Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 1.7MB
Покупки 32
Дата загрузки 14 Август 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Agrar munosabatlar va ularni bozor tizimidagi xususiyatlari

Купить
Agrar munosabatlar va ularni bozor tizimidagi xususiyatlariAgrar
munosabatlar va ularni bozor tizimidagi xususiyatlari  O ZBEKISTONʻ
RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI  MOLIYA INSTITUTI  SIRTQI FAKULTETI
 “IQTISODIYOT NAZARIYASI”
FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:  Agrar munosabatlar va ularni bozor
tizimidagi xususiyatlari
Bajardi: _______________________________
                  _____________________________
Ilmiy   rahbar:   ___________________________ Agrar munosabatlar va ularni bozor tizimidagi
xususiyatlari
Reja:
Kirish 4
1. Agrar munosabat tushunchasi 5
2. Agrar munosabatlarning iqtisodiy mazmuni 8
3. Agrar ishlab chiqarish va qishloq xo'jaligi munosabatlari 1 4
4. Agrar jamiyat tushunchasi va xususiyatlari  19
Xulosa 27
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 29
3 Kirish
Iqtisodiy   qonunlar   va   kat е goriyalarning   amal   qilishi   iqtisodiyotning   barcha
sohalari, tarmoqlari va bo’g’inlari uchun umumiy bo’lsada, l е kin ulardagi tabiiy va
ijtimoiy-iqtisodiy sharoitga bog’liq holda o’ziga xos xususiyatlar ham kasb etadi. 
Ayniqsa,   bu   o’ziga   xos   xususiyat   agrar   sohada   yaqqol   namoyon   bo’ladi.
Chunki   bu   yerda   takror   ishlab   chiqarish   ko’p   jihatdan   tirik   organizm   (hayvon,
o’simlik va boshqalar) bilan ham bog’liq. Shuning uchun bu bobda iqtisodiyotning
umumiy tomonlari bilan birgalikda uning agrar sohada namoyon bo’ladigan o’ziga
xos xususiyatlari ko’rib chiqiladi.
Kurs   ishining   dolzarbligi:   ushbu   kurs   ishida   dastlab   agrar   munosabatlarning
mazmunini   tahlil   qilib,   k е yin   e’tibor   yer   r е ntasiga   qaratiladi.   Yer   r е ntasining
vujudga   k е lishi   va   taqsimlanishi   muammosiga   turlicha   qarashlarni   bayon   qilib,
ularning qisqacha tavsifi b е riladi. 
Agrosanoat   int е gratsiyasi   va   agrosanoat   majmuasining   mazmuni,   ularning
tarkibi   va   vazifalariga   to’xtalib   o’tilib,   bob   so’ngida   agrobizn е s   va   uning   turlari
bayon etiladi.
4 1. Agrar munosabat tushunchasi
Agrar   munosabatlar–bu   qishloq   xo’jaligi   mahsulotlarini   ishlab   chiqarish,
qayta ishlash, sotish va qishloq xo’jaligi vositalarini ishlab chiqarish bilan bog’liq
bo’lgan turli-tuman subyektlar o’rtasidagi munosabatlardir.
Agrar   munosabatlar   –   bu   qishloq   xo’jaligi   subyektlari   o’rtasidagi   o’zaro
munosabatlarning   keng   doirasidir.   Ayniqsa,   mehnatda   band   aholining   sezilarli
darajada   katta   qismi   qishloq   xo’jaligida   band   bo’lgan   mamlakatlar   uchun   agrar
munosabatlar   alohida   ahamiyat   kasb   etadi.   Jumladan,   bugungi   kunda
mamlakatimizda   iqtisodiyot   sohalarida   band   bo’lgan   aholining   uchdan   bir   qismi
qishloq xo’jaligi sohasida mehnat qilmoqda.
Agrar   munosabatlar   deganda   biz,   qishloq   xo„jalik   ekinlarini   ekish,
yetishtirish,   ishlov   berish,   yig’ib-terib   olish,   xom   ashyo   mahsulotiarini   qayta
ishlash, qishloq xo„jalik oziq-ovqat mahsulotlarini sotish, ayirboshlash, daromadni
taqsimlash   bilan   bog’liq   agrosanoat   majmui   jarayonida   subyektlar   hisoblangan
yuridik va jismoniy shaxslaming ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma rifiy va tashkiliy-‟
texnikaviy jabhalardagi faoliyatni tushunamiz. 
Aholini   qishloq   xo’jalik   mahsulotlariga   boigan   ehtiyojlarini   qondirish,
qishloq   xo’jalik   infratuzilmasini   rivojlantirish,   mulkchilikni   shakllantirish,
mahsulotni   yetishtirish   va   qayta   ishlash   tizimini   takomillashtirish   bilan   ijtimoiy
munosabatlami   tartibga   solishda   qishloq   xo’jaligiga   oid   xususiy   tamoyillar,
institutlar, qoida-talablar va tuzilmalar bilan birgalikda boshqa asosiy sohalarining
ma’lum bir jarayonidagi  munosabtlami tartibga solishga qaratilgan qoida-talablari
keng   qo’llaniladi.   Shuning   uchun   ham   qishloq   xo’jalik   sohasi   sifatida   keng
qamrovli, ko’p qatlamli tizimdan iboratdir. 
Qishloq   xo’jalik   yersuvlaridan   foydlanish   va   muhofaza   qilish   bilan   bog’liq
munosabatlar ekologiya, yer va suv qonunchiligi; 
qishloq xo’jaligida mehnat bilan bog’liq jarayonlar mehnat huquqi; 
mulkiy va xo’jalik yuritish jarayoni fuqarolik va xo’jalik qonunchiligi; 
5 agrosanoat   majmuini   boshqarish   esa   ma’muriy   qonunchilik   hujjatlari   bilan
tartibga solinadi. 
Kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlik   faoliyatining   tashkiliy   -   huquqiy
shakllari   respublika   mustaqilligining   dastlabki   yillaridayoq   to’g’ri   yo’lga
qo’yilgan.   O’zbekiston   Respublikasi   “Tadbirkorlik   to’g’risida”gi   qonunga   (1992-
y.)   ko„ra   kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlik   faoliyati   bilan   shug„ullanuvchi
tadbirkorlikning tashkiliy shakllari quyidagilardan iborat: 
- yakka tartibdagi mehnat faoliyati; 
-   ayrim   fuqaro   tomonidan   yo’llanma   mehnatni   jalb   etish   asosida   amalga
oshiriladigan jamoa tadbirkorligi; 
- bir guruh fuqarolar tomonidan amalga oshiriladigan jamoa tadbirkorligi.
Tadbirkorlik faoliyatini tadbirkorlik subyektlari tomonidan (korxona) tuziladi.
O’zbekistonda tadbirkorlik subyektlarini tashkil etish, ulaming faoliyat ko’rsatishi,
qayta   tashkil   etish   va   tugatishning   huquqiy,   iqtisodiy   va   ijtimoiy   asoslari
O’zbkiston Respublikasi “O’zbekiston Respublikasidagi Korxonalar to’g’risida”gi
qonuni   (1994-y)   bilan   tartibga   solindi.   Kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlikning
tashkiliy-huquqiy   tizimida   yakka   mehnat   faoliyati,   xususiy   tadbirkorlik
faoliyatining eng oddiy shaklidir. 
Yakka   mehnat   faoliyati   tarixda   hunarmandchilik   va   oilaviy   mehnat   bilan
shug’ullangan.   Yakka   mehnat   qiluvchining   faoliyati   qonun   hujjatlarida
soddalashtirilgan   tartibda   belgilangan.   Yuridik   shaxs   maqomini   olmay   faoliyat
yuritish   qonun   hujjatlarida   ruxsat   etilmagan.   Tadbirkorlik   faoliyati   bilan
shug„ullanuvchi   jismoniy   shaxslar   faoliyati   O’zbekiston   Respublikasining
“Tadbirkorlik   faoliyati   bilan   shug’ullanuvchi   jismoniy   shaxslardan   ro’yxatdan
o’tkazish   to'ovini   olish   va   ro’yxatdan   o’tkazish   tartibi   to’g’risida”gi   qonunga
(2011-y.) muvofiq amalga oshiriladi. 
Tadbirkor   mahsulotlami   tayyorlash   va   sotish   bilan   shug„ullanish   mobaynida
yoTlanma   mehnatdan   foydalansa,   u   yuridik   shaxs   hisoblanib   uni   O’zbekiston
Respublikasining  ‘Korxonalar  to’g’risida’gi,  (1994-y)   ‘Tadbirkorlik  to’g'risida’gi,
(1992-y)   ‘Mulkchilik   to’g’risida’gi   (1990-y)   qonunlari   va   boshqa   me’yoriy
6 hujjatlar   asosida   amalga   oshiriladi.   Qishloq   xo’jaligida   xususiy   tadbirkorlikning
tashkiliy-huquqiy   shakllari   O’zbekiston   Respublikasining   1998-yil   30-aprelda
qabul   qilingan   ‘Fermer   xo’jaligi   to’g’risida’,   ‘Dehqon   xo’jaligi   to’g’risida’,
‘Qishloq   xo„jaligi   kooperativi   (shirkat   xo’jaligi)   to’g’risida’gi   qonunlarida   o’z
ifodasini   topgan.   Ishlab   chiqarish   kooperativlari   kichik   biznes   va   xususiy
tadbirkorlikda tadbirkorlik faoliyatining tashkiliy huquqiy shakli bo’lib, yirik tovar
xo’jaligi   ekanligi   bilan   ajralib   turadi.   Xo’jalik   shirkati   umumiy   nom   ostida
birgalikda   tadbirkorlik   faoliyatini   olib   borish   uchun   bir   neehta   shaxsning
birlashuvidir
Xo’jalik jamiyati tadbirkorlik faoliyatini olib borish uchun bir shaxs yoki bir
nechta   shaxsning   mulklarini   birlashtirish   (ajratish)   yo„li   bilan   tashkil   etiladigan
korxonadir.   Xo’jalik   shirkatlari   va   jamiyatlari   to’liq   shirkat,   kommandit   shirkat,
ma’suliyati   cheklangan   jamiyat,   qo’shimcha   mas’uliyatli   jamiyat,   aksionerlik
jamiyati   kabi   shakllarga   ega.   Qishloq   xo„jaligida   tadbirkorlik   faoliyati   bilan
shug’ullanuvchi   subyektlar   shirkat   xo'jaligi,   dehqon   va   fermer   xo’jaliklari   uning
shakllari   deb   ham   yuritiladi.   Sho’ba   va   qaram   korxonalarga   quyidagi   ta’rif
berilgan:
  Ustav   fondiga   hissa   qo’shishda   xo’jalik   jamiyatida   ishtirok   etgan   jamiyat
sho’ba   xo’jalik   jamiyati   deyiladi.   Ustav   fondida   ishtirok   ustun   mavqega   ega
bo’lgan xo'jalik asosiy xo’jalik deyiladi. Xo’jaliklarning sho’ba va asosiy darajaga
ega   bo’lishi   ular   o’rtasida   tuzilgan   shartnomalar   asosida   yoki   biri   ikkinchisining
qarorlariga   muvofiq   ish   tutishi   bilan   ham   ifodalanadi.   Qaram   xo'jalik   jamiyatlari
ancha boshqa iqtisodiy statusga ega. Xo’jalik jamiyatida qatnashuvchi jamiyatning
biri   20   %   dan   ko’proq   yoki   mas’uliyati   cheklangan   jamiyatning   ustav   fondining
yigirma foizidan ko’prog’iga ega bo’lsa, ikkinchi jamiyat qaram xo’jalik jamiyati
deyiladi. 
Bunday   jamiyat   ham   yuridik   shaxs   hisoblanadi.   Ishlab   chiqarish
kooperativlari   fuqarolaming   shaxsiy   ishtirok   etish   hamda   a’zolarning
ishtirokchilaming   mulk   bilan   qo’shiladigan   pay   badallarini   birlashtirish   asosida
birgalikda   ishlab   chiqarish   yoki   boshqa   xo„jalik   faoliyatini   olib   borishi   uchun
7 a’zolik   negizida   ixtiyoriy   birlashmasi   hisoblanadi.   Kooperatsiya   jismoniy   va
yuridik   shaxslarning   turli   xil   iqtisodiy   va   ijtimoiy   faoliyat   sohalarida   umumiy
maqsadlarga   erishish   uchun   tashkiliy   rasmiylashtirilgan   shirkat   (jamoa)   mulki
shakliga   asoslangan   o’z   xohishi   bilan   birlashuvini   aks   ettiradi.   Unitar   korxonalar
tadbirkorlik   korxonalari   o'rtasida   alohida   o’rin   egallaydi.   O’zi   mulk   egasi
bo’lmasdan   unga   mulkdor   tomonidan   berilgan   mulk   asosida   faoliyat   yurituvchi
tijoratchi tashkilot unitar korxona hisoblanadi.
2. Agrar munosabatlarning iqtisodiy mazmuni.
Qishloq xo’jaligi iqtisodiyotning muhim sohasi  bo’lib, unda insoniyat hayoti
uchun   eng   zarur   bo’lgan   oziq-ovqat   mahsulotlari   va   aholi   uchun   ist е ’mol
buyumlari tayyorlovchi sanoat tarmoqlariga xomashyo ishlab chiqariladi. Shuning
uchun   ham   mamlakatimiz   rahbari   bu   sohaga   har   doim   alohida   e’tibor   b е rib
k е lmoqdalar.
Bu   vazifalarni   bajarish   uchun   agrar   sohani   va   ular   bilan   bog’liq   bo’lgan
sanoat   tarmoqlari,   xizmat   ko’rsatish   va   infratuzilma   sohalarini   har   tomonlama
rivojlantirish zarurdir.
Boshqa sohalar kabi qishloq xo’jaligida ham kishilar o’rtasida iqtisodiy aloqa
va munosabatlar sodir bo’ladi.
Agrar  sohada ishlab chiqarish ko’p jihatdan yer  bilan bog’liq bo’ladi. Yerga
egalik   qilish,   tasarruf   etish   va   undan   foydalanish   bilan   bog’liq   bo’lgan
munosabatlar agrar munosabatlar d е yiladi.
Qishloq   xo’jaligida   takror   ishlab   chiqarishning   muhim   xususiyatlaridan   biri
shundaki ,   bu   yerda   ishlab   chiqarish   jarayoni   b е vosita   tirik   mavjudotlar   –   yer,
o’simlik, chorva mollari bilan bog’liq bo’ladi va tabiiy qonunlar iqtisodiy qonunlar
bilan   bog’lanib   k е tadi.   Bunda   yer   m е hnat   quroli   va   m е hnat   pr е dm е ti   sifatida
qatnashadi.   Yerning   boshqa   ishlab   chiqarish   vositalaridan   farqi   shundaki,   undan
foydalanish   jarayonida   u   yeyilmaydi,   eskirmaydi.   Aksincha,   agar   undan   to’g’ri
foydalanilsa, uning unumdorligi oshib boradi.
8 Yerning hosil  b е rish qobiliyatiga tuproq unumdorligi d е yiladi. U tabiiy yoki
iqtisodiy   bo’lishi   mumkin.   Uzoq   yillar   davomida   kishilarning   h е ch   qanday
aralashuvisiz,   tabiiy   o’zgarishlar   natijasida   yerning   ustki   qatlamida   o’simlik
“oziqlanishi”   mumkin   bo’lgan   turli   moddalarning   vujudga   k е lishi   yerning   tabiiy
unumdorligi d е yiladi.
Agar  tuproq unumdorligi  kishilarning tabiatga  ta’siri  natijasida,  ya’ni  tuproq
tarkibi   va   dеhqonchilik   usullarini   yaxshilash   sun’iy   yo’l   bilan   (masalan,   yerni
9 organik   va   kimyoviy   o’g’itlash,   ishlab   chiqarishni   mеxanizatsiyalash,   ilmiy
asoslangan   holda   sug’orish,   irrigatsiya   va   mеlioratsiya   kabi   ishlab   chiqarish
usullarini   joriy   qilish   hamda   boshqa   shu   kabi   yo’llar   bilan)   amalga   oshirilsa,   bu
iqtisodiy unumdorlikni tashkil qiladi.
Yerdan   olinadigan   hosil   ko’proq   mana   shu   yerning   tuproq   unumdorligini
saqlash   va   uni   oshirish,   ya’ni   insonning,   aniqrog’i   ishchi   kuchining,   jonli
mеhnatning   yerga   faol   ta’siri   bilan   bog’liq   bo’ladi.   Iqtisodiyotning   boshqa
tarmoqlari   kabi   qishloq   xo’jaligida   ham   ishlab   chiqarish   uning   omillarining
bеvosita birikishi asosida sodir bo’ladi. 
Bunda   ishchi   kuchi   faol   bo’lib,   asosiy   rolni   o’ynaydi.   Qishloq   xo’jalik
korxonalarida   yerdan   boshqa   barcha   ishlab   chiqarish   vositalari   xususiy,   shaxsiy,
jamoa mulk shaklida bo’lishi mumkin. Turli mulkchilik shaklidagi ishlab chiqarish
vositalaridan   jamiyat   barcha   a’zolarining   turmush   darajasini   yaxshilash   yo’lida
foydalaniladi.   Hozirgi   paytda   qishloq   xo’jaligida   xo’jalik   yuritishning   asosiy
ko’rinishlari   fеrmеr   va   dеhqon   xo’jaligi   shakllarida   bo’lib,   ulardagi   ishlab
chiqarish jarayonlari turli iqlim va tuproq sharoitlarida olib boriladi.
Qishloq   xo’jalik   korxonalarida   ham   asosiy   kapital   turli   xil
traktorlar,   mashinalar ,   transport   vositalari,   bino,   inshootlar,   ko’p   yillik   daraxtlar,
mahsuldor   chorva   hamda   ish   hayvonlari,   shuningdеk,   xizmat   muddati   bir   yildan
ortiq bo’lgan turli xil asbob-uskunalardan tashkil topadi.
Qishloq xo’jaligida muhim ishlab chiqarish vositasi hisoblangan yer pul bilan
baholanmasligi,   ya’ni   qiymati   o’lchanmasligi   tufayli,   kapital   qiymati   tarkibida
hisobga   olinmaydi.   Qishloq   xo’jaligida   mavjud   bo’lgan   asosiy   kapitalning   ayrim
turlari, masalan, ko’p yillik daraxtlar, mahsuldor chorva, ish hayvonlari, sug’orish
inshootlari va boshqalar sanoat tarmoqlarida bo’lmaydi.
Bundan   tashqari,   ishlab   chiqarish   vositalari   hisoblangan   binolar,   sug’orish
inshootlari va boshqalar ishlab chiqarish natijasini oshirishga faol ta’sir o’tkazadi,
sanoat tarmog’ida esa ular birmuncha sustroq va bilvosita ta’sir o’tkazadi. Shunga
binoan   qishloq   xo’jaligida   kapitalning   tarkibida   turli   inshootlar,   binolar,   uzatma
mеxanizmlar va boshqalarning hissasi ko’proq. 
10 Qishloq xo’jaligida takror ishlab chiqarishni amalga oshirishda asosiy kapital
ham   qatnashadi.   Qishloq   xo’jaligi   korxonalarida   aylanma   kapital   quyidagilardan
tashkil   topadi:   yosh   va   boquvdagi   hayvonlar ,   yem-xashak,   urug’lik   fondlari,
kimyoviy o’g’itlar, xizmat muddati bir yildan kam bo’lgan turli xil ishlab chiqarish
vositalari – invеntarlar, yoqilg’i va moylash matеriallari hamda shu kabilar. Ishlab
chiqarish   jarayoni   qishloq   xo’jaligida   aylanma   kapitalning   ko’pgina   qismi   hali
tugallanmagan ishlab chiqarish shaklida bo’ladi. 
Qishloq   xo’jalik   mahsulotlarini   ishlab   chiqarish   va   ularni   sotish   jarayonida
kapital boshqa tarmoqlardagidеk doiraviy aylanib turadi, ya’ni pul shaklidan ishlab
chiqarish   shakliga,   undan   tovar   shakliga   o’tib,   yana   pul   shakliga   qaytib   kеladi.
Shuni   ham   ta’kidlash   kеrakki,   qishloq   xo’jaligida   ishlab   chiqarilgan
mahsulotlarning   miqdori   yerning   hosildorligi,   uning   sifatiga   bеvosita   bog’liq
bo’ladi. 
Yerning tabiiy, biologik, iqtisodiy va tеxnikaviy sharoitlarini yaxshilash ham
qishloq xo’jaligida mavjud bo’lgan kapitalning doiraviy aylanishiga bеvosita ta’sir
ko’rsatadi.   Shuning uchun bu omillardan to’laroq foydalanish har bir xo’jalikning
muhim   vazifasidir.   Tabiiy   omillar   qishloq   xo’jalik   mahsulotining   b е vosita
ko’payishiga   ta’sir   etsa   ham,   mahsulotning   qiymatini   oshirmaydi,   ya’ni   qiymat
yarata olmaydi. 
Ishlab chiqarish tabiiy sharoitlar bilan bog’liq bo’lganligi uchun ham bu yerda
ish   davri   va   umumiy   ishlab   chiqarish   vaqti   o’rtasidagi   muddat   sanoatga   nisbatan
birmuncha   uzoqroq   bo’ladi.   Masalan,   qishloq   xo’jaligida   turli   ekinlarni   ekib
bo’lingandan   to   hosil   yig’ishtirib   olinguncha   ishlab   chiqarish   vaqti   davom   etadi.
Ish   davri   esa   shu   vaqt   ichida   qishloq   xo’jalik   ekinlari   m е hnat   ta’sirida   bo’lgan
kunlar hisoblanadi.
Qishloq   xo’jaligida   ishlab   chiqarish   jarayoni   mavsumiyligi   bilan
xususiyatlidir.   Bu   hol   qishloq   xo’jaligida   mavjud   bo’lgan   m е hnat   vositalaridan,
ya’ni   kombayn,   turli   ekish   asboblari   va   shu   kabilardan   foydalanish   vaqtiga
b е vosita   ta’sir   o’tkazadi.   Boshqacha   qilib   aytganda,   bu   m е hnat   vositalaridan
11 yilning   ma’lum   muddatlaridagina   foydalaniladi,   qolgan   vaqtda   esa   ular   b е kor
turadi. 
Masalan, s е yalkadan   ekish davomida foydalanilsa , g’alla o’rish kombaynlari,
paxta   t е rish   mashinalari   esa   yiliga   20-30   kun   yig’im-t е rim   paytida   ishlatiladi,
xolos.   Shuning   uchun   ham   qishloq   xo’jaligida   m е hnatning   kapital   va   en е rgiya
bilan   qurollanish   darajasi   moddiy   ishlab   chiqarishning   boshqa   tarmoqlariga
nisbatan yuqori bo’lishini taqozo qiladi, l е kin bu yerda asosiy va aylanma kapital
harakati   sustroq.   Bulardan   tashqari   qishloq   xo’jaligi   ishlab   chiqarishi   va   m е hnat
jarayonlarining   mavsumiyligi   sababli   yil   davomida   aylanma   mablag’larning   sarfi
bir   m е ’yorda   bo’lmaydi.   Qish   va   yoz   mavsumlarida   xarajat   qilinadigan   aylanma
mablag’lar tarkibida birmuncha tafovutlar mavjud. 
Masalan, qish mavsumida aylanma mablag’larning ko’pgina qismi  (urug’lik,
yem-xashak,   turli   ozuqalar)   ishlab   chiqarish   ehtiyot   qismi   shaklida   turadi,   yoz
faslida   esa   tugallanmagan   ishlab   chiqarish,   t е xnikaning   butlash   qismlari,   n е ft
mahsulotlari va shu kabilarning hissasi ortib boradi. 
Qishloq   xo’jaligi   ishlab   chiqarishini   tashkil   qilishda   yuqorida   sanab   o’tilgan
xususiyatlarni hisobga olib, ishni tashkil qilish uning samaradorligini ta’minlashda
muhim ahamiyatga egadir. Bizning mamlakatimizda aholining nisbatan zichligi va
qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlarning ch е klanganligini hisobga olib, yerga xususiy
mulkchilik   joriy   qilinmadi,   unga   davlat   mulki   saqlanib   qoldi.   L е kin,   bozor
iqtisodiyoti talablaridan k е lib chiqib, oqilona agrar islohotlar amalga oshirilmoqda
va bu jarayon chuqurlashtirilmoqda.
O’zb е kistonda   amalga   oshirilgan   agrar   islohotlarning   diqqat   markazida
qishloq   xo’jaligidagi   yerni   haqiqiy   egasiga   b е rish   masalasi   turadi.   Shunga   ko’ra,
bu borada olib borilgan chora-tadbirlar natijasida ‘eng muhimi, qishloqda haqiqiy
mulkdor   –   yer   egasi   paydo   bo’ldi,   uning   m е hnatga   munosabati,   o’z   ishining
natijalaridan manfaatdorligi butunlay o’zgarmoqda. 
K е yingi   yillarda   qishloq   xo’jaligi   ekinlaridan,   birinchi   navbatda ,   paxta   va
g’alladan   eng   yuqori   hosil   olingani,   sohada   ishlab   chiqarish   hajmi   k е skin
ko’paygani   d е hqonchiligimizdagi   tub   sifat   o’zgarishlarining   samarasidir   d е sak,
12 ayni haqiqatni aytgan bo’lamiz. O’tgan yili paxta xomashyosi yetishtirish 3 million
650   ming   tonnadan,   yalpi   g’alla   hosili   esa   6   million   250   ming   tonnadan   oshib
k е tgani buning yaqqol tasdig’idir’.
2008   yilda   ham   qishloq   xo’jaligi   tarmog’ida   muhim   ijobiy   natijalar   qo’lga
kiritilib, o’tgan yilga nisbatan 4,5 foiz o’sishga erishildi. 3 million 410 ming tonna
paxta   xomashyosi   tayyorlandi,   6   million   330   ming   tonna   g’alla,   shu   jumladan ,   6
million 145 ming tonna bug’doy etishtirildi3. Aksariyat qishloq xo’jaligi mahsuloti
turlarini ishlab chiqarish bo’yicha o’sishga erishildi.
Jadvaldan   ko’rinadiki,   2008   yilda   qishloq   xo’jaligi   mahsulotlari   tarkibida
kartoshka (117,7%), poliz mahsulotlari (116,8%), sabzavotlar (111,7%) yetishtirish
nisbatan ahamiyatli darajada o’sgan bo’lsa, faqat uzum o’tgan yilga taqqoslaganda
89,9% darajasida yetishtirilgan.
O’zb е kistonda yer davlat mulki hamda umummilliy boylik bo’lganligi sababli
yerga   bo’lgan   mulkchilik,   yerga   egalik   qilish   va   yerdan   foydalanish   masalalari
alohida ajratib tahlil qilinishi lozim.
Yerga   egalik   jismoniy   va   huquqiy   shaxslarning   ma’lum   yer   uchastkasiga
tarixan   tarkib   topgan   asoslardagi   yoki   qonun   hujjatlarida   b е lgilangan   tartibdagi
egalik huquqini tan olishini  bildiradi. Yerga egalik d е ganda avvalo yerga bo’lgan
mulkchilik   huquqi   va   uni   iqtisodiy   jihatdan   r е alizatsiya   qilish   ko’zda   tutiladi.
Yerga  egalikni   yeri   bo’lgan  mulkdor   (bizda  davlat)  amalga   oshiradi.  O’zb е kiston
R е spublikasining   yer   kod е ksida   ta’kidlanganid е k   “Yer   uchastkalari   yuridik   va
jismoniy   shaxslarga   doimiy   va   muddatli   egalik   qilish   hamda   ulardan   foydalanish
uchun b е rilishi mumkin”.
Yerdan foydalanish huquqi – bu o’rnatilgan urf-odatlar yoki qonuniy tartibda
undan foydalanishni bildiradi. Yerdan foydalanuvchi yer egasi bo’lishi shart emas.
R е al   xo’jalik   hayotida   yerga   egalik   qilish   va   yerdan   foydalanishni   ko’pincha   har
xil   jismoniy   va   huquqiy   shaxslar,   xususan   hozir   bizda   asosan   d е hqon   va   f е rm е r
xo’jaliklari amalga oshiradi.
Xulosa qilib aytganda, qishloq xo’jaligi  ishlab chiqarishida ham to’rt  omil –
yer,   kapital,   tadbirkorlik   qobiliyati   va   ishchi   kuchi   qatnashib,   bunda   yer   muhim
13 ishlab   chiqarish   vositasi   sifatida   ishtirok   etadi.   Ammo   biz   avval   aytganimizd е k,
ishlab   chiqarish   jarayonida   hamma   ishlab   chiqarish   vositalarini ,   jumladan,   yerni
harakatga   k е ltirib,   undan   unumli   foydalanadigan,   uning   iqtisodiy   unumdorligini
oshiradigan omil – ishchi kuchidir.
Agrar   munosabatlarni   o’rganishda   ham   ishchi   kuchining,   jonli   m е hnatning
faol   rol   o’ynashini,   uning   hamma   moddiy   vositalarga   jon   ato   etib,   harakatga
k е ltiruvchi   rolini   tushunmaslik   go’yo   kapital   foyda   yoki   foiz,   yer   esa   r е nta
yaratadi,   d е gan   ko’pgina   xato   fikr-mulohazalarga,   yolg’on   tasavvurlarga   olib
k е ladi. Bu masalalarni to’g’ri tushunishda r е nta munosabatlarini o’rganish muhim
rol o’ynaydi.
3. Agrar ishlab chiqarish va qishloq xo'jaligi munosabatlari
  Yer   har   qanday   moddiy   ishlab   chiqarish   uchun   zarurdir   va   faqat   qishloq
xo'jaligi   ishlab   chiqarishida   er   mavjud   bo'lib,   uning   xususiyatlari   ko'p   jihatdan
ishlatiladi.   Qishloq   xo'jaligi   ishlab   chiqarish   vositasi   sifatida   erdan   foydalanish,
uning   xususiyatlarini   tabiiy   tanasi   sifatida   bilvosita   (ishlab   chiqarish   orqali)
iste'mol qilish bilan, unga tirik va o'tgan mehnat qo'shilganda sodir bo'ladi. 
Odam o'zining yuqori qatlami - tuproqni ishlov berib, hosil olish uchun qulay
sharoit yaratganda, er mehnat predmeti vazifasini bajaradi. Shu bilan birga, qishloq
xo'jaligi   mahsulotlarini   olish   uchun   ekinlarni   etishtirishda   tuproqning   fizikaviy,
mexanik   va   biologik   xususiyatlaridan   foydalanilganda   er   mehnat   qurolidir.   Yer
tabiiy-tarixiy jism sifatida ishlab chiqarish vositasiga aylanadi. 
Qishloq   xo'jaligida   erga   daromad   manbai   sifatida   munosabat   iqtisodiy   fikr
evolyutsiyasi   bilan   o'zgardi:   merkantilistlar   ortiqcha   qiymat   faqat   muomala
sohasida shakllangan va qishloq xo'jaligi bu jarayonda qatnashmagan; Fiziokratlar
merkantilistlar   nazariyasini   tanqid   qilib,   ortiqcha   qiymatni   shakllantirish   manbai
qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishidir. 
18-asr   boshlarida   rus   iqtisodchisi   Komov   ‘qishloq   xo'jaligi   barcha
hunarmandchilik   va   hunarlarning   onasidir,   qayerda   u   gullaydi,   u   erda   savdo   va
14 hunarmandchilik   gullab-yashnaydi,   qaerda   pasayib   ketsa,   u   erda   savdo-sotiq   va
barcha hunarmandchilik quriydi’. 
Dunyo   aholisi   har   yili   90   million   kishiga   ko'paymoqda.   va   haqiqiy   hisob-
kitoblarga   ko'ra,   2010   yilga   kelib   bu   7,3   milliard   kishini   tashkil   qiladi.   Hisob-
kitoblar   shuni   ko'rsatadiki,   har   bir   kishi   uchun   oziq-ovqat   ishlab   chiqarish   uchun
uy-joy,   yo'llar   va   dam   olish   uchun   0,3-0,5   gektar   qishloq   xo'jaligi   erlari   va  0,07-
0,09   gektar   hudud   talab   etiladi.   O'sib   borayotgan   er   aholisini   boqish   uchun   2010
yilga kelib oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish ikki baravar, rivojlanayotgan
mamlakatlarda esa 4 baravar ko'payishi kerak
Yer   bilan   ta'minlash  bo'yicha   oxirgi  o'rinni   egallagan  Xitoy  (0,1  ga)   qishloq
xo'jaligi   mahsulotlarini   jahon   eksport   qiluvchilar   orasida   oltinchi   o'rinni   egalladi,
Frantsiyaning jahon eksportidagi ulushi taxminan 7 foizni tashkil etadi va er bilan
ta'minlash   indeksi   0,31   ga.   So'nggi   o'n   yilliklarda   AQSh   agrosanoat   majmuasida
olingan   asosiy   mahsulotlarning   ishlab   chiqarilishi   mamlakat   ichki   ehtiyojlaridan
deyarli bir yarim baravar oshadi va ularning eksporti 50 milliard dollardan oshadi.
Bir   qator   olimlarning   fikriga   ko'ra,   Rossiyaning   aholi   jon   boshiga   tabiiy   resurs
salohiyati AQShnikidan 2-2,5 baravar, Germaniyadan 6 baravar, Yaponiyadan 18-
20   baravar   yuqori.   XVIII   asrda   Rossiya   qishloq   xo'jaligining   ulkan   salohiyati
haqida.   deb   yozgan   iqtisodchi   I.M.   Komov:   “Rossiya   qishloq   xo'jaligida   bunday
katta imkoniyatlar mavjud, ular G'arbiy Evropa mamlakatlarining birortasida ham
mavjud   emas.   Ha,   bizda   deyarli   barcha   Evropa   iqlimi   bor   va   Evropada   bizning
janubiy   va   shimoliy   viloyatlarimizda   o'sib   chiqa   olmaydigan   bitta   sabzavot,   non,
o't yoki daraxt yo'q. Tabiiy resurs salohiyatidan foydalanish samaradorligi qishloq
xo'jaligi mahsulotlarining asosiy turlari bo'yicha o'z-o'zini ta'minlash darajasi bilan
dalolat beradi: don - 115%, shakar  (qand lavlagi  tarkibidan) - 25, kartoshka - 96,
sabzavotlar - 91, go'sht - 68,4, sut - 86,6 tuxum - 98%. Rossiyada yalpi mahsulot
5,8   ming   rublni   tashkil   etdi.   qishloq   xo'jaligi   erlarining   bir   gektariga,   Qo'shma
Shtatlarda   -   498   dollar   (taxminan   14,5   ming   rubl),   bu   qishloq   xo'jaligi   erlaridan
keng foydalanilishini ko'rsatadi. 
Yer kodeksiga muvofiq erlar maqsadga muvofiq ravishda 7 toifaga bo'linadi: 
15 qishloq xo'jaligi maqsadlari uchun;
 aholi punktlari; 
sanoat, energetika, transport, aloqa, radioeshittirish, televidenie, informatika; 
kosmik faoliyatni qo'llab-quvvatlash; 
mudofaa, xavfsizlik va boshqa maxsus maqsadlar; 
alohida muhofaza qilinadigan hududlar va ob'ektlar; 
o'rmon fondi; 
suv fondi;
1991   yilda   bu   erlarning   maydoni   214   million   gektarni   tashkil   etdi.   Qishloq
xo'jaligi   erlarining   qisqarishining   asosiy   sababi   qishloq   xo'jaligi   korxonalari
faoliyatini   tugatish   va   bo'shagan   erlarni   qayta   taqsimlash   fondi   va   zaxira   yerlar
toifasiga o'tkazishdir. 
Oltoy   o'lkasi   mamlakatdagi   qishloq   xo'jaligi   yerlarining   5,4   foizini   va   ekin
maydonlarining 5,5 foizini, aholi  jon boshiga 4,3 gektar  qishloq  xo'jaligi  erlarini,
haydaladigan   erlarni   2,5   gektarini.   Mintaqaning   er   bilan   ta'minlanishi   nisbatan
yaxshi   bo'lishi   aholining   asosiy   oziq-ovqat   mahsulotlariga   bo'lgan   ehtiyojini
mahalliy   ishlab   chiqarish   orqali   qondirishning   eng   muhim   shartidir.   Mahalliy
qishloq   xo'jaligi   ishlab   chiqarishining   ko'plab   zamonaviy   muammolari   shundan
iboratki, mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini belgilaydigan iqtisodiy omil sifatida
erga etarlicha e'tibor berilmagan. 
Iqtisodiy munosabatlarning yangi tizimiga o'tish bilan erning qishloq xo'jaligi
ishlab   chiqarishidagi   o'rni   to'g'risida   tushunchalarni   kengaytirish   zarur.   Qishloq
xo'jaligi   ishlab   chiqarishida   erning   vazifalari   quyidagilardan   iborat:   ...   er   atrof-
muhitning bir qismi sifatida ekologik, rekreatsion, estetik va resurs funktsiyalarini
bajaradi; ... er ishlab chiqarishning asosiy vositasi sifatida ishlab chiqarish jarayoni
uchun   moddiy   zaruratdir;   ...   er   ko'chmas   mulk   sifatida,   kapital,   tovar   va   ijtimoiy
funktsiyalarni bajaradi; ... yer fazoviy asos sifatida siyosiy vazifani bajaradi
Yerning   ajratilgan   funktsiyalari   uyg'un   kombinatsiyada   bo'lishi   kerak   va
qishloq   xo'jaligi   ishlab   chiqarish   jarayonida   yerning   xususiyatlari,   tabiiy
kompleksning   boshqa   tarkibiy   qismlari   va   inson,   uning   vakillaridan   biri   sifatida
16 birligi   bilan   bog'liq   bo'lgan   dastlabki   ekologik   munosabatlar   haqida   unutmaslik
kerak. 
Qishloq   xo'jaligi   ishlab   chiqarishidagi   erlarning   keng   funktsiyalari   qishloq
xo'jaligi   ishlab   chiqaruvchisiga   mavjud   bo'lgan   er   resurslaridan   samarali
foydalanish   bo'yicha   eng   maqbul,   ilmiy   asoslangan   chora-tadbirlarni   topishga
imkon beradi. 
Qishloq   xo'jaligi   sohasida   er   resurslaridan   foydalanishni   tashkil   etish,   uning
barcha funktsional yukini hisobga olgan holda, tabiiy organ, qishloq xo'jaligi ishlab
chiqarish   vositalari,   ko'chmas   mulk   ob'ekti   sifatida   qishloq   xo'jaligi   ishlab
chiqarishidagi   erlarning   rolini   muntazam   ravishda   ilmiy   tushunishga   asoslangan
bo'lishi kerak. 
Qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishida odam tuproqning maxsus xususiyatidan -
unumdorlikdan   foydalanadi.   Inson   ishtirokisiz   tabiiy   omillar   ta'siri   ostida
yaratilgan   tabiiy   unumdorlik   va   tuproqdagi   barcha   turdagi   agrotexnik   ta'sirlar
natijasida inson tomonidan yaratilgan sun'iylikni farqlang. Madaniy o'simliklardan
foydalanish   jarayonida   tabiiy   va   sun'iy   tuproq   unumdorligi   samarali   (iqtisodiy)
unumdorlikka aylanadi. 
Uzoq   vaqt   davomida   qishloq   xo'jaligi   ishlab   chiqarishining   o'sishiga   asosan
ekstensiv  vositalar  -  ekin  maydonlarini   kengaytirish  orqali   erishildi,  bu  esa  erdan
oqilona foydalanish deformatsiyasiga olib keldi. 
Ekologik   omilni   hisobga   olmaydigan  haydaladigan   yerlarning  tezlashtirilgan
surunkali   kengayishining   oqibatlari   bugun   namoyon   bo'lmoqda.   O'rmon-dasht   va
dasht   zonalarida   shudgorlangan   erlarning   katta   ulushi   shaklida   qishloq   xo'jaligi
erlaridan   foydalanish   tarkibidagi   nomutanosibliklar,   mamlakatning   bir   qator
mintaqalarida   ekologik   va   iqtisodiy   jihatdan   asoslanmagan   er   tuzilishi   saqlanib
qolmoqda. 
Ekin   maydonlariga   haddan   tashqari   namlangan,   sho'rlangan   va   ayniqsa
qiyaligi past bo'lgan salbiy xususiyatlarga ega erlarning kiritilishi qishloq xo'jaligi
mehnati samaradorligini keskin pasaytirdi. Bularning barchasi hosil etishmasligiga
17 va mahsulot tannarxining oshishiga olib keldi. Umuman olganda, qishloq xo'jaligi
erlarining agroekologik holati yomonlashmoqda, tuproq unumdorligi pasaymoqda. 
Olimlar hisob-kitob qilishicha, umuman olganda, respublikada hosildan ozuqa
moddalarini   olib   tashlash   tuproqqa   kiritilgandan   5   baravar   yuqori   bo'lganligi
sababli tuproq boniteti deyarli 6 punktga kamaygan. Shu bilan birga, har bir gektar
ekin   maydoniga   o'g'itlarni   kiritish   minimal   darajaga   tushiriladi   (organik   -   1
tonnadan kam, mineral - 8-9 kg). 
Ilmiy   tadqiqotlar   natijalari   shuni   ko'rsatadiki,   tuproqdagi   gumus   va   ozuqa
moddalarining   defitsitsiz   muvozanatini   ta'minlash   uchun   har   yili   haydaladigan
erlarning   har   gektariga   78   tonna   organik   o'g'itlar   berish   kerak.   Faqat   mineral
o'g'itlar miqdorining pasayishi natijasida hosil etishtirishning zarari donga nisbatan
40 million tonnani tashkil etadi. 
Oltoy o'lkasida yiliga o'rtacha 1 gektardan 0,57 tonna chirindi yo'qoladi. 15 ta
ma'muriy okrugda, asosan Kulunda, tuproqlar muhim gumus tarkibiga ega. 
Tuproqdagi ozuqa moddalarining salbiy muvozanati  azot va kaliy uchun 28-
31%, fosfor uchun 82% ga etadi. Kolxozlar va sovxozlarni qayta tashkil etish, o'z
ishlab   chiqarishni   tashkil   etish   uchun   aktsionerlarning   yer   ajratilishi   bilan   olib
chiqilishi   munosabati   bilan   almashlab   ekish   almashinuvi   buzildi,   ko'plab   yo'llar
paydo bo'ldi, chiziqli yo'l. 
Ko'pgina   fermer   xo'jaliklarida   boshlang'ich   texnologik   intizomga   rioya
qilinmaydi,   dalalar   begona   o'tlar   bilan   to'lib-toshgan,   chiqindi   maydonlarga
aylanmoqda.   Ko'p   yillik   begona   o'tlar   bilan   o'stirilgan   tashlandiq   erlar
zararkunandalar,   yuqumli   kasalliklar   va   kasallik   qo'zg'atuvchilarining   tarqalishi
uchun   qulay   shart-sharoitlar   yaratadi,   murich   kemiruvchilar   uchun   ideal   muhit
hisoblanadi,   bu   erlar   chigirtkalar,   kashtalar,   o'tloq   kuya   hujumi   bilan   bog'liq
favqulodda vaziyatlarning manbasiga aylanishi mumkin. 
Qishloq   xo'jaligini   samarali   ishlab   chiqarish   nafaqat   yuqori   tuproq
unumdorligini,  balki   boshqa   qulay  tabiiy-iqlim   sharoitlarini  ham   talab  qiladi:   suv
muvozanati,   harorat   rejimi,   vegetatsiya   davri.   XX   asrning   o'rtalariga   qadar.   er
resurslari   ustunlik   qildi:   qishloq   xo'jaligi   qayta   tiklanadigan   erlarning   mavjudligi
18 va   uning   sifatiga   juda   bog'liq   edi.   Ammo   qishloq   xo'jaligini
mexanizatsiyalashtirish,   kimyoviy   vositalardan   foydalanish,   selektsiya,   genetik
texnologiyalarni   rivojlantirish   bilan   qishloq   xo'jaligi   tovar   aylanmasida   ishtirok
etadigan erlarning miqdori va sifatiga tobora bog'liq bo'lib bormoqda. 
Yer  boshqa  ishlab  chiqarish  vositalaridan  (mashinalar,  binolar, inshootlar   va
boshqalar) farqli o'laroq, inson mehnati mahsuli emas va o'ziga xos xususiyatlarga
ega (hududiy cheklov; almashtirib bo'lmaydigan; doimiy joylashish; sifat jihatidan
bir   xillik,   tuproq   unumdorligi),   qachon   hisobga   olinishi   kerak   undan   samarali
foydalanish. Odam qishloq xo'jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishda ham ishtirok
etadi, ular uchun erning xususiyatlari va xususiyatlari alohida qiziqish kasb etadi -
daromad   manbai.   Iqtisodiy   faoliyat   jarayonida   odamlar   o'rtasida   er   resurslarini
tasarruf   etish   va   ulardan   foydalanish   bo'yicha   munosabatlar   paydo   bo'ladi.   Er
munosabatlari erdan foydalanishni tashkil etishda hal qiluvchi omilga aylanmoqda.
4. Agrar jamiyat tushunchasi va xususiyatlari
Agrar   jamiyat   -   bu   ijtimoiy-iqtisodiy   rivojlanishning   tarixiy   bosqichi   bo'lib,
unda   eng   muhimi   qishloq   xo'jaligida   ishlab   chiqarilgan   resurslardir.   Uning   kelib
chiqishi   neolit   \u200b\u200binqilobi   tufayli   mumkin   bo'ldi.   Ovchilarni   yig'ish
jamiyatidan   asosiy   farq   shundaki,   agrar   jamiyatlarda   odamlar   minimal   ishg'ol
qilingan   hududdan   ko'proq   mahsulot   olish   usullariga   egadirlar.   Shu   haqiqat   bilan
bog'liq holda, bunday jamiyatda aholining zichligi  bir necha bor oshib boradi, bu
muqarrar   ravishda   mavjud   ijtimoiy   tizimning   ijtimoiy-siyosiy   tashkilotining
murakkablashuviga olib keladi.
Agrar jamiyatning asosiy xususiyatlari 
 jamiyatning   ushbu   turi   uning   a'zolari   o'rtasida   zaif   ijtimoiy   farqlanish
bilan tavsiflanadi; 
 qishloq   aholisining   shaharga   nisbatan   ustunligi;   ishlab   chiqarishning
asosiy turi qishloq xo'jaligi; 
 sanoat tarmoqlarining zaif va ahamiyatsiz rivojlanishi;
19 Jamiyatning   agrar   tipidagi   va   umuman   agrar   tsivilizatsiyaning   texnologik
asoslari   odamlar   va   hayvonlar   energiyasidan   foydalangan   holda   odamlar
foydalanadigan   turli   xil   qishloq   xo'jaligi   asbob-uskunalaridir.   Ushbu   xilma-xillik
tufayli   odamlarning   oilaviy   va   boshqa   hamkorligi   paydo   bo'lishi   mumkin,   bu
moddiy boyliklarni faolroq qayta ishlab chiqarishga imkon beradi. 
Agrar jamiyatning demografik va ijtimoiy xususiyatlari ota-onalar, farzandlar,
bobo-buvilar, qarindoshlar birgalikda yashaydigan va eng yaxshi natijaga erishish
uchun bir xil ishlarni o'z ichiga olgan patriarxal oilaning ustun rolida. 
Agrar   jamiyatning   iqtisodiy   quyi   tizimining   asosini   qishloq   xo'jaligi   ishlab
chiqarish usuli tashkil etadi, unda mehnatning asosiy sub'ekti er va u bilan doimo
bog'liq bo'lgan odamning hayotiy faoliyati hisoblanadi. 
Agrar davrning sanoat ishlab chiqarishi temir va po'lat ishlab chiqarish, temir
va   po'latdan   yasalgan   asboblar   va   qurollar   ixtiro   qilinishi,   erlarni   etishtirishga
ishlab chiqarish bilimlari va inson kuchini sarflash bilan tavsiflanadi. Bu davrning
iqtisodiy   kuchi   ishlov   berish   vositalari,   asboblar   va   erlarga   xususiy   va   jamoat
mulkchiligida.   Jamiyatning   ushbu   rivojlanish   davrida   mehnat   taqsimotini
chuqurlashtirish   jarayoni   amalga   oshiriladi,   hunarmandchilik   sektorining   faol
o'sishi sodir bo'ladi. 
Agrar   davrning   siyosiy   quyi   tizimi   armiyaga,   jamiyatda   mavjud   bo'lgan
byurokratiyaga,   xususiy   va   fuqarolik   qonunchiligiga   va   jamoat   o'zini   o'zi
boshqarish organlariga tayanadigan beqaror imperiya. 
Agrar   jamiyat   vujudga   kelgan   va   mavjud   bo'lgan   davrlar   doimiy   qurolli
urushlar   bilan   ajralib   turadi,   ular   temir   qurol   ixtiro   qilinishi   munosabati   bilan
ayniqsa qonli holga aylandi. Shuningdek, tashqaridan doimiy harbiy tahdid tufayli
shaharlarni mustahkamlash jarayoni faol davom etmoqda, ular devorlar, xandaklar
bilan o'ralgan va deyarli doimiy ravishda armiya tomonidan himoya qilingan. 
Agrar davrning ma'naviy quyi tizimi mifologiya va dinning odamlar ongidan
ustunligi   bilan   ajralib   turadi.   Agrar   jamiyat   turli   diniy   va   dunyoqarash   tizimlari
o'rtasidagi kurash bilan ajralib turadi. Ma'badlarning faol qurilishi mavjud, musiqa,
raqs va me'morchilik rivojlanmoqda. Ta'lim va fanning boshlanishi paydo bo'ladi. 
20 Agrar jamiyatdagi jamoat ongi mifologik, diniy xarakterga ega va ular so'zsiz
ishonadigan   afsonalar   to'plamidir.   Odamlar   ongida   ongsiz   ravishda   ongda
hukmronlik   qiladi   va   ma'naviy   rivojlanish   ikkinchi   planga   o'tkaziladi.   Jamiyat   va
insonning   o'z-o'zini   rivojlantirishida   taraqqiyot   va   regressiya   tushunchalari   bilan
bog'liq bo'lgan ma'lum bir vektor mavjud. 
Falsafa   tarixida   ushbu   tushunchalar   ko'pincha   qutb   pozitsiyalaridan
baholangan. Bir qator mutafakkirlar jamiyatda taraqqiyot borligiga amin edilar va
uning   mezonini   ilm   va   aqlning   o'sishida,   axloqning   takomillashishida   ko'rdilar.
Boshqalar   taraqqiyotning   sub'ektiv   tomonlariga   e'tibor   qaratishdi,   uni   haqiqat   va
adolat ideallarining o'sishi bilan bog'lashdi. 
Taraqqiyot   g'oyasining   yolg'onligi   to'g'risida   fikr   bildirildi   ...   Ko'p   odamlar
taraqqiyotni   asosan   jamiyat   taraqqiyotining   ma'naviy   omillari,   har   bir   insonga
bo'lgan   ishonchning   o'sishi,   insonlararo   munosabatlarni   insonparvarlashtirish,
dunyoda ezgulik va go'zallikning mavqeini mustahkamlash bilan bog'lashdi. 
Shunga  ko'ra,   regressiya   yovuzlik  va   adolatsizlikning   g'alabasi,   odamlarning
ajralib   ketishi   va   qandaydir   g'ayriinsoniy   kuchga   bo'ysunishi   kabi   teskari
yo'nalishdagi harakat sifatida paydo bo'ldi. 
Qadimgi davrlarda jamiyatdagi o'zgarishlar voqealarning oddiy ketma-ketligi
yoki   o'tmishdagi   ‘oltin   asr’   bilan   taqqoslaganda   tanazzul   deb   tushunilgan.
Xristianlikda birinchi marta jamiyat va insonning tarixiy maqsadi, ‘yangi osmon va
yangi   yer’   g'oyasi   paydo   bo'ldi.   Marksistik   konsepsiyada   ijtimoiy   taraqqiyot
jamiyatning   ishlab   chiqaruvchi   kuchlarining   izchil   rivojlanishi,   mehnat
unumdorligining   oshishi,   o'z-o'zidan   paydo   bo'lgan   ijtimoiy   taraqqiyot   kuchlari
zulmidan   xalos   bo'lish   va   inson   tomonidan   inson   tomonidan   ekspluatatsiya
qilinishi bilan bog'liq edi. 
Taraqqiyotning   asosiy   maqsadi   va   mezoni   insonning   barkamol   rivojlangan
shaxs sifatida rivojlanishi edi. Regressiya marksizm tomonidan jamiyatning teskari
yo'nalishdagi harakati sifatida talqin qilingan, bu reaktsion ijtimoiy-siyosiy kuchlar
tomonidan yuzaga keladi. 
21 XX asrda insoniyatning global muammolari paydo bo'lishi va butun dunyoda
beqarorlikning o'sishi bilan ijtimoiy taraqqiyot mezonlari o'zgarishni boshlaydi. 
Jamiyat   va   tarix   taraqqiyoti   kontseptsiyasi   tobora   ko'proq   shaxsning   o'zi
tanaviy va ma'naviy xususiyatlarini rivojlanishi bilan bog'liq.
22 Qishloq xo’jaligida yer, suv, mulk, baho, soliq, moliya va kredit islohotlari va
ularning natijalari
Iqtisodiyotni   erkinlashtirish   sharoiti   agrar   sohadagi   iqtisodiy   islohotlarni
yanada chuqurlashtirishni taqozo etmoqda. 
23 Agrar   sektorni   tubdan   isloh   qilish   va   jadal   rivojlantirish   muammolari
islohotlarning   dastlabki   bosqichida   hamda   O’zbekistonning   bozorga   o’tish
strategiyasida   hal   qiluvchi   ahamiyat   kasb   etadi.   Biz   qishloqning   ustun   darajada
rivojlanishini ta‘minlashni, qishloq xo’jaligini sifat jihatidan yangi asoslarda qayta
tiklashni o’z oldimizga vazifa qilib qo’ydik. 
Qishloq   xo’jaligini   isloh   qilish   jarayonida   ushbu   sohada   katta   va   ahamiyatli
ishlar   amalga   oshirilmoqda.   Mulkchilik   munosabatlari   tubdan   qayta   qurildi,   ko’p
ukladli,   mulkchilikning   turli   shakllariga   asoslangan   korxonalar   vujudga   keldi,
ularning   maqsadga   muvofiq   faoliyat   ko’rsatishi   uchun   huquqiy   asoslar
yaratilmoqda.   Qishloq   xo„jaligidagi   islohotlarning   asosiy   maqsadi   -   inson
omilining   roli   va   ahamiyatini,   uning   ishlab   chiqarishning   pirovard   natijalarini
yuksaltirishdan mafaatdorligi va javobgarligini oshirishdan iborat.
Yer   islohotlarini   bosqichma-bosqich   olib   borish,   birinchi   navbatda,
sug’oriladigan yerlarga tegishlidir. Shu sababli, yerdan foydalanuvchilarni kerakli
suv bilan ta‘minlash, yerlarni ajratish mexanizmini ishlab chiqish masalasi yuzaga
keladi.   Avval   suv   xo’jaligi   korxonalari   byudjet   tomonidan   moliyalashtirilgan
bo’lsa,   endi   bozor   munosabatlari   sharoitida   suv   uzatish   va   gidromeliorativ
tizimlarga texnik xizmat ko’rsatish uchun pul to’lash kerak bo’ladi. 
Yer   munosabatlarini   isloh   qilish,   o’z   navbatida,   suv   xo’jaligi   tizimida   ham
islohotlar o’tkazish zarurligini yuzaga keltirdi. 
2012-2016   yillarda   qishloq   xo’jaligi   ishlab   chiqarishini   yanada
modernizatsiya   qilish,   texnika   va   texnologiya   jihatdan   qayta   jihozlash   dasturi
to’g’risidagi qarorida quyidagilar amalga oshirilmoqda: 
• agrar sohada mulk va xo’jalik yuritish shakllarini yanada rivojlantirish; 
• yer resurslaridan samarali foydalanish; 
•   qishloq   xo’jaligini   tarkibiy   o’zgartirish   va   diversifikatsiyalashni   yanada
rivojlantirish; 
•   suv   ta‘minoti   tizimlarini   takomillashtirish   va   suv   resurslaridan   samarali
foydalanish; 
24 •   dehqonchilik   ekinlari   tarkibini   tarkibiy   o’zgartirish   va   takomillashtirish,
uning hosildorligini oshirish va mahsulot sifatini yaxshilash; 
• chorvachilikni kompleks rivojlantirish,
O’zbekistonda xo’jalik toifalari bo’yicha yalpi qishloq xo’jalik mahsulotlarining
ishlab chiqarilishi (ulushi), foiz hisobida
- qishloq xo’jalik korxonalari (ko’k)
- dehqon xo’jaliklari  ( qizil)
252015
2016 2017
2018
2019
2020 Respublikada   fermer   xo’jaliklari   samarali   ishlash   uchun   zarur   xizmat
ko’rsatuvchi   infratuzilma   –   agrofirmalar,   mashina-traktor   parklari,   ta‘mirlash
ustaxonalari,   tayyorlov   punktlari,   qishloq   xo’jalik   mahsulotlarini   qayta   ishlovchi
kichik korxonalar tizimi, aholiga xizmat qiluvchi ichimlik suvi va tabiiy gaz bilan
ta‘minlash va boshqa maqsadida ham infratuzilmalarga e‘tibor berilmoqda. Birgina
2018   yili   qishloq   joylarda   1,6   ming   kilometrdan   ortiq   suv   quvurlari   va   710
kilometr   gaz   tarmoqlari   foydalanishga   topshirildi.   Aholini   ichimlik   suvi   bilan
ta‘minlash   84   foizga.   Shu   jumladan   qishloq   joylarida   77   foizga   yetdi,   tabiiy   gaz
bilan ta‘minlanish 82 foiz, qishloqlarda 77 foizgacha ko’paydi. 1 [4]
Agrobiznes ham qishloqlardagi tarkibiy o’zgarishlardan biridir.   Agrobiznes
–   bu   qishloqdagi   agrofirmalar   bilan   sanoat   xos   resursdagi   birgalikda   ishlatib,
iste‘molga tayyor bo’lgan mahsulot yaratadi.
Agrofirma   – ma‘lum turdagi qishloq xo’jalik mahsulotlarini yetishtirish va
uni   pirovard   mahsulot   darajasigacha   qayta   ishlashni   qo’shib   olib   boradigan
korxonadir.   Bunday   korxonalar   turli   mulkchilikka   asoslanishi,   chunonchi   oilaviy
xo’jalik aosida ham tashkil topib, kichik zavodlar bilan  birikishi mumkin. 
Agrosanoat birlashmalari va kombinatlari agrobiznesning yangi turlaridir.
Agrosanoat   birlashmalari   –   bir   turdagi   mahsulot   ishlab   chmqaruvchi   va
unga   bog’liq   ishlab   chiqarish   faoliyati   bilan   shug’ullanuvchi   bir   nechta   xo’jalik
hamda korxonalarning birlashmasidir. Masalan, bog’dorchilik va uzumchilik bilan
shug’ullanuvchi   xo’jaliklar,   ular   mahsulotini   qayta   ishlovchi   tsex   va   zavodlar,
yetkazib   beruvchi   savdo-sotiq   korxonalari   bir   texnologik   jarayonga   birlashib
agrosanoat birlashmalarini tashkil qiladi. Birlashma ishtiroqchilari ishlab chiqarish,
xo’jalik va moliyaviy mustaqilliklarini saqlab qolishi bilan birga ularning umumiy
mulki ham tarkib topib boradi. 
Agrosanoat kombinatlari  qishloq xo’jalik mahsulotlarini yetishtirish, qayta
ishlash   va   iste‘molchilarga   yetkazib   berishgacha   barcha   texnologik   jarayonga
xizmat   qiluvchi   xo’jalik   va   korxonalarning   ma‘lum   bir   hududida   birlashuvidir.
Qishloq xo’jaligidagi davlat korxonalari, jamoa xo’jaliklari va shirkatlari, turli xil
1 [4]
   “Халқ сўзи” газетаси, 2008 йил, 9 февраль
26 mulkchilik   asosida   tashkil   qilingan   qo’shma   korxonalar   ham   agrobiznes   turlari
sifatida faoliyat ko’rsatadi.
Agrobiznes turiga ko’ngilli va paychilik mablag’lari asosida tashkil qilingan
turli xil uyushma va ittifoqlarni ham kiritish mumkin.
27 Xulosa
Ma‘lumki,   agrar   sohadagi   ishlab   chiqarish   ko’pincha   yer   bilan   bog’liq
bo’ladi.   Yerga   egalik   qilish,   tasarruf   etish   va   undan   foydalanish   hamda
o’zlashtirish bilan bog’liq bo’lgan munosabatlar  agrar munosabatlar  deyiladi.
Qishloq xo’jaligidagi ishlab chiqarishining o’ziga xos xususiyatlari shundan
iboratki,   bu   yerda   iqtisodiy   qonunlar   bilan   tabiiy   qonunlar   bevosita   bog’lanib
ketadi,   chunki   agrar   sohadagi   ishlab   chiqarish   tirik   mavjudotlar   –   yer,   o’simlik,
chorva   mollari   bilan   bevosita   bog’liqdir.   Bu   yerda   yer   -     mehnat   ashyosi
(predmeti)   va   asosiy   ishlab   chiqarish   vositasi,   xo’jalik   yuritish   ob‘ekti   bo’lib,   u
eskirmaydi, yeyilmaydi, unga munosabat yaxshi bo’lsa, uning unumdorligi yaxshi
bo’ladi.
Uzoq yillar  davomida tabiiy o’zgarishlar  natijasida yerning ustki  qatlamida
o’simlik “oziqlanishi” mumkin bo’lgan turli moddalarning vujudga kelishi  yerning
tabiiy unumdorligi  deyiladi . 
Agrar   tuproq   unumdorligi   kishilarning   tabiatga   ta‘siri   natijasida,   ya‘ni
tuproq     tarkibi   va   dehqonchilik   usullarini   yaxshilash   sun‘iy   yo’l   bilan   (masalan,
yerni   organik   va   kimyoviy   o’g’itlash,   ishlab   chiqarishni   mexanizatsiyalash,   ilmiy
asoslangan   sug’orish,   irrigatsiya   va   melioratsiya   kabi   ishlab   chiqarish   usullarini
joriy   qilish   hamda   shu   kabi   yo’llar   bilan)   amalga   oshirilsa,   bu   iqtisodiy
unumdorlik ni tashkil qiladi.
Qishloq   xo’jaligida   foydalanadigan   barcha   ishlab   chiqarish   vositalari
xususiy,   shaxsiy,   jamoa   mulk   shaklida   bo’lish   mumkin.   Hozirgi   paytda   qishloq
ho’jaligida xo’jalik yuritishning asosiy ko’rinishlari fermer va dehqon shakllarida
bo’lib,   ulardan   ishlab   chiqarish   jarayonlari   turli   iqlim   va   tuproq   sharoitlaridan
foydalanish asosida olib boriladi. 
Qishloq   xo’jaligida   mavjud   bo’lgan   barcha   ishlab   chiqarish   vositalar
(traktorlar,   mashinalar,   transport   vositalari,   bino,   inshootlar,   ko’p   yillik   daraxtlar,
mahsuldor chorva hamda ish hayvonlari)  kapital tarkibi ni tashkil qiladi. Aylanma
kapitalga   quyidagilar   kiradi:   yosh   va   boquvdagi   hayvonlar,   yem-xashak,   urug’lik
28 fondlari, kimyoviy o’g’itlar, hizmat muddati bir yildan kam bo’lgan turli xil ishlab
chiqarish   vositalari   –   invertarlar,   yoqilg’i   va   moylash   materiallaridan   iborat
bo’ladi.   Kapital   doiraviy   aylanib   turadi,   ya‘ni   pul   shaklidan   ishlab   chiqarish
shakliga, undan tovar shakliga o’tib, yana pul shakliga qaytib keladi.
Qishloq   xo’jaligida   ishlab   chiqarish   vaqti   uzoq   davom   etadi   va   ish   vaqti
kunlar   bilan   belgilanadi.   Qishloq   xo’jaligida   ishlab   chiqarish   jarayoni
mavsumliyligi bilan xususiyatlidir. Masalan, kombaynlar, turli ekish asboblaridan
qisqa   vaqtda   foydalaniladi.   Aholini   nisbatan   zichligi,   qishloq   xo’jaligiga   yaroqli
yerlarning   cheklanganligini   hisobga   olib,   yerga   xususiy   mulkchilik   joriy   qilinadi,
unga davlat mulki saqlanib qoldi.
29 Adabiyotlar ro’yxati
1. Toshboev A. J. Umurzokov U. P. Xasanov B. U. Korxonalarda ish yuritishni
tashkil etish. - T.: TIMI, 2010
2. Umurzakov   U.P.,   Toshboev   A.   J.,   Rashidov   J.,   Toshboev   A.   A.   Qishloq
xo„jaligi iqtisodiyoti va meneimenti. —T.: Iqtisod- Moliya.  2008
3. https    ://    hozir    .   org    /   agrar    -   munosabatlarning    -   iqtisodiy    -   mazmuni    -   qishloq    .   html   
4. www.arxiv.uz     
5. www.google.com     
30

Agrar munosabatlar va ularni bozor tizimidagi xususiyatlari

Купить
  • Похожие документы

  • Industrial tarmoqlarida kadrlarni tanlash, joy-joyiga qo’yish, tayyorlash va qayta tayyorlash
  • 2016-2023 yillarda O'zbekistonda asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlar dinamikasi
  • Assotsiatsiya koeffitsienti
  • XXI asrdagi jahon iqtisodiy inqirozlari - sabablari va oqibatlarini tahlil qilish
  • Xizmat sohasida yetakchi bo’lishning zamonaviy tamoyillari

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha