Afg'onistonda Barakzaylar davri - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	47.2KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	11 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

193 Sotish

Afg'onistonda Barakzaylar davri

Sotib olish

MUNDARIJA
Kirish………………………………………………………………………………2
I bob. Afg`onistonda hokimyatchilikning shakllanishi va yuksalishi………….5
II bob. Barakazaylarning hokimyatga kelishi. Barakazaylar davri ................18
Xulosa.....................................................................................................................30
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati....................................................32

1

Kirish.
O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, o‘zbek davlatchiligi tarixiga katta e'tibor
qaratila boshlandi. “O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998-yil
27-iyuldagi “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti
faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarori o‘zbek davlatchiligi tarixida
muhim iz qoldirdi. O`zbekiston respublikasining birinchi Prezidenti I.
Karimovning bir guruh tarixchi olimlar bilan uchrashuvidagi tarix fani borasida
bildirgan fikrlari o‘zbek xalqi va uning davlatchiligi tarixi konsepsiyasining
yaratilishiga g‘oyaviy asos bo‘lib xizmat qildi. Unda “ilmiy nuqtai nazarga
tayangan davlatchilik tarixini yaratish” asosiy maqsad sifatida belgilangan.
O`zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I. Karimov “o`zlikni anglash
tarixni bilishdan boshlanadi. Isbot talab bo`lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati
darajasiga ko`tarilishi zarur. Tarixni yoritishda bir yoqlamalikka, sub е ktiv fikrlarga
yo`l qo`ymaslik zarur, faqat bahs, munozara, tahlil m е vasi bo`lgan xulosalargina
bizga to`g`ri yo`l ko`rsatadi” 1
- deb takidlaydi. O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti I. Karimov Respublikamiz mustaqil taraqqiyot yo'lining ijodkori va
rahnamosi sifatida tarix fani, uning bugungi ahvoli va istiqbolini chuqur tahlil
yetib, bu yo'nalishda tarixchi olimlar oldiga qator vazifalarni qo‘ydilar. Ushbu
vazifalardan eng muhimi-yangi jamiyatimizni isloh qilish va yangilash jarayonini
boshqaradigan va ta’minlaydigan, hozirgi davr talabi asosida yangicha fikrlaydigan
yoshlami tarbiyalash, muhimi, ular ongiga milliy istiqlol, Vatanga sadoqat va
yurtparvarlik g'oyalarini yanada chuqurroq singdirish
va teran anglatishdan iboratdir. Olimlar e’tirof etganlaridek, dunyo tarixi nihoyatda
boy va rang-barangdir. Har bir hududlar eng qadimgi davrlardan boshlab jahon
sivilizatsiyasi o'choqlaridan biri hisoblanib, bu yerda dunyo sivilizatsiyasidagi
mahalliy xalqlarga xos tarixiy-madaniy jarayonlar bo'lib o'tgan. Har bir
davlatchilik hududlaridan dunyo sivilizatsiyasi tarixiy taraqqiyotida o'chmas iz
qoldirgan olimu fuzalolar, davlat arbobiyu, sarkardalar yetishib chiqqanlarki,
1
Karimov I. А . Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. T.: O zbekiston, 1998. B.136ʼ ʼ
2

bugungi xalqlar ular bilan xaqli ravishda faxrlansa arziydi. Hukumatlar tashabbusi
bilan tarixn chuqur o`rganila boshlandi. Shu jumladan jahon davlatchiligi
tarixidagi Barakazay lar hokimyati davri ham. Bu davr haqida ham izlanishlar olib
borildi. Lekin afsuski Afg`onistondagi Barakazaylar hokimyati va uning jahon
tarixidagi o`rni tog`risida ma’lumotlar kam uchraydi. Afg`onistondagi
Barakazaylar hukumati davrida bosqinchilik ko`plab ichki hududlarni egallashga
muvaffaq bo`ldilar va bu bilan ko`plab xalqlarni va ularning tarixini bevosita
o`zaro daxldorligiga katta hissa qo`shdilar. Bu esa keyinchalik u yerda
yashayotgan xalqlar hayotida katta o`zgarishlarga olib keldi desak mubolag`a
bo`lmaydi. Barakazaylar davri qoldirgan moddiy va madaniy boyliklar va
yodgorliklar tarixda muhim iz qoldirdi hamda bugungi qimmatli arxeologik va
etnologik kuzatuvlar uchun katta imkoniyatlar yaratmoqda. Barakazaylar va
ularning hukmronlik davri jahon va Afg`oniston tarixida chuqur iz qoldirgan
davrlardan biridir.
Mavzuning dolzarbligi: Afg`onistondagi Barakazaylar jahon davlatchiligi
tarixida chuqur iz qoldirgan davlatdir. Bu davlat katta hududlarni egallagan. Uning
hukumati jahon davlatchiligi va tarixida katta o`rin tutganiga hech qanday shak-
shubha yo`q. Biroq Afg`onistondagi Barakazaylar haqida yangi ma’lumotlar
deyarli yo`q hisobi. Bugungi kunda ham bu tarixiy davlatga hali ham jiddiy yetibor
berilmayapti. Natijada esa bu haqida ma’lumotlar o`ta darajada kam. Bu mavzu
bugungi kunda ilmiy tadqiq qilish kerak bo`lgan mavzulardan biridir Bu mavzu
yanada chuqur tadqiqotlarga muhtoj. Ana shu jihatlar tufayli ham bu mavzuning
dolzarbligini tushunish mumkin.
Kurs ishi tadqiqotining maqsadi: Ushbu kurs ishining maqsadi Afg`oniston va
Barakazaylar davlatining jahon tarixidagi o`rnini yanada kengroq ochib berish. Bu
davlat haqida ma’lumotlar juda kam. shu tufayli bu davr va shaxsga doir
ma’lumotlar bazasini kengaytirish va uni ilmiy nuqtai nazardan o`rganib
mohiyatini yanada oydinlashtirish. Bu mavzuga oid mavjud ma’lumotlardagi
noaniqlik va xatolarga oydinlik kiritish.
3

Mavzuning obyekti: Afg`oniston davlati va Barakazaylar harakatlari haqida
to`liqroq ma`lumotlar yig`ish va ularning ijtimoiy hamda madaniy hayotini
o`rganish orqali ularning dunyo va davlatlar tarixchiligidagi ro`lini kengroq hamda
batafsilroq yoritish va o`rganish.
Mavzuning o`rganilganlik darajasi : Barakazaylar davri bugungi kungacha
olimlar, tarixshunoslar tomonidan juda ko`p tadqiq qilingan. Shuningdek bugungi
vaqtda ham bu davr haqida qandaydir bir shaklda ilmiy yoki amaliy izlanishlar olib
borilayapti. O`tgan asrlarda ham bu davrga doir hech qanday ilmiy izlanishlar olib
borilmagan. Olib borilgan bo`lsa ham ko`zga ko`rinadigan darajasda emas yoki
oxirigachga yetmagan. Ayrim ilmiy tadqiqotlar esa boshlanmasdanoq tugatilgan.
Hozirgi zamonaviy texnologiyalar rivojidan keyin ham bu tarixiy voqeaga boshqa
voqealar singari jiddiy chuqurroq e’tibor berilayapti. Natijada esa Afg`onistondagi
Barakazaylar davri haqida ma’lumotlar bazasi oshdi. M. Runionning “The History
of Afghanistan”, Wahab, Sh. Youngerman, B. A Briefning “History of
Afghanistan” va A. Sykesning “History of Afghanists” asarlari orqali bu mavzuni
churroq anglash mumkin. Shuningdek, Britaniyaning BBC nashri va boshqa bir
qator tarixiy arxivlarida hamda A. Mannonov, N. Abdullayev va R. Rashidov
asarlari orqali ham bu mavzu yaxshi o`rganilgan.
Davriy (xronologik) chegaral a nishi: Kurs ishining davriy chegarasi XVIII asr
birinchi choragi — XX boshlarida Afg`oniston davlati va Barakazaylar
hokimyatining rivojlanishi va ularning ijtimoiy –iqtisodiy, madaniy hayotini
o`rganib tahlil qilishdan iborat.
Ishning hajmi: Ushbu kurs ishi kirish, 2 bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar
ro`yxat idan tashqari 30 varaqdan iborat.
4

I bob. Afg`onistonda hokimyatchilikning shakllanishi va yuksalishi.
Qandahor va Hirotda mustaqil afg‘on davlatlarining vujudga kelishi bevosita
mazkur mintaqadagi siyosiy jarayonlar bilan bog‘liqligini ta’kidlab o‘tish o‘rinli.
Xususan, mazkur davrda bir tomondan Afg‘onistonning janubiy va janubiy-sharqiy
hududlarini o‘z nazoratida ushlab kelgan Hindistondagi Boburiylar davlati
kuchsizlana boshlagan bo‘Isa, ikkinchi tomondan hozirgi Afg‘onistonning g‘arbiy
hududlarini o‘z tarkibiga qo‘shib olgan Erondagi Safaviylar davlati inqirozga yuz
tutgan edi. Boburiylar saltanati 1707-yilda Avrangzebning o‘limidan so‘ng,
o‘zining shimoliy-g‘arbiy hududlaridagi afg‘on qabilalarini nazoratda ushlab turish
uchun kuch topa olmay qoldi va keyinchalik ushbu hududlarda tez-tez ro‘y
beradigan afg‘on qabilalarining qo‘zg‘olonlarini bostira olmay qoldi. Safaviylar
davlati ham siyosiy va iqtisodiy inqirozga duchor bo‘lib, bo‘ysundirilgan xalqlar,
shu jumladan afg‘on qabilalari orasida norozilik kayfiyati kuchaya boshladi.
Shunday tarixiy sharoitda afg‘on (pushtun)laming iqtisodiy jihatdan kuchli bo‘lgan
abdaliy va g‘ilzoy qabilalari maydonga chiqa boshladi. Abdaliy qabilasi 55-60
ming oila (300-350 ming nafar aholi) atrofida bo‘lsa, g‘ilzoy qabilasi 50 ming oila
(250 ming nafar aholi)ni tashkil etgan. Safaviy hukmdori shoh Husayn (1694-
1722) hukmronligi davrida ayniqsa, g‘ilzoy va abdaliy qabilalariga nisbatan zulm
kuchaydi. G‘ilzoy qabila istiqomat qiladigan Qandahor viloyatiga Safaviylar
tomonidan dastlab Abdullaxon (1698-1704)ning, so‘ngra esa Gurgenxon (1704-
1709) ning beklarbegi etib tayinlanishi hamda ular tomonidan ta’magirlik,
g‘ilzoylar mulkiga ko‘z olaytirish va siquvlaming kuchayishi g‘ilzoylaming Mir
Vaysxon boshchiligidagi xalq qo‘zg‘oloni boshlanishiga olib keldi. 1709-yil
aprelida Mir Vaysxon yetakchiligida g‘ilzoylar va ularga qo‘shilgan alikozoy,
nurzoy, kokar, tarin kabi qabilalarning birlashgan qo‘shini Qandahor shahrida
qo‘zg‘olon ko‘tardi va shahami egalladi. Safaviylar beklarbegisi Gurgenxon
o‘ldirildi. Safaviy shohining Qandahorda o‘z hokimiyatini qayta tiklash uchun
jo‘natgan qo‘shini muvaffaqiyatga yerisha olmaydi va shu tariqa Qandahorda Mir
Vaysxon boshchiligida mustaqil afg‘on davlati vujudga keldi. Ammo
5

g‘ilzoylaming mustaqilligi uzoq davom etmadi. Mirvaysxon o‘limidan so‘ng
(1715-y.) uning o‘miga g‘ilzoylarga yetakchilik qilgan ukasi Abdulaziz
Safaviylarga taslimchilik siyosatini yurita boshlaydi. Natijada g‘ilzoylar 1717-
yilda Mirvaysxonning o‘g‘li Mahmud boshchiligida qo‘zg‘olon ko‘tarishadi va
Abdulaziz o‘ldirilib, Qandahorda hokimiyatni Mahmud egallaydi. 1
G‘ilzoylaming
mustaqillikka bo‘lgan harakatlaridan so‘ng Hirot atroflarida istiqomat qiluvchi
abdaliy qabilalari orasida ham Safaviylar hukmronligiga qarshi harakatlar avj oldi.
1716-yilda abdaliy qabilasining sadozoy urug‘iga mansub Abdullaxon va uning
o‘g‘li Asadullaxon yetakchiligida Hirotda xalq qo‘zg‘oloni ko‘tarildi. Natijada
1717-yil oxirida Hirot va uning atroflari (Murg‘ob, Bodg‘iz) Safaviylar
hukmronligidan ozod bo‘ldi. Biroq, mustaqillikka yerishgan Qandahordagi
g‘ilzoylar va Hirotdagi abdaliylar o‘rtasida nizo va kelishmovchiliklar yuzaga
keladi hamda 1719-yilda ikki o‘rtada Farax yaqinida jang bo‘lib o‘tadi. Jangda
Mahmud yetakchiligidagi g‘ilzoylaming qo‘li baland keldi. Shundan so‘ng, 1721-
yilning oxirida Mahmud g‘ilzoylardan hamda ularga qo‘shilgan boshqa afg‘on
qabilalaridan iborat katta qo‘shin bilan Eronning markaziy viloyatlariga qarab
yurish boshladi. 1722-yil oktabrida Safaviylar poytaxti Isfahon shahrini egallagan
Mahmud o‘zini Eron shohi deb e’lon qildi. Biroq, gilzoylar orasidagi o‘zaro
kelishmovchiliklar natijasida 1725-yilda Mahmud o‘ldiriladi va shundan so‘ng
afg‘on qabilalarining Eronda hukmronlik qilishi tobora qiyinlashib bordi. Shunday
vaziyatda Safaviylar qo‘shinida o‘zining kuchli intizom va mohir qo‘mondonlik
xususiyatlarini namoyon etgan kuchli lashkarboshi Nodirquli (1688-yilda
tug‘ilgan) maydonga chiqdi. 1729—1732-yillardagi harbiy harakatlari tufayli
Nodirquli yetakchiligidagi qo‘shin Hirot shahrini egalladi. So‘ngra, Erondagi
afg‘on qabilalari bilan bo‘lgan bir necha janglarda muvaffaqiyatga Isfahan Shiraz
yerishgan Nodirquli 1736-yil bahorida o‘zini Eron shohi - Nodirshoh Afshor deb
e’lon qildi. 1736-yil oxirida Nodirshoh katta qo‘shin bilan afg‘on g‘ilzoylarining
tayanch markazi Qandahorga qarab yurish boshlaydi. Bir yildan ortiq davom etgan
qamaldan so‘ng Qandahor shahri 1738-yilning bahorida Eronliklar qo‘shini
1
3 Lockhart L. The fall o f the Safavi dynasty and the Afghan occupation of Persia. - Cambridge: Cambridge
University Press, 1958 - P. 85, 96.
6

tomonidan egallanadi va 1709-yildan buyon davom etayotgan g‘ilzoylar
hukmronligiga barham beriladi. Garchi, Qandahor va Hirot kabi yirik shaharlar
Nodirshoh tomonidan egallangan bo‘lsada, afg‘on qabilalarining milliy-ozodlik
kurashlari to‘xtamadi. 1740-yilda Kobul atroflarida istiqomat qiluvchi afg‘on
qabilalari Nodirshohga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tarishgan bo‘lsa, 1742-yilda Balx va
Andxoyda xalq qo‘zg‘olonlari ro‘y berdi. 1745-yilda soliqlaming muttasil oshib
borishiga qarshi Balx aholisi yana qo‘zg‘olon ko‘taradi. 1746-yilda esa Qandahor
va Kobul oralig‘ida ko‘chib yuruvchi g‘ilzoy qabilalari Nodirshohga qarshi
qo‘zg‘oloni bo‘lib o‘tadi. XVIII asr 40-yillari ikkinchi yarmiga kelib Nodirshoh
qo‘l ostidagi hududlar ancha kengayib ketgan va ushbu hududlami boshqarish
tobora murakkablashib bormoqda edi. Shu bilan birga, hukmronligining so‘nggi
paytlarida Nodirshoh nihoyatda qattiqqo‘l, har narsadan shubhalanuvchi, eng
ishonchli kishilarini ham kichik xatolari uchun shafqatsiz jazolaydigan, hech
kimga ishonmaydigan qonxo‘r hukmdorga aylanib qolgan edi. Ahmadshoh
Durroniv - afg‘on davlati asoschisi. Afg‘on qabilalari jangda o‘zining jasurligi,
dushman yuziga tik boqishi, qaytmasligini namoyon etishini bilgani bois
Nodirshoh o‘z armiyasiga ko‘plab afg‘on jangchilarini safarbar etadi va ular
orasidan bir qator mohir lashkarboshilar ham yetishib chiqadi. Ana shunday
qo‘mondonlardan biri abdaliy qabilasi sadozoy urug'iga mansub Ahmadxon bo‘lib,
u yoshligidan Nodirshoh qo‘shinida xizmat qilib, jang olib borishning barcha sir-
sinoatlarini puxta egallaydi. Eron qo‘shinidagi sadoqatli xizmatlari uchun
Ahmadxon tuman lashkarboshiligiga qadar ko‘tariladi. 1
1747-yilda Nodirshoh
suiqasd natijasida oMdirilgach, uning qo‘shinini sarosima qamrab oladi va mazkur
qo‘shin bir-biriga dushman bo‘lgan bir necha qismga borinib ketadi. Ahmadxon
tezda o‘zi qo‘mondonlik qiladigan afg‘on qabilalaridan iborat qo‘shin bilan
Qandahorga qaytadi. U o‘zi bilan Nodirshoh xazinasining katta qismini, shu
jumladan Nodirshoh 1739-yilda Hindistonga yurishi vaqtida qo‘lga kiritgan
mashhur “Ko‘hi Nur” nomli olmosni ham olib ketadi. 2
Nodirshoh hukmronligiga
barham berilgach, afg‘on qabilalari yetakchilari orasida mustaqil afg‘on davlatini
1
Sykes P. A History o f Afghanistan. Vol. 1. - London: Macmillan & Co. Ltd, 1940,- P. 321.
2
Barfield, T. Afghanistan: a Cultural and Political History. - New Jersey: Princeton University Press, 2010.
7

barpo etish g‘oyasi paydo bo‘ladi. 1747-yilda chaqirilgan afg‘on qabilalari
sardorlari yig‘ini - Loyya Jirg‘a 1
da yangi barpo etilgan davlat hukmdorini saylash
masalasi ko‘rib chiqiladi. Mazkur yig‘inda abdaliy qabilasining bir qator
yetakchilari - Hoji Jamolxon Barakzoy, Nasrulloxon Nurzoy, Muhabbatxon
Popolzoy, Musoxon Is’hoqzoy, Nur Muhammadxon kabilar qatorida Ahmadxon
Sadozoy ham ishtirok etadi va ulaming barchasi afg‘on davlati hukmdorligiga
nomzod edi. Mazkur nomzodlar orasidan ayniqsa, abdaliy qabilasi barakzoy urug‘i
yetakchisi Hoji Jamolxon Barakzoy juda katta ta’sir kuchiga ega edi30. Ushbu
Loyya Jirg‘a davomida afg‘on davlati hukmdorini saylash bo‘yicha sakkiz marta
ovoz berish o‘tkazilishiga qaramasdan, asosiy da’vogar bo‘lib turgan Hoji
Jamolxon Barakzoy abdaliy qabilasining boshqa yetakchilari ovozini olishga va
qoMlab-quvvatlashiga yerisha olmaydi. Chunki abdaliy qabilasining boshqa
urugiariga mansub yetakchilar shundoq ham nihoyatda kuchli bo‘lgan
barakzoylaming yanada kuchayib ketishini va boshqalar ustidan hukmronlik
yurgizishini xohlashmas edi. Shunday murakkab vaziyatda islom dini peshvosi,
sufiylik tariqati yetakchisi - shayx Sobirshoh so‘z olib, afg‘on davlati
hukmdorligiga Ahmadxon Sadozoyni taklif etadi. Hoji Jamolxon Barakzoy katta
obro‘-e’tiborga ega Sobirshohning taklifiga qarshi bora olmaydi va darrov
Ahmadxon Sadozoyni qo‘llab-quvvatlab ovoz berishini ma’lum qiladi. Shundan
so‘ng, yig‘inda ishtirok etayotgan afg‘on qabilalarining boshqa yetakchilari ham
Ahmadxon Sadozoyni qo‘llab-quvvatlab ovoz beradilar hamda u davlat hukmdori
deb e’lon qilinadi va o‘ziga “shoh” titulini oladi. Shu vaqtda Ahmadshoh yigirma
uch yoshda edi31. Shu o‘rinda yuqoridagi Loyya Jirg‘a jarayonining yana bir
jihatiga alohida e’tibor qaratish lozim. Ya’ni, unda muhokama qilinayotgan masala
yuzasidan qaror qabul qilishda nisbatan ko‘pchilikning ovozini olish yoki qo‘llab-
quvvatlashiga yerishish orqali masala hal etilmadi, balki barcha ishtirokchilaming
yagona bir fikrga kelishi orqali masalaning yechimiga kelindi. Shundan ham o‘z
davrida muayyan masalaning yechimi uchun ko‘pchilikning ovozi talab etiladigan
1
“Jirg`a” so`zi pushtu tilida “doyra”, “aylana” degani bo`lib, “kichik yoki katta miqdordagi fuqarolar yig`ilishi”,
“katta doira atrofida to`planib muayyan masalalarni muhokama qilish, kengashish” ma’nosini beradi. Umumdavlat
darajasidagi yig`ilish - “Loya Jirg`a” (Katta, Ulkan Jirg`a) deb ataladi.
8

demokratiyaning o‘ziga xos ravishda afg‘on davlati boshqaruvida
qoMlanilganligini ko‘rish mumkin. Ahmadshoh hokimiyatni qo‘lga kiritgach o‘zi
tegishli bo‘lgan abdaliy qabilasi nomini “durri-durron” (ko‘plab qabilalar orasidagi
“javohirlar javohiri” borgan qabila, qisqacha durroniy qabilasi) deb atashni
buyuradi33. Sadozoylar - durroniylaming bir urug‘i, bo‘g‘ini bo‘lib, Sadozoylar
sulolasi hukmronligi davri Ahmadshoh Durroniy hukmronligidan boshlanib to
birinchi ingliz-afg‘on urushi (1838-1842)gacha borgan davmi o‘z ichiga oladi va
Temurshoh (1773-1793), Zamonshoh (1793-1801), Mahmud (1801-1803, 1809-
1818), Shoh Shujo (1803-1809, 1839-1842), Sulton Ali (1818), Ayubxon (1819-
1823) kabi hukmdorlar ushbu sulolaga mansubdir. Ahmadshoh davlatda ichki
tartibni ta’minlash hamda davlat hududini kengaytirish bo‘yicha bir qator
tadbirlarni amalga oshirdi. Markaziy hokimiyatga bo'ysunmaslik yo‘lini tutgan
g‘ilzoy qabilasining bir necha urug‘i kuch bilan bo‘ysundirilgan bo‘lsa, ilgari
Nodirshohga bo‘ysungan Kobul, G ‘azna va Peshovar kabi yirik shaharlarning
hokimlari bilan muzokaralar olib borilishi natijasida ular Ahmadshohning
hokimiyatini tan olishdi. Shuningdek, Ahmadshoh kuchli va ko‘p sonli qo‘shin
barpo etish masalasiga alohida qaraydi. Uning qo‘shini muntazam va urush vaqtida
yig‘iladigan nomuntazam qo‘shindan iborat bo‘lib, muntazam qo‘shin jami
qo‘shinning 30%idan oshig‘ini tashkil etar edi. Shu bilan birga, Ahmadshoh
o‘zining shaxsiy gvardiyasiga alohida e’tibor qaratadi va shohning shaxsiy
gvardiyasi katta qismini Erondan taklif etilgan qizilboshlar tashkil etadi.
Ahmadshoh o‘z qo‘shini bilan 1748-yilda Panjob vohasini, 1754-yilda Mashhad,
Nishopur shaharlarini va Seistonni, 1750-1752-yillarda Balx, Qunduz, Shivirg‘on,
Maymana va Andxoyni, 1757-yilda Jammu, Kashmir, Sind va Belujistonni hamda
1759-1761-yillarda Shimoliy Hindistonni poytaxt Dehli bilan birga egallaydi. Shu
tariqa jami bo‘lib 2 mln. kv. km.dan ortiq hududni o‘z ichiga oluvchi Ahmadshoh
Durroniy hukmdorligidagi afg‘on davlati yuzaga keladi. Ammo Ahmadshoh
tomonidan barpo etilgan bunday ulkan davlat uning vafotidan so‘ng 1773-yilda
parchalanib ketadi va Ahmadshoh vorislari qoMida hozirgi Afg'oniston hududi va
Pokistonning g‘arbiy hududlarini o‘z ichiga olgan hudud qoladi. Ahmadshohning
9

o‘g‘li Temurshoh (1773-1793) va undan so‘ng nevarasi Zamonshoh (1793-1801)
hukmronligi davrida afg‘on qabilalarining markaziy hukumatga nisbatan
bo‘ysunmaslik harakatlari avj oldi va bu afg‘on davlati mustahkamligiga zarba
berdi. Temurshohdan so‘ng hukmronlik qilgan afg‘on hukmdorlari kuchli qabilalar
yetakchilari qo‘lida hatto “qo‘g‘irchoq” hukmdorga aylanib qolishadi. Bu vaqtda
Ahmadshoh davrida barakzoylaming yetakchisi bo‘lgan Hoji Jamolxon
Barakzoyning o‘g‘li Poyindaxon Barakzoy ham o‘z urug‘ining yetakchisi, ham
davlat ishlarida nihoyatga katta ta’sir kuchiga ega amaldorga aylanadi. Poyindaxon
Barakzoy davlat boshqaruvida katta lavozim - “sardorlar sardori” (qo‘shinda
“qo‘mondonlar qo‘mondoni” yoki “amir ul-umaro”) lavozimini egalladi va aynan
Zamonshoh (Temurshohning beshinchi o‘g‘li)ning taxtni egallashida katta xizmat
ko‘rsatdi. Zamonshoh hukmronligi davomida Panjobga bir necha marta harbiy
yurish qiladi va shu vaqtdan afg‘on davlati bilan Hindistonni o‘z mustamlakasiga
aylantirishni boshlagan Buyuk Britaniya o‘rtasida manfaatlari to‘qnashuvi ro‘y
beradi. Britaniyaning OstIndiya kompaniyasi Eron hukumatidan Zamonshohning
tug‘ishgan ukasi Mahmudni afg‘on taxti uchun kurashda qo‘llab-quvvatlashini
so‘raydi. Bu orada bir qator qabila sardorlari va e’tiborli davlat amaldorlarining
Zamonshohga qarshi fitnasi fosh etiladi hamda fitna ishtirokchilari qatl etiladi.
Qatl etilganlar orasida barakzoylar yetakchisi Poyindaxon Barakzoy ham bor edi.
Fitnada Poyindaxon Barakzoyning o‘g‘li Fathxon ham ishtirok etadi, biroq u
qatldan qochib qutuladi hamda taxtni egallashga da’vogar Mahmudga borib
qo‘shiladi. Oz sonli qo'shinga ega Mahmud barakzoylaming qo‘llab-quvvatlashi
bilan Qandahomi egallaydi. Zamonshoh ularga qarshi Ahmadxon Nurzoy
boshchiligida katta qo‘shin jo ‘natadi. Biroq, Fathxon Ahmadxon Nurzoyni o‘z
tomoniga og‘dirishga muvaffaq bo‘ladi va isyonchilar Kobulni egallaydilar.
Zamonshoh qo‘lga tushirilib, ko‘zi ko‘r qilinadi va Bolo Hisor hibsxonasiga
jo‘natiladi. Taxtni Mahmudshoh (1801-1803) egallaydi va Fathxon bosh vazir
lavozimiga tayinlanadi. Lekin Afg‘onistonda tinchlik uzoq davom etmaydi va
afg‘on xalqi Mahmudshohga Eron hukmdorlari tomonidan qo‘yilgan qo‘g‘irchoq
hukmdor sifatida qarar edi. Afg‘on xalqining noroziligidan ustalik bilan
10

foydalangan Mahmudshohning ukasi Shujoulmulk (1803-1809) taxtni egallaydi.
Shujoulmulk hukmronligi davridan boshlab ingliz hukumatining Afg‘onistonga
bevosita kirib kelishi boshlandi. 1809-yil fevralda ingliz hukumati Afg‘onistonga
mashhur davlat arbobi, mohir diplomat Monstyuart Elfinston boshchiligida
missiyani jo‘natadi. 1
Shujoulmulk ingliz missiyasini Peshovar shahrida qabul
qiladi va muzokaralar natijasida ingliz-afg‘on bitimi tuziladi. Mazkur bitimdan
inglizlar Napoleonning Sharqqa yurishlariga qarshi afg‘on davlatidan foydalanish
maqsadini ko‘zlagan borsalar, Shujoulmulk esa inglizlar ko‘magida ichki
raqiblariga qarshi kurashib o‘z mavqeini mustahkamlab olmoqchi edi. 1809-yil
iyunida ro‘y bergan navbatdagi davlat to‘ntarishi natijasida Shujoulmulk taxtdan
ag‘dariladi va taxtni yana Mahmudshoh (1809-1818) egallaydi. Bosh vazir
lavozimini qayta egallagan barakzoylar yetakchisi Fathxonning davlat ishlarida
ta’siri nihoyatda o‘sdi. Fathxon o‘z ukalarini davlatning muhim lavozimlariga
tayinlaydi. Ular orasidan 1792-yilda tug‘ilgan Do‘st Muhammadxon alohida
ajralib turar edi. Barakzoy yetakchilari keyinchalik afg‘on davlatining Sulton Ali
(1818) va Ayubxon (1819-1823) kabi hukmdorlarini butunlay o‘z qo‘llariga olib
ular nomidan davlat ishlarini yuritib kelishdi. Bu vaqtda mamlakat butunlay
inqirozga yuz tutib, siyosiy tarqoqlik kuchayadi va Afg‘onistonda uzoq yillar
markazlashgan hokimiyat mavjud bo‘lmadi. XIX asming ikkinchi choragi
Afg‘oniston tarixida o‘zaro kurashlaming kuchayishi hamda Durroniylaming
Sadozoylar urug‘i hukmronligining susayishi bilan izohlanadi. Bu davrda afg‘on
taxti uchun kurash boshlanib ketdi va toj-u taxt uchun kurashayotgan da’vogarlar
orasidan Durroniylaming boshqa bir urug‘i - Barakzoylaming qo‘li baland kela
boshladi. Bu jarayonda tadbirkorligi va jasurligi bilan shuhrat qozongan Do‘st
Muhammadxon (1826-1838, 1842-1863) nihoyat hokimiyatni egalladi. 2
1826-yilda
Kobul va Ko‘histon amiri borgan Do‘st Muhammadxon uzoq kurashlardan so‘ng
mamlakatning katta qismini o‘z hukmronligi ostiga birlashtirishga muvaffaq bordi.
Bu borada dastlab gilzoylarni bo‘ysundirgan Do‘st Muhammadxon 1833-yilda
Jalolobod shahrini ham egallaydi. Do‘st Muhammadxonning davlat boshqaruvida
1
: Рашидов P. Лойя Жирга - афгон халки иродасини ифода этувчи демократик институт сифатида /
2
4 Файз Мухдммад. Сирож ат-таворих. 1-3 жилд. Кобул, 1331—1333-х.й. (1912/13- 1914/15)
11

amalga oshirgan ulkan ishlaridan biri shundaki, u afg‘on davlatida 1747-yildan
buyon o‘matilgan davlat hukmdori faqat sadozoylar urug`iga mansub borishi
tartibiga butkul barham beradi 1
. Shuningdek, u bir qator viloyat, tuman va shahar
hukmdorlari borgan aka-ukalari ustidan ham o‘z hukmronligini yurgizishga
intiladi. Do‘st Muhammadxon davlat boshqaruvi sohasida yana bir o‘zgarishni
amalga oshiradi va o‘ziga “amir” titulini oladi. Do‘st Muhammadxon ushbu
harakati orqali birinchidan, Peshovar shahrini egallab olgan sikxlarga qarshi
“jihod” e’lon qilishni ko‘zda tutgan bo‘lsa, ikkinchidan, o‘zining ko‘p sonli
shuhratparast va hasadchi aka-ukalarining noroziligini oldini olishni mo‘ljallagan
edi. “Jihod” e’lon qilish huquqiga faqatgina musulmon mamlakatida hukmronlik
qilayotgan mustaqil hukmdor egaligini nazarda tutgan holda, Do‘st
Muhammadxon 1834-yilda Kobulning musulmon ruhoniylari va peshvolaridan
“amir” (amir al-mo‘minin) titulini oladi va bu orqali mamlakatning aksariyat
musulmon bo‘lgan aholisi ustidan o‘z hukmronligini yurgizishni ko‘zda tutgan edi.
Shoh titulidan voz kechishi orqali Do‘st Muhammadxon o‘z aka-ukalariga
hokimiyatni myeros qilib olmaganligini va uiaming markaziy hokimiyatni egallash
uchun harakatlari asossiz ekanligini ko‘rsatib qo‘ymoqchi boradi38. Amir Do‘st
Muhammadning davlatni mustahkamlash borasidagi sa’y-harakatlari aka-
ukalarining hasadini keltiradi va Do‘st Muhammad ularni davlat boshqaruvidan
chetlashtirib, o‘z o‘g‘illarini davlat ishlariga mas’ul etib belgilaydi hamda
davlatdagi ma’muriy, huquqiy ishlarning holatini yaxshilab, qo‘shin tuzilishiga
alohida e’tibor beradi. 2
Do‘st Muhammadxon boshchiligidagi mustaqil afg‘on
davlatining kuchayishi va uning mamlakatni birlashtirishdagi muvaffaqiyatlari
inglizlaming Afg‘onistonni va 0‘rta Osiyoni bosib olishdagi rejalariga to‘sqinlik
qilar edi. Afg‘onistonda o‘zlariga loyal munosabatda bo‘luvchi hukmdor istagida
bo‘lgan ingliz mustamlakachilari Do‘st Muhammadxon davlatiga qarshi dastlab
Hindiston hududlarida istiqomat qiluvchi sikxlami, so‘ngra esa Eronliklami gij-
gijlaydi. Lekin shunga qaramay, Do‘st Muhammadxon nafaqat afg‘on yyerlarini
1
Kokar , M . Hassan . A Political and Diplomatic History of Afghanistan, 1863-1901. - Leiden: Brill, 2006.
2
Noelle, Ch. State and tribe in nineteenth century Afghanistan: The reign o f Amir Dost Muhammad Khan (1826-
1863). - Richmond, UK: Curzon, 1997.
12

o‘z qo‘l ostida saqlab qoldi balki, tarixda afg‘on davlati tarkibiga kirgan
yyerlarining katta qismini o‘z amirligiga qo‘shib olishga muvaffaq bo‘ldi. Bu
orada ingliz hukumatining Afg‘onistonga bostirib kirish rejalari ancha shakllanib
ulgurgan va ular bir qator dadil harakatlarni boshlab yuborishgan edi. Jumladan,
dastlab sikxlar yetakchisi Radjit Singhga nisbatan turli bosimlar o‘tkazib kelgan
inglizlar 1838-yil avgustida Hirot shahrini qamal qilib turgan Eronganisbatan do‘q-
po‘pisalar qilish orqali Hirot qamalini to‘xtatishga muvaffaq bo‘ldilar. Hirot shahri
inglizlaming kelgusi rejalarida 0 ‘rta Osiyoga bostirib kirish uchun muhim
strategik plasdarm vazifasini o‘ynashi nazarda tutilgan edi. Shu bois, inglizlar
uchun Hirot shahri nisbatan kuchliroq Eron tarkibida emas, balki ichki kurashlar
doimiy tus olgan Afg‘oniston tarkibida bo‘lishi ma’qulroq edi. Ulaming fikricha,
Afg‘onistonni bosib olish hamda u yyerda qo‘g‘irchoq hukumatni shakllantirish
bilan Hirot orqali keyingi rejalami amalga oshirishga kirishish mumkin edi. Ingliz
hukumati Afg‘onistonga qarshi urushga tayyorlanar ekan, urushni boshlash uchun
bahona izlaydi hamda taxtdan ag‘darilgan Shujoulmulkni qayta taxtga o‘tkazish va
shu orqali o‘zlariga “munosib” afg‘on hukmdorining taxtni egallashi yo‘lida
Afg‘onistonga bostirib kirishga tayyorgarlik ko‘radi. Shu tariqa Buyuk
Britaniyaning Afg‘onistondagi manfaatlari ro‘yobga chiqmagach, ikki o‘rtada
birinchi ingliz-afg‘on (1838-1842) urushi yuz berdi. Inglizlar mazkur harbiy
harakatlami olib borishdan maqsad amir Do‘st Muhammadxonning o‘miga o‘z
“odami” Shujoulmulkni taxtga ko‘tarib, Afg‘onistonni shu yo‘l bilan qaram qilib
olish edi. 1838-yil oxirida afg‘on zaminiga qarab yo‘lga chiqqan inglizlaming
“Hind armiyasi” 30 ming nafardan ortiq askar va zobit hamda 40 ming nafardan
ziyod xizmatkorlardan iborat edi. 1839-yil may oyida ingliz qo‘shini Qandahomi
jangsiz egalladi va inglizlar Shujo ul-Mulkni taxtga o‘tqazilganligini va sadozoylar
dinastiyasining qayta tiklanganligini e’lon qildilar. Biroq, Qandahor aholisi o‘z
yurtiga ajnabiylami boshlab kelgan yangi hukmdorga nisbatan hech qanday iliq
munosabat bildirmadi. Shundan so‘ng Shujoulmulk afg‘on hukmdori sifatida ingliz
hukumati bilan 8 banddan iborat rasmiy shartnoma imzoladi. Ushbu shartnomaga
ko‘ra, Afg‘oniston tashqi dunyodan izolyatsiyada bo‘lishi, ingliz hukumatining
13

ruxsatisiz hech bir ajnabiy (ayniqsa yevropalik)ni mamlakatga kirishiga yo‘l
qo‘ymasligi, ingliz qo‘shini mamlakatda umrbod qolishi hamda shohni, “afg‘on
xalqini”, va afg‘on zaminini chet ellik bosqinchilardan himoya qilishi, shoh ingliz
armiyasi ta’minotini o‘z zimmasiga olishi va uning huzurida doimiy ravishda
ingliz hukumatining maxsus vakili bo‘lishi, inglizlarga Afg‘oniston bilan savdo-
sotiq yuritishda keng imkoniyatlar berishi belgilab qo‘yilgan edi. 1
Inglizlaming
bosqinchilik harakatlari amir Do‘st Muhammadxonni tashvishga soldi va u bunga
qarshi zarba berishda Rossiya va Erondan yordam olishga umid bog‘lab, ular bilan
diplomatik aloqalar o‘matishga intildi. Biroq, Rossiya Yaqin Sharq masalalari
bilan band bo‘lganligi bois Afg‘oniston masalasida Angliyaga yon bosdi va
Afg‘oniston bilan diplomatik aloqalar o‘matishni paysalga soldi. Ingliz qo‘shini
Kobulga tomon o‘z yurishini davom ettirdi va 1839-yil iyulida G‘azna shahrini va
avgustda Kobulni egalladi. Inglizlar tomonidan bir qator qabila yetakchilari va
saroy ayonlarining sotib olinishi natijasida amir Do‘st Muhammadxon
bosqinchilarga qarshi aytarli qarshilik ham ko‘rsata olmadi va mamlakat shimoliga
chekindi. Uning mamlakat shimolidagi o‘zbek va tojik bekliklari qo‘shini hamda
Buxoro amiri Nasrullo (1826-1860) ko‘magida inglizlarga qarshilik ko‘rsatish
rejasi ham amalga oshmadi. Shundan so‘ng umidsiz qolgan amir Do‘st
Muhammadxon 1840-yil noyabrida Kobulga kelib inglizlarga taslim bo‘ladi va
bosqinchilar uni oilasi bilan Hindistonga jo‘natadilar. Biroq, 1841-yilning
bahoridan bosqinchilarga qarshi butun mamlakat bo‘ylab ommaviy ravishda xalq
qo‘zg‘oloni alangalanib ketadi. Bunga ajnabiylaming boshboshdoqliklari, turmush
tarzining yomonlashuvi, shoh tomonidan ingliz armiyasi ta’minoti uchun
soliqlaming haddan ziyod oshirilishi, narx-navoning bir necha barobarga
qimmatlashib ketganligi, shuningdek, 1840-1841-yilgi qurg'oqchilik sabab bo‘ldi.
1841-yilning 2-noyabrida Kobulda ommaviy qo‘zg‘olon boshlanadi va poytaxt
qo‘zg‘olonchilar qo‘liga o'tadi. Qo‘zg‘olon davomida inglizlaming
1
Рашидов P. Амир Дуст Мухдммадхон хукмронлиги даврида Афгонистон / Хорижий Шарк мамлакатлари
тарихий жараёнлари ва уларни урганишнинг долзарб муаммолари . Илмий - амалий конференция
материаллари . ТошДШИ , 2015.
14

Afg‘onistondagi yuqori lavozimdagi ma’muri Iskandar Byorns o‘ldiriladi. 1
Bu
vaqtda qo‘zg‘olonga amir Do‘st Muhammadxonning o‘g‘illaridan biri Akbarxon
boshchilik qila boshlaydi. Butun mamlakatdan poytaxtga yangi kuchlar kelib qo
zg‘olonchilar saflariga qo‘shila boshlaydi. Afg‘on xalqidan bunday shiddatl
harakatni kutmagan bosqinchilar butkul harakatsiz bo‘lib qoladilar. Shujoulmulk
yonida “keng vakolatlarga ega vazir” lavozimini egallagan ingliz ma’muri
Maknoten qo‘zg‘olonchilar bilan kelishishga harakat qiladi. Bundan maqsad vaqtni
cho‘zish va Hindistondan yangi ingliz kuchlari kelishini kutish edi. 2
Ammo, uning
ushbu sa’y-harakatlari samara bermaydi va qo‘zg‘olonchilaming talabi bilan 1841-
yil 11-dekabrda ingliz qo‘shinini afg‘on zaminidan olib chiqib ketish bo‘yicha
kelishuv imzolanadi. Akbarxon hamda inglizlar rahbari Maknoten o‘rtasida bo‘lib
o‘tgan yakkama-yakka uchrashuv chog‘ida Maknoten Akbarxonni oMdirmoqchi
bo‘ladi. Biroq Akbarxon chaqqonlik ila Maknotenni o'ldiradi va shundan so'ng
boshsiz qolgan inglizlar orasida haqiqiy sarosima boshlanadi. 1842-yil 6-yanvarida
Kobuldan chekinib Qandahorga qarab yo‘lga chiqqan 4500 nafardan ziyod ingliz
askar va zobitlarihamda 12 ming nafardan ortiq xizmatkorlar yo‘l davomida
qo‘zg‘olonchilar va partizanlik harakati ishtirokchilari tomonidan qo‘yilgan
pistirmalar, doimiy ta’qib va qo‘qqisdan uyushtirilgan hujumlar natijasida butkul
qirg‘in qilindi va faqat birgina odam (doktor Braydon) ro‘y bergan voqealami
ingliz ma’murlariga yetkazishi uchun tirik qoldirildi. 1842-yil 7-mart kuni
qo‘zg‘olonchilar G‘azna shahrini inglizlardan ozod qildilar hamda ulaming
Qandahomi inglizlardan ozod qilish bo‘yicha harakatlari besamar ketdi. Chunki,
ingliz ma’muriyati Hindistondan yangi kuchlami chaqirib o‘z saflarini birmuncha
mustahkamlab olgan edi. Kobulda qolgan “qo‘g‘irchoq” hukmdor Shujoulmulk
xalq qo‘zg‘olonidan sarosimaga tushib, qo‘zg‘olon rahbarlari va qabila yetakchilari
bosimi bilan bosqinchi ajnabiylarga qarshi “muqaddas urush” e’lon qilishga va’da
beradi. Biroq, 1842-yil 5-aprelida Kobuldan chiqib, yana inglizlar panohiga qarab
qochib ketayotganida qo‘zg‘olonchilar tomonidan qo‘lga tushirilib o‘ldiriladi.
1
Lai Mohan. Life of the Amir Dost Mohammed Khan, o f Kabul. Vol. 1. - London: Longman, Brown, Green, and
Longmans. 1846.
2
0 Kaye J.W. History of the War in Afghanistan. Third edit. 1874.
15

Yuqoridagi muvaffaqiyatsizliklardan so‘ng Buyuk Britaniya hukumati
Afg‘onistonni ham Hindiston kabi mustamlakaga aylantirish uchun mas’ul etib
belgilangan Ost-Indiya kompaniyasi faoliyatiga norozilik bildiradi. Shu sababli
1842-yil boshida Hindiston genyeral-gubernatori lavozimini egallab kelgan Oklend
o‘z vazifasidan ozod etildi hamda uning o‘rniga Ellenboro tayinlandi.
Afg‘onistondagi qo‘zg‘olonning Hindiston hududiga ham tarqalib ketishidan
cho‘chigan Ellenboro inglizlaming Qandahor va Jalolobodda qolgan harbiy
kuchlariga Hindistonga qaytish to‘g‘risida farmoyish beradi. Shu bilan birga, ingliz
kuchlariga ortga qaytish chog‘ida qo‘zg‘olonchilardan shafqatsiz o‘ch olib, afg‘on
xalqiga nisbatan qirg‘in uyushtirish buyrug‘i berildi. 1842-yil sentabrida
qo‘zg‘olonchilar va qabila yetakchilari orasidagi ba’zi kelishmovchiliklar hamda
yakka qo‘mondonlikning yo‘qligi tufayli inglizlaming Qandahor va Jaloloboddagi
harbiy kuchlari Kobul va G‘azna shaharlarini egallaydi. Inglizlar afg‘on xalqidan
ayovsiz o‘ch olib Kobul va G‘azna shaharlarini butkul vayron qilib tashlaydi.
Nihoyat, Afg‘onistonni to‘la nazoratda ushlab turish juda ham mushkulligini
anglab yetgan ingliz ma’muriyati o‘z qo‘shinini Afg‘onistondan olib chiqadi.
Biroq, ingliz qo‘shinining afg‘on zaminidan chiqib ketishi haqiqiy quvg‘inga
aylanadi. Chunki, afg‘on qabilalarining partizanlik harakatlari tufayli ingliz
qo‘shiniga katta talafot yetkazildi. 1843-yilning boshida ingliz ma’muriyati amir
Do'st Muhammadxonga Hindistondan Afg'onistonga qaytishga ijozat beradi. Do‘st
Muhammadxon Kobulga qaytadi hamda ikkinchi marta taxtni egallaydi. Shu bilan
1838-1842-yillarda davom etgan birinchi inglizafg‘on urushi yakuniga yetdi.
Birinchi ingliz-afg‘on urushida Angliya harbiy jihatdan ancha ustun ekanligiga
qaramay, muvafFaqiyat qozona olmadi. Chunki afg‘onlar ingliz bosqinchilariga
qarshi milliy mustaqillik, umumxalq urushini olib bordilar. Urush natijalariga
ko‘ra, 70 mingdan ortiq ingliz va afg‘on askarlari halok bo‘ldi. Angliya
Afg‘oniston bilan sulh bitimi imzolashga va bu davlatning milliy mustaqilligini tan
olishga majbur bo`ldi. Urushda mag‘lub bo‘lishiga qaramasdan, ingliz hukumati
Afg‘onistondan butunlay voz kechmagan edi va Afg‘oniston inglizlaming doimiy
e’tiborida bo‘lib keldi. Shu bois, Buyuk Britaniya afg‘on davlati bilan bo‘ladigan
16

munosabatlarda do‘qpo‘pisa qilish, faqat o‘z manfaatlari ustunligini ta’minlashga
intilish, afg‘on davlatini butkul izolyatsiyada ushlashga harakat qilib keldi. Do‘st
Muhammadxon Kobulga qaytib taxtni egallagan vaqtda uning qo‘li ostida hozirgi
Afg‘onistonning chorak qismiga teng hudud qolgan edi, xolos. Qandahor, Hirot va
mamlakat shimoli Do‘st Muhammadxonga bo‘ysunmas edi. 0‘z o‘g‘illarini qo‘l
ostidagi hududlarga, jumladan, Muhammad Afzalxonni Zurmat va Kattavozga,
Sheralixonni Kurramga, Muhammad A’zamxonni Logarga, Muhammad
Aminxonni Ko‘histonga, G‘ulom Haydarxonni G‘aznaga hokim etib tayinladi47
va davlatni qayta birlashtirish siyosatini boshlab yubordi.

II bob. Barakazaylarning hokimyatga kelishi. Barakazaylar davri.
Markaziy Osiyoda yuzaga kelgan murakkab siyosiy vaziyatni anglagan
Afg‘oniston amiri Do‘st Muhammadxon XIX asr ikkinchi yarmidan boshlab
17

Buyuk Britaniyaning kuchli mavqeini hisobga olgan holda, ingliz ma’muriyati
bilan yaqinlashish siyosatini olib bora boshladi. Amiming bunday xatti-harakatiga
Eronning Hirot shahrini bosib olish bo‘yicha faol siyosati turtki bergan edi.
Eronning Hirot shahrini bosib olish bo‘yicha harakatlariga to‘sqinlik qilish
maqsadida inglizlar bilan o‘zaro kelishilgan holda harakat qilish uchun Do‘st
Muhammadxon 1855-yilda o‘g‘li G‘ulom Haydarxonni Peshovar shahriga
jo‘natadi. 0‘zaro muzokaralarda ingliz tomonidan Ost-Indiya kompaniyasining
Panjobdagi bosh vakolatli ma’muri Lourens ishtirok etdi va natijada 1855-yilning
30-martida 3 banddan iborat ingliz-afg‘on shartnomasi imzolanadi. 1
Mazkur
shartnomaning birinchi bandida Ost-lndiya kompaniyasi hamda Do‘st
Muhammadxon va uning vorislari o'rtasida tinchlik va do‘stlik o‘matilganligi
belgilab qo‘yildi. Shartnomaning ikkinchi va uchinchi bandlari tomonlar bir-
birlarining hududiy yaxlitligini hurmat qilishlari, Do‘st Muhammadxon va uning
vorislari Ost-lndiya kompaniyasining “dushmanlariga dushman, do‘stlariga do‘st”
bo'lishlari (inglizlar aksincha, o‘zlariga nisbatan bunday majburiyatni olmaydilar),
1849-yilda inglizlar tomonidan bosib olingan ba’zi afg‘on qabilalari yashaydigan
hududlar (shuningdek, Peshovar shahrHdan voz kechish kabi shartlar qo‘yilgan
edi48. 1855-yilgi ingliz-afg'on shartnomasi natijasida inglizlar Do‘st
Muhammadxonning tashqi siyosiy faoliyati ustidan to‘la nazorat o‘matishga
intilishgan bo‘lsa, amirning Qandahor shahriga nisbatan huquqini ham e’tirof
etadilar hamda amir tomonidan ushbu shahami o‘z mulklariga qo‘shib olinishiga
e’tiroz bildirmasliklarini ma’lum qiladilar. Natijada, Do‘st Muhammadxonning
ikkinchi hukmronligi davri boshlanganidan beri afg‘on davlati tarkibiga kirmay
kelayotgan Qandahorga amir qo‘shinlari 1855-yil noyabrida yurish qilib, shahami
egallaydi va Qandahor Do‘st Muhammadxon mulklariga qo‘shib olinadi. 1856-yil
oktabrida Hirot shahrining Eron tomonidan bosib olinishi Buyuk Britaniya va Eron
o‘rtasida urush kelib chiqishiga sabab bo‘ldi va Eronning bosqinchilik harakatlari
inglizlami Do‘st Muhammadxon bilan yanada yaqin munosabatlar olib borishga
undaydi. Ingliz-Eron urushida qisqa muddatda g‘alaba qozongan inglizlar Eronni
1
Файз Мухаммад. Сирож ат-таворих. 1-3 жилд. Кобул, 1331-1333 х,й. (1912/13- 1914/15)
18

Hirot shahridan butkul voz kechishga hamda ushbu shaharga nisbatan kelgusida
hech qachon da’vo qilmaslikka majbur etadilar. Biroq, ingliz hukumati Eron
qo‘shinlaridan ozod etilgan Hirot shahrini Do'st Muhammadxon qo‘l ostiga
topshirishga shoshilmadi. Inglizlar uchun Hirot bir betaraf va kuchsiz mahalliy
hukmdor qo‘l ostida bo‘lgani hamda Buyuk Britaniyaning 0‘rta Osiyoga kirib
borish bo‘yicha kelgusi rejalari uchun muhim rol o‘ynaydigan shahar bo‘lib qolishi
lozim edi. Amir Do‘st Muhammadxon va Ost-Indiya kompaniyasi o‘rtasida 1857-
yil yanvarida yana bir ingliz-afg‘on shartnomasi imzolanadi. Mazmuniga ko ra
harbiy masalalar aks etgan mazkur shartnomada Do‘st Muhammadxon va uning
vorislari Ost-Indiya kompaniyasining “dushmanlariga dushman, do‘stlariga do‘st”
bo‘- lishlari yana bir bor ta’kidlab o‘tildi hamda amirga ingliz hukumati har oyda
100 ming rupiy to‘lab turishini ma’lum qildi. Mazkur mablag‘ hisobiga amir o‘z
qo‘shinini 18 ming nafarga ko‘paytirishi va Eron tomonidan tug‘iladigan tahdidga
tayyor bo‘lib turishi belgilab qo‘yildi. Shuningdek, amirning Eron bilan bo‘ladigan
munosabatlari Kobulda faoliyat olib boradigan maxsus ingliz ma’murining
nazorati ostida olib borilishi ta’kidlab qo‘yildi. Garchi Hirot shahri Eron
qo‘shinlaridan tozalangan va u yyerga inglizlaming Teylor boshchiligidagi
missiyasi yuborilgan bo‘lsada, Hirotni Eronning ta’sir doirasidan chiqarib olish
mushkul vazifa edi. Bunga 1857-yilda Hindistonda boshlanib ketgan yirik xalq
qo‘zg‘oloni ham xalaqit berardi. Mazkur qo‘zg‘olonni bostirish uchun katta
xarajatlami sarf etgan inglizlar Hirot shahriga nisbatan o‘z e’tiborlarini biroz
susaytirdilar. Buning natijasida Eron shohining ushbu shahardagi ta’siri kengaya
bordi. Eron shohining Hirotdagi ta’siriga chek qo‘yish maqsadida ingliz
ma’muriyati nihoyat 1862-yilda ushbu shaharni amir Do‘st Muhammadxon qo‘l
ostidagi mulklarga qo‘shib olinishiga ijozat berdi. Do‘st Muhammadxon qo‘shini
10 oylik qamaldan so‘ng 1863-yil may oyida Hirotni egallaydi. Yana bir yirik
siyosiyiqtisodiy markazni qo‘shib olish bilan mamlakatni birlashtirish yo‘lida katta
qadam tashlangan bo‘lsa-da, bu uzoqqa cho‘zilmaydi. 1863-yil iyunida amir Do‘st
Muhammadxon Hirotda vafot etadi. Do‘st Muhammadxonning nisbatan uzoq
muddatli hukmronligi Afg‘oniston tarixida o‘ziga xos iz qoldirdi va shu sababli
19

afg‘on xalqi tomonidan u “Amiri Kabir” ya’ni “Ulug‘ Amir” deb atalib kelinadi.
Do‘st Muhammadxon vafotidan so‘ng dastlab uning o‘g‘li Sheralixon (1863-1879)
amir deb e’lon qilinadi. Biroq, tez orada “Ulug‘ Amir”ning ko‘p sonli o‘g‘illari
o‘rtasida toj-u taxt uchun kurash boshlanib ketadi. 1864-yil boshida boshlangan
ushbu kurashda Sheralixonning asosiy raqibi Do‘st Muhammadxonning katta
o‘g‘li Muhammad Afzalxon edi. 1
Markazi Balx shahri bo‘lgan Afg‘on
Turkistonining hokimi Muhammad Afzalxon taxtga o‘z ukasi Muhammad
A’zamxonni o‘tkazish harakatida boradi. Ushbu kurash davomida Muhammad
Afzalxon 1866-yilda Kobul va 1867-yilda Qandahor shaharlarini egallaydi va
Sheralixon Hirotga chekinishga majbur bo‘ladi. Biroq, tez orada Muhammad
Afzalxon vafot etadi va hokimiyat ukasi Muhammad A’zamxon qo‘liga o‘tadi.
Shundan so‘ng yangi kuch bilan kurashni davom ettirgan Sheralixon yana Kobul
va Qandahomi qayta egallaydi va unga qarshi birlikda kurashayotgan Muhammad
A’zamxon hamda Muhammad Afzalxonning o‘g‘li Abdurahmonga 1869-yil
Zurmatda bo‘lib o‘tgan hal qiluvchi jangda qaqshatqich zarba beradi. Natijada
1869- yil boshiga kelib Sheralixon otasi Do‘st Muhammadxon hukmron- ligi
davridagi barcha yyerlarni o‘z hokimiyati ostida birlashtirishga muvaffaq bo‘ladi. 2
Sheralixon o‘z hokimiyatining mustahkamligini ta’minlash yoMida inglizlar bilan
o‘zaro munosabatlarga aniqlik kiritib olmoqchi bo‘ladi. Shu maqsadda 1869-yil
Buyuk Britaniyaning Hindistondagi vise-qiroli lord Mayo bilan uchrashadi hamda
o‘zaro muzokaralar olib boradi. Mazkur muzokaralar chog‘ida amir Sheralixon
tomonidan inglizlarga bir qator talablar qo‘yiladi. Jumladan, inglizlaming afg‘on
davlati ichki ishlariga aralashuviga butunlay chek qo‘yish, Afg‘onistonda
Sheralixon va uning vorislaridan boshqa hech kimni do‘st sifatida tan olmaslik,
Sheralixonning o‘g‘li Abdullajonni taxt vorisi etib tan olish kabilar ilgari suriladi.
Afg‘on amirining mazkur talablariga javob berish chog‘ida inglizlar
Afg‘onistonning ichki ishlariga aralashmaslik majburiyatini oladi va afg‘on
amiriga moddiy ko‘mak berishga va’da beradi. Hindistondan qaytib kelgan
Sheralixon mamlakatda bir qator ichki islohotlami amalga oshirishga kirishib
1
Rashidov R . Afg ‘ onistonda davlatchilik masalasi : tarix va hozirgi zamon . Monografiya. - Т .: Navro‘z, 2017
2
Henty G.A. To Herat and Kabul. A Story of The First Afghan War. 1901.
20

ketadi. Uning rejasiga ko‘ra, harbiy va soliq sohasida islohot o‘tkaziladi. Bundan
maqsad davlatning harbiy qudratini oshirish hamda davlat g‘aznasiga tushadigan
daromadlami keskin ko‘paytirish edi. Biroq, qabila yetakchilari va sardorlarining
ta’siri hamda hokimiyati kuchli bo‘ lgan Afg‘oniston sharoitida buni amalga
oshirishning iloji yo‘q edi. Shu sababli amiming bu boradagi sa’y-harakatlari kam
samara berdi hamda yuqoridagi islohotlardan ko‘zlangan natijalarga yerishilmadi.
Islohotlardan keyin ham mamlakatda qabila yetakchilarining mavqei balandligicha
qolaverdi. Sheralixonning qabila yetakchilari daromadlarini davlat g‘aznasiga
topshirishga qaratilgan siyosati mahalliy hokimiyat vakillarining noroziligiga
sabab bo‘lgan bo‘lsa, mamlakat aholisi ixtiyorida bo‘lgan ortiqcha qurol-aslahani
ham davlatga topshirish bo‘yicha amir tomonidan chiqarilgan farmon xalqning
keskin noroziligiga olib keldi. Mamlakatni birlashtirish siyosatini davom ettirgan
Sheralixon 1869-yilda Qunduz va 1873-yilda Badaxshonni o‘z davlati tarkibiga
qo‘shib oladi. Buyuk Britaniya hukumati 1838-1842-yilgi birinchi ingliz-afg‘on
urushidagi sharmandali magMubiyatni unutib, 1878-yil yana afg‘on davlatiga
nisbatan urush boshladi. 1878-yil noyabrida Hindistonda turgan inglizlar qo‘shini
uch yo‘nalishda Afg'oniston tomon yo‘lga chiqdi. Genyeral S.Broun
boshchiligidagi 16 ming nafar harbiydan iborat birinchi guruh Peshovar shahridan
Xaybar dovoni tomonga qarab yo‘lga tushgan bo‘lsa, genyeral F.Roberts
boshchiligidagi 6,5 ming nafar harbiydan iborat ikkinchi guruh Koxatdan Xost
shahriga qarab yo‘lgatushdi. D.Styuart boshchiligidagi 13 ming nafar harbiydan
iborat uchinchi guruh janubiy yo‘nalishda harakat qilib, Kvetta shahridan Bolan
dovoni orqali o‘tib, Qandahor shahrini egallash uchun yo‘lga chiqdi. 1
Xaybar
dovoniga yetib kelgan ingliz qo‘shini bilan afg‘on qabilalarining ko‘ngilli qo‘shini
o‘rtasida dastlabki to‘qnashuv bo‘lib o‘tdi. Garchi ushbu to‘qnashuvda afg‘onlar
yengilgan bo‘lishsa-da, ularning son jihatdan bir necha barobar ustun dushmanga
qarshi mardonavor harakatlari butun mamlakat bo‘ylab tarqaldi. Genyeral
F.Roberts boshchiligidagi qo‘shin ham tog‘li hududlarda afg‘onlarning kuchli
qarshiligiga duch keldi va yuzma-yuz jangda muvaffaqiyat qozona olmagan
1
Ferrier, J.P. History of the Afghans. - London: John Murray, 1858.
21

inglizlar harbiy hiyla orqali afg‘onlarni mag‘lub etdilar va Xost shahrini
egalladilar. Shundan so‘ng darhol Kobul tomonga yo‘lga tushmoqchi bo‘lgan
genyeral F.Roberts afg‘on zaminining ba’zi qiyinchiliklari tufayli o‘z harakatini
sekinlashtirishga majbur bo‘ldi. Ingliz qo‘shinlarining afg‘on zaminiga bostirib
kirganidan so‘ng amir Sheralixon mazkur bosqinchilik urushini qoralab ingliz
ma’murlariga murojaat qildi hamda Peterburg shahriga borib, ingliz hukumatining
bosqinchilik xatti-harakatlari muhokama qilinadigan Xalqaro konfyerensiya
chaqirish rejasi borligini ma’lum qildi. Sheralixonning fikricha, Peterburgda
chaqirilishi lozim bo`lgan Xalqaro konferensiya inglizlami Afg‘onistonni tark
etishga majbur qilishi lozim edi. 1
Sheralixon o‘zining asosiy kuchlarini
mamlakatning markaziy qismida ushlab turadi va inglizlarga zarba berish
muddatini poylaydi. U, hatto Qandahor shahri himoyachilariga ham inglizlarga
qarshilik ko‘rsatmaslik haqida buyruq beradi va 1879-yilning 8-yanvarida inglizlar
Qandahomi jangsiz egallaydilar. Afg‘onistonning sharqi va janubini egallagan
inglizlar poytaxt Kobulga qarab yurish boshlaydilar va bir qator qabila yetakchilari
hamda yuqori lavozimdagi amaldorlami katta pul evaziga o‘z tomonlariga og‘dirib
oladilar. Mushkul vaziyatda qolgan hamua inglizlaming bosqinchilik xatti-
harakatlari muhokama qilinadigan Xalqaro konfyerensiya chaqirish istagidan
qaytmagan amir Shyerali 1878-yil dekabrida taxtni o‘g‘li Yoqubxonga topshirib,
rus podshosi huzuriga borish uchun mamlakat shimoliga qarab yo‘lga chiqadi.
Biroq, Rossiya impyeriyasi nomidan Sheralixon bilan yozishmalar olib borgan
Turkiston genyeral-gubematori fon Kaufman (1867-1881) Rossiya va Buyuk
Britaniya munosabatlarini chigallashtirmaslik maqsadida Sheralixonni yo‘ldan
qaytarmoqchi bo‘ladi. Shundan so‘ng orzuumidlari puchga chiqqan Sheralixon
kasallanib, 1879-yilning fevralida Mozori Sharif shahrida vafot etadi. Taxtga
o‘tirgan Yoqubxon inglizlar yordamida o‘z hokimiyatini mustahkamlamoqchi
bo‘ladi va 1879-yil bahoridan mamlakat bo‘ylab inglizlarga qarshilik ko‘rsatishni
to‘xtatish bo‘yicha farmoyish beradi. Shu yilning 26-may kuni esa inglizlar
Yoqubxon bilan Gandamak shartnomasini imzolaydilar. Gandamak shartnomasiga
1
Mahomed Khan S. The Life of Abdur Rahman, Amir o f Afghanistan. Vol. 1. - London: John Murray, 1900.
22

ko‘ra, Afg‘oniston Buyuk Britaniyaga qaram borgan vassal davlatga aylandi.
Afg‘on davlati mustaqil ravishda tashqi siyosat yuritish hamda chet davlatlar bilan
munosabatlar olib borish huquqidan mahrum etildi. Afg‘on davlatining chet
davlatlar bilan munosabatlari faqatgina Britaniyaning Hindistondagi ma’muriyati
orqali olib borilishibelgilab qo‘yildi. Shuningdek, Yoqubxon inglizlaming bir qator
hududlar, jumladan Xaybar dovonini nazorat qilish huquqini tan oldi. Inglizlar o‘z
navbatida afg‘on hukmdoriga har yili 600 ming rupiy miqdorda ko‘mak berishga
va’da beradilar hamda ushbu mablag‘ning qay tarzda sarflanayotganligini nazorat
qilish uchun Kobulda doimiy faoliyat yuritadigan ingliz rezidenti faoliyat
yuritishiga yerishdilar. 1879-yil iyulida ingliz rezidenti etib tayinlangan Lui
Kavanyari Kobulga yetib keladi. L.Kavanyari Yoqubxon amaldorlari tomonidan
hurmat-ehtirom bilan kutib olinsa-da, unga nisbatan xalqning qahrg‘azabi to‘lib
turganligi yaqqol namoyon bo‘lib turar edi. Shu tariqa ikkinchi ingliz-afg‘on
umshining dastlabki bosqichi tugadi. Ushbu bosqichda afg‘onlar uyushqoqlik bilan
harakat qilmaganliklari bois, garchi mag‘lubiyatga uchragan bo‘lsalar-da,
inglizlaming muvaffaqiyatini ham mustahkam va ishonchli deb bo‘lmas edi.
Inglizlar o‘zlarining yengil g‘alabalaridan mag‘rurlanib, butkul beparvolikka
berildilar. Hatto, ingliz missiyasi rahbari L.Kavanyari har kuni kechki payt Kobul
bo‘ylab sayrga chiqar va bu holat tabiiy ravishda mahalliy aholining inglizlarga
nisbatan qahru g‘azabini yanada oshirar edi. L.Kavanyari tomonidan afg‘on davlati
ichki ishlariga ko'plab aralashish holatlari bir qator mahalliy amaldorlaming
inglizlar yuritayotgan siyosatga nisbatan noroziligi paydo bo‘lishiga olib keldi.
Xalqning qahru-g‘azabi oshib borayotganligi xususida inglizlar qo‘lida qo‘g‘irchoq
hukmdor bo‘lib turgan Yoqubxon ham 1879-yil avgusti davomida L.Kavanyarini
bir necha bor ogohlantiradi. Biroq, ingliz rezidenti bunday holatga e’tibor bermay
o‘sha yilning 2-sentabrida Hindistondagi ingliz mustamlakachilik ma’muriyatiga
afg‘on zaminida hamma ishlar joyidaligi to‘g‘risida ma’lumotnoma jo ‘natadi. 3-
sentabr kuniyoq Kobulda ommaviy qo‘zg‘olon boshlandi. Bunga ko‘p vaqtdan
buyon maosh olmagan afg‘on harbiylarining noroziligi bois uyushtirilgan
namoyish hamda ushbu norozilikni inglizlar tomonidan qurol kuchi vositasida
23

bostirilishga intilishi sabab bo‘ldi. Ingliz rezidenti L.Kavanyari ushbu namo-
yishni bostirish maqsadida birinchi bo‘lib o‘zi afg‘on askarlariga qarata o‘q uzadi
va shu bilan ikki tomon o‘rtasida qurolli to'qnashuv ro‘y beradi. Afg‘on askarlariga
Kobul aholisi ham qo‘shiladi va ingliz rezidenturasi binosi egallanib, barcha
inglizlar, shu jumladan missiya rahbari L.Kavanyari ham o‘ldiriladi. 1
Afg‘on
hukmdori Yoqubxon garchi ikki ming nafardan ortiq yaxshi qurollangan harbiy
bo‘linmaga ega bo‘lsa-da, ingliz missiyasining qirg‘iniga qarshi hech bir chora
qo‘llay olmaydi va faqat qo‘zg‘olonchilami yaxshi gap hamda iltimoslar bilan
yo`ldan qaytarmoqchi bo‘ladi. Biroq, afg‘on hukmdorining ushbu harakati hech bir
naf bermaydi. Oo‘rqib ketgan Yoqubxon o‘sha kuni kechki payt Hindiston vise-
qiroli nomiga xat yoMlab, Kobulda ro‘y bergan qirg‘in haqida inglizlami ogoh
etadi. Kobuldagi qo‘zg‘olon xabari butun mamlakat bo‘ylab tarqaladi va
Afg‘onistonning turli burchaklarida ushbu voqeani qo‘llab-quvvatlab, ko‘ngilli
ravishda qo‘zg‘olonga qo‘shilganlar soni orta boshlaydi. 1879-yilning 5-sentabrida
Hindistondagi ingliz ma’muriyati Afg‘onistonga genyeral F.Roberts rahbarligida
yirik jazo otryadini jo ‘natadi. Genyeral F.Roberts yetakchiligidagi kuchlaming
poytaxt Kobulga yaqinlashayotganidan xabar topgan amir Yoqubxon o‘z yaqinlari
bilan F.Roberts huzuriga qochib boradi va inglizlar lagyeridan panoh topadi. Xalq
qo‘zg‘oloni qatnashchilari orasida yagona yetakchining yo‘qligi bois, poytaxt
mudofaasi yaxshi tashkil etilmaydi va yaxshi qurollangan hamda son jihatdan
ustun bo‘lgan ingliz armiyasi o‘sha yilning 14-oktabrida yana Kobulni egallaydi. 2
Inglizlar qo‘zg‘olonchilardan, ayniqsa Kobul shahri aholisidan ayovsiz o‘ch
oladilar va shahardagi asosiy binolar butkul vayron etiladi. Shu bilan birga, amir
Yoqubxon ingliz rezidenturasining qirg‘in etilishining oldini ololmaganlikda
ayblanadi va 1879-yilning oktabrida inglizlar tomonidan rasman taxtdan
tushirilgan deb e’lon qilinadi hamda inglizlar panohida umrbod yashash uchun
Hindistongajo'natiladi.Bu bilan inglizlar Afg‘onistondaboshqaruvni o‘z qo‘llariga
olishni va o‘zlarining mustamlakachilik maqsadlarini yanada kengaytirmoqchi
bo‘lganliklarini anglash mumkin. Garchi Kobul egallanib, afg‘on xalqi qattiq
1
Mahomed Khan S. The Life of Abdur Rahman, Amir of Afghanistan. Vol. 2. - London: John Murray, 1900.
2
Sykes P. A History of Afghanistan. Vol. 2. - London: Macmillan & Co. Ltd, 1940
24

jazoga mahkum etilgan bo‘lsa ham, ommaviy xalq harakati to‘xtamadi.
Afg‘onistondagi yuqoridagi kabi hokimiyatsizlik va boshboshdoqliklardan sobiq
afg‘on hukmdori Muhammad Afzalxonning o‘g‘li Abdurahmonxon yaxshigina
xabardor bo‘lib turar edi. Amakisi amir Sheralixon bilan hokimiyat uchun
kurashda mag‘lubiyatga uchragan Abdurahmonxon qochqinlikda Rossiya
impyeriyasi tarkibida bo‘lgan Samarqand va Toshkent shaharlarida istiqomat qilar
va afg‘on taxti uchun borgan da’vosidan voz kechmagan edi. 1879-yilning oxirida
Toshkentdan yo‘lga chiqqan Abdurahmonxon Chor hukumatidan yashirincha
Amudaryoni kechib o‘tadi va afg‘on xalqini ingliz bosqinchilariga qarshi
muqaddas urush olib borishga chaqiradi. 1880-yilning boshida dastlab
Badaxshonda muvaffaqiyatga yerishgan Abdurahmonxon, keyinchalik Toluqon va
Qunduz shaharlarini ham egallaydi hamda 1880-yilning mart oyiga kelib butun
Afg‘on Turkistonini, ya’ni Shimoliy Afg‘onistonni qo‘l ostiga oladi51.
Abdurahmonxon mamlakat shimolini zabt etgan bo‘lsa-da, inglizlar bilan yuzma-
yuz to‘qnashuvdan o‘zini tiyar hamda imkoni bo‘lsa ular bilan afg‘on taxti
masalasida muzokaralar olib borish niyati ham yo‘q emas edi. Shu bilan birga,
inglizlar Afg‘onistonni bir necha mayda bo‘laklarga bo‘lish va o‘zlariga
bo‘ysunuvchi bir necha kichik mulklami vujudga keltirish orqali butun
Afg‘oniston hududini o‘z nazoratlariga olish bo‘yicha ham muayyan ishlami olib
bordilar. Jumladan, 1880-yilda Hindiston vise-qiroli lord Litton tomonidan ishlab
chiqilgan loyihaga ko‘ra, Afg‘oniston hududida bir necha mayda hokimliklar
yaratilishi va ushbu tuzilmalar Buyuk Britaniya protektorati ostida bo‘lishi ko‘zda
tutilgan edi. Bunday yondashuv mustamlakachilik siyosatini yuritishda qadimdan
qo‘llanilib kelinayotgan “bo‘lib tashla va hukmronlik qil” aqidasiga mos kelardi.
Mustamlakachi inglizlar uchun ham butun Afg‘oniston hududini nazoratda ushlab
turish borgan sayin mushkullashib borar, afg‘on qabilalarining tinimsiz
qo‘zg‘olonlarini bostirish katta kuch, mablag‘ hamda vaqmi talab etar edi. Shu
bois inglizlar mamlakatda obro‘-e’tibori oshayotgan va mamlakatning janubiy
hududlariga ham o‘z ta’sirini o‘tkazayotgan Abdurahmonxon bilan kelishish va uni
25

afg‘on taxtiga o‘tkazish bo‘yicha muzokaralami boshlab yubordi. 1
Ular
Abdurahmonxonni taxtga o‘tkazib, uni o‘z nazoratlarida ushlash va afg‘on davlatni
Abdurahmonxon orqali boshqarishni ko‘zlagan edilar. Inglizlaming bunday
siyosatini yurgizishiga va yuqoridagi xulosaga kelishiga 1880-yilda Angliyada
bo‘lib o‘tgan parlament saylovlari hamda ushbu saylov natijalariga ko‘ra,
hokimiyatni Dizraeli (1874-1880) yetakchiligidagi konsyervatorlardan Gladston
(1880-1885) yetakchiligidagi liberallarga o‘tishi ham turtki berdi.
Konsyervatorlaming Afg‘onistondagi muvaffaqiyatsizligini tanqid qilgan liberallar
afg‘on taxtiga o‘zlariga xayrixoh munosabatda bo‘ladigan hukmdoming kelishiga
qarshilik bildirmadilar va ulaming qarashicha Abdurahmonxon aynan shunday
hukmdor bo‘lishi mumkin edi. Afg‘ onistondagi vaziyatni diqqat ila kuzatib turgan
podsho Rossiyasini inglizlaming muvaffaqiyatsizligi birmuncha qanoatlantirar va
poshdo hukumatini shunday vaziyatdan foydalanishga undar edi. Afg‘on amiri
Yoqubxonning ag‘darilishidan so‘ng yuzaga kelgan tanqis vaziyat, inglizlarga
qarshi xalq qo‘zg‘olonining boshlanishi hamda inglizlaming butun Afg‘oniston
hududini nazorat qila olmasligi Rossiya impyeriyasini hech bo‘lmaganda 0 ‘rta
Osiyodagi mustamlakalar bilan chegaradosh Afg‘on Turkistonida mustaqil afg‘on
davlati barpo etilishini qo‘llab-quvvatlashga yoki butun Afg‘oniston hududida
inglizlardan mustaqil hukmdoming hokimiyatga kelishiga ko‘mak berishga undar
edi. Chunki, podsho Rossiyasi uchun mustaqil afg‘on davlatining mavjud bo‘lishi
va shu orqali 0 ‘rta Osiyodagi mustamlakalaming ingliz mustamlakalari bilan
bevosita chegaradosh bo‘lishini oldini olish o‘ta muhim ahamiyatga ega
masalalardan biri edi. Shu sababli ham, Rossiya impyeriyasi hukumati o‘z
mulklarida istiqomat qilib kelgan Abdurahmonxonni Afg‘onistonga qochib
o‘tishiga “ko‘z yumdi” va bunga imkoniyat yaratib berdi. Abdurahmonxonning
Afg‘onistonda hokimiyatni qo‘lga kiritish bo‘yicha qisqa muddatdagi
muvaffaqiyatlari ham inglizlami shoshirib qo‘ydi. Abdurahmonxonning mamlakat
shimolidagi muvaffaqiyatli harakatlaridan so‘ng, mamlakat janubida ham uning
obro‘-e’tibori kun sayin oshib borayotganligi inglizlaming haqiqiy xavotiriga
1
Tate G. P. The kingdom of Afghanistan: a historical sketch. - Bombay: Times of India, 1911.
26

sabab bo‘lib, mustamlakachilami hokimiyat masalasida Abdurahmonxon bilan
imkoni boricha tezroq kelishib olishga majbur etdi. 1880-yilning iyulida
Abdurahmonxon va inglizlar o‘rtasida bo‘lib o‘tgan muzokaralardan so‘ng,
Angliya hukumati Abdurahmonxonni Kobul amiri sifatida tan oldi52. Shundan
so‘ng taxtga o‘tirgan amir Abdurahmon (1880-190l)ning hukmronligi boshlandi va
u o‘z bobosi amir Do‘st Muhammadxon singari o‘ziga amir rutbasini oldi. Amir
Abdurahmonga katta miqdorda qurolyarog‘ va har yil yirik miqdorda moddiy
mablag‘ ajratishni o‘z zimmasiga olgan inglizlar Abdurahmonning 1879-yilgi
Gandamak shartnomasini bekor qilish talabiga ham rozi bo‘lishga majbur bo‘ldilar.
Inglizlaming Kobulda muayyan miqdordagi harbiy bo‘linma bilan doimiy ravishda
faoliyat yuritadigan rezidentning bo‘lishiga oid talablariga javoban amir
Abdurahmon bunday holat yana afg‘on xalqining qahru-g‘azabini qo‘zg‘ashi
mumkinligi va shu bois, o‘zi hamda Hindistondagi Britaniya ma’muriyati
o‘rtasidagi munosabatlarda vositachilik qilishi uchun musulmon bo‘lgan hind
amaldorlaridan foydalanish taklifini bildirdi. Shu bilan birga, amir Abdurahmon
inglizlaming Afg‘oniston uchun og‘ir bo‘lgan bir qator shartlarini qabul qildi.
Jumladan, Gandamak shartnomasida bo‘lganidek, yana Afg‘oniston tashqi
dunyodan uzib qo‘yildi va mustaqil tashqi siyosat yurgizishdan mahrum qilindi.
Afg‘onistonning tashqi dunyo va boshqa davlatlar bilan bo‘ladigan diplomatik
aloqalari Hindistondagi Britaniya ma’muriyati orqali olib borilishi lozim edi. 1
Shuningdek, amir Abdurahmon bir qator hududlar (Kurram, Pishin va Sibi)ning
inglizlar qo‘l ostiga o‘tganligini tan oldi hamda Xaybar va shu kabi bir qator
muhim tog‘li dovonlami inglizlar nazoratiga berilishiga rozi bo‘ldi53. Inglizlar
yuqoridagi shartlari qatorida yana Afg‘onistondagi ingliz qo‘shinining
mamlakatdan xavfsiz chiqib ketishini ta’minlab berish masalasini ham
Abdurahmonxon oldiga qo‘ydilar va bu bilan afg‘on xalqidan yana imkoni boricha
qasos olishga urindilar. Mustamlakachilaming maqsadi mamlakat janubidagi
muhim strategik shahar - Qandahomi afg‘on davlatidan ajratib olish va o‘z
mulklariga aylantirish edi. Afg‘onistonni parchalash bo‘yicha siyosatiga sobiq
1
Fy6op Мир Гулом Мухаммад. Афгонестон дар масир-е торих - М.: Наука. 1987.
27

amir Yoqubxonning vorisi Ayubxon qarshi chiqdi va Qandahomi
mustamlakachilardan qaytarib olish bo‘yicha muqaddas umsh e’lon qildi. 0 ‘sha
paytda Hirotni egallab turgan Ayubxon Qandahorga yurish boshladi. 1880-yilning
27-iyulida Ayubxon yetakchiligidagi afg‘on jangchilari hamda genyeral Berrouz
boshchiligidagi ingliz armiyasi o‘rtasida Qandahordan 55 kilometr uzoqlikdagi
Mayvand qishlog‘i yaqinida hal qiluvchi jang bo‘lib o‘tdi. Jangda mardlarcha
kurashgan afg‘onlar uyushgan ingliz armiyasini mag‘lub etdi va inglizlaming
qolgan qutgan qismi Qandahorga chekinishga majbur bo‘ldi. Mayvand jangi
inglizlaming “afg‘onlar faqat partizanlik urushi olib bora oladi va hech qachon
dushman bilan ochiq jang maydonida jang qilishga yuragi dov bermaydi”, degan
gapiga munosib javob bo‘ldi. Mayvand jangidagi mag‘lubiyatdan so‘ng
sarosimaga tushgan inglizlar Qandahordagi ingliz gamizoniga yordam berish
uchun shoshilinch choralami ko‘rdilar va Kobuldan genyeral F.Roberts
boshchiligidagi kuchli ingliz qo‘shini qisqa muddatda Qandahorga yetib keldi.
Ayubxonning Qandahomi qamal qilish bo‘yicha sa’yharakatlari naf bermadi.
Chunki uning qo‘shini saflari Mayvand jangida berilgan qurbonlar tufayli
siyraklashgan va aksincha, inglizlaming mavqei esa yangi kuchlar evaziga
birmuncha kuchaygan edi. Qandahor qamali hech bir samara bermagach, Ayubxon
o‘z qo‘shini bilan Hirotga qaytadi va Hirot xalqi uni dushmanni mag‘lub etgan
g‘olib hukmdor sifatida qarshi oldi. Inglizlaming qanday bo‘lmasin Qandahomi o‘z
nazoratlarida tutib turish bo‘yicha harakatlari samarasiz tugadi va bu harakat katta
mablag‘ hamda qurbonlami talab qilar edi. Shu sababli, ingliz hukumati Qandahor
shahri va uning atrofini ham amir Abdurahmonga topshirishga qaror qildi. 1881-
yilning aprelida butun ingliz gamizoni Qandahor shahridan olib chiqib ketildi va
shahar amir Abdurahmonning vakillariga topshirildi. Shu tariqa ikki yarim yildan
ortiq vaqt mobaynida davom etgan ikkinchi ingliz-afg‘on umshi tugadi. Bu safar
ham afg‘on zaminiga bostirib kirgan inglizlaming 40 ming kishilik qo‘shini
muvaffaqiyatsizlikka uchradi va 1881-yilda chekinishga majbur bo‘ldi. Mazkur
umshdan so‘ng Afg‘oniston o‘z ichki siyosatini mustaqil amalga oshirsa-da,
davlatning tashqi siyosati to‘laqonli ravishda Buyuk Britaniya nazorati ostida edi.
28

Xulosa
Buyuk Britaniya va Rossiya Afg'onistonda ta'sir o'tkazish uchun manevr
qilishlari bilan Do'st Muhammad o'z xalqini ikki buyuk kuch o'rtasida
muvozanatlashga majbur bo'ldi. U shuningdek, fuqarolar urushi paytida markaziy
hukumat nazoratidan mahrum bo'lgan hududlarni tiklashga harakat qildi. Do'st
Muhammad ularga dushmanlik qilgan yoki Rossiyaning kirib kelishiga qarshilik
29

ko'rsata olmagan inglizlar afg'on ishlarida bevosita rol o'ynashga harakat qilishdi.
Avval ular Do'st Muhammad bilan qoniqarsiz muzokaralar olib bordilar, keyin esa
surgundagi afg'on hukmdori Shoh Shojaga harbiy yordam ko'rsatdilar. 1839-yilda
ular Shojani poytaxt Qobulda taxtga o'tkazish uchun ingliz qo'shinlaridan
foydalanishga harakat qilishdi; bu harakat Birinchi Angliya-Afg on urushiga olibʻ
keldi. Do`st Muhammad oilasi asirga olinganidan keyin Britaniya qo shinlariga
ʻ
taslim bo ldi. Ammo Shoja va ingliz qo'shinlarining Kobuldagi holati tezda
ʻ
yomonlashdi. Shoja qo'zg'olonda o'ldirilgan va ingliz qo'shinlari shahardan
chekinishga urinayotganda qirg'in qilingan. Inglizlar ketganidan keyin Do`st
Muhammad taxtga qayta tiklandi. Keyin u bir muncha muvaffaqiyat bilan
mamlakatning chekka hududlarini nazorat qilishni tiklashga harakat qildi.
Shuningdek, u 1855 va 1857-yillarda do'stlik shartnomalarini imzolab, inglizlar
bilan kelishuvga yerishdi. Iyun oyida esa uning kuyovi qo'mondonligi ostida uning
qo'shinlari Hirot shahrini egallab olishdi va Do'st Muhammad bir necha kundan
keyin u yerda vafot etdi. 1901 -yili Abdurahmon vafot etdi. Amirlik taxtini o‘g‘li
Habibullo egalladi. U otasi yo‘lidan borib, afg‘on qabilalarini birlashtirish
siyosatini olib bordi. Inglizlarga qarshi kurashni davom ettirdi. Rossiya bilan savdo
aloqalarini o‘matishga urindi. Bunga javoban Buyuk Britaniya Afg‘onistonga
qarshi iqtisodiy qamal siyosatini qo‘lladi. Ayni paytda, Buyuk Britaniya
Afg‘onistonga bitim taklif qildi. Unda tashqi savdo Buyuk Britaniya nazoratida
bo‘lmog‘i, mamlakatda inglizlaming temiryo‘l qurishiga rozilik berish, ingliz
fuqarolarining Afg‘onistonga yerkin kirib-chiqishiga ruxsat berish talab qilingan
edi. 1907-yili shu masalalar ko‘zda tutilgan bitim imzolandi. Afg‘oniston Buyuk
Britaniya manfaatlari mintaqasi deb e’lon qilindi. Rossiya uchun esa savdo
huquqlari berildi xolos. Afg‘oniston XX asr boshida ishlab chiqarish sanoati yo‘q,
qoloq davlat bo‘lib qolavyerdi. Soliqlar pul bilan emas mahsulot sifatida olinardi.
Og‘ir sharoitga qaramay, Afg‘oniston tashqi dunyodan uzilib qolgani yo‘q.
Afg‘onistonda ham respublikachilik harakati paydo bo‘ldi. Bu harakat tarafdorlari
„Yosh afg‘onlar“ deb ataldi. Ular maktab^rfiaorif, madaniyat, fan, texnika
tarmoqlarini rivojlantirish g‘oyalarini ilgari surdilar. Ular amirlik hokimiyati bilan
30

barobar konstitutsiya ham bo‘lishini talab qildilar. Mahsulot solig‘ini bekor^ilisn,
ichki boj to‘lovlarini yo‘qotish, qabilalar tengligiga yerishish va ko‘p masalalarda
ilg‘or qarashlami ifoda etdilar. „Yosh Afg`onlar“ harakatiga „Siroj ul-axbori
afg‘oniya“ („Afg‘on xabarlari chirog‘i“) gazetasi muharriri Muhammad Tarziy
rahbarlik qildi. U Habibulloxonning uchinchi o‘g‘li Omonulloxonning qaynatasi
edi. Islohotchilaming butun umidi „yosh afg‘onlar“ ruhida tarbiyalangan
Omonulloxonga qaratildi. Xullas, bu sulola davrida Afg`oniston nisbatan bo`lsada
io`zining yuqori rivojlanishiga intilib mustaqilligini qisman saqlab qoldi. Biroq
shunga qaramasdan Afg`oniston asr boshida mustamlaka bo`lmasada nisbatan
qoloq va ishlab chiqarishi yo`q davlat sifatida qolaverdi.
Foydalanilgan adabiyotlar va manbaalar ro`yxati:
Rahbariy adabiyotlar:
1.Karimov I.А. Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. T.: O zbekiston, 1998.ʼ ʼ
Umumiy va maxsus adabiyotlar:
31

1. 1. Rashidov R. Afg‘onistonda davlatchilik masalasi: tarix va hozirgi zamon.
Monografiya. - Т .: “Navro‘z” nashriyoti.
2. Rashidov R. Amir Do‘st Muhammadxon hukmronligi davrida Afg‘oniston /
Xorijiy Sharq mamlakatlari tarixiy jarayonlari va ulami o‘rganishning dolzarb
muammolari. Ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. - ToshDShI, 2015.
3. Rashidov R. Loyya Jirg‘a - afg‘on xalqi irodasini ifoda etuvchi demokratik
institut sifatida / Demokratlashtirish va inson huquqlari. Ilmiy-ma’rifiy jumal. 3
(67) - 2015.
4. Сафоев С . С . Марказий Осиёнинг геосиёсати . - Тошкент : Патент пресс ,
2005.
5. Акмалов Ш. О некоторых аспектах военно-политической обстановки в
Афганистане. // Востоковедение. №1-2.2008.
6. Бобокулов И.И. Афганская трансформация: приоритеты и ключевые
проблемы / Центральная Азия и Кавказ, Том 16, Выпуск 2, 2013.
7. Bowman, S. War in Afghanistan: Strategy, 2010.
8. Braithwaite, R. Afgantsy. The Russians in Afghanistan 1979-89.bOxford:
Oxford University Press, 2011.
9. Bumes, A. Cabul: personal narrative journey to, and residence in that city, in the
years 1836-38.
Qo`shimcha va internet manbaalari:
1.www.Britanica.com
2. www.Wikipediya.en
3.www.Ziyonet.uz
32

4.www.History.ru
5.www.Info.ru
6.www.Hrono.ru
33

Afg'onistonda Barakzaylar davri tarixi

Sotib olish