Afrosiyob shahar madaniyatining tarixiy ahamiyati - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	16000UZS
Hajmi	1.3MB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	09 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

91 Sotish

Afrosiyob shahar madaniyatining tarixiy ahamiyati

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH ....................................................................................................................2
I BOB. AFROSIYOB QADIMIY SHAHAR VA UNING TARIXIY
AHAMIYATI...........................................................................................................5
1.1 Afrosiyob shahar madaniyatining tarixiy ahamiyati................ ......................5
1.2 Afrosiyob qadimiy shahar ................................................................ ............12
II BOB. AFROSIYOBDA OLIB BORILGAN TADQIQOTLAR VA
QADIMIY XAROBALARI..................................................................................19
2.1 Afrosiyob shahri qadimiy xarobalari...........................................................19
2.2 Afrosiyobda olib borilgan tadqiqotlar va izlanishlar natijasi.......................25
XULOSA ...............................................................................................................32
ADABIYOTLAR RO'YXATI .............................................................................33
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o‘zining
“Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida yosh avlod qalbida yuksak
ma’naviyatni shakllantirishda ta’lim-tarbiya tizimining o‘rni yuksakligiga alohida
e’tibor qaratib “... farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega
bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga etkazish – ta’lim-tarbiya
sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak” 1
,
- deb ta’kidlab o‘tadi.
Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan
hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida
talabalarga etkazish vaqt nuqtai nazaridan amalga oshirish mushkul vazifa
hisoblanadi.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z
ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning
asosiy bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi,
mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga
qiziqish paydo bo‘ladi.
Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil
qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars
mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘z ustida
mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma berish oliy ta’lim tizimida faoliyat olib
borayotgan professor-o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Talabaning mustaqil ishi – muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan
bilim, ko‘nikma va malakaning ma’lum bir qismini talaba tomonidan fan
o‘qituvchisi maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashqarida
o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir.
1
O'zbekiston respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov
2

Arxeologlar qazishma usuli bilan ish ko`radilar. Ayniqsa yozuvlar paydo
bo`lmasdan burungi davr tarixini arxeologiya qazishmalarida topilgan buyumlar
to`ldiradi, arxeologiya qazishmasining natijalari matbuotda keng yoritib boriladi.
Katta qurilishlardao`tkaziladigan er qazish ishlarida arxeologiya buyumlariga
ehtiyot bo`lish yuzasidan ilmiy tushuntirishlar o`tkaziladi. Arxeologiya fani hali
boshqa fanlarga qaraganda yosh bo`lishiga karamasdan, dunyoda katta e`tibor
qozongan va hammani qiziqtirgan fandir. Tarixchilikning katta yutuqlaridan biri
arxeologiyaga katta e`tibor berganligi bilan belgilanadi. Jamiyat tarixi ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivoji va shu asosda ishlab chiqarish munosabatlarining
turli davrda o`zgarib borishidan iborat ekanligi fanda e`tirof etilgach, tarixni
ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarga ajratib davrlash masalasi kun tartibiga qo`yildi.
Tarixchilikda butun insonyyat tarixi quyidagi davrlarga bo`lib o`rganiladi: 1.
Ibtidoiy jamoa tuzumi davri. 2. quldorlik davri. 3. Feodalizm davri. 4. Kapitalizm
davri. Hozirgi fanning aniqlashiga ko`ra, kishilik jamiya-ti tarixi bir million yilga
yaqinlasha boradi. SHu uzoq davrning oxirg`i ming yillaridangina sinfiy jamiyat,
ya`ni quldorlik jamiyati vujudga kelgan bo`lib, unga qadar o`tgan davrlar ibtidoiy
jamoa davrini, ya`ni sinf paydo bo`lgunga qadar o`tgan davrni o`z ichiga oladi.
O`zbekistonda tarix fani rivoj topgunga qadar, birinchidan, tarixni ishlab chiqarish
usullariga qarab davrlashtirish yo`q edi. O`zbekistonda, umuman O`rta Osiyoda
ibtidoiy jamoa davri bo`lganligiga shubha bilan qaralgan edi. Ikkinchidan, O`rta
Osiyoga aholi eron va Shimoliy Hindiston tomondan ko`chib kelgan, deb taxmin
qilinar edi. quldorlik davri ham go`yo bo`lmagan, eng qadimgi zamonlardan tortib,
so`nggi Buxoro amirlari yamonigacha O`rta Osiyo xalqlarining hayotida o`zgarish
bo`lmagan, deb uqtirilar edi. Bundan tashqari jamoat o`lkashunosligiga mustaqil
ravishda tanga pullarni o`rganuvchi mutaxassislar — numizmatlar, muhrlarni
o`rganuvchilar sfragistlar, tamg`a (gerb)larni o`rganuvchilar — geraldistlar, tosh,
metall, sopol va yog`ochdagi yozuvlarni o`rganadigan olimlar-epigrafistlar, eski
asbob-uskunalar va qurol-aslaha hamda shu kabi narsalarni to`plovchilar ham
uyushadi. Maktab o`lkashunosligi esa maktablarda tarih inson va jamiyat fani
o`qituvchilarining bevosita rahbarligida tashkil qilinadi. Maktab
3

o`lkashunosligining a`zolari V-X (XI) sinflarning eng intizomli va a`lochi
o`quvchilaridan tuzilib, ular o`lka materiallarini to`rt guruhga bo`lingan holda
to`playdilar. To`plangan arxeologik, etnografik, toponimik va arxiv hujjatlari
maktab o`lkashunoslik va tarix muzeylarida namoyish qilinadi. Maktab
o`lkashunosligi ta`lim-tarbiyani turmush, ishlab chiqarish, yangi jamiyat qurish
tajribasi bilan uzviy bog`liq holda o`rganadi. O`qitish jarayonida o`lka
materiallaridan o`rinli foydalanish o`quvchilarning o`z o`lkasi tarixini bilib olishga,
chuqur bilim olishga, mustaqil ijod qilishga bo`lgan qiziqishini orttiradi va kelgusi
hayot yo`lini tanlab olishga yordam beradi.
Kurs ishi maqsadi: Boshlang’ich sinflarda arifmetik amallarni o’rgatishda
pedagogik texnologiyalardan foydalanish pedagogik asoslarini ishlab chiqish.
Kurs ishi obyekti: U mumiy o’rta ta’limning boshlang’ich sinflaridagi o’quv-
tarbiyaviy jarayoni .
Kurs ishi predmeti: B oshlang’ich sinflarda a rifmetik amallarni o’rgatishda
pedagogik texnologiyalardan foydalanish.
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4

I BOB. AFROSIYOB QADIMIY SHAHAR VA UNING TARIXIY
AHAMIYATI
1.1 Afrosiyob shahar madaniyatining tarixiy ahamiyati
Ma’lumki, mil. avv. II ming yillikka kelib qadimgi O’zbekistonning
dehqonchilik vohalarida o’troq qabilalar rivojlanib aholinining alohida joylashuv
manzilgohlaridagi ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar - o’troq dehqonchilikning
rivojlanishi, aholi zichligining yuqori darajasi, hunarmandchilikning taraqqiy
etishi, ijtimoiy tabaqalanish va boshqaruv tizimining murakkablashib borishi,
o’zaro almashinuv , savdo-sotiq va madaniy aloqalarning kuchayishi hamda harbiy-
siyosiy vaziyat O’zbekiston hududlarida dastlabki shaharsozlikning paydo
bo’lishida asosiy omillardan hisoblanadi. O’lkamiz hududlarida dastlabki shahar
madaniyatining shakllanishi ham jamiyat taraqqiyotida bo’lgani kabi uzluksiz
taraqqiyot yo’li bilan rivojlangan. Bu qonuniyatga ko’ra shaharsozlik
madaniyatining shakllanishi uzoq va bosqichma-bosqich davrlarni bosib o’tgan.
O’zbekistonning turli hududlarida tadqiqotchilar qadimgi shahar xarobalarini topib
tekshirdilar. Ko’p sonli arxeologik topilmalarning dalolat berishicha bu ko’hna
shaharlar ba’zilarining yoshi 2 700-3000 yildan kam emas. Ularga Afrosiyob,
Ko’ktepa (Samarqand), Qiziltepa (Surxon vohasi), Uzunqir, Yerqo’rg’on
(Qashqadaryo vohasi) va boshqalar kiradi. Bu ko’hna shaharlar tarixi hozirgi
Samarqand (Afrosiyob-Maraqanda), Kitob-Shahrisabz (Uzunqir) yoki Qarshi
(Yerqo’rg’on) hududlarida davorn etdi. O’lkamiz hududlarida qadimgi
shaharsozlik madaniyatining asoslari quyidagilardan iborat: » aholinining o’troq
dehqonchilikka o’tishi va keng vohalar bo’ylab yoyilishi; » hunardmanchilik ishlab
chiqarishining rivojlanishi natijasida iqtisodiy hamda madaniy aloqalar va savdo-
sotiqning taraqqiy etishi; « tabiy-geografik hamda harbiy-strategik shart-sharoitlar.
Qadimgi shaharlar -tarixiy rivojlanishdagi urbanistik jarayonda muhim ahamiyatga
ega bo’lgan jamiyat taraqqiyotining ijtimoiy asosi hisoblanadi. Ko’pchilik
tadqiqotlar natijalarini tahlil etar ekanmiz, shunday xulosaga kelish mumkinki,
O’rta Osiyo hududlarida dastlabki shaharsozlik madaniyati mil avv. II ming
5

yillikdayoq, ya’ni, bronza davridayoq shakllana boshlaydi. Bu davrda ishlab
chiqaruvchi kuchlarning o’sishi natijasida mehnat unumdorligi ortib boradi.
Natijada turli tarixiy viloyatlarda joylashgan yirik mustahkam manzilgohlar o’rni
va atroflarida (Sopolli, Jarqo’ton, Namozgoh, Qiziltepa, Yerqo’rg’on, Bandxon,
Uzunqir) dastlabki shahar markazlari shakllanib rivojlana boshlaydi. Ilk
shaharlarning paydo bo’lishi dastlabki davlatchilik shakllanishida eng muhim va
asosiy omil bo’lib, bu ikkala jarayon uzviy bog’liq holda kechgan. Ma’lumki, mil.
avv. II ming yillikka kelib qadimgi O’zbekistonning dehqonchilik vohalarida
o’troq qabilalar rivojlanib, aholining alohida joylashuv tizimi shakllanadi.
Aholining alohida joylashuv manzilgohlaridagi ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar-
o’troq dehqonchilikning rivojlanishi, aholi zichligining yuqori darajasi,
hunarmandchilikning taraqqiy etishi, ijtimoiy tabaqalanish va boshqaruv tizimining
murakkablashib borishi, o’zaro almashinuv, savdo-sotiq va madaniy aloqalarining
kuchayishi hamda harbiy-siyosiy vaziyat O’zbekiston hududlarida dastlabki
shaharlarning paydo bo’lishida asosiy omillardan hisoblanadi 2
. Jamiyat hayotida
sodir bo’lgan ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar mil. avv. III ming yillikning oxiri-II
ming yillikning boshlariga kelib, O’rta Osiyo hududlarida dastlabki shaharlarning
paydo bo’lishiga olib keladi. Shahar madaniyatining shakllanishi ham xuddi
jamiyat taraqqiyotida bo’lgani kabi uzluksiz taraqqiyot yo’li bilan rivojlangan. Bu
qonuniyatga ko’ra shaharsozlik madaniyatining shakllanishi, uzoq, bosqichma-
bosqich davrlarni bosib o’tgan. Mil. avv. II ming yillikka oid O’rta Osiyodagi
Jarqo’ton, Sopolli, Dashli, Gonur, Namozgoh, Oltintepa, Ulug’tepa kabilarda ilk
shaharsozlik madaniyatining shakllanishi va rivojlanishi uchun quyidagi omillar
muhim ahamiyatga ega bo’ldi:
 aholining o’troq dehqonchilikka o’tishi va keng vohalar bo’ylab yoyilishi;
 hunarmandchilikning rivojlanishi va ayrim sohalarga ixtisoslashishi;
 qadimgi savdo yo’llarining rivojlanishi natijasida iqtisodiy va madaniy
aloqalar hamda savdo-sotiqning taraqqiy etishi;
2
Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996
6

 tabiiy-geografik hamda harbiy-strategik shart-sharoitlar.
Shahar madaniyati dastavval O’zbekistonning janubida, Surxondaryo hududida
shakllandi, so’ngra esa shimolga So’g’d (Qashqadaryo, Samarqand, Buxoro),
Х orazm, Shosh va Farg’ona hududlariga tarqaldi. Bu — aynan yurtlar va xalqlar
taraqqiyotidagi notekislik kabi tarixiy qonuniyatga zid emas. Ko’p sonli arxeologik
topilmalarning dalolat berishicha, O’zbekistondagi ayrim ko’hna shaharlarning
yoshi 2700-3000 yildan kam emas. Ularga Afrosiyob (Samarqand), Qiziltepa
(Surxondaryo), Uzunqir, Yerqo’rg’on (Qashqadaryo) kabilar kiradi. Qadimgi
shaharlar — tarixiy rivojlanishdagi urbanistik jarayonda muhim ahamiyatga ega
bo’lgan jamiyat taraqqiyotining ijtimoiy asosi hisoblanadi. Fikrimizcha, shaharlar
tarixini o’rganish jarayonida dastavval, eng qadimgi shaharlar shakllanishi va
rivojlanishi; aniq hududlar va viloyatlardagi tarixiy-madaniy shart-sharoitning
ta’siri; ekologik-geografik, ijtimoiy, iqtisodiy va demografik muhitlarning darajasi
va ta’sir doirasi; shaharlarning vazifasi; qadimgi shahar markazlarining tarixiy-
madaniy jarayonlardagi o’rni va ahamiyati masalalariga keng e’tibor qaratish
lozim. Qadimgi Sharq kishisi sababli natija munosabatlarni tushungan va
farqlagan, biroq ularni mujmal va qounga mos bo’lmagan hodisa sifatida,
ko’pchiligi esa shaxsiy qudrat sifatida ongli va ixtiyoriy idrok qiladi. Sabablarni
izlashda “qanday” deb emas, baliki “kim” deb so’rashadi (“hodisada kim aybdor”),
“ixtiyoriy, aniq maqsadda harakat qilganni” izlashgan. “Sabablarni” bunday idrok
qilish oqibatida mifologik tafakkur ayrim va buguncha, bir-biriga o’xshash har
qanda y tashqi moslikni qabul qiladi. Funksional aloqadorlik sifatida makon va
zamondagi har qanday bog’likligi haqida gapirishga imkon to’g’iladi. Fikriy
bog’liklik bilan o’xshash gapirishga imkon to’g’iladi. Qandaydir yangi narsani
ko’rib inson o’ziga deydi: “Bu yangi narsa nimaga o’xshaydi?”-va unga o’xshash
narsani o’zidan va ajdodlari tajribasidan izlaydi. Х ususan, “asl namuna” tamoyili
keng tarqalgan bo’lib, unga ko’ra hayotdagi barcha muhim narsalar (ehrom,
podsho hokimiyati, inson) ilohiy qudratning “asl namunasiga” muvofiq
yaratilgan.Olamni mifologik tasavvur qilish uning nihoyatda tartibli, qat’iy
7

iyerarxik qurilishida ifodalanib, uning asosi turli xil oppozatsiyalar tizimi
hisoblanadi. Aynan shular mifologik razmiy tasniflashdagi dastlabki “poydevor”
hisoblanadi.Mifologik tafakkurning tafakkurning muvofiq va o’xshash jihatlari
uning an’anaviyligi bilan bevosita bog’liq. An’ana bir-biriga yaqin , biroq
mohiyatan boshqa bo’lgan hodisalar urf-odat, marosim, ibodat, udum, odob singari
faoliyatda namoyon bo’ladi. Bularning bari u yoki bu sinuatsiyadagi aniq axloq
dasturiga ega bo’lib, harakatning to’g’riligini kafolatlaydi, noto’g’ri harakatlarni
ogohlantiradi, negaki an’analar negizida sotsiumning katta tajribasi mujassamdir 3
.
Qadimgi Sharq madaniyatida an’analarga asoslanish ustun turadi. Ajdodlar
an’anasi, tajribasi mutloq haqiqat kabi baholangan. Mutloq haqiqat hukmronligi
bilan, D.S.Lixachev ta’kidlashicha “odoblik” bog’lik bo’lgan. Qadimgi Sharq
kishisining axloqi harakat va faoliyatda muqaddas an’analarni qayta tiklashga
qaratilgan “ilohiy o’rnatilgan” me’yor va qoidalarga borib taqaladi.Mifologik
tafakkurning o’ziga xos xususiyati shundaki, qadimgi sharq kishisi o’zini har doim
sotsiumning bir qismi deb his qilgan, sotsium esa koinot kuchiga bog’liqlikda,
tabiatga aralashgan holda ko’rinadi. Garchi, qadimgi Sharq madaniyatining turli
qirralarida shaxsni individual lashtirish imkoniyatlari mavjud bo’lib, ular har doim
individning turmush sharoitlarini belgilovchi asosiy sohalarga nisbatan ikkinchi
darajali hisoblangan.Qadimgi Sharqda makonning paydo bo’lishi chegaralanishi
alohida o’rin tutadi. Qadimgi Sharq mifologiyasida kosmogenez jarayoni Х aosning
ajralishi sifatida namoyon bo’ladi (Misol uchun, hindlarda Indra haqi da mif,
Mesopotamiyada Marduq haqida). artibli uyushgan makon, betartib makonga
qarama-qarshi qo’yiladi. Т abiiyki, tartibli, tashkiliy jihatdan uyushgan
makon-”yaxshi”, “o’z” makonning, undan tashqarida “begona”, “uning” betartib,
tashkiliy uyushmagan “xunuk” makoni-ko’chmanchilik, ibtidoiylik dunyosi
joylashgan.Diniy aqidalar hukmronligi kishilar xayotini belgilaydi. Inson qayerda
osmon bo’lsa-xudolar dunyosi va yerni-odamlar denyosi deb bildi. Ular doimo
o’zaro munosabatda, bir butunlikda olam daraxtining tanasi va shoxlari kabi viqor
bilan yashashgan. Х udolar insonlar hayotining barcha sohalariga faol yashashgan,
3
Istoricheskoe kraevedenie. - M., 1980
8

uning tug’ilishi, o’limini va o’limdan keyingi taqdirini belgilagan. O’sha davrlarda
diniy ta’limotlar dan tashqari hech qanday boshqa dunyoqarash bo’lmagan. Inson
xudolardan hatto arzimas narsalar haqida maslahat so’ragan va unga xatlar yozib
ibodatxonaga olib bergan. Ko’pgina urushlar Markaziy Osiyo madaniyatining
qadimgi taraqqiyot davrlarining behisob dalillarini yo’q qildi. Arxeolog qazilma
ma’lumotlar va yozma manbalar miloddan avvalgi I-ming yillik boshlarida
vujudga kelgan Markaziy Osiyoning ilk davlatlari Baqtriya, Sug’d va Х orazm
madaniyati haqida bir oz ma’lumotlar beradi. Miloddan avvalgi VIII-VII asrlarga
oid Afrosiyob (Samarqand), Surxondaryo vohasidagi Qiziltepa, QAshqadaryo
vohasidagi Uzunqir, Х orazmdagi Ko’ziliqir kabi qadimgi shaharlarda o’tkazilgan
tadqiqotlar murakkab ijtimoiy tuzilma va madaniyatning yuqori rivojlanganligini
ko’rsatadi 4
. Bu shaharlar mudofa devorlari va suv ta’minotidan iborat kuchli
istehkom tizimiga ega bo’lib, ichida hunarmandlar mavzei joylashgan. Ayrim
shaharlarda saroy qoldiqlari qal’alar topilgan. Qadimgi davlatlar xo’jaligining
asosiy sohasi hisoblangan dehqonchilik taraqqiyotining darajasi haqida ko’p
tarmoqli sug’orish tizimining mavjudligi bunga dalildir. Markaziy Osiyo davlatlari
Qadimgi Sharq mamlakatlari bilan yaqin aloqalar o’rnatgan. Midiya va
Ossuriyaning siyosiy tarixida faol ishtirok etib, hunarmandchilik buyumlari va
xom ashyo bilan (lojuvardd, oltin, mis bilan) savdo sotiq qilganlar. Bu haqda
Ossuriya va Qadimgi Yunon yozma manbalarida gapiriladi. Х ususan, Baqtriyaning
yirik shaharlari, ko’p sonli aholisi haqida Baqtriya shohi Oksartning afsonaviy
boyligi haqida Kgesiy Knidskiy (Mil.avv.V-IV asrlar) yozib qoldirgan.
Ko’chmanchi massagetlarning udumi va turmush tarzi haqida mashhur qadimgi
Yunon tarixchisi Geradot (Mil.avv.V asr) yozib qoldirgan. U massagetlarning
harbiy qurollari (kamon-yoyi, nayzasi, oyboltasi)da oltindan bezak sifatidan,
misdan qurol va sotuv uchun keng foydalanishini ta’kidlaydi. Gerodotning
yozishicha, massagetlar yagona ma’bud quyoshga topinib, otni qurbonlik qilganlar.
Qadimgi Markaziy Osiyo xalqlarining ma’naviy madaniyati haqidagi bilimlarning
4
Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver, 1992.
9

bebaho manbasi «Avesto» hisoblangan. «Avesto» so’zining mazmui izohga ega
emas, ko’pgina «Asos matni» sifatida tarjima qilinadi. «Avesto» dunyoning eng
qadimgi dinlardan bo’lgan zaro’shtiylik tarafdorlari uchun muqaddas kalima
hisoblanib, payg’ambar Zardo’sht to’planganlarga undan va’z o’qigan. Uning
hayot davri mil.avv. IX-VI asrlar atrofida deyiladi. «Avesto» va uning boshqa
matnlarining to’planishi ko’p asrlar davomida amalga oshirilgan. «Avesto»ning
eng qadimgi matnlari mil.avv. II-minginchi yillarga ta’luqli, «Avesto»ning milodiy
VII asrga tegishli bo’lgan to’plami turli mazmundagi 21 kitobdan iborat bo’lib,
unda o’sha davrning barcha bilimlari jamlangan. Zardo’shtiylik a’analariga ko’ra
bu yodgorlik Ezgulik va Yorug’lik xudosi Axuramazdaning Zaratujrtaga vahiysi
hisoblanadi. Biroq, unda qadimgi mifologik tasavvurlar, miflarning keng tarqalishi,
qahramonlik epik rivoyatlaridan parchalar ham tasvirlanadi. Shuningdek diniy
yo’l-yo’riq «payg’ambar davridan» keyin zardo’shtiylikning rivojlangan «e’tiqod
ramzi» yuzaga keldi. Hozirgacha «Avesto»ning ayrim qismilari, 4 kitobi saqlanib
qolgan:1. Videvdat-«Devlatga qarshi qonunlar», bu kitobda asosan zardo’sht va
Axuramazda o’rtasida suhbat, yo’l-yo’riq va ko’rsatmalar mazmunida bo’lib,
zulmat va yovuzlik xudosi Axrimani boshqaruvchi yomonlik kuchlarini qaytirish
haqida.2. Visprat-«hamma hukmronlar», bu kitobda ibodat namozlari to’plangan.3.
Yasna-«Ibodat», «Marosim» kitobi xudolarga sig’inish va murojaatdan iborat.
Yasnadagi « Т ot»lar nomli 17 bob zardo’shtning muqaddas qo’shiqlaridir.4.
Yasht-«Qadrlash», «Hamdu sano» kitobi-xudolarni sharaflovchi qadimgi gimnlar
va ezgulik xudolariga yovuzlikka qarshi kurash yordam beruvchi kuchlar
haqida. Bundan tashqari , «Avesto» majmuiga «Kichik Avesto» ham mansub, u
avesto tilida yozilgan bo’lib, ibodat kalimalari joylangan. Zardo’sht yuksak
axloqiy idealdagi va ishontiruvchi fikrlari bilan birinchi haq payg’ambar. Zardo’sht
ta’limotiga muvofiq barcha quruqlikning o’zgarmasi ibtidosi Arta bo’lib,
«Avesto»da haqiqat, olov ruh deyiladi. Axuramazda tartibni saqlovchi osmon
xudosi yorug’lik va ezgulik hisoblangan (oxura-xo’shayish, ega; mazda-idrokli,
bilimdon). Axuramazdaning o’g’li – Atar (olov), uning vatani bulutlardek qurigan
suvlar, ularning makoni-xududsiz yog’du. Axuramazda 6 ta ruhni-yordamchilarni
10

yaratdi (ashema spenta): ezgu aql, yaxshi tartib, layoqatli qudrat, olijanob
mo’minlik, sog’lomlik va boqiylik. Unga Axrimanning zulmat qo’shini-devlar,
urushlar timsoli, ochlik, kasallik, adovat va boshqa yovuz kuchlar qarama-qarshi
turadi. Olam va barcha insoniyat hayotining asosida ezgulik va yovuzlik
o’rtasidagi azaliy kurash yotadi. Zardo’shtiylikda birinchi bo’lib esxatalogik
ta’limot yaratilgan, bunga muvofiq jahon tarixi 12 ming yilni tashkil qiladi. Bu
maddat tugashi bilan ezgulik va yovuzlik kuchlarining hal qiluvchi yovuzlik jangi
boshlanadi. Butun olamni erigan metal oqimi yo’q qiladi, biroq xaloskor Saoshyant
halok bo’lgan dunyoni va barcha marhumalarni tirildiradi, barcha gunohlarni
do’zahdan chiqarib Ohurumazdaning ideal hukmronligida abadiy hayot kechiradi.
Shu tariqa zardo’shtiylikda birinchi bo’lib oxiratdagi jazo, marhumlarning tirilishi
so’roq kuni g’oyasi shakllanadi. Ilmiy-tarixiy, amaliy-didaktik qimmatga ega
bo’lgan, ushbu yilda 2700 yilligi nishonlanadishan buyuk merosimiz «Avesto»ning
butun ma’no mohiyati Inson taqdiri, uning Istiqboliga qaratilgan. Jumladan,
Т angriga iltijo va murojaatlarda shunday deyiladi: «Axuramazda yaratgan
yaxshilik moyasiga, sog’lom, aql-hushi tetik farzandlarga, jasur, dono, turli tillar
biladigan o’g’il-qizlarga, uzoqni ko’ra biladigan, yurtni balo-qazolarlan himoya eta
olidigan o’yg’onlar, yaxshi kelajak , porloq hayotni ravshan ko’z bilan ko’ra
oladigan poktiynat avlodlarga olqishlar bo’lsin 1
. Mil.avv. V asrda Oks daryosining
o’ng sohilida Miletlik Yunonlarning manzilgohi tashkil topadi. Shu tariqa
Ahmoniylar imperiyasi tarkibida Markaziy Osiyo xalqlari forslar, midiyaliklar,
bobilliklar, misrliklar, yunonlar, hindlar bilan yaqin munosabatda bo’lish,
madaniyatining ham o’zaro ta’siriga imkon yaratdi. Х ullas, O’rta Osiyodagi
urbanizatsiya jarayonining xronologiyasi va shakllari nisbatan turlicha bo’lib, bu
jarayon faqat ichki tabiy-geografik va ijtimoiy-siyosiy sharoitlar hamda qo’shni
jamoalardagi madaniy ta’sir bilan bog’liq bo’lmasdan, dastavval, Yaqin va O’rta
Sharqdagi (Misr, Mesopotamiya , Hindiston, Eron) jahon urbanistik markazlari
bilan ham chambarchas bog’liq edi. O’lkamiz hududidagi ilk shaharlar
qishloqlardan intisodiy, siyosiy va madaniy mavqeyi bilan ajralib turgan.
11

1.2 Afrosiyob qadimiy shahar
Afrosiyob — Samarqandning qadimgi shahri. Bu nom tarixiy manbalarda
qadimgi Samarqandga nisbatan faqat 17-asrdan boshlab uchraydi. Qadimgi
Samarqand sug d manbalarida Smarakanve deb atalgan. Mil. av. 4-asrdaʻ
Samarqand Aleksandr Maqsuniy qo shinlari tomonidan istilo etilgach, yunon
ʻ
mualliflari kundaliklarida Maroqanda sifatida eslatiladi. Maroqanda Smarakanve
ning yunoncha tarjimasi. Movarounnahrda somoniylar hokimiyat tepasiga kelgach,
qadimgi Smarakanve 9-asrdan boshlab Samarqand deb atala boshlandi. 11 — 15-
asrlarda turkiy tilda bitilgan adabiyotlarda Samarqand Semizkent sifatida uchraydi.
15 — asrdan forsiy va turkiy tillardagi manbalarda bir xilda Samarqand nomi
ishlatiladigan bo ldi
ʻ 5
. Afrosiyob hozirgi Samarqandning shim. chegarasiga
tutashgan keng bo sh tepaliklar bo lib, uning maydoni 219 ga. Tepalikning shim.
ʻ ʻ
Siyob arig i bilan chegaralangan. Jan. tomondan „eski shahar“ deb atalgan
ʻ
Samarqandga qo shilib ketgan. Shaharning dastlabki tarixi haqida yozma
ʻ
manbalarda ma lumotlar juda kam uchraydi. Ko hna shaharda o tkazilgan
ʼ ʻ ʻ
arxeologik qazishlar esa bunday ma lumotlarni ko proq bermoqda. Afrosiyobda
ʼ ʻ
topilgan arxeologik materiallar Samarqand miloddan avvalgi 8—5-alarda
Sug diyonaning markaziy shahri sifatida vujudga kelganligini ko rsatadi. Mil. av.
ʻ ʻ
329 yilda shahar Aleksandr Maqduniy qo shinlari tomonidan vayron etilgan, uning
ʻ
izlari hozirgacha shahar mudofaa inshootlarida yaxshi saqlangan. Mil. av. 3 — 1-
asrlarda, Kushonlar saltanati davrida shahar hayotida yuksalishlar yuz bergan. Mil.
av. 3-asrda shahar qo shaloq mudofaa devori bilan o rab olingan. U davrlarning
ʻ ʻ
qalin ma-daniy qatlami Afrosiyobning shim.da, uning arki a losi joylashgan
ʼ
qismida yaxshi saqlangan. Arxeologik materiallar va yozma manbalarda
ta kidlanishicha, bu zamonda Samarqand orqali Buyuk ipak Yo li o tgan, ichki va
ʼ ʻ ʻ
tashqi savdo, hunarmandchilik rivoj topgan. Ilk o rta asrlarda Samarqand
ʻ
Sug diyonaning bosh shaxri sifatida nufuzli mavqega ega bo lib, shahar ijtimoiy va
ʻ ʻ
iqtisodiy hayotida tub o zgarishlar yuz berdi. 10-asrning oxirida Movarounnahrda
ʻ
hokimiyat qoraxoniylar qo liga o tganida xam Samarqanda savdo,
ʻ ʻ
5
Alekseev V.P., Askarov A.A., Xodjayov T.K. Istoricheskaya antropologiya
12

hunarmandchilik, shahar obodonchilik ishlari davom etadi. Shaxarning
hunarmandchilik qiyofasi kuchayib, zodagon dehqon qasrlari endi shahar
tashqarisida, ularning dala hovlilarida markazlashadi. 1220 yilda Chingizxon
qo shinlari „Juyi arziz“ to g onini buzib, shaharni suvsiz qoldirdi. Shaharʻ ʻ ʻ
mudofaachilari tengsiz jangda taslim bo ldilar. Bosqinchilar shaharning devor va
ʻ
darvozalarini vayron qilib saroy, masjid va madrasalarga, aholi xonadonlariga o t
ʻ
qo ydilar. Aholining katta qismi jangda qirildi, hunarmandlar Mo g ulistonga
ʻ ʻ ʻ
haydab ketildi. Afrosiyob — mifologik obraz. 1) Avestoda Frangxrasyan deb
atalgan. Avestoda Afrosiyob shohlik ilohiy martabasi — farn (Xvarno)ni qo’lga
kiritish uchun mifologik Vorukasha dengizi tubiga tushishga ahd qiladi va bunda
Anaxitadan yordam so’raydi. Lekin u bu iltimosni rad etadi. Frangxrasyan ust-
boshini yechib dengiz tubiga 3 marta sho’ng’iydi, ammo harakati zoye ketadi.
Avestoda u samarasiz harakat qilayotgan afsonaviy obraz sifatida namoyon
bo’ladi. Bu mavzu Avestodan «Shohnoma»ga ham o’tgan. Lekin Afrosiyobning
Eron podshohlari bilan jangga kirishuvi — ya’ni Eron bilan Turonning mifologik
raqobati g’oyasi Avestoda yo’q. Afrosiyobni Eron shohlarining dushmani qilib
ko’rsatish g’oyasi yozma adabiyotga birinchi bo’lib Firdavsiy «Shohnomasi»
orqali kirgan. U Faridun (Traetaona)ning Tur ismli o’g’lidan tarqalgan shajaraga
mansub. Otasining ismi — Pashang. Bu talqinda Firdavsiy zamoni uchun muhim
bo’lgan turk davlatchiligi va eroniy davlatlar o’rtasida tarixiy yuzma-yuz turish —
harbiy siyosiy muxoliflik o’z aksini topgan. Shu bilan Afrosiyobning ilohiy oliy
baxt, hokimiyat ramzi — farn ilinjidagi mifologik shaxs qiyofasi tarixiylik kasb
etgan. Mifologik tasavvurdan o’sib chiqqan adabiy an’ana, ya’ni Afrosiyob Turon
podshohi degan tushuncha tufayli xalq orasida Samarqandning qadimiy qo’rg’oni,
Toshkentdagi Mingo’rik xarobalari, Buxorodagi Romitan qo’rg’oni kabi
yodgorliklarni uning nomi bilan bog’lash hanuz saqlangan. 2) turkiy yozma
yodgorliklarda Afrosiyob epik qahramon To’nga Alp Er (Yusuf Xos Hojibda), Alp
Er To’nga (Mahmud Koshg’ariyda) bilan bir shaxs qilib ko’rsatilgan. Bu
qiyoslanish har ikki obrazni Turon bilan bog’liqligi tufayli yuzaga kelgan. Ba’zi
olimlar (A. Abdurahmonov) Afrosiyobni tarixiy shaxs deb hisoblaydilar. Aslida
13

Afrosiyob va Alp er To’nga miflari orasida katta tarixiymadaniy tafovut va
anaxronizm mavjud. Afrosiyob ibtidoiy tafakkurning mifologik hosilasi, Alp er
tunga esa Turk davlatchiligi davrlarining umumlashmasi sifatida alohida
o’rganilishi lozim. 3) Turkiy xalqlar bobokaloni, turkiylar podshosi, Bahodir,
Jahongir yo’lboshchi. Qoraxoniylar va Saljuqiylar o’z shajaralarini Afrosiyob dan
boshlaganlar. Turli yozma manbalarda Afrosiyob haqidagi ma’lumot turlicha.
Masalan, «Buxoro tarixi» (Narshaxiy)da Afrosiyob 2000 yil yashagan afsungar,
kuyovi Siyovushning qotili, Romitan qal’asi bunyodkori va, nihoyat, Siyovush
qasosi uchun o’g’li Kayxusrav tomonidan o’ldirilgan deb ko’rsatiladi. Mirsodiq
Ishoqov. Afrosiyob — Samarqandning qadimgi xarobasi 6
. Bu nom tarixiy
manbalarda qadimgi Samarqandga nisbatan faqat 17-asrdan boshlab uchraydi.
Qadimgi Samarqand Sug’d manbalarida Smarakanve deb atalgan. Miloddan
avvalgi 4-asrda Samarqand Aleksandr Maqduniy qo’shinlari tomonidan istilo
etilgach, yunon mualliflari kundaliklarida Marokanda sifatida eslatiladi.
Marokanda Smarakanvening yunoncha tarjimasi. Movarounnahrda Somoniylar
hokimiyat tepasiga kelgach, qadimgi Smarakanve 9-asrdan boshlab Samarqand
deb atala boshlandi. 11-15-asrlarda turkiy tilda bitilgan adabiyotlarda Samarqand
Semizkent sifatida uchraydi. 15-asrdan forsiy va turkiy tillardagi manbalarda bir
xilda Samarqand nomi ishlatiladigan bo’ldi. Afrosiyob hozirgi Samarqandning
shimoliy chegarasiga tutashgan keng bo’sh tepaliklar bo’lib, uning maydoni 219
gektar. Tepalikning shimoliy Siyob arig’i bilan chegaralangan. Janubiy tomondan
«Eski shahar» deb atalgan Samarqandga qo’shilib ketgan. Shaharning dastlabki
tarixi haqida yozma manbalarda ma’lumotlar juda kam uchraydi. Ko’hna shaharda
o’tkazilgan arxeologik qazishlar esa bunday ma’lumotlarni ko’proq bermoqda.
Arxeologik qazishmalar bir necha metr qalinlikdagi madaniy qatlamlar qanday
bo’lganligini ko’rishga, boylar va kambag’allarning uylarini, hunarmandlarning
ustaxonalarini, savdogarlarning do’konlarini, ko’cha va maydonlarni, shohona
saroylar va ibodatxona, masjid va madrasalarni, mudofaa inshootlarini, shaharning
suv bilan ta’minlash tizimi va hokazolarni aniqlashga yordam beradi. Afrosiyob va
6
Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod Sredney Azii. - L., 1973
14

uning topilmalariga qiziqish 1868 yilda Chor Rossiyasi tomonidan Samarqand
bosib olingandan keyin boshlandi. Afrosiyobda dastlabki qazish ishlari bilan
mayor Borzenkov (1874), podpolkovnik V. V. Krestovskiy (1883), sharqshunos
olimlar N. I. Veselovskiy (1884-85, 1895), V. V. Bartold (1904) va V. L. Vyatkin
(1905; 1912-13) lar shug’ullanishdi. 1919 yilda M. E. Masson, V. L. Vyatkin
tadqiqot boshlagan joylarda qazish ishlarini davom ettirib, Somoniylar saroyi (9-
asr) xarobalarini ochdi. 1925, 1929-30 yillarda V. L. Vyatkin Afrosiyobda qazish
ishlarini davom ettiradi va uning turli davrdagi tarixiga oid ko’plab materiallar
to’playdi. Ammo 1930 yillarga qadar Afrosiyobda olib borilgan arxeologik
qazishmalar qadimgi Samarqand tarixiga doir juda kam materiallar bergan.
Urushdan keyin O’zbekiston faning Tarix va arxeologiya instituti olimlaridan A. I.
Terenojkin tomonidan Afrosiyobda jiddiy dala tadqiqotlari o’tkazildi. Natijada
uning eng pastki qatlamidan miloddan avvalgi 6-5-asrlarga taalluqli buyumlar, uy-
joy xarobalari topildi. V. A. Shishkin (1958-66) va ya. G’. G’ulomov (1967-70)lar
rahbarligida olib borilgan keng ko’lamli arxeologik qazishlar natijasida qadimgi
madaniy qatlam materiallari Afrosiyobning boshqa joylaridan ham topildi. 1966
y.il 13 iyulda Afrosiyobni arxeologik jihatdan kompleks o’rganishni tashkil etish
maqsadida Respublika hukumatining maxsus qarori qabul qilindi. Unga ko’ra,
Afrosiyob «Arxeologik qo’riqxona» deb e’lon qilinib, uni o’rganish ishiga
Toshkent va Samarqand davlat universitetlari hamda Madaniyat vazirligining
San’atshunoslik instituti ham safarbar etildi. Aniq ilmiy rejalar asosida boshlangan
arxeologik tadqiqotlar tufayli nafaqat shaharning ko’p asrlik yoshi, balki uning har
xil davrlardagi tarixiy topografiyasi, shahar tarkibi, shahar hayotining rivojlanish
bosqichlari, bosqinlar tufayli yuz bergan buhronlar davri aniqlandi. Samarqand
ixshidlarining shohona saroyi ochildi. Afrosiyobda topilgan arxeologik materiallar
Samarqand miloddan avvalgi 8-5-asrlarda Sug’diyonaning Markaziy shahri sifatida
vujudga kelganligini ko’rsatadi. Miloddan avvalgi 329 yilda shahar Aleksandr
Maqduniy qo’shinlari tomonidan vayron etilgan, uning izlari hozirgacha shahar
mudofaa inshootlarida yaxshi saqlangan. Miloddan avvalgi 3— 1-asrlarda,
Kushonlar saltanati davrida shahar hayotida yuksalishlar yuz bergan. Miloddan
15

avvalgi 3-asrda shahar qo’shaloq mudofaa devori bilan o’rab olingan. U
davrlarning qalin madaniy qatlami Afrosiyobning shimolida, uning arki a’losi
joylashgan qismida yaxshi saqlangan. Arxeologik materiallar va yozma
manbalarda ta’kidlanishicha, bu zamonda Samarqand orqali Buyuk ipak yo’li
o’tgan, ichki va tashqi savdo, hunarmandchilik rivoj topgan. Ilk o’rta asrlarda
Samarqand Sug’diyonaniig bosh shahri sifatida nufuzli mavqega ega bo’lib, shahar
ijtimoiy va iqtisodiy xayotida tub o’zgarishlar yuz berdi. Badavlat dehqon
xo’jaliklari kuchaydi, xuddi shu kezlarda ularning qasrlari joylashgan
Afrosiyobning shim. qismi mudofaa devori bilan o’rab olindi. Bu holat
Movarounnahr va unga qo’shni viloyatlarda ham yuz berdi. Bu davrda Samarqand
hukmdorlari «Ixshid», Buxoro hukmdorlari esa «Buxorxudot» deb atalgan. 712
yilda arablar fotihi Qutayba ibn Muslim qo’shin tortib kelganda, Samarqandning
mudofaa devorlari mustahkam bo’lib, atrofida suv to’la xandaq bor edi. Qutayba
Samarqandga Farg’ona, Shosh va turklardan yordamga kelgan lashkarlarni
yenggach, ko’maksiz qolgan Sug’d hokimi G’urak noiloj u bilan sulh tuzdi,
shaharning ichki qismi (Shahriston)ni arablarga bo’shatib berishga majbur bo’ldi.
Arxeologik topilmalar Islomga zid bo’lgan haykal va devoriy rasmlarning ataylab
qilich bilan chopilganini isbotlaydi. 9-asrning ikkinchi choragidan
Movarounnahrda hokimiyat Somoniylar qo’liga o’tdi. Buxoro ularning markaziga
aylandi. Shu davrda Samarqand iqtisodiy va madaniy jihatdan tez rivojlandi.
Afrosiyobda Somoniylar davrida o’ymakor ganch naqshlar bilan bezatilgan
saroylar, badavlat dehqon xonadonlari, masjid va madrasalar, hammom va
kanalizasiyalar, tosh ko’chalar topilmoqda. Shaharni suv bilan ta’minlash
og’irligidan aholining ehtiyojini qondirish uchun shahar hayotining dastlabki
yillaridayoq Darg’om tomonidan kanal qazib, suv keltirilgan. Ana shu kanal izlari
hozirgi shahar xiyobonining Janubda, Alisher Navoiy haykali qad ko’tarib turgan
maskanda ochib o’rganildi. Bu kanal Registon maydoni orqali Hazrati Xizr masjidi
tomon yo’l olgan 7
. Tarixiy manbalarga ko’ra Afrosiyobga Janubdan kiraverishda
shahar xandaqi ustiga pishiq g’ishtlardan ravoqpi suvayirg’ich qurilib, uning
7
Jabborov I. M. O`zbek xalqi etnografiyasi. — T., 1994
16

tepasidan katta ariq o’tkazilgan. Bu ariqni «Juyi arziz» («Qo’rg’oshin ariq») deb
ataganlar. Ariq shu yerda uchga bo’lingan va shahar oralab Siyob arig’i bo’yiga
borgan. 10-asrning oxirida Movarounnahrda hokimiyat Qoraxoniylar qo’liga
o’tganida ham Samarqandda savdo, hunarmandchilik, shahar obodonchilik ishlari
davom etadi. Shaharning hunarmandchilik qiyofasi kuchayib, zodagon dehqon
qasrlari endi shahar tashqarisida, ularning dala hovlilarida markazlashadi. 1220
yilda Chingizxon qo’shinlari «Juyi arziz» to’g’onini buzib, shaharni suvsiz
qoldirdi. Shahar mudofaachilari tengsiz jangda taslim bo’ldilar. Bosqinchilar
shaharning devor va darvozalarini vayron qilib saroy, masjid va madrasalarga,
aholi xonadonlariga o’t qo’ydilar. Aholining katta qismi jangda qirildi,
hunarmandlar Mo’g’ulistonga haydab ketildi. Shaharni so’nggi mudofaachilari
jome masjidiga yashirinib, qarshilikni davom ettirdilar. Ularning olovda yongan
tanalari jang kiyimida bizgacha yetib kelib, arxeologik qazish vaqtida topildi.
«Qo’rg’oshin ariq» qayta tiklanmadi. Afrosiyobda suvsiz qolgan aholi Siyobdan
charxpalakda suv chiqarib, kun ko’rgan, so’ng aholi bora-bora Afrosiyobni
butunlay tashlab ketgan. Kimsasiz xarobaga aylangan qadimgi Samarqand
avvallari «Hisori ko’hna», «Qal’ai Hisor» atalib, 17-asrdan boshlab aholi orasida
«Qal’ai Afrosiyob» yoki «Af-rosiyob» deb atala boshlangan. Afrosiyobda
qazishma ishlari ayniqsa Samarqandda O’zbekiston Fanlar Akademiyasi
Arxeologiya instituti tashkil topgach, keng ko’lamda kuchaydi. Ya. G’.
G’ulomovdan so’ng Afrosiyobdagi arxeologik qazishmalarga G. V. Shishkina, Sh.
Toshxo’jayevlar rahbarlik qildi. Keyingi yillarda (1989 yildan) Afrosiyobni
arxeologik jihatdan tadqiq etish ishiga frantsuz arxeologlari — Pol Bernar, Frans
Grene va boshqalar jalb etilgan. Frantsuz arxeologik missiyasi O’zbekiston
arxeologlari bilan (M. Isomiddinov va boshqalar) hamkorliqda Afrosiyobni
o’rganishda qatnashmoqda. O’zbek va frantsuz olimlarining hamkorlikda olib
borgan tadqiqot natijalari qadimgi Samarqand tarixiga oid qator masalalarga
aniqlik kiritdi, ya’ni miloddan avvalgi 6-5-asrlarga taalluqli shahar mudofaa
devorlari ostidan guvalakdan qurilgan yanada qadimgi devor qoldiqlari ochilib,
Samarqandning yoshi miloddan avvalgi 8-asr o’rtalariga oid ekanligi isbotlandi;
17

shaharning arki a’lo qismidan milodiy 8-asrga oid murabba (70×70) shaklidagi
Samarqand ixshidlarining mahobatli saroyi qoldiqlari ochildi. Afrosiyobda
arxeologik tadqiqot ishlari davom etmoqda. Ad.: Vyatkin V. L., Goroditshe Bilogo
Samarqanda, Samarqand, 1926; Shishkin V. A., Afrosiyob — qadimiy madaniyat
xazinasi, T., 1966; Afrasiyab, Sbornik, VIP. 1, T., 1969; Bernar P., Grene F.,
Isomiddinov M., Osnovnie rezultati raskopok Uzbeksko-frantsuzskoy ekspeditsii
1990-1992 gg., Onu, № 3-4, 1994; Isomiddinov M., O date osnovaniya
Samarkanda, Onu, № 5, 1997. Ahmadali Asqarov. «Afrosiyob» — 4 yulduzli
mehmonxona. Samarqand shahridagi teatr maydonida (Registon ko’chasida)
joylashgan. Milliy va eng zamonaviy me’moriy uslubda qurilgan (1994, bosh
me’mori M. X. Vohidov, bosh muxandis L. A. Muxamedshin). 9 qavatli, 278
xonasi (jami 500 o’rinli) bor, shundan 1 xonali, 2 o’rinli xona 206 ta, 2 kishiga
mo’ljallangan 2 xonali lyuks xonalar 13 ta, 1 xonali, 1 o’rinli 56 ta, 4 xonali, 2
o’rinli 3 ta. Bosh vestibyuli va qavatlarida dam oladigan joy (Xoll), choyxona (80
o’rinli), restoran (450 o’rinli), banket zali (80 o’rinli), vestibyuldagi bar (52
o’rinli), kechki klub (104 o’rinli), ikki qahvaxona barlari (48 o’rinli), «Ekspress»
bari (20 o’rinli), tomosha zali (301 o’rinli), konferentsiya zali (26 kvadrat metr),
sauna, «Sog’lomlashtirish» klubi, basseyn (maydoni 240 kvadrat metr) mavjud.
«Afrosiyob» binosi murakkab bo’rtma (qavariq) shaklda, bir necha qavati 20
metrgacha pastlikka tushgan. Maishiy xizmat, restoran, choyxona va boshqa pastki
qavatlarda joylashgan. Bezaklarida marmar, granit kabi mahalliy qurilish
materiallaridan foydalanilgan. Angliyadan keltirilgan eng yangi texnika bilan
jihozlangan.
18

II BOB. AFROSIYOBDA OLIB BORILGAN TADQIQOTLAR VA
QADIMIY XAROBALARI
2.1 Afrosiyob shahri qadimiy xarobalari
Afrosiyob qadimiy shahri hozirgi Samarqand sharining shimoliy chegarasiga
tutashgan keng bo sh tepaliklar bo lib, uning maydoni 219 gektar.ʻ ʻ Bu nom tarixiy
manbalarda qadimgi Samarqandga nisbatan faqat 17-asrdan boshlab uchraydi.
Qadimgi Samarqand So’g d manbalarida Smarakande deb atalgan. Miloddan
ʻ
avvalgi 4-asrda Samarqand Aleksandr Makedonskiy qo shinlari tomonidan istilo
ʻ
etilgach, yunon mualliflari kundaliklarida Maroqanda sifatida tilga olinadi.
Maroqanda Smarakandening yunoncha tarjimasi. Movarounnahrda Somoniylar
hokimiyat tepasiga kelgach, qadimgi Smarakande 9-asrdan boshlab Samarqand
deb atala boshlandi. 11 — 15-asrlarda turkiy tilda bitilgan adabiyotlarda
Samarqand Semizkent sifatida uchraydi. 15 — asrdan forsiy va turkiy tillardagi
manbalarda bir xilda Samarqand nomi ishlatiladigan bo ldi. Afrosiyob qadimiy
ʻ
shahri Tepaligining shimoli Siyob arig i bilan chegaralangan, Janub tomondan
ʻ
„eski shahar“ deb atalgan Samarqand shahriga qo shilib ketgan. Shaharning
ʻ
dastlabki tarixi haqida yozma manbalarda ma lumotlar juda kam uchraydi
ʼ 8
. Ko hna ʻ
shaharda o tkazilgan arxeologik qazishlar esa bunday ma lumotlarni ko proq
ʻ ʼ ʻ
bermoqda. Arxeologik qazishmalar bir necha metr qalinlikdagi madaniy qatlamlar
qanday bo lganligini ko rishga, boylar va kambag allarning uylarini,
ʻ ʻ ʻ
hunarmandlarning ustaxonalarini, savdogarlarning do konlarini, ko’cha va
ʻ
maydonlarni, shohona saroylar va ibodatxona, masjid va madrasalarni, mudofaa
inshootlarini, shaharning suv bilan ta minlash tizimi va h.k.ni aniqlashga yordam
ʼ
beradi. Afrosiyob va uning topilmalariga qiziqish 1868 yilda Chor Rossiyasi
tomonidan Samarqand bosib olingandan keyin boshlandi. Afrosiyobda dastlabki
qazish ishlari bilan mayor Borzenkov (1874), podpolkovnik V. V. Krestovskiy
(1883), sharqshunos olimlar N. I. Veselovskiy (1884-85, 1895), V. V. Bartold
(1904) va V. L. Vyatkin (1905; 1912— 13)lar shug ullanishdi. 1919 yilda M. YE.
ʻ
8
Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990
19

Masson, V. L. Vyatkin tadqiqot boshlagan joylarda qazish ishlarini davom ettirib,
somoniylar saroyi (9-asr) xarobalarini ochdi. 1925, 1929—30 ylarda V. L. Vyatkin
Afrosiyobda qazish ishlarini davom ettiradi va uning turli davrdagi tarixiga oid
ko plab materiallar to playdi. Ammo 1930 yillarga qadar Afrosiyobda olibʻ ʻ
borilgan arxeologik qazishmalar qadimgi Samarqand tarixiga doir juda kam
materiallar bergan. Urushdan keyin O zbekiston FAning Tarix va arxeologiya
ʻ
instituti olimlaridan Afrosiyob I. Terenojkin tomonidan Afrosiyobda jiddiy dala
tadqiqotlari o tkazildi. Natijada uning eng pastki qatlamidan miloddan avvalgi 6—
ʻ
5-asrlarga taalluqli buyumlar, uy-joy xarobalari topildi. V. Afrosiyob Shishkin
(1958-66) va Ya. F. G ulomov (1967—70)lar rahbarligida olib borilgan keng
ʻ
ko lamli arxeologik qazishlar natijasida qadimgi madaniy qatlam materiallari
ʻ
Afrosiyobning boshqa joylaridan ham topildi. 1966 yil 13 iyulda Afrosiyobni
arxeologik jihatdan kompleks o rganishni tashkil etish maqsadida Respublika
ʻ
hukumatining maxsus qarori qabul qilindi. Unga ko ra, Afrosiyob „arxeologik
ʻ
qo riqxona“ deb e lon qilinib, uni o rganish ishiga Toshkent va Samarqand davlat
ʻ ʼ ʻ
universitetlari hamda Madaniyat vazirligining San atshunoslik instituti ham
ʼ
safarbar etildi. Aniq ilmiy rejalar asosida boshlangan arxeologik tadqiqotlar tufayli
nafaqat shaharning ko p asrlik yoshi, balki uning har xil davrlardagi tarixiy
ʻ
topografiyasi, shahar tarkibi, shahar hayotining rivojlanish bosqichlari, bosqinlar
tufayli yuz bergan bo’hronlar davri aniqlandi. Samarqand yushshdlarining shohona
saroyi ochildi. Afrosiyobda topilgan arxeologik materiallar Samarqand miloddan
avvalgi 8—5-alarda So’g diyonaning markaziy shahri sifatida vujudga kelganligini
ʻ
ko rsatadi. Miloddan avvalgi 329 yilda shahar Aleksandr Makedonskiy qo shinlari
ʻ ʻ
tomonidan vayron etilgan, uning izlari hozirgacha shahar mudofaa inshootlarida
yaxshi saqlangan. Miloddan avvalgi 3 — 1-asrlarda, Kushonlar saltanati davrida
shahar hayotida yuksalishlar yuz bergan. Miloddan avvalgi 3-asrda shahar
qo shaloq mudofaa devori bilan o rab olingan. U davrlarning qalin madaniy
ʻ ʻ
qatlami Afrosiyobning shimolida, uning arki a losi joylashgan qismida yaxshi
ʼ
saqlangan. Arxeologik materiallar va yozma manbalarda ta kidlanishicha, bu
ʼ
zamonda Samarqand orqali Buyuk ipak Yo li o tgan, ichki va tashqi savdo,
ʻ ʻ
20

hunarmandchilik rivoj topgan. Ilk o rta asrlarda Samarqand Sug diyonaning boshʻ ʻ
shahri sifatida nufuzli mavqega ega bo lib, shahar ijtimoiy va iqtisodiy hayotida
ʻ
tub o zgarishlar yuz berdi. Badavlat dehqon xo jaliklari kuchaydi, xuddi shu
ʻ ʻ
kezlarda ularning qasrlari joylashgan Afrosiyobning shimoliy qismi mudofaa
devori bilan o rab olindi. Bu holat Movarounnaxr va unga qo shni viloyatlarda
ʻ ʻ
ham yuz berdi. Bu davrda Samarqand hukmdorlari „Ixshid“, Buxoro hukmdorlari
esa „Buxorxudot“ deb atalgan. 712 yilda arablar fotixi Qutayba ibn Muslim
qo shin tortib kelganda, Samarqandning mudofaa devorlari mustahkam bo lib,
ʻ ʻ
atrofida suv to la xandaq bor edi. Afrosiyobda topilgan arxeologik materiallar
ʻ
Samarqand mil. av. 8—5-alarda Sug diyonaning markaziy shahri sifatida vujudga
ʻ
kelganligini ko rsatadi. Mil. av. 329-y
ʻ 9
. da shahar Aleksandr Makduniy qo shinlari ʻ
tomonidan vayron etilgan, uning izlari hozirgacha shahar mudofaa inshootlarida
yaxshi saqlangan. Mil. av. 3 — 1-a. larda, Kushonlar saltanati davrida shahar
hayotida yuksalishlar yuz bergan. Mil. av. 3-a. da shahar qo shaloq mudofaa devori
ʻ
bilan o rab olingan. U davrlarning
ʻ qalin madaniy qatlami Afrosiyobning shim. da,
uning arki a losi joylashgan qismida yaxshi saqlangan. Arxeologik materiallar va
ʼ
yozma manbalarda ta kidlanishicha, bu zamonda Samarqand orqali
ʼ Buyuk ipak
yo li
ʻ o tgan, ichki va tashqi savdo, ʻ hunarmandchilik rivoj topgan. Ilk o rta asrlarda ʻ
Samarqand Sug diyonaniig
ʻ bosh shahri sifatida nufuzli mavqega ega bo lib, shahar ʻ
ijtimoiy va iqtisodiy xayotida tub o zgarishlar yuz berdi. Badavlat dehqon
ʻ
xo jaliklari kuchaydi, xuddi shu kezlarda ularning qasrlari joylashgan
ʻ
Afrosiyobning shim. qismi mudofaa devori bilan o rab olindi. Bu
ʻ
holat Movarounnahr va unga qo shni viloyatlarda ham yuz berdi. Bu davrda
ʻ
Samarqand hukmdorlari «ixshid», Buxoro hukmdorlari esa «buxorxudot» deb
atalgan. 712-y. da arablar fotihi Kutayba ibn Muslim qo shin
ʻ tortib kelganda,
Samarqandning mudofaa devorlari mustahkam bo lib, atrofida suv
ʻ
to la
ʻ xandaq bor edi. Qutayba Samarqandga Farg ona, ʻ Shosh va turklardan
yordamga kelgan lashkarlarni yenggach, ko maksiz qolgan Sug d
ʻ ʻ
hokimi G urak
ʻ noiloj u bilan sulh tuzdi, shaharning ichki qismi ( shahriston )ni
9
Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970
21

arablarga bo shatib berishga majbur bo ldi. Arxeologik topilmalar islomga zidʻ ʻ
bo lgan
ʻ haykal va devoriy rasmlarning ataylab qilich bilan chopilganini isbotlaydi.
9-a. ning ikkinchi choragidan Movarounnahrda hokimiyat somoniylar qo liga
ʻ
o tdi. Buxoro ularning markaziga aylandi. Shu davrda Samarqand iqgisodiy va
ʻ
madaniy jihatdan tez rivojlandi. Afrosiyobda somoniylar davrida
o ymakor
ʻ ganch naqshlar bilan bezatilgan saroylar, badavlat dehqon xonadonlari,
masjid va madrasalar, hammom va kanalizatsiyalar, tosh ko chalar topilmoqda.
ʻ
Shaharni suv bilan ta minlash og irligidan aholining ehtiyojini qondirish uchun
ʼ ʻ
shahar hayotining dastlabki yillaridayoq Darg om tomonidan
ʻ kanal qazib, suv
keltirilgan. Ana shu kanal izlari hoz. shahar xiyobonining jan. da, Alisher
Navoiy haykali qad ko tarib turgan maskanda ochib o rganildi. Bu
ʻ ʻ
kanal Registon maydoni orqali Hazrati Xizr masjidi tomon yo l olgan. Tarixiy
ʻ
manbalarga ko ra
ʻ A. ga jan. dan kiraverishda shahar xandaqi ustiga pishiq
g ishtlardan ravoqpi
ʻ suvayirg ich ʻ qurilib, uning tepasidan katta ariq o tkazilgan. ʻ
Bu ariqni «Juyi ar-ziz» (« Qo rg oshin
ʻ ʻ ariq») deb ataganlar. Ariq shu yerda uchga
bo lingan va shahar oralab Siyob arig i bo yiga borgan. 10-a. ning oxirida
ʻ ʻ ʻ
Movarounnahrda hokimiyat qoraxoniylar qo liga o tganida ham Samarqandda
ʻ ʻ
savdo, xunarmandchilik, shahar obodonchilik ishlari davom etadi. Shaxarning
hunarmandchilik qiyofasi kuchayib, zodagon dehqon qasrlari endi shahar
tashqarisida, ularning dala hovlilarida markazlashadi. 1220-y.
da Chingizxon qo shinlari «Juyi arziz» to g onini buzib, shaharni suvsiz qoldirdi.
ʻ ʻ ʻ
Shahar mudofaachilari tengsiz jangda taslim bo ldilar. Bosqinchilar
ʻ
shaharning devor va darvozalarini vayron qilib saroy, masjid va
madrasalarga, aholi xonadonlariga o t qo ydilar. Aholining katta qismi jangda
ʻ ʻ
qiriddi, hunarmandlar Mo g ulistonga haydab ketildi. Shaharni so nggi
ʻ ʻ ʻ
mudofaachilari Jome masjidiga yashirinib, qarshilikni davom ettirdilar. Ularning
olovda yongan tanalari jang kiyimida bizgacha yetib kelib, arxeologik
qazish vaqtida topildi. «Qo rg oshin ariq» kayta tiklanmadi. Afrosiyobda suvsiz
ʻ ʻ
qolgan aholi Siyobdan charxpalaqda suv chiqarib, kun ko rgan, so ng aholi bora-
ʻ ʻ
bora Afrosiyobni butunlay tashlab ketgan. Kimsasiz xarobaga aylangan qad.
22

Samarqand avvallari «Hisori ko hna», «Qal ai Hisor» atalib, 17-a. dan boshlabʻ ʼ
aholi orasida «Qal ai Afrosiyob» yoki «Af-rosiyob» deb atala boshlangan.
ʼ
Qutayba Samarqanda Farg ona, Shosh va turklardan yordamga kelgan lashkarlarni
ʻ
enggach, ko maksiz qolgan Sug d hokimi G urak noiloj u bilan sulh tuzdi,
ʻ ʻ ʻ
shaharning ichki qismi (shahriston)ni arablarga bo shatib berishga majbur bo ldi.
ʻ ʻ
Arxeologik topilmalar islomga zid bo lgan haykal va devoriy rasmlarning ataylab
ʻ
qilich bilan chopilganini isbotlaydi. 9-asrning ikkinchi choragidan
Movarounnahrda hokimiyat Somoniylar qo liga o tdi. Buxoro ularning markaziga
ʻ ʻ
aylandi. Shu davrda Samarqand iqtisodiy va madaniy jihatdan tez rivojlandi.
Afrosiyobda somoniylar davrida o ymakor ganch naqshlar bilan bezatilgan
ʻ
saroylar, badavlat dehqon xonadonlari, masjid va madrasalar, hammom va
kanalizasiyalar, tosh ko chalar topilmoqda. Shaharni suv bilan ta minlash
ʻ ʼ
og irligidan aholining ehtiyojini qondirish uchun shahar hayotining dastlabki
ʻ
yillaridayoq Darg om tomonidan kanal qazib, suv keltirilgan. Ana shu kanal izlari
ʻ
hozirgi shahar xiyobonining janubida, Alisher Navoiy haykali qad ko tarib turgan
ʻ
maskanda ochib o rganildi. Bu kanal Registon maydoni orqali Hazrati Xizr masjidi
ʻ
tomon yo l olgan. Tarixiy manbalarga ko ra Afrosiyobga janubdan kiraverishda
ʻ ʻ
shahar xandaqi ustiga pishiq g ishtlardan ravoqli suvayirg ich qurilib, uning
ʻ ʻ
tepasidan katta ariq o tkazilgan. Bu ariqni „Juyi arziz“ („Qo’rg’oshin ariq“) deb
ʻ
ataganlar. Ariq shu erda uchga bo lingan va shahar oralab Siyob arig i bo yiga
ʻ ʻ ʻ
borgan. 10-asrning oxirida Movarounnahrda hokimiyat qoraxoniylar qo liga
ʻ
o tganida xam Samarqandda savdo, hunarmandchilik, shahar obodonchilik ishlari
ʻ
davom etadi. Shaharning hunarmandchilik qiyofasi kuchayib, zodagon dehqon
qasrlari endi shahar tashqarisida, ularning dala hovlilarida markazlashadi. 1220
yilda Chingizxon qo shinlari „Juyi arziz“ to g onini buzib, shaharni suvsiz
ʻ ʻ ʻ
qoldirdi. Shahar mudofaachilari tengsiz jangda taslim bo ldilar. Bosqinchilar
ʻ
shaharning devor va darvozalarini vayron qilib saroy, masjid va madrasalarga,
aholi xonadonlariga o t qo ydilar. Aholining katta qismi jangda qirildi,
ʻ ʻ
hunarmandlar Mo g ulistonga haydab ketildi. Shaharni so nggi mudofaachilari
ʻ ʻ ʻ
Jome masjidiga yashirinib, qarshilikni davom ettirdilar. Ularning olovda yongan
23

tanalari jang kiyimida bizgacha yetib kelib, arxeologik qazish vaqtida topildi.
„Qo rg oshin ariq“ qayta tiklanmadi. Afrosiyobda suvsiz qolgan aholi Siyobdanʻ ʻ
charxpalakda suv chiqarib, kun ko’rgan, so ng aholi bora-bora Afrosiyobni
ʻ
butunlay tashlab ketgan. Kimsasiz xarobaga aylangan qadimgi Samarqand
avvallari „Hisori ko hna“, „Qal`ai Hisor“ atalib, 17-asrdan boshlab aholi orasida
ʻ
„Qal`ai Afrosiyob“ yoki „Afrosiyob“ deb atala boshlangan. Afrosiyobda qazishma
ishlari ayniqsa Samarqandda O zbekiston Fanlar Akademiyasi Arxeologiya
ʻ
instituti tashkil topgach, keng ko lamda kuchaydi
ʻ 10
. Yahyo G ulomovdan so ng ʻ ʻ
Afrosiyobdagi arxeologik qazishmalarga G. V. Shishkina, Sh. Toshxo jaevlar
ʻ
rahbarlik qildi. Keyingi yillarda (1989 yildan) Afrosiyobni arxeologik jihatdan
tadqiq etish ishiga fransuz arxeologlari — Pol Bernar, Frans Grene va boshqalar
jalb etilgan. Fransuz arxeologik missiyasi O zbekiston arxeologlari bilan (M.
ʻ
Isomiddinov va b.) hamkorlikda Afrosiyobni o rganishda qatnashmoqsa. O zbek
ʻ ʻ
va fransuz olimlarining hamkorlikda olib borgan tadqiqot natijalari qadimgi
Samarqand tarixiga oid qator masalalarga aniqlik kiritdi, ya ni miloddan avvalgi 6
ʼ
—5-asrlarga taalluqli shahar mudofaa devorlari ostidan guvalaqdan qurilgan
yanada qadimgi devor qoldiqlari ochilib, Samarqandning yoshi miloddan avvalgi
8-asr o rtalariga oid ekanligi isbotlaydi; shaharning arki a lo qismidan milodiy 8-
ʻ ʼ
asrga oid murabba (70×70) shaklidagi Samarqand ixshidlarining mahobatli saroyi
qoldiqlari ochildi. Afrosiyobda arxeologik tadqiqot ishlari davom etmoqda.
2.2 Afrosiyobda olib borilgan tadqiqotlar va izlanishlar natijasi
10
Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994.
24

Afrosiyobga kelgan koreys elchilari - qadimiy devorlaridagi suratlar
nimalardan hikoya qiladi «Men O‘zbekistonga kelayotganimda 1400 yil oldingi bir
kunni yodga oldim. U qadimiy koreys davlati elchilari Samarqandga kelgan
kundir. Otga yoki tuyaga minib dam olmasdan mashaqqat chekib kelishlariga ikki
oycha vaqt ketgandir? Baland tog‘ tizmalari, adirlar va cho‘llardan o‘tib, qor va
yomg‘irda qolib, ba'zida jazirama va sovuq bilan kurashib uzoq vaqt sarflagan
bo‘lsalar kerak. Bugun siz azizlar kabi 1400 yil oldin O‘zbekistonning qadimiy
ahli ham uzoqdan kelgan mehmonlarni iliq kutib olgan. Mustahkam do‘stlik va
ishonch Afrosiyobning g‘arbiy devoridagi suratda o‘z aksini topgan 11
. Garchi,
Koreya va O‘zbekiston bir-biridan uzoqda bo‘lsa ham qadimiy koreys davlati
davridan boshlab elchilari kelib ketadigan do‘st davlatlar bo‘lgan». Samarqandda
mehmon bo‘lar ekan Janubiy Koreya Prezidenti Mun Je In mana shu so‘zlarni
izhor etdi. Uzoq yillar Janubiy Koreya hududidagi qadimiy davlatlar va yurtimiz
o‘rtasidagi madaniy aloqalar haqdagi aniq ma'lumotlar kamyob edi. O‘tgan asrning
o‘rtalarida topilgan qadimiy surat esa ta'bir joiz bo‘lsa, tarix ilmini ostin-ustun qilib
yubordi. Aslida hammasi mana bunday boshlangan edi: Samarqand shahrining
tarixiy qismida 6-7 asrlarda gullab-yashnagan Afrosiyob shahri qoldiqlari yotibdi.
Ushbu yirik arxeologik yodgorlik Samarqand shahri tarixidan darak beruvchi
muhim yodgorliklardan biri. Qadim shaharning maydoni 219 gektarni tashkil
qiladi. Arxeologlar bir-birini bosib turgan 11ta madaniy qatlam borligini
aniqlagan. Shaharning zamonaviy relefida qudratli qal'aning xarobalari, ko‘hna
mudofaa devorlari, qachonlardir shaharga suv keladigan kanalning vayronalarini
oson ajrata olish mumkin. Afrosiyob boshiga tushgan ayanchli voqealarning biri
shuki, 1965 yil Samarqand shahridagi qurilishi rejalashtirilgan yangi ko‘cha aynan
ana shu qadimiy shahar xarobalari ustidan o‘tishi belgilandi. O‘sha vaqtda
Samarqandda, mamlakatimizda faoliyat ko‘rsatayotgan ziyolilar qanchalik
qarshilik qilishmasin, yo‘l qurilishi boshlanadi. Yo‘l o‘tadigan hudud
tekislanayotgan vaqtda esa butun insoniyat uchun nodir topilma, bir qator
11
Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988
25

davlatlar, umuman dunyo tarixi haqida ma'lumot beruvchi devoriy suratlar topiladi.
Eng yomoni, buldozer devoriy suratni qoq o‘rtasidan ikki bo‘lib o‘tgan edi. Bu
bugungi kunda mavjud yer yuzidagi tarixiy devoriy suratlarning eng yiriklaridan
biri edi. Devoriy suratlarning qismi ham juda noyob va ulkan ahamiyatga ega
bo‘lgani uchun darhol muzeyga jo‘natiladi. Undan nusxa ham ko‘chiriladi. 90-
yillardan boshlab ana shu devoriy surat jahondagi ko‘plab arxeolog, tarixchilar bir
qator mamlakatlardagi ilmiy institutlarni o‘ziga jalb eta boshladi. Negaki, ushbu
devoriy suratlar ilk o‘rta asr davrining nodir san'at asari, qadimgi So‘g‘diyona
hayoti va madaniyati to‘g‘risida so‘zlash bilan birga boshqa davlatlar
madaniyatidan ham hikoya qiladi 12
. Xususan, Afrosiyob shohi Varxumanning
saroyida chizilgan deb hisoblanayotgan ushbu devoriy suratlarning «Elchilar
xonasi» deb nomlangan qismi qadimgi davlatlar tarixiga yangilik kiritishi
oydinlashdi. Yanayam aniqrog‘i, devoriy suratda bir qator qadimiy davlatlar,
jumladan, Koguryo davlatidan tashrif buyurgan elchilar surati ham tasvirlangan
edi. Bu esa 6-7 asrlardayoq ikki davlat o‘rtasida aloqalar mavjud bo‘lganini
tasdiqlaydigan juda muhim fakt edi. Shunday qilib, mazkur yodgorlikning vaqt
ta'sirida yemirilib borayotgani sababli So‘g‘diyona fransuz-o‘zbek arxeologik
missiyasi tashabbusi bilan Madaniyat va sport ishlari vazirligi hamkorligida
«Afrosiyob devoriy suratlarini asrab-avaylash uyushmasi»ga asos solindi. Loyiha
YuNeSKOning Toshkentdagi vakolatxonasi ko‘magida ishga tushirildi. 2014 yilda
Samarqand shahridagi Afrosiyob muzeyida noyob qadimiy yodgorlik hisoblangan
«Elchilar xonasi» devoriy suratlarining restavratsiya ishlari boshlandi. Bu ish
hukumatimiz hamda AQSh, Shveytsariya, Fransiya va Janubiy Koreya davlatlari
ko‘magida davom ettirildi. «Elchilar xonasi» devoriy suratlarida o‘sha davrdagi bir
qator davlatlardan Afrosiyob hukmdori saroyiga tashrif buyurgan elchilar tasviri
mazkur suratlarning umuminsoniy ahamiyatini yanada oshiradi, - deydi Afrosiyob
muzeyi direktori Samariddin Mustafoqulov. – Xususan, unda 6-7 asrlardagi
Koguryo davlati vakillari tasvirlangani Janubiy Koreya tarixida ham yangilik deb
baholandi va koreyalik olimlar bilan hamkorlikda keng miqyosdagi o‘rganish
12
Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997
26

ishlari boshlab yuborildi. 2015 yilda Janubiy Koreyaning «Shimoliy-Sharqiy Osiyo
tarixi» fondi ko‘magida mazkur davlat tarixchi olim va mutaxassislari
hamkorligida devoriy suratlarning vaqt ta'sirida yemirilgan qismlarini ham qayta
tiklashga kirishildi. Shuningdek, yana bir muhim ishga qo‘l urildiki, bu O‘rta
Osiyo tarixida ilk marta va hatto dunyo tajribasida ham kamdan kam uchraydigan
tajribadir. Xullas, Janubiy Koreya va O‘zbekiston olimlari hamkorligida to‘liq
ilmiy asoslangan holda qadimiy Afrosiyob shahri o‘sha davrda qanday bo‘lgan
bo‘lsa xuddi o‘sha holatda «qayta tiklandi». Aniqrog‘i, qadimiy shahar maketi va
shahar ko‘rinishining 3D formatdagi videolavhasi tayyorlandi. Buning uchun
dastlab bugungi kunning eng zamonaviy texnologiyalari orqali shahar qoldiqlari
skaner qilindi. Shaharning o‘rni yuqori sifatli, havodan va yon tomonlardan
3D fotoapparatlarida suratga olindi. Maxsus apparatlarda test analizlari olindi va
hatto har bir surat mikroskop orqali o‘rganib chiqildi. Barcha devorlar qoldiqlari
tadqiq etilib, taqqoslanib, kompyuter grafikasi asosida ilmiy asoslangan holda
tiklab borildi. Devoriy suratlarni tiklashda ham, shahar ko‘rinishini tiklashda
ham ultrabinafsha va infraqizil nurlar orqali o‘sha ranglarning aniq holatini
tiklashga erishildi. Va nihoyat, qadimiy shahar to‘laligicha, o‘z vaqtida qanday
bo‘lgan bo‘lsa shundayligicha videolavha shaklida ko‘z o‘ngimizda namoyon
bo‘ldi. Bu esa tarix fanida misli ko‘rilmagan yutuq edi. Biz endi Samarqandning 6
asrda qay ko‘rinishda bo‘lganini bilamiz.
27

XULOSA
O`zbekistonning mustaqil rivojlanish yo`liga kirishi uning xalqlari tarixida
muhim inqilobiy ahamiyatga ega bo`ldi va ijtimoiy taraqqiyotda katta burilish
yasadi. Shu munosabat bilan respublikamizning nafaqat iqtisodiy, ijtimoiy va
siyosiy hayotida, ma`naviy hayotida ham keskin yangilanish jarayoni ro`y
bermoqda. Bu yangilanishda ilmiylikka, tariximizga, boy madaniy merosimizga
qiziqish, uni keng, har tomonlama ilmiy va haqqoniy o`rganishga intilishning
kuchaya borishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu jumladan tarixiy
o`lkashunoslikni o`rganishning ahamiyati va unga bo`lgan talab kun sayin o`sib
bormoqda. Birinchi prezidentimiz I.Karimov aytganlaridek, xalqimiz
dunyoqarashini milliy istiqlol ruhida isloh qilishni talab qilmoqda. Har bir inson
tug`ilib o`sgan o`lkasi tarixini mukammal o`rganmog`i shart. “Tarix va madaniyat
yodgorliklarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to`g`risida”gi fikrlar yangi
qomusimizda o`z aksini topdi.
Tarixiy o`lkashunoslikning maxsus kurs sifatida oliy o'quv yurtlari tarix
fakultetlariga maxsus kurs sifatida kiritilishi bu fanga e`tiborining kuchayib
borayotganidan dalolat beradi.
Jamiyat kurilishining xozirgi boskichida tarixiy o`lkashunoslikning roli va
axamiyati bekiyos oshib bormokda. O`zbekiston fuqarolarining axloqiy va estetik
tarbiyalash, ularning madaniy saviyasini oshirish uchun ma`naviy boyliklarini
kupaytirish va ulardan keng foydalanish xakida gamxurlik kilish burchiligiga o`lka
tarixi va unga munosabatidan iboratdir.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xam O`zbekiston fuqarolarining
O`zbekiston xududida joylashgan madaniy yodgorliklarga extiyotkorlik bilan
munosabatda bulish, asrab avaylashlari ta`kidlab o`tilgan. O`lkashunoslik kursi
ko'p millatli O`zbekiston tarixini, uning madaniyat yodgorliklarini o`rganishning
eng muhim vositalaridan biridir.
32

ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996.
2. Istoricheskoe kraevedenie. - M., 1980.
3. Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver,
1992.
4. Alekseev V.P., Askarov A.A., Xodjayov T.K. Istoricheskaya
antropologiya.
Sredney Azii. - T.: 1990.
5. Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod
Sredney Azii. - L., 1973.
6. Jabborov I. M. O`zbek xalqi etnografiyasi. — T., 1994.
7. Jabborov I. M. Jahon xalqlari etnografiyasi. - T., 1985.
8. Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990.
9. Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970.
10. Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994.
11. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988.
12. Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997.
INTERNET RESURSLAR
1. www.natlib.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
33

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Sotib olish