlardagi singari afsona va rivoyatlarga murojaat qilingan.
Ikkinchi bobda Mo’g’ulxonning tug’ilganidan to Chingizxongacha bo’lgan
davr aks ettirilgan. Bunda tarixiy voqealarning afsonalar bilan qorishib
ketganligini kuzatish mumkin. 3-bob esa, Chingizxonning tug’ilganidan vafot
etganligiga qadar bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. 4-bobda O’dagay qoon va
uning avlodining hukmronligi haqida so’z yuritiladi. 5-bob Chig’atoyxon
avlodining Movarounnahr va Koshg’arda podsholik qilganligi, keyingi bob
Tuluxon avlodining Eronda hukmronlik qilganligi, 7-bob esa Jo’chixon
avlodining Dashti Qipchoqda podsholik qilgani haqidadir. 8-bob Jo’chixonning
o’g’li Shaybonxon avlodining Movarounnahr, Qrim, Qozoq va Turonda xon
bo’lganligi haqida bayon etilgan. 9-bob Shaybonxon avlodining Xorazmda
podsholik qilganligining zikridir. Bu bob asarning eng qimmatli qismi bo’lib,
aynan mana shu bobda muallif Xiva xonligida XVI-XVII asrning ikkinchi
yarmida bo’lib o’tgan siyosiy, ijtimoiy tarixni bayon qiladi. Muallif uni bayon
qilar ekan, o’sha davrdagi ijtimoiy muhitni ham, otasi hamda akalari o’rtasidagi
toj-taxt uchun olib borilgan kurashni, shuningdek o’zining qochoqlikda yurgan
kezlari, urush va mag’lubiyatlari haqida to’liq yoritishga harakat qiladi.
Abulg’ozi Bahodirxon o’tmishdoshlari an’anasini davom ettirib, ulardan
ilhomlanib, feodal o’zaro urushlar va uning salbiy oqibatlarini aks ettirdi.

Tarixiy voqealarni bayon qilishda ular kabi hikoya va rivoyatlarga murojaat
etdi. Chunonchn, Gulbadanbegim o’zining «Humoyunnoma» asarida
o’zboshimchaliklarni bartaraf qilish va Hindistonii zabt qilish uchun
Humoyunning qayta otlanganligini qalamga oladi. Asarda Hindolning
o’ldirilishi, Komron ko’zining ko’r qilinishi, Humoyunning buyrug’i bilan
Komronning o’ldirilishi kabi tarixiy voqealar Abulg’ozi Bahodirxonning
«Shajarai turk» asaridagi voqealarga, ya’ni Arabmuhammadxonning ko’r qilib
o’ldirilishi, Asfandiyorxon tomonidan Abulg’ozining Eronga surgun qilinishi,
Avg’onning rus podsholigi ixtiyoriga
Moskvaga yuborilishi kabi tarixiy voqealar bilan monand keladi. Asosiy
masala bu o’xshashlikda emas, balki tarixda takrorlanib turuvchi toj- taxt uchun
kurashlarni ilg’or nuqtan nazarda turib qalamga olishda Abulg’oziga
Gulbadanbegim an’analariiing qo’l kelganligidadir.
Shuningdek, Hofiz Tannsh Buxorayning «Abdullanoma» asari O’rta Osiyo
xalqlarining XVI asrdagi ijtimoiy-iqtisodiy hayotini o’rganishda katta o’rin tutadi.
Asar 1534 yildan 1539 yilgacha O’rta Osiyo, Qozog’iston va qisman Afg’oniston
va Xurosonda bo’lgan siyosiy voqealarni o’z ichiga oladi. Asarning 56-88-
sahifasigacha qadimiy afsonalar o’rin olgan. «Shajarai turk»ning ham 8—88-
sahifasida ana shunday voqealar beriladiki, bu jihatdai bu ikki asarning
boshlanmasi bir-biriga o’xshab ketadi. Zotan Abulg’ozining «Shajarai turk»
asaridagi Nuh payg’ambar, Olonquva va uniig farzandlari haqidagi hikoyalar
«Abdullanoma»dagi afsonalarni eslatadi.
Abulg’ozixon asarning 7, 8 va 9-boblarining bir qismini (1644 yilgacha
kechgan voqealar tarixini)yozib ulgurgan. 1-6-boblar va 9-bobning davomi (1644
— 1664 yil voqealari) Anushaxonning topshirig’i bilan Mahmud ibn mulla
Muhammad Urganjiy tomonidan yozilgan. Uni Mahmud Urganjiy hijriy
1116/1704-05 yili Xorazmda bosh xon bo’lib turgan «oliysha’n Muso
Muhammadxon» buyrug’i bilan kitobga kiritgan. Muso Muhammadxon esa
Shohg’oziy ibn Avazg’oziy ibn Sultong’oziy ibn Elbarsxonning o’g’li bo’lgan.
Uning nasabiga kelsak, Abulg’oziy quyidagi ma’lumotlarni beradi. Dashti

qipchoqlik Elbarsxon 1512-1513 yillari Xorazmdan safaviylarning noiblari va
qo’shinlarini haydab, xon ko’tariladi va qarindoshlaridan amakilarini ham da’vat
etib, ularga mamlakat tumanlarini idora etish uchun beradi. Oradan ancha vaqt
o’tgach, 1532 yili arzimagan narsa uchun Elbarsxon avlodlari bilan uning
amakivachchasi Avanesh sulton va avlod-urug’lari o’rtasida qirg’in-barot urushlar
bo’ladi. Oqibatda Elbarsning farzandlari mag’lub bo’lib, barchalari Buxoro,
Samarqand va Toshkentga qarindosh shayboniylar huzuriga ketishga majbur
bo’ladilar. Ulardan sulton G’oziy ibn Elbars Buxoro xoni Ubaydullohxon
ko’magida Xorazmni qisqa vaqtga qaytarib olishidan ham natija chiqmaydi.
2.2 Asarda xonlik ijtimoiy-iqtisodiy hayotining aks ettirilishi
XVI va XVII asrning birinchi yarmida Xiva xonligidagi ichki ahvol haqidagi
ma ’ lumotlar juda oz bo ’ lib ular asosan Xivaga kelgan elchilar va savdogarlarning
xotiralari , safar haqidagi ma ’ lumotlari bilan cheklangan . Bu davrda xonlikning
tarixini yorituvchi yagona manba Abulg’ozi Bahodirxonning «Shajarai turk»
asaridir. Asarda muallif Xiva xonligi tarixidagi o’sha davr siyosiy voqealarni
yoritishga e’tibor qaratgan bo’lsa-da, unda tarixning turli masalalariga oid
e’tiborli ma’lumotlar ko’plab uchraydi. Jumladan, asarda o’lkadagi ijtimoiy-
iqtisodiy vaziyat haqida ham ko’plab ma’lumotlar mavjud.
Asarda turk-mo’g’ul qabilalari, xususan, ular nomlari, etimologiyasi, urf-
odatlari haqidagi etnografik ma’lumotlar keltirilgan. Bunda o’zbeklar, sartlar
hamda turkman urug’lari (sariq, yovmut, qizil ayoq, ersari va h) haqidagi
ma’lumotlar xam o’ta muhimdir. Jumladan, u turkiy qabilalarga kiruvchi va turk
nomi bilan ataluvchi qabilalar quyidagi katta 5 avlod (bo’g’in)ni tashkil qiladi
degan. Bular: uyg’ur, qang’li/qiniqli, qipchoq, qalach, qarluq qabilalari. Shunisi
e’tiborga molikki,muallif urug’,qabilalarning nomlarini keltirar ekan, ularning
hududiy jihatdan joylashish o’rni haqida ham ma’lumot beradi:«Qalach – O’g’uz
o’g’lonlari turkmanlardin ayrilmay Movarounnahr va Xurosonga tushdilar.

Qipchoq – Tin va Atil va Yoyiq; bu aytilgan suvlarning orasinda o’lturdilar.
Qiniqli – turkmanlar bilan birga o’lturur erdilar. Turkman viloyatga tushgandin
so’ng, Issiqko’l va Chu va Talosh; bu aytilg’an suvlarning yoqalarinda vatan qilib
ko’p yillar o’lturdilar».So’ngra u boshqa turkiy qabila va urug’lar haqida to’xtab
o’tadi:
1.Takrin yoki makrin; 2. Qirg’izlar; 3. Kamkamchutlar; 4. O’rmanqit; 5.
Tatarlar; 6. O’yrat/oyrat 7. Tumat urug’i; 8. Nayman; 9. Qirayt 10. Ungut; 11.
Xitoy; 12.Turqaq13. Mo’g’ul urug’lari;14. Markit/makrit; 15. Qo’nqirat; 16.
Inkiras; 17. Alqanut; 18. Qoranut; 19. Qurlas va Echkirin; 20. O’rmavut; 21.
Qo’niqqimar; 22. Arlat; 23. Kilgit; 24. Baday va qishliq urug’lari; 25. Uyshan;
26. Suldus; 27. Ilkurkin; 28. Kankit; 29. Do’rman; 30. Barin va suqut; 31. O’klan.
32. Bayovut; 33. Jalayir urug’larining nomlarining kelib chiqishi hamda hududiy
o’rnini keltirgan.Abulg’oziy Bahodirxon o’z kitobida mo’g’ullarni ikki katta
bo’lakka bo’ladi. Biri qiyon/qiyot (nirun), ikkinchisi nuguz/nukuz (darlikin).
Bulardan tashqari, mo’g’ullardan 25 ta urug’ va qabilalarini tilga oladiki, ulardan
barisi o’zbek xalqining etnik tarkibiga kirgan.
O’zbeklarning urug’ va qabilalariga tegishli ma’lumotlardan asarda
keltirilgan urug’ va qabilalar nomi juda muhim. Bular: Orlot/arlat, og’or,
olayunotli, o’qli, aymoq, boshqird, bayot, tot, totar, temirli, turumchi, turk,
turkman, taka, turbotli, tevachi, jobi, jomachi, cho’bichoq, cho’boni, chig’atoy,
cho’ni, xizir eli, xurosonli, xalaj, dukar, soiq, solur, surxi/surqi, soqar, saljuq,
sultonli, savroqi, sovchili, qo’rg’oli, qo’rqin, qorliq, qipchoq, qoratoshli, qalmoq,
qirg’iz, chiroyli, qutlar, lola, mo’g’ul, mang’it, nayman, mo’ndi, yozir, yag’mo,
yovmut, yurti va b.
O’lkaning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoliga oid ma’lumotlar orasida Xorazmning
o’sha zamonlarda ham obod bo’lganligi, Amudaryo o’zanining o’zgargan vaqti
va uning oqibatlari haqidagi ma’lumotlar ham qimmatlidir. Jumladan, Xiva
xonligida yashovchi xalqning turmushi, yashash sharoiti, faoliyati bilan bog’liq
qiziqarli ma’lumotlar uchraydi. Shuningdek, xonlikdagi tanazzulning asosiy
sabablaridan biri xonlik aholisi nafaqat etnik, balki madaniy-iqtisodiy

munosabatlarda ham bir-biridan keskin farq qiluvchi uch guruhga bo’linganligi,
xonlikdagi o’zaro ichki qarama-qarshiliklarni kuchaytirgansabablardan biri shu
ekanligini ta’kidlaydi.
Jumladan, shahar hamda dehqonchilik bilan shug’ullanuvchi qishloqlar
aholisi Xorazmda qadimdan yashovchi xalq avlodlari hisoblangan. Ular asosan
dehqonchilik va hunarmandchilik bilan shug’ullanganlar.
Ikkinchi muhim etnik guruh turkman qabilalari bo’lib, ular xonlikning
g’arbiy va janubiy qismlarida yashashgan, hamda asosan chorvachilik va qisman
dehqonchilik bilan shug’ullanganlar. Turkmanlar ko’plab urug’ va qabilalarga
bo’linganligi sababli yagona kuch sifatida harakat qila olmaganlar va XVI asrda
xonlikka bo’ysundirilganlar. Turkmanlarning qo’shni davlatlar bilan iqtisodiy
va siyosiy munosabatlar doirasiga kiritilishi turkman qabilalarida ichki
aloqalarning rivojlanishiga olib keldi. Bu jarayon turkman amaldorlarini Xiva
xonlari xizmatiga o’tishini tezlashtirdi, natijada turkman qabilalarining tarqoqligi
yanada kuchaydi.
Elbarsxon bilan Xorazmga ko’chib o’tgan o’zbeklar uchinchi etnik guruhni
tashkil qilib, ular ko’chmanchi hayot tarzini va qabila hamda urug’larga
bo’linishni saqlab qoldi.
«Shajarai turk»da XVI-XVII asrlarga oid xalq tarixining juda ko’p
tomonlari haqida ma’lumot beriladi. Muallif xonliklar o’rtasidagi talonchilik
urushlari yoki yaqin qarindoshlar orasida yuz bergan toju-taxt uchun ziddiyatli
kurashlarni tasvirlar ekan, bu kurashlarda mehnatkash xalqning hal qiluvchi roli
borligini ta’kidlaydi. Shuningdek, xalqning tez-tez bo’lib turgan qonli
to’qnashuvlar tufayli vujudga kelgan ayanchli turmush manzarasi tasvirlanadi.
Elbarsxon vafot etgach, o’sha davr taomili bo’yicha xonlik taxtiga
Yodgorxon nabiralarining to’ng’ichi Belikach sultonning o’g’li Sultong’ozi,
uning vafotidan so’ng esa Abulakxonning o’g’li Xasanquli o’tirdi. Shundan so’ng
Elbarsxon va Belikach sultonlarning o’g’illari birlashib Urganchga Xasanquli
ustiga yurish qiladi va Urganch qamal qilinadi. Bu haqida asarda shunday
deyiladi: «Urganch ulug’ shahr. Tez-o’q qahatlik bo’la qoldi. Bir eshakning

kallasi qirq-ellik tanga bo’ldi topilmadi. Chig’iriq desa Urganch sartlarining
achchig’i kelur. Aning ma’nosi ul tururkim, Urganchning mullolar tegan jamoati
bo’lur. Ularning bir davlatmand yaxshi kishisi bor edi. Ul eviga kirib borsa
ko’rarkim mullolarning oqsoqolliklarindin besh-olti kishi o’lturub turur. Ev egasi
eshakning zakarini tabaqg’a solib yilqining o’gurgan qazisin to’g’ragandek
chig’iriq-chig’iriq to’g’ray turur. Xalqning ahvoli ikki oyda shundaq bo’ldi. Andin
so’nggisin mundin qiyos qiling». Bunda oddiy xalq
o’zaro urushlar vaqtida qanchalik qiyin ahvolga tushishi yoritilganining
guvohi bo’lish mumkin. Urganchning o’tmishdagi qahatchiligi va undagi
xalqlarning ochlikdan o’lar holatga kelganliklari haqida Urganch qo’rg’oni qamal
qilinganda odamlar ochlikdan o’lmaslik uchun eshak, it go’shtlarini yeyishga
majbur bo’lganliklari Muhammad Solih ham o’zining «Shayboniynoma»
dostonida tasdiqlaydi.
Xonlikda mavjud soliqlar haqida asarning So’fiyonxon hukmronligi davri
qismida keltirilgan. So’fiyonxon Abulxonda yashovchi turkman qabilalariga odam
yuborib, «Tangri buyuruqinda zakot bermak farz turur. Har yilda mollarindin
zakot bersunlar. Men kishi yuborib chopturmayin»deb
odam yuboradi. Turkmanlar xonga itoat qildilar va har yili o’zlarining
mulklaridan zakot berib turdilar. Bunda katta urug’larga bir kishi va 2-3 ta kichik
urug’larga bir kishi jami qirqta soliq yig’uvchi yuborilgan. Ular bir necha yil
davomida soliqlarni vaqtida to’laydilar, ammo bir kuni xonga itoat qilishdan bosh
tortib, soliq yig’uvchilarni o’ldiradilar. Xon ularni jazolashga qaror qiladi va
Abulxonga boradi. So’fiyonxon qo’shinidan qochgan turkmanlar Cho’takka
yashiringanlar. Xon o’z qo’shinlari bilan Cho’takni qamal qiladi. Qamalda
qolganlar Oqatoyxonga itoat etishga majbur bo’ladi. Xon ularga har bir o’ldirilgan
odam uchun ming qo’ydan qirq ming qo’y soliq belgilagan. Soliqni xonga itoat
etmagan taka, yovmud, sariq, va ersarilar to’laganlar. Bu voqeadan bir necha yil
o’tgandan keyin bu soliq jon boshiga va chorvasining miqdoriga qarab boshqa
turkmanlarga ham joriy qilindi: «turkmanlarning boshlarina va mollarina loyiq
mol beraturg’an turkmanlarning boshining, molining yuzindin hisob qilib, ichki

salurg’a o’n olti ming qo’y, mundin boshqa podshohliq shilanda so’ymoq uchun
ming olti yuz do’nan qo’y». Bunda keyingi soliq «qozon qo’yi», o’n olti ming
qo’yga «barot qo’yi» deb nom berilgan. Igdil va chovuldur urug’lari 12 ming,
ushoq urug’i 4 ming, ko’klanga 12 ming barot, ming ikki yuz qozon qo’yi,
adaqlig’a 12 ming barot qo’yi va ming ikki yuz qozon qo’yi to’lagan. Bunda
«Barot qo’yi» solig’i navkarlar hisobiga, «qozon qo’yi» solig’i esa xon saroyiga
olib ketilgan.Bu davrda urganchdan Abulxonga o’tish bir ovuldan ikkinchisiga
o’tishga teng edi, chunki Amudaryo Urganch qal’asidan Abulxon tog’ining
sharqiy tomoniga qarab oqar edi. O’sha joydan O’g’argacha o’tib Mozandaron
(Kaspiy) dengiziga quyilgan. o’sha davrda Amudaryoning har ikki tomoni bo’ylab
ekinzorlar bo’lgan, bu yerda ko’plab mevali daraxtlar, uzumzorlar bo’lgan. Baland
yerlarga chig’iriqlar qurilgan.
Xonlik aholisi asosan qishloq xo’jaligi – dehqonchilik va chorvachilik bilan
shug’ullangan. Dehqonchilikda g’alla, paxta va poliz mahsulotlari yetishtirilgan.
Jumladan, asarda ma’lumot berilishicha, ekinzorlarga asosan g’alla ekilib,
ayniqsa kuzgi bug’doy ekish yetakchi o’rin egallagan. Bu haqida asarda
quyidagicha yoziladi: «Ul vaqtda Mazdehqon qal’asindin to Baqirg’anning beri
yuzi Quyg’un tegan yergacha bug’doy ekilur erdi. Bizning xon (Arab
Muhammadxon) Tuk qal’asining yuqorisidin bir ariq qazdurub tururlar. Faqir
dunyog’a kelmasdin bir yil burun. Me’zon bo’lg’anda saqasini ko’marlar erdi.
Bug’doyni o’rg’an vaqtda ocharlar erdi. Bir necha yildin so’ng ariqning kengligi
otqan o’q o’tmasday bo’ldi. Suvning oyoqi Quyg’un bordi. Yolg’uz bug’doy
ekilur erdi. Otli kishi o’n kunda bug’doyning toshindan aylanib kela bilmas erdi.
Ul vaqtda pul-puchak, yarim misqol ko’mush birtanga yerina yurur erdi. Bir
tangaga yarim teva yuki bug’doy berurlar erdi.
Bir misqol ko’mushga bir xarvor bug’doy berurlar erdi». Bundan
Arabmuhammadxon davrida Tuk qal’asining yuqori qismidan kanal o’tkazilgani,
bu bilan juda keng hududlarning sug’orilganligi haqida bilib olishimiz mumkin
bo’ladi. Dehqonlar me’zon oylarida bug’doy ekkanlar va o’rimdan so’ng u yerga
suv quyganlar. Bu orqali ular bug’doydan hosilini ko’proq olganlar.

Abulg’ozixon bir necha yillarda kanal suvi katta oqimga aylanganligi hamda
tabiiyki ekin yerlari ham kengangayligini, natijada bug’doyning narxi ancha
arzonlashganini alohida ta’kidlagan. Bundan tashqari, yuqoridagi parcha orqali
o’sha davrdagi pul muomalasi haqida ham ma’lumotga ega bo’lishimiz mumkin,
ya’ni muallifning yozishicha, yarim misqol kumush bir tanga miqdoriga teng
bo’lgan. Bir misqol kumushga bir eshak yuki og’irligida, bir tangaga esa, bir tuya
yuki og’irligida bug’doy olish mumkin edi. Bundan shunday xulosa chiqarish
mumkinki, xonlikdagi siyosiy vaziyat nihoyatda keskinlashgan
Arabmuhammadxon davrida ham sug’orish inshootlari qurilishiga, xalq hayoti,
turmush darajasining yaxshilanishiga e’tibor qaratilgan.
Bu davrda sug’orish inshootlari qurilishining asosiy sababi, o’sha davrda
sug’orish tizimining o’zgarganligi bo’ldi: Amudaryo o’z o’zanini o’zgartirib, eski
o’zan atrofidagi yerlar cho’lga aylanadi. Bu haqida muallif: «Biz dunyog’a
kelmasdin o’ttuz yil ilgari Amu suvi, xost kinorasining yuqorisini Qora ayg’ir
to’qayi derlar, ul yerdin yo’l yasab oqib, Tuk qal’asina borib, Sir dengizina
qo’yg’an erkandur. Ul sababdin Urganch cho’l bo’lubti. Ra’iyat Urganch cho’l
ham bo’lsa o’lturub, xon boshliq sipoh xalqi yoz Amu suvining yoqasinda
munosib yerlarda ekin ekib o’lturub, ekinni olg’andin so’ng Urganch borurlar
erkandur». Demak, Amudaryo o’zanining o’zgarganligi
(1573) sabab, Urganch cho’lga aylanadi. Natijada bu yerda dehqonchilik
bilan shug’ullanishning imkoni bo’lmaydi va aholi daryo yoqasida ekin ekib, uni
o’rgach Urganchga qaytadi. Bundan aholining bu davrda ham to’la
o’troqlashmaganligi ma’lum bo’ladi.
Xonligida suv tanqisligi aholining katta qismini tashkil qilgan chorvadorlar
hayotiga ham ta’sir etmay qolmadi. Bu haqida: «Bahor qo’y
qo’zilar. Xevaqda o’t bo’lmas. Rang chiqar. Xevaq turkmani qumg’a ketar. Sart
ekin ekmak uchun kendli kendina ketar».
Aholi orasida ruhoniylar alohida mavqega ega edilar. Darvish shayxlari
Xivadagi ta’sirlaridan foydalanib, xonlar o’rtasidagi kurashlarda faol
qatnashganlar. Bu haqida Abulg’ozixon shunday yozadi: «Bakirg’an ostonasinda

Sayid ota avlodindin bir kishi bor erdi, Nazar xoja derlar erdi. Elbars sulton aning
qizin oldi… Shul kunlar xalqning barchasi otlanib Asfandiyor sultonning
kelganini yaxshi bo’ldi, otasini bilmagan zolimlardan xudoy qutqazdi, deb guruh-
guruh Asfandiyor sultong’a kela erkandur... Piyoda va otli o’tmasdan Asfandiyor
sultong’a ko’makka kelaturg’an kishining va ba’zisini so’z birlan va ba’zisini zo’r
birlan o’zini qo’shub aytibdur. «Xudoy ko’rsatmasin Asfandiyor sulton yurt olsa
erkagingizni o’lturur va urg’achingizni Abulxon va Manqishloq turkmaniga
buyurur. Ul o’lja qilib olib ketar. Agar mening bu so’zimda yolg’on bo’lsa,
tangrining kalomi ursin meni»- teb, har kishining oldinda Qur’ondan bir ont
ichibdur. Asfandiyor sultong’a kelaturg’an kishining barchasini qatig’a yig’di-da
oldi. O’g’lon-ushoqini turkman o’lja etar teb ond ichgandin so’ng, qo’rqti… Bir
oqsaqolli sayid har kunda Qur’ondin yuz karrat ont ichsa, men sizlarning
g’amingizni yeyman tesa kim inonmas». Bunda Abulg’ozixon otasiga qarshi
isyon ko’targan Habash Sulton va Elbars Sultonlar Shayx Sayid ota avlodidan
hisoblangan shayx Nazar xoja 1622-yilda Arab Muhammadxonning o’g’illarini
otasiga qarshi kurashda qo’llab quvvatlaydi, hamda xalqni ham o’ziga
ergashtirishga erishadi. Natijada Habash sulton va Elbars sultonlarga qarshi
kurashga chog’langan xalq Nazar hojiga ergashadi.
1558-yilda Volga daryosi bo’ylab suzib Astraxan shahridan Kaspiy dengizi
orqali Mang’ishloq yarimorolida bo’lgan sayyoh A. Jenkinson o’z esdaliklarida
shunday yozadi: «Bu sulton (Temur sulton) ko’shk va shaharda yashamay,
sahroda yashagan va men uning kichkinagina qamishdan yasalgan,
usti kigiz va gilamlar bilan o’ralgan o’toviga kirib borganimda u o’tirgan edi.
U bilan birga bu mamlakatning ruhoniysi o’tirgan edi. Yevropaning kattagina
qismida Rim yepiskopini qanchalik hurmat qilsalar, uni ham xalq shunchalik
azizlar edi» - deya qayd etgan edi.
Bu davrda xonlikda savdo munosabatlari to’xtaladigan bo’lsak, o’zaro feodal
urushlar va qo’shni davlatlar bilan bo’lgan ixtiloflar savdo aloqalarining, xususan
karvon savdosining o’sishiga katta zarba berdi. Lekin, shunga qaramay, Buxoro va
Xiva xonliklari o’rtasida savdo-sotiq tamoman to’xtab qolmadi. Abdullaxon II

xonlikni egallashi arafasida Movarounnahrlik yirik savdogarlar shuningdek,
ziyoratchilar Shirvonga ketishda qizilboshlar yerlari orqali o’tishni xoxlamay,
Urganch orqali Mang’ishloqqa o’tishgan, hamda shu yerdan Shirvonga boradigan
kemalarga o’tishgan. Abdullaxon IIning xonlikka bostirib kirishining muhim
sabablaridan biri ham shu edi. Rossiya bilan savdo aloqalari yuritish esa O’rta
Osiyo xo’jaligining rivojlanishi uchun muhim ahamiyatga ega edi:«Biz dunyog’a
kelgan yilining avval bahorinda o’n yetti kishi o’rusg’a savdoga ketar». Bu haqda
asarda batafsil ma’lumot berilmagan bo’lsa-da, o’sha davrda xonlik aholisining
qo’shni mamlakatlar bilan savdo aloqalari bo’lganligidan dalolatdir.Shuningdek,
Xorazm madaniyati tarixini o’rgangan olim S.P.Tolstov bu yerda oz bo’lsada
Buxoro va Erondan turli mollar keltirilishi haqida qayd qilgan.
2.3 «Shajarai turk» asarida ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayot masalalari
«Shajarai turk»da keltirilgan tarixiy ma’lumotlar ichida Shaybon ulusi va
uning sarhadlari, uning XV asrning so’nggi choragi XVI asr boshlaridagi umumiy
ahvoli, Sibir xonligi, Xorazmning XVI – XVII asrning birinchi yarmidagi
ijtimoiy-siyosiy ahvoli, uning Rusiya, Qozoq hamda Buxoro xonliklari bilan
bo’lgan o’zaro munosabatlari haqidagi ma’lumotlar diqqatga sazovordir.
Shayboniylar hukmronligi davrida, XVI asrda O’rta Osiyo hududida feodal
tarqoqlik kuchaya boshlaydi. Buning ijtimoiy - siyosiy sabablaridan biri
shayboniylar davlati boshida cheksiz huquqqa ega bo’lgan xon o’tirgan, butun
viloyatlar shu xonadon a’zolariga, sultonlarga bo’lib berilgan, viloyat
hukmronlarn esa maxsus askariy guruhga, urug’ va qabilalarning yuqori
doiralariga, ruhoniylarga suyanganlar. Biroq hukmdorlar xonga bo’ysunishni
istamay, o’z hududini mustaqil boshqarishga intilgan.
«Shajarai turk»da muallif ta’kidlaganidek, asarni yozishdan maqsad
Yodgorxon davridan boshlab yozilmay qolgan tarixni yozib, uni keiyngi
avlodlarga yetkazish edi. Bunda Abulg’ozixonning o’zi hukmdor bo’lganligi
sabab, u rasmiy doira arboblariga itoat etishi shart bo’lmagan. Bu esa, mutloq

ijod erkinligini ta’minlagan ya’ni asarda o’zidan oldingi va o’zi bilan zamondosh
hukmdorlarning, shuningdek o’zining ham davlat boshqaruvi, ichki va tashqi
siyosati haqidagi fikrlarini ochiq bayon etgan. Jumladan, hukmdorlar siyosati
o’zaro kurashlar oqibatida mahalliy xalqning aziyat chekkani asarda jonli tarzda
bayon etiladi. Elbarsxon vafotidan so’ng, Yodgorxon nabiralari o’rtasida toj-taxt
uchun bo’lgan kurashlarda Urganch shahri, uning aholisining ahvoli ifodalangan.
Shayboniyxon vafotidan so’ng shoh Ismoil Xurosondagi barcha viloyatlarga
dorug’a yubordi. Xorazmga ham uchta dorug’a yuborilib, ulardan biri Xiva va
Hazoraspga, yana biri Urganchga hamda keyingisi Vazir shaharlariga yuboriladi.
Demak, xonlik tuzilishi arafasida undagi asosiy shaharlar Xiva, Hazorasp,
Urganch va Vazir shaharlarining siyosiy mavqyei baland bo’lgan. So’fiyonxon
davrida xonlik poytaxti Urganch shahri bo’lib, shuningdek bu davrda xonlikda
Vazir, Yangi shahar, Tirsak, Xuroson, Durun, Manqishloq, Xiva, Hazorasp, Kat,
Buldumsoz, Pingichka, Bog’obod, Nisoy, Obivard, Chahordeh, Mahna, Chacha,
Abulxon va Dehiston kabi shaharlar bo’lgan. Xonlik taxtiga sulola vakillarining
eng yoshi ulug’i o’tqazilgan. Bunday taomilning mavjudligi ham ba’zan
ayanchli oqibatlarga olib kelganligi haqida asarda bir necha bor qayd etiladi.
Chunki, sulola vakillarining hammasi ham boshqaruvchilik qobiliyati ega emas
edi.
«Shajarai turk» asarida tashqi siyosatda Eron bilan munosabatlar ko’p
o’rinlarda eslatiladi. Buqachaxon hukmroligi davrida shoh Tahmasp xonlikka
elchi yuboradi: «Men xong’a o’g’ul bo’layin deytururman. Temurbiy Chingizxon
avlodina kuyov bo’ldi ersa, hanuzgacha ani Temur Ko’ragan deytururlar. Men
ham Chingizxon avlodina ko’ragan bo’lmoqni ko’nglim izlay turur. To
Xunkordek ulug’ dushmanim aytqay kim shoh Tahmosib o’zbek podshohining
qizin oldi; yaxshi yarashdi».
Bug’achaxonning o’z qizi yo’q edi, shuning uchun u So’fiyonxonning Oysha
begi otli qizini unga uzatadi. Oysha begining Ag’ish sulton ismli akasi
boshchiligida to’qqiz kishi Kazvinga yuboriladi. Shoh Ag’ish sultonni juda katta
ehtirom va tantanalar bilan qarshi oladi. Ag’ish sultonga Xo’jand shahrini beradi,

sulton Xo’jandni vafot etgunicha o’ttiz yil davomida boshqaradi. Shuningdek,
Bug’achaxonga to’qqizta oltin xisht (xanjar), to’qqizta kumush xisht, to’qqizta
tepasi zarbof, quyisi ipakdan tikilgan, to’shaki va barcha buyuumlari oltin va
kumushdan bo’lgan chodir, egari va yugani bo’lgan to’qqizta ot, shu bilan birga
ming bo’lak ipak matolar yuboradi. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki,
chingiziylar avlodining obro’si nafaqat Movarounnahr va Xuroson, balki Eronda
ham yuqori ekanligi va o’sha davrda ham ahamiyatini yo’qotmaganining guvohi
bo’lamiz. Shuningdek, shoh Ismoil davridagi o’zaro nizolar bu davrga kelib ancha
yumshaganligi ham ma’lum bo’ladi.
Avaneshxon davrida Xuroson etagidan to Astrobodgacha bo’lgan yerlar
Urganch podsholariga taalluqli bo’lgan. Uning Dinmuhammad, Mahmud va Ali
sulton ismli uch o’g’li bo’lgan. Dinmuhammad 19 yoshiga yetganda ham otasi
unga hech nima bermaydi. Bu vaqtda Urganchlik yigitlar Xurosonga, qizilboshlar
ustiga bosqinchilik natijasida o’ljaga ega bo’lib qaytar edilar. Dinmuhammad
otasining ruxsatisiz Astrobod va Mozandaronga yurishgamani shu yigitlar bilan
kelishadi. O’zaro kelishmovchiliklar tufayli Dinmuhammadxon Muhammadg’ozi
sultonni o’ldiradi. Bu xabarni eshitgan Sultong’ozi Vazirda Ali sultonni o’ldiradi.
Avaneshxon bu voqealardan so’ng kengash chaqiradi. Kalxon, Aqatoyxon, akasi
So’fiyonxon va Bug’achaxon bundan xabar topgach, Sulton g’ozining kishilari
Avaneshxonga xujum qildi deb Vazir ustiga, Avaneshxon kishilari esa Urganchga
yurish qiladi. Amnakxonning o’g’illari Urganchda, Elbarsxonning o’g’illari Vazir
shahrida kengashadilar. Avaneshxon ko’p marta yarashishni taklif qiladi, ammo
aka-ukalari bunga rozi bo’lmaydilar. Amnakxon o’g’illari Vazirning kun chiqish
tomonidagi obod Qumkend shahriga boradilar va Sulton g’ozi bilan urushadilar.
Avaneshxon urushni borshsitirishiga qaramay, Vazir shahriga kirib boradilar va
Elbarsxonning Sulton g’ozi boshliq 16 ta o’g’illarini o’ldirdilar. Aqatoyxon Sulton
g’ozining xotini, ikki o’g’li va ikki qizini Buxoroga yuboradi. Shundan so’ng
Belikach sulton avlodlari Yangi shahrdan Qumkendga kelgach, bo’lgan voqeadan
xabar topadi. Shundan so’ng ular urganch orqali Buxoroga yurishga qaror qiladi.
Bu voqealardan xabar topgan Buxoro xoni Ubaydxon (Ubaydullaxon)

Buxorodan, Abulxayrxonning o’g’illari ittifoq tuzib, Toshkentdan Baroqxon,
Samarqanddan Juvonmardxon, Hisordan Hamza Mahdiyxonning nabiralari
Urganch ustiga yurish qiladilar. Abulg’ozixon Ubaydullaxonga qarshi kurashga
otlangan Dinmuhammadxon haqida gapirar ekan uning tashabbuskorligini
ta’riflab: « ―Tangrim jonimni senga topshirdim, tanimni tuproqqa topshurdum‖
teb turpoqni ko’ylakining yoqasindin qo’ynig’a qo’yub ko’pa berdi-da beklarga
qarab aytdi «Men o’ldum agar sizlarning joningiz mendin ortiq bo’lsa, urushg’a
bormang, agar mening birlan barobar bo’lsa qolmang», tedi, taqi otlanib yuruy
berdi. Barchalari yig’lay-yig’lay Dinmuhammad sultonning ortindan ketdilar».
Hoji Muhammadxon (1558-1593)xonligi davrida Abdullaxon II xonlik
hududiga yurish qiladi. «Shajarai turk»da Abdullaxon II yurishi uchun uch sabab
ko’rsatiladi. Birinchidan, Abdullaxon IIning ovozasi bu davrda Rum
hukmdorigacha boradi va u Abdullaxon oldiga Payola podshoh degan kishini
elchi qilib yuboradi va bir tomondan u va bir tomondan Abdullaxon bo’lib shayx
o’g’lini (fors shohi) qirib tashlashni taklif qiladi. Payola podshoni ehtirom bilan
kuzatdi. U bu yerga Hindiston orqali uch yilda yetib kelgan edi. Shundan so’ng u
Urganch va undan turkmanga borib Shirvon orqali borsam Istambulgacha to’rt
oylik yo’l deydi. Yurishning ikkinchi sababi ham mana shudir. Chunki, bu davrda
Shirvon Rum hukmdori mustamlakasi bo’lib, Movarounnahrning hojilari va
savdogarlari qizilboshlarning yeridan o’tmaslik uchun Urganch orqali
Mang’ishloqqa o’tib, bu yerdan Shirvon kemalariga chiqadilar. Urganchga
kelgan Payola sultonning barcha mollarini Hoji Muhammadxonning o’g’li
Ibrohim sulton olib qo’yadi. Bundan g’azablangan Abdullaxon uni qayta
Mang’ishloqqa yuborib, Shirvon kemasiga o’tirishini ta’minlaydi. Urganchga
yurish qilishidan bir yil oldin Hoji Qo’tas degan kishi ko’p hojilarga va karvonga
boshchilik qilib Xivaga keladi. Po’lod sultonning to’ng’ich o’g’li Boba sulton
ularning barcha mollarini tortib oladi va o’zlarini piyoda Buxoroga quvib
yubordi. Hoji Qo’tas Abdullaxonga arz qiladi, bunga javoban Abdullaxon «Hoji
Muhammadxon men kabi podshoh, navkarim emas» deydi. Shunda Hoji Qo’tas:
«tangla tangri qozi bo’lib, payg’ambar shafoatchi bo’lganda, seni tutub

yukunurman-da, ayturman «Xudoyim Hoji Muhammadxonning kuchi
Abdullaxonning bir navkarindin ortuq ermas erdi. Abdullaxonning kuchi yotar
erdi, erindi. Taqi borib mening haqqimni olib bermadi» derman. Xon aytibdi hoji
bir ulug’ yerdin tuttung. Xo’b-xo’b, qo’limizdan kelsa qilali» tebdi.
Yurishning keyingi sababi bu davrga kelib Avaneshxon nabiralarining
barchasi vafot etib, Abulxonning lo’lidan tug’ilgan bir noma’lum o’g’li qolgan
edi. U Marv va Obivardni boshqargan. Hoji Muhammadxon ukalarining o’g’illari
har yili Marvga yurish qilib unga ko’p ozor beradilar. Nurumxon bunga
chidolmay Abdullaxon oldiga xutbani Hoji Muhammadxon nomiga emas
Abdullaxon II nomiga o’qisam Marvni iyenga berar deb keladi. Shundan so’ng
Abdullaxon II hujum boshlab Marv, Obivard, Nisoy va Bog’obodni egallaydi.
Hoji Muhammadxon qo’lida Xurosonda Durunda boshqa viloyat qolmaydi.
Arab Muhammadxon davrida kurashlar yanada avj olgan. Abulg’ozi
Xorazm xonligining o’ziga tegishli bir bo’lagini boshqarayotgan dastlabki
yillardan boshlab, kuchli markazlashgan feodal davlati tarafdori ekanligini
namoyish qiladi. Xisrav sulton, Somi sultonlarning Arabmuhammad davlatini
fitna yo’li bilan egallashga intilishlarini qattiq qoralaydi. Otasining faqat fitna
boshliqlarinigina o’ldirib, ularning sheriklari gunohlarini kechishi bilan kelisha
olmaydi. «Xonning fe’li kengligi va gunohkorlarni afv qilg’ani, otamiz xonning
boshina va barcha yurt xalqining boshina ko’rguliklar keltirur», - hisoblaydi.
Yurtdagi notinchliklarda, qavm-qarindosh, ota-bola, aka-ukalarning toj talashib,
o’zaro urushlaridan bezor bo’lgan Abulg’ozi feodalizmning ilk rivojlanish
davrlarini haqida shunday yozadi:
«Qadimiy xalq bu zamonning xalqindin yaxshi erdi. Agar el va xalq yig’ylib,
kishi o’ltura bilur bo’lsa va yo gunohkor so’ray bilur bo’lsa va yo bir ish
boshqarmoq qo’lindin kelur bo’lsa, ne uchun bir mardg’a podshoh ot qo’yub,
evining to’rmida o’lturtub, barcha xalq ixtiyorlarin aning qo’lina beratururlar».
Bu o’rinda cheksiz huquqqa ega bo’lgan hokimi mutlaq haqidagi barcha elu
yurtlarning «bir mard podshoh»ga bo’ysunishi to’g’risidagi orzular, ya’ni
mamlakatning kichik-kichik xonliklarga bo’linib ketishidan norozilik, e’tiroz

ko’rinib turibdi. Shu boisdan ham Abulg’ozi o’z otasi tirikligidayoq toj-taxt
talashib, xonlikni parchalab yuborayotgan akalari Xa-bash va Elbars sultonlarga
va ularning niqoblangan homiylari Qurbon hoji va Chin hojilarni qoralaydi. Otasi
Arabmuhammading isyon ko’targan o’g’illari yoniga Qurbon hojini yuborib, u
keltirgan soxta xabarga ishonganidan norozi bo’lgan Abulg’ozi:
«... Men ham otamni ko’rayin teb eshikka borib erdim, Hoji ham eshikka
keldi, xon qatiga birga kirduk. Xon: «Ko’rgan-eshitganingni ayt, hoji»,— tedilar.
Ne aytayin xonim, borg’anima pushaymoi bo’ldum. Yuqorisi Dorug’an ota,
quynii Baqirg’an otag’acha o’lturg’an o’zbek o’g’lonlarining qatig’a yig’ilib
turur... Men bir og’iz otangiz chorulata yubordn teb aytib erdim, ming yerdin
qichqurg’an ovoz keldi... Xonim ish yomon bo’ldi. O’zung bilursen, mening
senga jonim kuyganda, o’zgalarning to’kining etaki kuymas. Emdi Xevaqga
ketako’r. Bu zolimlardin yiroq bo’l. Elimiz, xalqimiz bir maslahat qilurmiz»,—
deb aytgan gaplariga ishonganidan Abulg’ozi g’azablanadi. Vaholanki, asarda
ta’kidalanishicha, «O’sha vaqtlarda xalq xondin (Arab Muhammadxon) andag’
qo’rqar edilarkim, … Xon ko’runushga chiqib xalqg’a aytsa, ini va o’g’lunguzni
Habash qatig’a yubormang, agar har kim yuborsa mendin yaxshilik umid
qilmasun, mening bu so’zumni bir- biringizga ayting teb hukm qilsa, kishi yuborib
shahrlarda va bozorlarda ushbu so’zni aytib jar chorlatsa, bir kishining haddi yo’q
erdi, evindin tashqari chiqa bilgay».
Asfandiyor sulton bilan Abulg’ozixon birgalashib qo’shin tortib, Elbars
sultonning ustiga bostirib boradilar va isyonchi ustidan g’alaba qozonadilar.
Mag’lubiyatga uchragan Elbars sulton besh-olti kishi bilan qirg’a chiqib ketadi.
Ana shundan keyingi voqealar, «Shajarai turk»da quyidagicha tasvirlanadi: «...
Evini va elini chobduq. (Elbars sultonning oila a’zolari va uning yaqin odamlari
ko’zda tutiladi.) Barcha sultonlar xon qatig’a yig’ilduk. Otamni ko’rayin teb
keldum. Urduda yakka namozshom o’qub turub erdilar. Namozdin forig’
bo’lg’andii so’ng yaqinlarig’a kelib o’lturdim-da, aytdum: «Elbars sulton besh-olti
kishi birlan qirg’a chiqib ketdi. Emdi ne fikr qilasiz?» Aytdilar: «Sening
ko’nglingga ne kela turur?» Men aytdum: «Asfandiyor sulton birlan faqirg’a

xukm qilung... Elbars sultonni o’ldurali, andin so’ng qolgan besh o’g’liigizshitg
hech qaysisi sizning hukmingizga tajovuz qilmaslar». Arab Muhammadxon bu
masalada Chin hoji bilan maslahatlashadi. Habash va Elbarslar tomonida
bo’lgan Chin hoji «O’g’lonlaringizning birisin o’ltursangiz, qolg’anining hech
qaysisi sizga inonmas» deydi.
Bu o’rinda Abulg’ozining dunyoqarashi ochiq-oydin ifodalangan. U yirik
davlatni parchalanib ketishdan saqlab qolishga intiladi, otasi va akalarini shunga
undaydi. Lekin otasi Arabmuhammad o’g’li Abulg’ozining taklif-mulohazalarinn
qabul qilmaydi. Abulg’ozi haqiqatni otasi yuziga antib solishdan ham qaytmaydi:
«... Sizni tutub, evga solib, molingnzni olg’andin so’ng, emdi ne qoldi? Tongla
mundin yomonki ishlar bo’lur, pushaymon qilursiz»,— deydi.
Biz Abulg’ozining yuqoridagi so’zlaridan uning o’sha davr tarixiy
voqealarinnng shohidi, faol ishgirokchisi ekanligini bilib olamiz. Haqiqatan
ham, Xabash va Elbarslar, Abulg’ozi to’g’ri ta’kidlaganidek, yomon ishlar qila
boshlaydilar.
Arabmuhammad jangda yengiladi, qamoqqa olinadi, farzandlari har tomonga
tarqab ketadi. Abulg’ozi Buxoroga, Asfandiyor sulton Makkaga ketishga majbur
bo’ladi. Keyinchalik Xabash va Elbars sultonlar o’z otasining ko’ziga mil tortish
bilan hamqanoatlanmay, uni o’g’li va nabiralari — Asfandiyorxonning ikki o’g’li
bilan Xorazmshoh ismli ukasini qatl qiladilar.
Asfandiyorxon davrida ham o’zaro qirg’in urushlar to’xtamaydi.
Asfandiyorxon taxtga turkmanlar yordamida chiqqach, xonlikda ularning
mavqyeini oshirishga harakat qiladi, hamda o’zbeklarga zulm qila boshlaydi,
ularni shafqatsizlik bilan qiradi. Ayniqsa, uyg’urlar va naymanlar qattiq jabr
ko’radilar: «… Asfandiyorxon uyg’ur, naymanni qirdi. Andin so’ng barcha o’zbek
birlan yov bo’ldi. O’zbek uch bo’lindi. Birisi mang’it, birisi qozoq, va birisi
Movarounnahrga ketdi».
Bundan keyiigi kurashlar aka-ukalar Asfandiyorxon, Abulg’ozi va
Sharifmuhammad xonlar o’rtasida yuz beradi. Chunki toj-taxtga ega bo’lgan
Asfandiyorxon ham o’zidan oldingi saltanat an’analariga amal qilib, Xiva,

Xazorasp va Katni o’zi oladi. Urganchni Abulg’ozixonga, Vazirni
Sharifmuhammadxonga in’om qiladi. Asfandiyorxonning turkman qabilalariga
tayanib saltanatni boshqarganini kurgan Abulg’ozixon o’zbek qabilalariga
tayanib, xonlikni butunlay qo’lga kiritish siyosatini yurgizadi.
Asfandiyorxon barcha o’zbeklarning Buxoroga ko’chib ketishlaridan
hayiqib, ularning taklifini qabul qilishga majbur bo’ladi. Bu muvaffaqiyatdan
mag’rurlanib ketgan o’zbek qabilalarining beklari Abulg’ozining tadbirlariga
ko’nmay, uni tezroq taxtga ko’tarishga shoshiladilar. «... Bu kecha to’rt yoqg’a
kishi yuborali. Tong otkanda ming
kishi darvozada hozir bo’lsun. Muhammad Husaynbek boshliq bu turkmanni
qiroli. Taqi, Xevaqdaqn o’lturg’an turkmanni chopali. Bu qish Xevaqning
qalxasiiin qabab stali. Bahor olurmiz»,— deb shovqin solishadi.
Abulg’ozining «... turkmanni qira bilmassiz. Eshitib qochar. Qishina
turkmanning barchasi Xevaq ustida turur. Ani ham ola bilmassiz. Xevaq borib
yotsangiz evingiz egasiz bo’lur. Qalmuq kelur. Taqi o’g’lon o’shoqingizni olur
ketar», deb ularni bu yo’ldan qaytarishga intiladi va o’zining quyidagi tadbirlarini
ular o’rtasiga tashlaydi:
«... Muhammad Husayn boshliq turkmanlarni yaxshi siylab yuborali. Sharif
Muhammad kuyuk qal’ada qishlasun. O’zbekning barchasini buz to’yg’andin
so’ng ko’churib Sharif Muhammad birlan bizning oramizg’a kelturali. Har besh
yuz evli va ming evli bir jib solib qishlasun... Bir yerg’a yig’ilali. Ichimizda oz
bo’lsa besh-olti yuz turkman bo’lur. Avval ani qirali. Taqi Xevaq ustina yurali, bu
vaqtda Abulxon va Manqishloqning turkmani oshliq olmoq uchun Xevaqg’a
kelnb, barchasi enlik evina ketar. Bahor qo’y-qo’zilar uchun Xevaqda o’t
bo’lmas... Sart eki ekmoq uchun kendli kendina ketar. Xevaq ichinda
Asfandiyorxon qatinda ko’p bo’lsa yuz, oz bo’lsa ellik kishi qolur. G’ofil borib,
darvozaning og’zina tusholi»— deb g’alaba qozonish yo’lini ko’rsatsa ham qabul
qilishmaydi.
«Otlanmoqni munosib ko’rub, Xevaq ustina yurdilar. Yomon ish qildingiz,
yurtni buzdingiz teb, ayta-ayta ikki kundai so’ng keyinlarindin bordum. Xikaiik

ariqining labnnda Toshko’prik tegan, yerda borib tushduk. Turkmanning och-
ariqin topib o’lturdik», deb afsuslanadi.
Biroq g’alabaga erisha olmaydilar. Asfandiyorxon bilan bo’lgan urushda
yengiladilar. Abulg’ozi mag’lubiyatga uchragach, madad umidida avval qozoq
xoni Tursunxon, so’ngra Buxoro xoni Imomqulixon dargohlarida payt poylab
yurishga majbur bo’ladi. U o’zbek qabilalarining yordamida yana o’z yurtiga
qaytadi. Yana o’zbek-turkman bo’lib urushadilar.
«Andin so’ng men besh-olti kishi birlan Xevaq keldim. Sharif Muhammad
mendan ikki oydin so’ng Hazorasbda Asfandiyorxon qatig’a keldi. Ul ikkisi bir
bo’ldi. Taqi mening birlan urushdilar. Men g’olib keldim, sulh qildilar. Olti oydin
so’ng Xevaqda g’ofil o’lturub erdim, ikkisi nlg’ab kelib darvozag’a yaqnn tushdi.
Tashqarida o’lturg’on turkmanning qora-yomoni Asfandiyorxong’a yig’ildi. Ul
besh ming kishi bo’ldi. Mening qatimda olti yuz kishi bo’ldi... Bir et peshim urush
bo’ldi, shul vaqtda jov qochti».
Xullas, aka-uka o’rtasidagi toj-taxt talashib, qon kechilgan urushlarda
Abulg’ozixon yengilib, Asfandiyor tomonidan Eronga surgun qilinadi. Iroqning
Isfahon shahrida o’n yil nazorat ostida saqlanadi. Biroq, bu o’n yil Abulg’ozi
uchun, uning kelajagi uchun nihoyatda foydali bo’lib chiqadi. U garchi saltanat
boshqarishdan mahrum etilgan bo’lsa ham, avvalgi o’n yilda, ya’ni olti yoshidan
o’n olti yoshiga qadar olgan bilimining kamini to’ldiradi. Surgundaligida olgan
bilimlari uning yetuk shaxs, ijodkor bo’lib yetishuviga zamin bo’ladi.
Abulg’ozi o’n yildan so’ng o’z tayyorgarligini me’yoriga yetgan hisoblab,
o’n birinchi yil surgundan qochadi va bir qancha qiyinchiliklar bilan qolmiq
xonining yordamida o’z yurtiga yetib keladi:
«... Andii ketib Manqishloq bordim. Ul paqtda Man- qishloq turkmani buzulib
yetti yuz evlik qolib, ul ham Qolmuqg’a tobi’ bo’lub turub erdi.
Qolmuqnnng nodshohi manim kelganimni eshitib, yaxshi knshilarnni
yuborib mani olib bordi-da, bnr yil saqlab Urganchda o’lturg’an o’z xalqimiz
ichina yubordi» («Shajarai turk», 532-533- betlar).
Bundan so’ng Abulg’ozi siyosiy faoliyatining yangi davri boshlanadi. Bu

1643-1663 yillarni o’z ichiga oladi. Abulg’ozi shu vaqtga qadar (u ham bo’lsa, o’n
olti yoshidan boshlab, to Asfandiyorxon tomonidan Eronga surgun qilinganiga
qadar) otasi va akasining vassali sifatida mamlakatning bir bo’lagi — o’ziga
in’om qilingan hududda saltanat ishlarini boshqarib, tajriba to’plagan edi. U qirq
bir yoshida, avvalo, Orol hokimligini, so’ngra butunlay Xiva xonligni boshqarish
ishlarini qo’lga kiritib, yigirma yil davomida — oltmish bir yoshigacha xonlik
qiladi.
Biroq, Orol hokimligiga ko’tarilgach; xonlikni butunlay qo’lga kiritish osoy
bo’lmadi. Bu haqda «Shajarai turk»da shunday deyilady: «Ul vaqtda
Imomqulixon o’lub, inisi Nodirmuhammadxon akasi Imomqulixoi yeriga xon
bo’lib erdi. Biz turkmandin aqamizning o’g’lonlari va viloyatini tiladuk, bermadi.
Taqi Nodirmuhammadxonning otina xuda o’qub Ashraf sultonni yubordi. Biz yov
bo’lub Xevaqni ikki martaba chopduk. Andin so’ng Nodirmuhammadxon Xevaq
birlan Hazorasbga hokim yubordi. Asfandiyorxonning o’g’lun va qizin va ko’chin
ko’churub olib borib Qarshida o’lturtdi. Xevaq birlan Hazorasbning amalotini
Asfandiyorxon kimga bergan bo’lsa, Nodir Muhammadxonning kelgan ilgor
beklari shul kishidan ayurmadi...»
Tarixshunos olim va shoir Shermuhammad Munis «Firdavsul-iqbol» asarida
yozshnicha, Abulg’ozi davlat tepasiga kelgandan so’ng ko’p kishilarga o’z
yonidam o’rin va amal tayin etgan.Abulg’ozixon xonlikni boshqarishda dastavval
xonlikda markazlashgan boshqaruv tizimni mustahkamlashga e’tibor qaratdi. Bu
jarayonda u avvalo, turkman yo’lboshchilarini boshqaruv ishlaridan chetlashtirdi.
Ularning yer -suvlari, mol - mulklari musodara qilinib, o’zlari mamlakat
ichkarisiga surgun qilindi.
Xonlikdagi barcha lavozimlarga o’zbek urg’ularining boshliqlari qo’yildi.
Abulg’ozixon ma’muriy isloqot o’tkazib, xonlikning boshqaruv tizimini batamom
yangitdan tashkil etdi. Xonlikning boshqaruv tizimida o’zbek urug’larining
mavqyei ortib bordi hamda ulardan 360 nafar vakil xon saroyida turli
lavozimlarga ko’tarildi. Xon yangi amaldorlar orasidan eng obro’li 32 nafarini o’z
yoniga oldi. Munis ta’biri bilan aytganda, «andoqkim ikki shayx ul-islom, ikki

qozi, bir rais Said ota avlodidan, bir mutavalli, bir naqib, to’rt otaliq, to’rt inoq,
to’rt mirob, to’rt parvonachi, ikki oko, ikki arbob, to’rt chig’atoyi inoki va bir
vazirkim, holo mehtar derlar va bir qushbegi, bu ikkovi o’rinsiz xon xuzurida
oyoq ustida turadilar».
Uning mamlakatni boshqaruvida muhim islohot o’tkazib o’zbek urug’larini
to’rt guruhga bo’ldi: birinchi guruhga uyg’ur-naymanlar bo’lib, do’rmon va
yuzming jamoasi uyg’urlarga, hamda payg’ambar avlodi shayx va bo’rloqlar
naymonlarga qo’shildilar; nukuz-mang’itlar ham bir guruhga kiritilib, kanagas va
xo’ja ellari ularga biriktirildi; keyingi guruhlarga kang’li qipchoq urug’lari
kiritilib, ularga o’n to’rt urug’ qo’shiladi. Birlashmalarga inoqlar boshchilik
qilganlar. Xon ana shu inoqlar orqali qabilaga tegishli masalalarni hal qilgan.
Bu urug’larning barchasiga Darg’ondan Orol dengizigacha, Amudaryoning
har ikkala tomonidan yer ajratib beriladi. Shu tarzda aholi Yangi Urganch
istehkomiga ko’chiriladi. Xon 1646-yilda janubi-g’arbda qal’a bunyod qildiradi,
hamda Eski Urganch xarobalari shu davrdan boshlab Ko’hna Urganch deb atala
boshlanadi. Munisning ma’lumotiga ko’ra, bu yer «bag’oyat ma’mur va obodon
va Xorazmning ulug’ savdo xonasidur». Akademik olim Ya.G’ulomov
Abulg’ozixon hukmronlik qilgan davrni tavsiflab xonning tashkilotchiligi va
tashabbuskorligi haqida shunday deydi: «Garchi tarixda Abulg’ozi hukmronlik
qilgan davrda uning nomiga qo’yilgan kanalni uchratmasakda, Xivani egallagan
va Janubiy Xorazmni obod qilishda katta tashabbus ko’rsatgan Abulg’ozi tarixda
qoladi».
Ichki siyosatda Abulg’ozixon mamlakat yaxlitligini saqlash maqsadida
1646 - 1653 yillari u Tajan, Bomibaurma (Qizil arvotning janubiy-sharqiy
tarafida joylashgan manzilgoh), Atrok va Jurjon turkmanlari bilan urush olib
bordi, 1655 -1662 yillari o’lkaga vaqt-vaqti bilan boqin qilib turgan Yoyiq
(Ural)lik o’ris qozoqlari, qalmiqlar va qozoq ko’chmanchilari bilan kurash olib
bordi. 1663 -1664 yillari bir necha marta Buxoro ustiga yurish qiladi, hamda
xonlik sarhadlarini kengaytirishga xarakat qildi.

Xulosa
Shayboniylar hukmronligi davrida, XVI asrda Movarounnahr va Xorazmda
feodal tarqoqlik kuchaya boshlaydi. Buning ijtimoiy - iqtisodiy hamda siyosiy
sabablari quyidagicha bo’lgan:
Chunonchi, Shanboniyxon hukmronligidan boshlab 100 yil davom etgan
shayboniylar davlati tipik feodal davlat edi. Davlatning boshida cheksiz huquqqa
ega bo’lgan xon o’tirgan, butun viloyatlar shu xonadon a’zolariga, sultonlarga
bo’lib berilgan, viloyat hukmronlari esa maxsus askariy guruhga, urug’ va
qabilalarning yuqori doiralariga, ruhoniylarga suyanganlar. Masalan, XVI asrning
40-yillarida Samarkandda Abdulatif, Buxoroda Abdulaziz, Toshkentda Baroqxon,
Karmana va Miyonqolda Iskandar sulton, Balxda Pirmuhammadxon kabilar
hukmronlik qilganlar. Bularning har biri o’zini mustaqil hukmdor hisoblab, bir-
birlari bilan to’xtovsiz urushib turar edi. Ular bosh hukmdorga (xonga) nisbatan
vassallik munosabatida bo’lishlari kerak bo’lsa ham, lekin ular ko’pincha xon
hukumatini tanishni istamas va unga qarshi kurash olib borar edilar.
Bu feodal urushlarning butun og’irligi, jabr-jafosi, dahshati mehnatkash xalq
boshiga tushib, uni qon qaqshatgan edi. Abdulmo’minning otasi Abdullaxonning
Urganch ustiga uch marta qo’shin tortib borishi yurtga xarobalik keltiradi. XIV
asrda boshlangan feodal tarqoqlik XVII asrga kelib yanada kuchaya boshlaydi.
Abdullaxon va uning o’g’li Abdulmo’minxonlar davrida Xorazm juda ko’p
martalab o’zaro qirg’in urushlar girdobida qolib, tobora qashshoqlasha va
xonavayron bo’la bordi. Talonchilikdan tashqari, soliqlar haddan oshirildi.
Abulg’ozining otasi Arabmuhammadxon taxtga chiqqach ham Xiva xonligida
o’zaro qirgin urushlar davom etib turdi. Bir tomondan, Eron va Buxoro
hukmronlarining bosqinchiligi, ikkinchi tomondan, o’zaro taqsimlab olingan
qavm-qarindosh bekliklar o’rtasidagi tinimsiz fojiali kurashlar uzluksiz davom
etdi. Bu davr muhitini xonlikda mana shunday keskin siyosiy vaziyat hukm
surgan vaqtda yashagan, hamda bolalik va o’smirlik yillaridan uzoq
va yaqin qarindoshlari o’rtasidagi kurashlarning guvohi, hamda ishtirokchisi

bo’lgan Abulg’ozi Bahodirxon boshqa zamondoshlaridan ko’ra yaxshiroq
tushunardi. Hukmdor va olim sifatida u mamlakatdagi murakkab vaziyatdan
chiqishning yagona yo’li o’tgan tarixiy jarayonlarni chuqur o’rganish va tahlil
qilish asosida islohotlar ishlab chiqish va amalga oshirish ekanini yaxshi tushunar
edi. Bu holat uni mamlakat tarixini o’rganish va tarixiy asar yozishga da’vat qildi.
Zero, u ajdodlarining beparvoliklari tufayli yozilmay qolgan tarixning yozilishi
zarurligini birinchilardan bo’lib angladi. Uning «Shajarai tarokima» va «Shajarai
turk» asarlari Xorazm va umuman O’rta Osiyo xalqlari tarixini o’rganishda
bugungi kunda ham katta ahamiyatga ega bo’lgan asarlar hisoblanadi.
Muallif «Shajarai turk» asarida Xiva xonligi tarixining ijtimoiy, iqtisodiy,
siyosiy, hamda madaniy jihatlarining barcha jabhalarini yoritishga intilgan.
Jumladan, ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan :
- Xiva xonligida yashovchi xalqning turmushi, yashash sharoiti, kundalik
mashg’ulotlari bilan bog’liq qiziqarli ma’lumotlar keltirilgan. Jumladan, xonlik
aholisining etnik, madaniy va iqtisodiy munosabatlarda uchta yirik guruhga
bo’linganligi;
- Xorazmda qadim zamonlardan buyon yashab kelayotgan shahar va
qishloqlar aholisi asosan dehqonchilik va hunarmandchilik bilan shug’ullanishi;
- Turkman qabilalari xonlikning g’arbiy va janubiy qismlarida yashaganligi
va asosan chorvachilik bilan shug’ullanganligi;
- Elbarsxon bilan Xorazmga ko’chib kelgan o’zbeklarning ko’chmanchi
tarzda hayot kechirganligi va ular tarkibidagi urug’ va qabilalar haqida;
- Xonlikda ko’plab soliq turlarining mavjud bo’lganligi, ularning miqdori va
yig’ib olinishi;
- Amudaryo o’zanining o’zgarishi munosabati bilan xonlik aholisi hayotidagi
ijtimoiy o’zgarishlar to’g’risidagi qiziqarli ma’lumotlar keltirilgan.
Xonlikdagi siyosiy munosabatlardan:
- Xonlikni boshqargan hukmdorlarning davlat boshqaruvi, ichki va tashqi
siyosati;
- Feodal munosabatlar, o’zaro urushlar va ularning oqibatlari, Buxoro xonligi

bilan siyosiy munosabatlar, Buxoro xonlari Ubaydullaxon, hamda Abdullaxon II
larning xonlikka yurishlarining asosiy sabablari sanab o’tilgan;
- Arab Muhammadxon davridagi siyosiy munosabatlar: ota va o’g’illar
o’rtasidagi o’zaro qirg’inlar tafsilotlari;
- Bu davrda aholi o’rtasidagi diniy munosabatlar, hamda din vakillarining
siyosiy hayotga aralashuvi masalasi;
- Abulg’ozixon davrida o’tkazilgan ma’muriy islohotlar va davlat boshqaruv
tizimini yangitdan tashkil etilishining mohiyati kabilar haqida batafsil yoritib
berilgan.
Madaniy hayotda:
- Xonlikning madaniy hayotida Xiva, Hazorasp, Urganch, Vazir kabi
shaharlarining o’rni;
- Eron bilan munosabatlar, jumladan Bug’achaxon davrida shoh
Tahmasp bilan qarindoshlik munosabatlarining o’rnatilganligi, hamda
Erondan xonlikka ko’plab sovg’alar yuborilganligi;
- Bu davrdagi savdo munosabatlari, jumladan Buxoro xonligi va ruslar bilan
savdo aloqalari, shuningdek savdo karvonlarining Mang’ishloq orqali o’tganligi
haqidagi ahamiyatga molik ma’lumotlar kabi masalalar yoritilgan.
Yuqoridagilardan Abulg’ozi Bahodirxon va «Shajarai turk» asarining Xiva
xonligi tarixini yoritishdagi ahamiyati, shuningdek Xorazm madaniyati tarixidagi
o’rni haqida shunday xulosa qilishimiz mumkin:
1. Muallif «Shajarai turk» asarini yaratish jarayonida turli uydirma va
soxtaliklarga yo’l qo’ymaslikka harakat qiladi. Shu ma’noda, o’zigacha
bo’lgan davr tarixini yozishda bir necha o’nlab tarixiy asarlarni o’rganib, faqat
tarixiy haqiqat deb bilgan hodisalarnigina asarga kiritadi. Rashididdinning «Jome
ut-tavorix», Sharafiddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma» asarlari bunda alohida
ta’kidlab o’tiladi.
2. Abulg’ozixon asarning asosiy qismi, ya’ni o’zi yashagan davr tarixini
yozishda qarindoshlar o’rtasidagi kurashlarni ham, o’zining surgunlikdagi
davrlarini ham g’alaba va mag’lubiyatlarini ham ochiq bayon etishga harakat

qiladi. Bu hijatdan, olimlar uni Zahiriddin Muhammad Boburga qiyoslaydilar.
Chunki, Abulg’ozi Bahodirxon ham avvalo hukmdor edi. Bu esa, unga mutlaq
ijod erkinligi uchun imkon yaratdi. U saroy rasmiy arboblariga itoat etishi, qat’iy
shakllangan an’anaviy uslub iskanjasida ijo d etishi shart bo’lmagan. Uning asarni
yozishdan asosiy maqsadi, boshqa tarixchilardan farqli o’laroq ma’lum bir
hukmdor davrini ulug’lash emas, balki tarixning yozilmay qolgan qismini to’ldirib
keyingi avlodga yetkazishdan iborat edi. Shuning uchun ham, muallif tarixiy
voqyea hodisalarni sodda, tushunarli, ixcham til birliklari orqali bayon etadi.
Shuningdek, «Boburnoma» Andijon shevasida yozilgan bo’lsa, «Shajarai turk»
Xorazm shevasida yozildi. Bu haqida uning ilmiy faoliyati bilan tanishgan venger
sharqshunos olimi G.Vamberi: «Abulg’ozi Bahodirxonning ko’pgina ishlari
Boburni xotirga tushiradi… Jahon uning «Shajarai turka asari uchun undan
minnatdordir» degan edi.
3. Shuningdek, o’zining «Shajarai turk» asari bilan Abulg’ozixon Xorazm
tarixnavislik maktabiga asos soldi. Keyingi xorazmlik ijodkorlar Munis, Ogahiy
va Bayoniylar Abulg’ozining ilg’or an’analarini rivojlantirib, yangi tarix asarlarini
yaratdilar. XIX asrda Munis tomonidan boshlanib, Ogahiy tomonidan yozib
tamomlangan «Firdavs ul-iqbol» shubhasiz, Abulg’ozixon boshlagan an’analar
ta’sirida, undan foydalanib yozilgan tarixiy asar hisoblanadi. Zero bu tarixchilar
o’zlarigacha bo’lgan tarixni bayon etishda ko’proq Abulg’ozi Bahodirxon
asarlariga tayanganlar.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Siyosiy adabiyotlar:
1. Каримов И . А . Ўзбѐкистон ХХ I аср бўсағасида . Тошк ѐнт:
«Ўзб
ѐкистон», 1997.
2. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз к
ѐлажак йўқ. Тошк ѐнт:
«Ўзб
ѐкистон» 1998.
3. Каримов И.А. Биз ўз к
ѐлажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. –
Тошк
ѐнт: Ўзб ѐкистон, 1999. – 133 б.
4. Каримов И.А. Миллий истиқлол мафкураси халқ эътиқоди ва буюк
к
ѐлажакка ишончдир. – Тошк ѐнт:«Ўзб ѐкистон», 2000. – 32 б.
5. Каримов И.А. Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон ҳа
ѐGт пировард
мақсадимиз. Тошк
ѐнт: Ўзб ѐкистон, 2000.
6. Каримов И.А. Юксак маънавият –
ѐнгилмас куч. Тошк ѐнт:
«Маънавият», 2008.
2. Tarixiy manbalar:
7. Абуғозий. Шажарайи турк. Т.: «Чўлпон», 1992. – 167б.
8. Абулғози Баҳодирхон. Шажараи тарокима. Самарқанд: 1995. – 72б.
9. Ба
ѐGний. Шажарайи хоразмшоҳий. Тошк ѐнт:1994.-Б. 49.
10. Гулбаданб
ѐгим. Ҳумоюннома. Тошк ѐнт:«Ўқитувчи», 1997.
11. Дж
ѐнкинсон А. Пут ѐш ѐстви ѐ в Ср ѐднюю Азию 1558-1560гг.
Английски
ѐ пут ѐш ѐстви ѐ в Московском государств ѐ в XVI в ѐкѐ.
П
ѐрѐвод с английского Л.Готь ѐ. Л.:1932.
12. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. Ҳозирги ўзб
ѐк тилига
В.Раҳмонов ва К.Муллахўжа
ѐвалар табдил қилишган. - Тошк ѐнт: Ўқитувчи,
2008.
13. Муҳаммад Солиҳ. Шайбонийнома. Т.:1961. – 321б.
14. Муҳаммад Ризо Мироб Эрни
ѐGзб ѐк ўғли Огаҳий. Асарлар. V жилд.
Тошк
ѐнт: Ғафур Ғулом номидаги адаби ѐGт ва санъат нашр., 1978

15. Муҳаммад Ризо Мироб ЭрниѐGзб ѐк ўғли Огаҳий. Асарлар. VI жилд.
Тошк
ѐнт: Ғафур Ғулом номидаги адаби ѐGт ва санъат нашр., 1980.
16. Муҳаммадризо Эрни
ѐGзб ѐк ўғли Огаҳий. Зубдату-т-таворих. Нашрга
тай
ѐGрловчи Н.Жабборов. Тошк ѐнт: «Ўзб ѐкистон», 2009. – 238б.
17. Ш
ѐрмуҳаммад Мунис. Муҳаммадризо Огаҳий. Фирдавс ул-иқбол.
Тошк
ѐнт:«Ўқитувчи», 2010. – 381б.
18. Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома. Масъул муҳаррир: Б.
Эшпўлатов. Тошк
ѐнт: «Шарқ», 1997
19. Ҳофиз Таниш Бухорий. Абдулланома. Нашрга тай
ѐGрловчи:.
Б.Аҳм
ѐдов. Тошк ѐнт: «Шарқ», 1999.
3. Ilmiy adabiyotlar:
20. Абдурасулов А. Хива. Тарихий-этнографик оч
ѐрклар.Тошк ѐнт: 1997.
21. Абдулла
ѐв В.А. Ўзб ѐк адаби ѐGти тарихи. II китоб. Тошк ѐнт:
«Ўқитувчи», 1980. – 344б.
22. Абдулла
ѐва М.Д. «Бобурнома» ва «Шажараи турк»нинг қи ѐGсий
типологик таҳлили. Авт-т, ф.ф.номз. Самарқанд: 2004. -22б.
23. Агзамова Г.А. XVI-XIX аср биринчи ярмида Ўзб
ѐкистон шаҳарлари
ва
шаҳарлар ҳа
ѐGти. Тарих фан.ном.дисс. Т.: 2000.
24. Азамат Зи
ѐG. Ўзб ѐк давлатчилиги тарихи. Тошк ѐнт:«Шарқ», 2001.
25. Алла
ѐва Н.А. Взаимосвязи Хивинского ханства с Ираном в XVI-
XVII вв. Авт-т канд.ист. наук. Тошк
ѐнт: 2007. – 30с.
26. Аҳм
ѐдов Б. Тарихдан сабоқлар.Тошк ѐнт: «Ўқитувчи», 1994.
27. Аҳм
ѐдов Б.А. Кўчманчи ўзб ѐклар тарихи. Тошк ѐнт: 1965.
28. Бобожонов Д., Абдурасулов М. Фирдавсмонанд шаҳар. Хива: 2008.
29. Бартольд В.В. К истории орош
ѐния Турк ѐстана. СПб., 1914.
30. Бартольд В.В.Сочин
ѐни ѐ.ЧI. Москва: 1963.

Аbulg’oziy Bahodurxonning “SHajaraiy turk” asari tarixiy manba sifatida.

Sotib olish