Xitoy Xalq Respublikasidagi iqtosodiy isloxotlar - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	14000UZS
Размер	707.7KB
Покупки	0
Дата загрузки	24 Октябрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Xitoy Xalq Respublikasidagi iqtosodiy isloxotlar

Купить

Mavzu: Xitoy Xalq Respublikasidagi iqtosodiy
isloxotlar
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………...……………….…....3
I BOB. XITOYDA IQTISODIY ISLOHOTLARNING AMALGA
OSHIRILISHI VA ULARNING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
1.1. Xitoy iqtisodiy islohotlarning mazmun mohiyati va rivojlanish
bosqichlari……………………………………………..…………………………...5
1.2. Xitoy iqtisodiyotining islohotlar asosida rivojlanishi va uning tarkibiy
tuzulishining iqtisodiy geografik asosi …………………………………………...10
1.3. Xitoyning jahon iqtisodiyotidagi o`rni va rivojlanish istiqbollari ..……….....15
II BOB. JAHONDA XITOY IQTISODIY ISLOHOTLARI TAJRIBASINI
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA QO’LLASH IMKONIYATLARI
2.1. Jahonda Xitoy iqtisodiy islohatlarining tajribasi va undan foydalanish
masalalari …………….…………………………………………………………...24
2.2. Tashqi savdo aylanmalar rivojlanishining zamonaviy bosqichida Xitoy
eksportining tovar va geografik tarkib o’zgarishlarini o’ziga xos xususiyatlari.
……………………………………………………………………....29
2.3. O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti rivojlanishida Xitoy Xalq
Respublikasining o’rni va ikki mamlakat hamkorlining asosiy yo’nalishlari.
………………………………………………………………………34
XULOSA………………………………………………………………………....38
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..40
ILOVALAR……………………………………………………………………...41
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Rivojlanayotgan mamlakatlar qatoridan o’rin
olgan Xitoy Xalq Respublikasi hozirgi kunda qudratli davlatlar hisoblangan
AQSH, Yaponiya, Yevropa Ittifoqi davlatlari va Rossiya bilan iqtisodiy, ijtimoiy
va ilmiy texnikaviy rivojlanish bo’yicha raqobatlashish darajasiga chiqdi.
Hozirda Xitoy dunyoning 170 dan ortiq mamlakatlari bilan ham siyosiy,
ham iqtisodiy, ham madaniy aloqalarni faol olib bormoqda. Oxirgi 30 yil ichida,
ya’ni 1978 – yildan so’nggi davrda, Xitoy iqtisodi va siyosatida muhim
o’zgarishlar yuz berdi. 1979–yildagi mamlakatda boshlangan iqtisodiy islohotlar
jarayoni bugungi kunga kelib Xitoyni yuksak darajaga chiqishga asosiy sabab
bo’ldi va ular quyidagi islohotlardir:
Birinchidan, Xitoy sotsialistik tizimni saqlab qolgan holda, bozor
iqtisodiyotidan foydalanib kelmoqda. Bu bosqichda asosan rejali, markazlashgan
iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o’tish va mulkchilikning turli shakllarini tashkil
etish orqali keyingi bosqichga zamin yaratildi va shu bilan birga xususiy
korxonalarniochish, ochiq iqtisodiy zonalarni barpo qilish hamda mamlakatda kop’
qirraliiqtisodiyotni shakllantirishdan iborat. Shu bilan birga, islohotlarning
asosiyyo’nalishlari, eng birinchi navbatda qishloq xo’jaligi sohasi qilib belgilandi
va alohidae’tibor qaratigan.
Ikkinchidan, Mamlakatda tashkil etilgan xo’jalik yurutish
tiziminishakllantirishda va sanoatlantirish siyosatini amalga oshirishda zamonaviy
texnika vatexnologiyalardan mohirlik bilan foydalanmoqda. Bu bosqich o’z
navbatida ikkidavrdan iborat bo’lib ular 1984 – 1988 yillar va 1988 – 1991 yillarni
qamrab oladi. Birinchi davrda mamlakatda iqtisodiy o’sish ancha sezilarli bo’lib,
unda asosan, rejalimarkazlashgan iqtisodiyot bilan birga, bozor iqtisodiyotini
bevosita olib borisho’zining ijobiy natijalarini bera boshladi.
Uchinchidan, 1979 – yilda e’lon qilingan Ochiq eshiklar ―
siyosatimamlakatni butun dunyoga tanitib, xorijiy sarmoyalar jalb qilishga xizmat
qilmoqda. Mazkur bosqichda asosan Xitoy o’zining ― ochiq eshiklar ― siyosatini
muvaffaqiyatli olib borishi natijasida tashqi iqtisodiy aloqalarni ham bir muncha
tikladi.
Ushbu islohotlar Xitoyning milliy rivojlanish xususiyatlarini o’z
ichigaolgan bo’lib, amalga oshiriladigan iqtisodiy islohotlar yo’nalishini taktik va
strategiktomonidan aniq belgilab berdi. Hozirgi kunda Xitoy hukumati va Xitoy
Kommuistik Partiyasi tomonidan belgilangan mamlakatning kelajak rivojlanish
rejasi bo’yicha mamlakat iqtisodiyotini 2021 – yilgacha qisman va 2049 yilgacha
to’liq yangilash ko’zda tutilgan.
2

O’zbekiston Respublikasi milliy iqtisodiyotni har tomonlama rivojlantirish
faol tashqi iqtisodiy strategiya yuritishni talab qiladi. Prezident I.Karimov
ta'kidlaganidek: "Xitoy va O'zbekiston o'rtasidagi do'stlik va hamkorlik
to'g'risidagishartnomani hayotga astoydil tatbiq qilish maqsadidan chekinmaydi,
chunki "O'zbekiston - Xitoy munosabatlarini mustahkamlash o'ta muhim
ahamiyatga ega". Xitoyning - Ochiqlik siyosati esa davlatning o’z kuchiga
suyanishi bilan bir qatorda samarali tashqi iqtisodiy faoliyat yuritishi uchun qulay
atmosferani tashkil etmoqda.
Jahon tajribasidan, xususan, Xitoy Xalq Respublikasi tashqi iqtisodiy
strategiyasi shakllanishini o’rganish hamda tajribasidan keng foydalanish orqali
O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining imkoniyatlarini oshirish maqsadga
muvofiqdir.
Kurs ishining maqsadi: Jadal suratlarda rivojlanayotgan Xitoy kabi
davlatlar tajribasini mamlakatimiz iqtisodiyoti uchun ham ayrim jihatlarini
amalyotga tadbiq qilish.
Kurs ishining vazifasi: Bugungi kunda rivojlangan mamlakatlarning
iqtisodiyotdagi oldingi o’rinlariga davogarlik qilayotgan Xitoy davlatining bu
boradagi strategiyasini o’rganish.
Kurs ishining obekti: Xitoy Xalq Resbublikasining iqtisodiy islohotlardan
keyingi iqtisodiyoti va amalga oshirish bosqichlari.
Kurs ishining predmeti: Iqtisodiy islohotlarning mamlakat va jahon
iqtisodiyotiga ta’siri va uning turli sohalari rivojlanishdagi o’zaro munosabatlari
hamda o’ziga xos xususiyatlarini o’rganishdan iborat.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Kirish, ikkita bob, olti bo’lim, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar va ilovalardan tashkil topgan bo’lib, hajm jihatdan 42
betdan iborat.
3

I BOB. XITOYDA IQTISODIY ISLOHOTLARNING AMALGA
OSHIRILISHI VA ULARNING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
1.1. Xitoy iqtisodiy islohotlarning mazmun mohiyati va rivojlanish
bosqichlari
Xitoy Osiyo qit’asining sharqiy qismida joylashgan mamlakat bo’lib, Tinch
okeanning g’arbiy dengizlari bilan o’rab olingan. Xitoyning quruqlikdagi hududi
9,6 mln. kv.km. bo’lib, qirg’oq bo’ylab 18 ming kilometrlik chegarasiga ega.
Hududiy suvining umumiy maydoni esa 4,7 mln. kv. km.ni tashkil etadi. Xitoy
tabiiy boyliklarga juda boy mamlakat. Xitoy quruqlik orqali 14 ta, qirg’oq va
dengizlar bilan ajralib turadigan 6 ta mamlakat bilan chegaradosh. Xitoy ko’p
millatli mamlakat hisoblanib, uning hududida 56 millat istiqomat qiladi. Xitoyning
ichki hududlarida sotsialistik tizim hukmronlik qiladi. Xitoy kommunistik partiyasi
(XKP) yagona boshqaruv partiyasi hisoblanadi va XKP rahnomoligida mamlakatni
boshqarishda ko’p partiyaviylik hamkorligiga asoslangan siyosat olib boriladi.
1.1.1 – rasm. Xitoyning sanoat xaritasi. [13]
Hozirgi vaqtda Xitoy 4 ta markaziy boshqaruvidagi shaharlar, 23 ta viloyat
(provinsiya), 5 ta avtonom rayon, 2 ta alohida ma’muriy rayon. Xitoy Xalq
Respublikasining poytaxti – Pekin hisoblanadi. 1
Xitoy dunyo mamlakatlari bilan
mustaqil tashqi iqtisodiy aloqalar olib boradi. XX asrni ikkinchi yarmidan boshlab
Xitoy iqtisodiy rivojlanishini ikki davrga bo’lish mumkin.
1
https://cyberleninka.ru/article/n/xitoy-iqtisodiyotini-hududiy-tashkil-etishning-asosiy-
xususiyatlari
4

Birinchi davr (1949-1978) - mamlakatning davlat sektori (davlat va
jamiatlashish korxonalari) ustun turuvchi markazlashgan rejali iqtisodiyot
sharoitida rivojlanishi bilan tavsiflanadi.
Ikkinchi davr (1978 yil oxiridan hozirga qadar) esa iqtisodiy erkinlashuv,
xo’jalikni boshqarishda bozor tamoyillariga bosqichma-bosqich o’tishga
yo’naltirilgan.
1950-yillar boshlariga kelib urushlar sababli iqtisodiy jihatdan zaif agrar
mamlakatga aylangan Xitoy hukumatiga Xitoy kommunistik partiyasining (XKP)
kelishi va Xitoy Xalk Respublikasining (XXR) e’lon qilinishidan so’ng
rivojlanishning sotsialistik yo’liga qadam qo’yildi va juda qisqa muddatda
sanoatlashtirish amalga oshirildi. 1950 - 1970 yillarda Xitoyning iqtisodiy
rivojlanishiga mamlakatda ro’y bergan "katta sakrashlar" (1958 - 1960) va
"madaniy inqilob" (1966 - 1976) kabi jiddiy siyosiy o’zgarishlar salbiy ta’sir
ko’rsatdi. Madaniy inqilob xalq xo’jaligini boshqarish tizimining izdan chiqishi va
iqtisodiy taraqqiyotning orqada qolishiga sabab bo’ldi. Jumladan, 1977 - yilda
ishchi va xizmatchilarning ish xaqi 1957 - yilga nisbatan 28% ga pasaydi. 2
“Katta sakrashlar” siyosatidan so’ng Xitoyning sobiq SSSR va ittifoq
mamlakatlarining deyarli barchasi bilan iqtisodiy munosabatlari yomonlashdi.
1960 - yillarda G’arb mamlakatlari bilan tashqi iqtisodiy aloqalar yangi
yo’nalishda olib borildi. Xitoyning AQSH va bir qator G’arb mamlakatlari bilan
rasmiy munosabatlarining yo’qligi sharoitida mamlakat uchun G’arb texnologiyasi,
asbob -uskunalarini jalb qilish va Xitoy maxsulotlarini jahon bozoriga olib
chiqishning muhim yo’li hisoblangan Gonkong bilan savdo munosabatlari jadal
rivojlantirildi. 1970 - yillarning oxirida Xitoyda iqtisodiy isloxotlar yo’nalishi
("ochiq eshiklar siyosati") belgilanib olindi. Xitoydagi islohotlarning asosiy
mazmuni rejali iqtisodiyotdan bozor munosabatlariga o’tish edi. Ammo
isloxotlarning aniq ravshan konsepsiyasini, yakuniy maqsadi belgilanmaganligi
sababli tub o’zgarishlarning rasmiy modeli bir necha marta o’zgartirildi.
1984-1991-yillarda maxsus o’zgarishlar kiritilgandan so’ng iqtisodiy
islohotlar aniq maqsadni sotsialistik rejali tovar xo’jaligi tizimini joriy qilish
modeliga ega bo’ldi. Xitoydagi iqtisodiy isloxotlarning o’ziga xos jihati
o’zgarishlarning bosqichma - bosqich amalga oshirilishidir. Bunda mamlakatning
demografiyasi, iqtisodiy rivojlanishni, daromadlarini, xo’jalik yuritishdagi keskin
xududiy tafovutlar inobatga olindi. Mamlakat “Katta sakrashlar"dan charchadi,
jadal sur’atlardagi iqtisodiy o’zgarishlar esa xalq noroziligiga sabab bo’lishi
mumkin edi.
2
https://cyberleninka.ru/article/n/xitoy-iqtisodiyotini-hududiy-tashkil-etishning-asosiy-
xususiyatlari
5

Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish jarayonida uch bosqichli uzoq
muddatli reja belgilab olindi:
- qishloq xo’jaligida islohotlar o’tqazish va tashqi iqtisodiy ochiqlik
siyosatini joriy etish (1970-yillarning oxiridan 1984-yilgacha):
- sanoatda davlat sektorini isloh qilish (1984-1988-yillar);
- Xitoyning GATT/Jahon Savdo Tashkiloti tizimiga kirishi (1992-yil) bilan
bog’liq iqtisodiy islohotlar kompleksi.
Xitoyda iqtisodiy islohotlar strategiyasining muhim vazifalari sifatida
quyidagilar belgilab olindi:
- moddiy resurslarni direktiv rejalashtirish va markazlashgan taqsimot
ta’sirini kamaytirish orqali narxlarni sekin - asta erkinlashtirish:
- dengiz oldi viloyatlarining rivojlanishini qo’llab - quvvatlash va xitoy
diasporasi yashaydigan Gonkong, Tayvan kabi mamlakatlardan kapital jalb qilish:
- yuqori jamg’arish normasi hisobiga iqtisodiy o’sishni moliyalashtirish
(1980 yillarda 30% dan ziyod, 1990 yillardan va xozirgacha 40% dan yuqori):
- moliya soxasida davlat nazoratini saqlab qolish. 3
Oilaviy qudrat tajriba sifatida dastlab kambag’al xududlarda 1978-yildan
boshlab esa butun Xitoy bo’yicha joriy qilindi. 1983-yilga kelib xitoy dehqonlari
“Xalq kommunallari” tizimidan oilaviy pudrat tizimiga o’tishdi. Yer dehqonlarga
uzoq muddatga ijaraga berildi (avvaliga 15 yilga, keyinchalik ijara muddati 30
yilgacha uzaytirildi), qishloq xo’jaligi ishlab chiqaruvchilarida bozor narxlarida
maxsulotning ma’lum qismini sotish imkoniyati paydo bo’ldi. Bir vaqtning o’zida
davlatning xarid narhlari xam oshirildi. Davlatning g’allaga bo’lgan monopoliyasi
1985 - yilgacha saqlanib turdi. 1980-yillarning ikkinchi yarmiga kelib bozor
narxidagi qishloq xo’jaligi maxsulotlarining tahminan 60% sotildi (1978-yilda -
faqat 8%).
Bu ko’rsatkich 1990-yilga kelib 80% gacha ko’tarildi, 2005-yilda esa
qariyb 100% ni tashkil qildi.1970-yilning oxirida xorijiy investitsiyalarni jalb
qilish va savdo munosabatlarini kengaytirishga qaratilgan tashqi iqtisodiy ochiqlik
siyosati e’lon qilindi. Shu maqsadda dengiz bo’yidagi viloyatlarda turli xil maxsus
iqtisodiy xududlar tashkil qilindi. Ularning eng mashxurlari Shenchjen, Juxay,
Shantou (Guandun provinsiyasi) va Syamenlardir (Futszyan provinsiyasi). Xitoyda
tashqi iqtisodiy soxaning erkinlashuvi bosqichma - bosqich amalga oshirildi.
Dastlab, Tashqi Iqtisodiy Aloqalar vazirligining eksport – import
operatsiyalarini amalga oshirish monopoliyasi tugatildi, keyinchalik esa hududiy
birliklar tarmoq va mahalliy tashqi savdo kompaniyalariga bo’lib berildi.
Davlatning eksportni xarid qilish tizimi korxonalararo iqtisodiy shartnomalar
3
https://cyberleninka.ru/article/n/xitoy-iqtisodiyotini-hududiy-tashkil-etishning-asosiy-
xususiyatlari
6

tizimi bilan almashtirildi, eksportyorlar uchun valyuta ajratmalari tizimi joriy
etildi. 1984 yilda 8 davlat korxonalarida shartnoma tizimi kiritildi. Davlat
zimmasiga soliq ajratmalarning belgilangan miqdori biriktirib qo’yildi,
korxonaning kengayishi natijasida shakllangan daromad korxona ixtiyoriga qarab
ishlatilishi mumkin edi.
Davlat mulki sohasida esa jiddiy va bosqichma - bosqich isloh qilish
tadbirlari amalga oshirila boshlandi. 1994-yilda sodir bo’lgan bank islohati maxsus
banklarni (Xitoy Banki, Xitoy Qishloq Xo’jaligi Banki, Xitoy Qurilish Banki,
Xitoy Savdo - Sanoat Banki) tijorat banklariga o’zgartirish, yangi tijorat
banklarining rivojlanishi va notijorat kreditlash uchun belgilangan uchta asosiy
bank tuzishga qaratilgan edi. Pul - kredit operatsiyalarining yangi turlari qisqa
muddatli va filiallararo kreditlash, trast operatsiyalari, kredit kartochkalarini hisob
– kitobda ishlatish, qimmatbaxo qog’ozlar bilan bog’lik operatsiyalar rivojlandi.
Soliq isloxotining asosiy mazmuni (1994 yil) - Xitoy korxonalarida mulkchilikning
barcha shakllari uchun daromad solig’i bir xil belgilandi, soliq tushumlaridan
markazlashgan byudjet ulushi ortdi. 4
Soliq isloxotlarigacha bo’lgan davrda uzoq
muddatli bitimlarda belgilangan me’yorlar asosida daromadning ma’lum qismi
markazga yuborilib, maxalliy byudjetlarda to’planardi. Bugungi kunda
Qo’shimcha Qiymat Solig’ining 75% i va qator boshqa soliqdan bevosita markaziy
byudjetga kelib tushadi.
Valyuta islohoti natijasida 1994 - yilning 1 - yanvaridan banklararo valyuta
birjasida har kunlik savdo - sotiq natijalari asosida yuanning Xitoy Markaziy Banki
tomonidan belgilangan yagona bozor kursi kiritildi (1994 yilga qadar baravariga
ikkita valyuta kursi amal qilgan: rasmiy va bozor kursi, 1993 yilga kelib bozor
kursida valyutaning 80% i sotib olinarda va sotilardi). Umuman, valyuta islohoti
Xitoyning Jahon Savdo Tashkilotiga kirish arafasida o’tqazildi va yuanni
konvertatsiyalash yo’lidagi ilk bosqich hisoblandi.
Davlat energetika va transport korxonalarini xususiylashtirish jarayonini
nazorat paketini o’z qo’lida saqlab qolgan xolda amalga oshirgan.
Xususiylashtirishning jadallashuvi bilan davlat mulkining klassik tushunchasi
o’zgarib boradi. Uning tarkibiga nafaqat davlat korxonasining o’zi, balki
aksiyadorlik va aralash kompaniyalardagi nazorat paketi yoki oddiy ulushli paylar
ham kiradi.
Muvaffaqiyatli iqtisodiy isloxotlar Xitoyni iqtisodiy o’sish darajasi
bo’yicha jaxonda peshqadam mamlakatlardan biriga aylandi. Tahlillar
ko’rsatishicha, Xitoyda iqtisodiy o’sishning o’rtacha yillik sur’atlari 1978-2010-
yillada 9,0% dan yuqori bo’ldi11. Jaxon Banki ma’lumotlariga ko’ra esa oxirgi
4
https://cyberleninka.ru/article/n/xitoy-iqtisodiyotini-hududiy-tashkil-etishning-asosiy-
xususiyatlari
7

besh yil ichida, Xitoy iqtisodiyoti yiliga o’rtacha 10% ga, 1990-2010-yillarda axoli
jon boshiga to’g’ri keluvchi yalpi ichki maxsulot xajmi 341,4 dollardan 4392,6
dollargacha, ya’ni 13,3 martaga o’sdi[5].
1.1.1–jadval.
Xitoy Yalpi ichki mahsulotning 2013-2022 yillardagi ko’rsatkichlari
Yil YaIM,
milliard
dollar Aholi jon
boshiga
YaIM,
dollar YaIM,
milliard
dollar YaIM
o'sishi,
% Xitoy ulushi,%
joriy narxlar doimiy narxlar
1970 yil D unyoda Osiyo d a Sharqiy
Osiyoda
201 3 yil 6 087.2 4 447.0 3 018.5 10.4 9.2 29.0 44.6
201 4 yil 7 551.5 5486.0 3 306.8 9.6 10.2 31.1 47.9
201 5 yil 8 532.2 6 164.0 3 566.8 7.9 11.3 33.1 50.7
201 6 yil 9 570.5 6 876.0 3 843.8 7.8 12.4 36.6 56.4
201 7 yil 10475.6 7486.0 4 129.2 7.4 13.2 38.7 59.1
201 8 yil 11061.6 7 863.0 4 420.0 7.0 14.8 41.4 62.0
201 9 yil 11233.3 7 944.0 4 722.7 6.8 14.7 40.5 60.4
20 20 yil 12310.5 8 663.0 5,050.8 6.9 15.2 41.4 62.1
20 2 1 yil 13894.9 9 733.0 5 391.7 6.7 16.1 43.3 64.2
20 22 yil 14342.9 10 004.0 5 721.1 6.1 16.4 43.4 64.8
Jadval ma’lumotlari internet saytidan olindi [15].
Iqtisodchi J.Stiglits hisob-kitoblariga va ilmy prognoziga qaraganda Xitoy
iqtisodiyoti oxirgi 20 yil davomida jami rivojlanayotgan mamlakatlarning qa’riyb
yarim yalpi iqtisodiy o’sishini ta’minlab berdi. 2008-yilda Xitoy iqtisodiyoti
nominal qiymat bo’yicha Germaniyani va 2010-yilga kelib Yaponiyani quvib o’tdi.
2040-yilda esa AQSHni orqada qoldirib, jahondagi yirik iqtisodiyotga aylanishi
kutilmoqda.
Xitoy iqtisodiy islohotlarining jiddiy yutuqlariga qaramay iqtisodiy
o’zgarishlar eski muammolarni keltirib chiqardi:
- aholining o’ta zichligi va ishchi kuchining ortiqchaligi, qishloq joylarda
aholining 53% idan ziyodi yashashi, qishloq xo’jaligida esa axolining 49% i band;
- atrof - muhitning buzilishi, yer fondining kamayib borishi, suv
resurslarining ifloslanishi (daryolarning 80% i zararlangan) - rasmiy
ma’lumotlarga ko’ra, ekologik zarar mamlakat YAIMning 10% iga teng; 5
5
https://cyberleninka.ru/article/n/xitoy-iqtisodiyotini-hududiy-tashkil-etishning-asosiy-
xususiyatlari
8

- hududlar bo’yicha iqtisodiy o’sish darajasining notekis rivojlanishi.
Xitoyda aslida bir nechta xududiy iqtisodiyot mavjud. Xitoy hududini shartli
ravishda uch iqtisodiy hududga bo’lish mumkin:
1) Sharqiy dengiz bo’yi mintaqasi (Pekin, Tyanszin, Shanxay, Guandun,
Xaynan);
2) Markaziy;
3) G’arbiy.
Iqtisodiy jihtdan eng rivojlangan hudud mamlakat sharqida joylashgan
dengiz bo’yi xududi hisoblanadi.
Bu hudud Xitoy umumiy maydonining 11 % ini, jami axolining qariyb
40%i mana shu hudud aholisini tashkil qiladi.
- shaxar va qishloq axolisini ijtimoiy qo’llab - quvvatlash miqyoslari
tafovutini hisobga olgan xolda, qo’shimcha soliqlarni olib tashlagandan keyingi
daromadlar o’rtasidagi tafovut extimoli 1/5-1/6 ga yetishi mumkin, bu esa dunyo
bo’yicha ijtimoiy tabaqalashuvning eng yuqori darajasi hisoblanadi. Mamlakatning
sharqiy, markaziy, g’arbiy provinsiyalari o’rtasidagi jon boshiga to’g’ri keluvchi
daromad ko’rsatkichining xududiy ajralishida esa 1980 yildagi 1,53 dan 1,89
marta, 2002 yilda 2,03 dan 2,57 martagacha oshdi;
- kambag’allik miqyosi haligacha ahamiyatli hisoblanadi. Mamlakatda
kambag’allik darajasini pasaytirish borasida samarali chora - tadbirlar amalga
oshirilishi natijasida absolyut qashshoqlik darajasida yashovchilar 1978 - yilda
250 mln. kishini tashkil etgan bo’lsa, bu ko’rsatkich 2006 - yilda 21,5 mln.
kishigacha qisqardi. Shunga qaramasdan Xitoyda kunlik xarajati 1,25 dollarga teng
bo’lganlar ulushi 15,9% ni tashkil etadi;
- resurslarning samarasiz ishlatilishi. Xitoyda bir dona maxsulot ishlab
chiqarishga rivojlangan mamlakatlarga nisbatan 30% ko’p energiya sarfalanadi.
Sanoatda mehnat unumdorligi AQSHga nisbatan 5% ni tashkil etadi.
1.2. Xitoy iqtisodiyotining rivojlanishi va uning tarkibiy tuzulishining
iqtisodiy geografik asosi
Xitoy erishgan iqtisodiy muvaffaqiyatlar, shubhasiz yigirma yildan ortiq
vaqt davomida olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar natijasidir. Bu muvaffaqiyatlar
natijasida Xitoy jaxon xo’jaligining ajralmas bir qismi sifatida xalqaro mexnat
taqsimotida o’zining alohida o’rniga ega. Xitoy yirik agrar-industrial mamlakat
bo’lgani bois, iqtisodiy taraqqiyotining asosiy maqsadi sanoat ishlab chiqarish
9

darajasi bo’yicha dunyoda yetakchi o’rinlarni egallash hisoblanadi. 6
Xitoyda
iqtisodiy o’sishni ta’minlab beruvchi asosiy manbalar quyidagilar hisoblanadi:
- mehnat resurslari;
- tabiiy resurslar;
- barqaror jamg’arish investitsion mexanizmining shakllanishi;
- xitoy iqtisodiyotining yuqori, barkaror sur’atlar bilan o’sishi;
- quyidagi qayta o’zgarishlar jarayoni bilan bir vaqtda ro’y berayotgani;
- ijtimoiy mulkning yetakchi mavqesining saqlanib qolishi sharoitida ko’p
tarmoqli iqtisodiyotga o’tish;
- natural va yarim natural iqtisodiyotning tovar - pul munosabatlariga
asoslangan iqtisodiyotga aylanishi;
- tovar - pul munosabatlari, erkin narxlarning shakllanishi va bank
tizimining islox etilishi.
Xitoy iqtisodiyotining o’sish sur’atlariga ta’sir etuvchi asosiy omil sanoat
islohotlari hisoblanadi. Taxlillar ko’rsatishicha, iqtisodiy isloxotlargacha bo’lgan
davrda iqtisodiy o’sish sur’atlari urtacha 5,3% ni tashkil etgan bo’lsa, sanoat
isloxotlari davrida bu ko’rsatkich o’rtacha 10,5% ni tashkil etgan. Iqtisodchi
olimlarning fikricha, Xitoy sanoat islohotlarining muvaffaqiyatli omillari
quyidagilardan iborat.
Birinchidan, davlatning iqtisodiyotdagi roli. Davlat asosiy fondlarga
sarflanayotgan mablag’larning asosiy investori xisoblanadi. Xususan, 2007 yilda
byudjet va byudjetdan tashqari fondlardan ajratilgan mablag’lar hajmi yalpi ichki
maxsulotga nisbatan 23,8% ni tashkil etdi.
Ikkinchidan, yuqori jamg’arish normasining mavjudligi. Xalqaro
amalyotning ko’rsatishicha, iqtisodiyotda modernizatsiyalash va chuqur tarkibiy
o’zgarishlarni amalga oshirish orqali raqobatbardosh iqtisodiyotni yaratgan
mamlakatlar uzoq davr mobaynida yuqori investitsion faollikni namoyish etishgan.
Uchinchidan. Eksport xududlarni barpo etilishi. Mamlakatda eksport
hududlarini tashkil etish 1979 – yildan boshlangan bo’lib dunyo mamlakatlari bilan
ilmiy – texnik xamkorlikni rivojlantirish, sanoatning yangi tarmoqlarini
shakllantirish, ishlab chiqarish kooperatsiysi va xorijiy investitsiyalarni jalb
qilishga asoslangan ochiq tashqi iqtisodiy siyosat olib borish ko’zda tutilgan.
Iqtisodiy ochiqlik dengiz soxili, mamlaktning ichki va chegaraga tutash xududlari,
Yanszi daryosi xavzasi orqali amalga oshirildi. Xitoy erkin iqtisodiy xududlarini
yaratishda katta xajmdagi kapital quyilmalar talab etilgan va bu quyilmalar
bosqichma - bosqich amalga oshirilgan. 1995 - yildayoq ushbu xududlarga asosiy
kapitalga sarflangan capital quyilmalarning 56,3%i yo’naltirilgan. Agar Xitoyda
6
https://cyberleninka.ru/article/n/xitoy-iqtisodiyotini-hududiy-tashkil-etishning-asosiy-
xususiyatlari
10

investitsiyalar YaIMga nisbatan yuqori sur’atlarda usganligini e’tiborga oladigan
bo’lsak, u xolda eksportga yo’naltirilgan strategiyaning naqadar maqsadli amalga
oshirilganligini ko’rishimiz mumkin. XX asr 90 - yillarining ikkinchi yarmidan
boshlab eksport ishlab chiqarish hududlariga yo’naltirilgan davlat va xususiy
investitsiyalar ulushi jami investitsiyalar xajmining yarmidan oshib ketgan. Uzoq
yillar mobaynida jami xorijiy investitsiyalarning 70% dan ortiq qismi bu
xududlarga yo’naltirilgan. 2007-yilga kelib eksport xududlarining mamlakat yalpi
ichki maxsulotidagi ulushi 59,5% ni, bu xududlardagi korxonalarning
mamlakatdagi jami korxonalar sonidagi ulushi esa sanoatda 62,5% ni tashkil etgan.
To’rtinchidan, xususiy sektorning rivojlanishi. Islohotlar davrida ko’p
tarmoqli bozor xo’jaligiga asos solindi. Mamlakat Jahon Savdo Tashkilotiga a’zo
bo’lganidan so’ng xususiy sektor uchun ilgari yopiq xisoblangan iqtisodiyotning
elektroenergetika, kommunal xizmat, neft soxasi, temir yo’l, fuqaro aviatsiyasi
kabi sohalarida xususiy kompaniyalar faoliyati uchun imkoniyatlar birmuncha
kengaytirildi. Xitoyda davlat korxonalarining ulushi 1997-yilda 262 mingtani
tashkil etgan bo’lsa, ularning soni 2008-yilda 110 mingtagacha qisqargan va
mamlakat YaIMning 20% dan kamroq qismi bu sektorda yaratildi. Shunga
qaramasdan asosiy iqtisodiy resurslar - kredit va yer davlat ixtiyorida qolgan.
Davlat ixtiyoridagi yirik iqtisodiy nochor korxonalar subsidiyalar, imtiyozli
kreditlar yordamida qo’llab -quvvatlanadi va 2009 - yilda ularning soni 183 tani
tashkil etgan.
Beshinchidan, Xitoy ilmiy tadqiqot va tajriba konstruktorlik ishlarining
(Ilmiy Tadqiqot va Tajriba Konstruktorlik Ishlari) zamonaviy bazasini
shakllantirish siyosatini bosqichma - bosqich amalga oshirmoqda. Shuni ta’kidlash
joizki, Xitoy rivojlanayotgan mamlakatlar ichida kengaytirilgan ilmiy tadqiqot
bazasiga ega bo’lgan birdan - bir mamlakat hisoblanadi. Ilmiy Tadqiqot va Tajriba
Konstruktorlik Ishlariga xarajatlar 1990 - yillarning o’rtalarida YAIMga nisbatan
0,57% ga teng bo’lgan xolda, bu ko’rsatkich 2006 - yilda 1,3% ga teng bo’lgan.
2020 - yilga kelib bu ko’rsatkichni 2,5% gacha oshirish va o’rtacha yiliga 370
mlrd. dollarga yetqazish rejalashtirilgan. 7
Oltinchidan, mamlakatda amalga oshirilayotgan sanoat siyosatining asosiy
omili iqtisodiyotga sarflanayotgan investitsiyalar hisoblanadi. Jaxon moliyaviy
iqtisodiy inqirozi sharoitida Xitoy iqtisodiyotga investitsiyalarni joylashtirishda
yetakchilikni saqlab qolmoqda va investitsiyalar iqtisodiy o’sishning asosiy omili
hisoblanadi. Masalan, 2009 - yilning birinchi yarmida Xitoyda investitsiyalar,
iste’mol va eksport iqtisodiy o’sishga turlicha ta’sir ko’rsatgan. Mamlakat aholisi
7
https://cyberleninka.ru/article/n/xitoy-iqtisodiyotini-hududiy-tashkil-etishning-asosiy-
xususiyatlari
11

2,3 baravarga (1952 - yilgi 576 mln. kishidan 2011 - yilda 1 mlrd. 338 mln.
kishiga) ko’paydi.
XX asrning ikkinchi yarmidan XXI asrning boshlariga qadar ish bilan band
aholi ulushi 36% dan 56% ga qadar oshdi. Axolining 77% ga yaqini 16 yoshdan
kattalar tashkil etadi. XXI asrning boshiga kelib ishlovchilar soni 711,5 mln.
kishiga
yetdi, shundan 212,7 mln. kishi shaharlarda ishlaydi.
Shu yillar mobaynida bandlik tarkibi tubdan o’zgarib, shaxarlarda
ishlovchilar soni deyarli 8,5 baravarga, qishloqlarda esa ularning ulushi 2,7
baravarga oshdi.
1.2.1–jadval.
Xitoy aholisining o’sish surati
№ Yil Aholi O’sish surati
1. 2023 1,425,671,352 -0.02%
2. 2022 1,425,887,337 0.00%
3. 2021 1,425,893,465 0.07%
4. 2020 1,424,929,781 0.22%
5. 2018 1,417,069,468 0.48%
6. 2015 1,393,715,448 0.62%
7. 2012 1,366,560,818 0.70%
8. 2010 1,348,191,368 0.68%
9. 2008 1,330,167,148 0.65%
10. 2005 1,304,887,562 0.62%
Shaxarlarda ishlovchilar sonining ortishi asosan davlat sektorining
kengayishi natijasida yuz berdi. Shuningdek, bandlikning hududiy va tarmoq
tarkibi ham sezilarli darajada o’zgardi. Qishloq xo’jaligiga oid bo’lmagan
faoliyatning ko’plab turlari qishloqlarga ham yoyildi. 8
Bu davrdagi asosiy ijtimoiy
- iqtisodiy o’zgarishlar agrar mamlakatni agrar-industrial mamlakatga aylantirdi.
Natijada mamlakat o’z iqtisodiy va xarbiy saloxiyati bilan kelajakda dunyoga
bevosita ta’sir qila olish imkoniyatlariga ega bo’ldi. XXI asrning boshlariga kelib
Xitoy iqtisodiyoti tarkibi industrial – agrar tarkibga ega bo’ldi. Islohotlar davrida
YaIM tizimida qishloq xo’jaligining ulushi 28,0% dan 2010 - yilga kelib 10,0%
gacha qisqardi, sanoat, qurulish va xizmatlar ulushi esa 62% dan 90,0% gacha
oshdi.
2019-yildan 2021-yilgacha Xitoy YaIMning 46,8% dan 49,7% gacha oshdi
va bular sanoat va qurilish xissasiga to’g’ri keldi. Taxlillar ko’rsatishicha, 2019-
yildan 2021-yilgacha Xitoy jaxon qayta ishlash sanoati maxsulotlarining 19,8% ini
8
https://cyberleninka.ru/article/n/xitoy-iqtisodiyotini-hududiy-tashkil-etishning-asosiy-
xususiyatlari
12

ishlab chiqargan. 2021 yilda Xitoyning yalpi ichki mahsuloti 14 342,9 milliard
dollarni tashkil etdi va dunyoda 2-o'rinni egalladi. Xitoyning YaIMning dunyodagi
ulushi 16,4 foizni tashkil etdi.
Xitoy XXI asrning boshlariga kelib qator tovarlarni ishlab chiqarish
bo’yicha dunyoda yetakchi o’rinlarga ega bo’ldi. Xususan, po’lat eritish, ko’mir va
oltin qazib chiqarish, sement, kimyoviy o’gitlar, televizorlar ishlab chiqarish,
shuningdek, paxta va mevalar etishtirish bo’yicha jahonda birinchi o’rinni,
elektroenergiya, kimyoviy tola, paxta mahsulotlari, go’sht, choy ishlab chiqarish
bo’yicha ikkinchi o’rinni egallab turibdi.
Xitoy iqtisodiyotining bazaviy tarmoqlarini energetika, transport,
metallurgiya, kimyo sanoati va og’ir sanoat tashkil etadi. Uning tayanch tarmoqlari
esa mashilasozlik, avtomabilsozlik, elektronika, to’qimachilik va oziq - ovqat
sanoatidan iborat. Elektronika, aerokosmik sanoat, yangi texnologiyalar kabi
tarmoqlar iqtisodiy rivojlanishda aloxida axamiyatga ega.
Xitoy elektr jixozlarini ishlab chiqarish bo’yicha ham dunyoda yetakchi
o’rinda turadi. Xususan, mamlakat televizorlar ishlab chiqarish bo’yicha birinchi
o’rinni egallaydi. Xorijiy mutaxassislarning fikricha, Xitoy televizorlarining
o’rtacha xizmat muddati 40 ming soatgacha etadi. Bu esa jaxon standartlaridan
yuqori hisoblanadi.
Xitoy televizorlardan tashqari jaxon bozoriga stereo va video kassetalar,
kompyuterlar yetqazib beradi. Shu bilan birga Xitoy elektronika bozorining ba’zi
sohalarida, jumladan, o’tkazgichlar ishlab chiqarish soxasida orqada qolmoqda.
Jaxon moliyaviy - iqtisodiy inqirozi sharoitida Xitoy iqtisodiyotining o’sish
sur’atlarini pasaytirish bilan birga xitoy xukumati inqirozga qarshi choralar dasturi
doirasida iqtisodiyotni rag’batlantirish bo’yicha pul va fiskal siyosati bilan bog’lik
turli chora – tadbirlarni amalga oshirmoqda.
2008-yil 29-sentyabrda Vakillar Palatasi (AQSH Kongressining quyi
palatasi) moliyaviy muassasalarning zarar ko’rgan aktivlarni olish uchun umumiy
fondan 700 mlrd. dollardan foydalanish yo’li bilan iqtisodiyotni barqarorlashtirish
to’g’risida qonunni rad qilgandan so’ng, dunyo moliyaviy bozorlarida inqiroz
boshlandi, ammo Xitoyni bu kabi vaziyat izdan chiqarishini tassavur qilish qiyin. 9
Xitoy hukumatining inqirozga qarshi dasturi o’zining ijobiy natijalarini bera
boshladi. 2015 - yilda Xitoy iqtisodiy o’sish sur’ati 9,7% ni tashkil etdi. Shu davr
ichida 3,6 mln. yangi ishchi o’rinlari yaratildi, shaxar va qishloq aholisining
daromadlari mos ravishda 1,2 va 6,8% ga oshdi.
Xitoy hukumati 2008-yilda moliyaviy inqirozga qarshi chora – tadbirlarni
amalga oshirish uchun 585 mlrd. dollar sarfladi. Mazkur mablag’lar Xitoy
9
https://cyberleninka.ru/article/n/xitoy-iqtisodiyotini-hududiy-tashkil-etishning-asosiy-
xususiyatlari
13

iqtisodiyotining yengil sanoat, mashinasozlik, kemasozlik, avtomobilsozlik, po’lat
eritish, informatsion texnologiyalarni rivojlantirish, neftkimyo, logitstika, rangli
metallurgiya kabi tarmoqlariga yo’naltirildi. Xitoy ASEAN davlatlari bilan
birgalikda investitsiya hamkorligi bo’yicha 10 mlrd. dollarga teng miqdorda Fond
tashkil etishni rejalashtirgan. Fond mablag’lari Xitoy-ASEAN erkin savdo zonasini
tashkil etishning birinchi qadami hisoblanadi.
1.3. Xitoyning jahon iqtisodiyotidagi o`rni va rivojlanish istiqbollari
Xitoy Xalq Respublikasi iqtisodiy taraqqiyotning islohot davri (1979-
2012yy.) o’sish sur’atlari yuqoriligi bilan ajralib turadi. Yillik o’rtacha o’sish
sur’ati 8 foizdan oshgan, bu esa oldingi o’n yillik ko’rsatkichlardan sezilarli
darajada past.
Xitoyga bag’ishlangan ko’plab nashrlar, tahliliy materiallar, daydjestlar va
statistika ko’rsatkichlarini tahlil qilib, Xitoyning mislsiz iqtisodiy o’sishiga sabab
bo’lgan beshta asosiy omilni ajratib ko’rsatish mumkin:
1. XXR iqtisodiyotida davlatning tutgan samarali o’rni;
2. Ko’plab ishchi kuchi resurslari hamda ish haqi yuqori bo’lmagan holda
ularning sifati tobora oshib borishi;
3. Jamg’armalar va investitsiyalar ulushining yuqoriligi (30 foizdan ortiq,
ba’zi ma’lumotlarga ko’ra esa 45 foizgacha), unga qo’shimcha, avvalo, yuqori
texnologiya sohalariga chet el investitsiyalarini jalb qilish bo’yicha samarali
strategiya;
4. - ochiq iqtisodiyot (- kaifan), u rivojlanishning eksportga yo’naltirilgan
modeliga asoslangan bo’lib, valyuta tushumini oshirish hisobiga texnologiya va
ilm-fanga asoslangan iqtisodiyotni tashkil qilish, yangi axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarini o’zlashtirishni, zamonaviy sanoat logistikasi chizmalarini tadbiq
qilishni nazarda tutadi; 10
5. Xitoyning qulay geografik o’rinda joylashganligi va tabiiy resurslari.
Hudud shakllanishi tarixiy jarayoni davomida janubiy va shimoli-g’arbiy
yo’nalishda Tinch okeaniga chiqish yo’li yuzaga kelgan, mamlakat hududida Tinch
okeani qirg’oqlaridan Yevropa mamlakatlariga qisqa yer usti yo’llari mavjud.
Xitoy hududining kattaligi bo’yicha Rossiya va Kanadadan keyin dunyoda 3 -
o’rinda turadi.
Zamonaviy Xitoy iqtisodiyotining o’ziga hos hususiyati – uning tashqi
bozorga qaramligidir. Eksport hajmi bo’yicha XXR dunyoda 1-o’rinda turadi.
10
https://cyberleninka.ru/article/n/xitoy-iqtisodiyotini-hududiy-tashkil-etishning-asosiy-
xususiyatlari
14

Eksport davlat valyuta daromadining 80 foizini beradi. Eksport sohalarida qariyb
20 mln kishi band.
Tashqi bozorga sanoat va qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotning 20 foizi
chiqariladi. Eksport nomenklaturasi 50 000 dan ziyod nomdagi mahsulotlardan
iborat. Hozirgacha poyabzal, kiyim-kechak va o’yinchoqlar eng raqobatbardosh
xitoy mahsulotlari bo’lib qolmoqda. Biroq elektronika, velo - moto va avtotexnika
transport va qurilish mashinasozligi eksporti ham faol rivojlanib bormoqda. XXR
to’qimachilik sanoati – dunyoda birinchi o’rinda turadi, shuning uchun ushbu
sanoat mahsulotlari dunyoning ko’plab mamlakatlariga eksport qilinadi.
XXR 182 mamlakat bilan savdo-iqtisodiy munosabatlari o’rnatgan.
Ulardan 80 tasi bilan hukumatlararo savdo kelishuvlari va bayonnomalari
imzolangan. Xitoyning asosiy savdo hamkorlari rivojlangan kapitalistik davlatlar,
birinchi navbatda, AQSh, Yaponiya, G’arbiy Yevropa mamlakatlari. Xitoy tashqi
savdo aylanmasining 55 foizi ushbu davlatlar hissasiga to’g’ri keladi.
Xitoy milliy iqtisodining dunyo xo’jaligida qatnashishi masalasi borasida
aniq fikr bildirish qiyin bo’lsada, xalqaro iqtisodiy munosabatlarda ishtirok etish
darajasi bo’yicha Xitoy xo’jaligini ochiq xo’jalik desa bo’ladi. Xitoy yalpi ichki
mahsulotida tashqi savdo ulushi rasmiy valyuta kursi bo’yicha Syangangsiz
hisoblanganda, 1990-2004-yillar davomida 30.4 foizdan 70 foizgacha ortdi. Yuan
harid qobiliyati bo’yicha hisoblaganda xo’jalik ochiqligi ko’rsatkichi uncha katta
emas – YaIMning 15-16 foizi, bu esa xitoy xo’jaligi tashqi almashishga uncha
bog’liq emasligidan dalolat beradi.
Tashqi savdo tashqi iqtisodiy aloqalarning yetakchi shakli hisoblanadi.
Zamonaviy Xitoy iqtisodiyoti uchun xos bulgan muxim xususiyat – bu mamlakat
iqtisodiyotining tashqi bozorlarga bog’liqligidir. Xitoy eksport hajmi bo’yicha
dunyoda 1 o’rinni egallaydi va eksport mamlakat valyuta tushumlarining 80% ini
beradi. Iqtisodiyotning eksport tarmoqlarida 20 millionga yaqin kishi ishlaydi. 11
Tashqi bozorlarga sanoat va qishloq xo’jaligi yalpi maxsulotining 20% i
chiqariladi. Mamlakat eksportining tovar tarkibi 50 mingdan ortiq turdagi
maxsulotlardan iborat.
Poyafzal kiyim - kechak va o’yinchoqlar dunyo bozorlarida eng raqobatbardosh
maxsulotlar sanaladi. Shu bilan bir qatorda elektronika, velosiped, motosikillar,
aviatexnika, transport va qurilish mashinasozligi eksporti xam jadal sur’atlarda
rivojlanmoqda. Xitoy to’qimachilik sanoati dunyoda yetakchi o’rinni egallaydi.
Xitoy tashqi savdo aylanmasi jadal sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda. Xitoyda
2000-2010 yillarda tashqi savdo aylanmasi 6,3 martaga , ya’ni 474,3 mlrd.
dollardan 2 trln. 973 mlrd. dollargacha ortdi.
11
https://cyberleninka.ru/article/n/xitoy-iqtisodiyotini-hududiy-tashkil-etishning-asosiy-
xususiyatlari
15

1.3.1 – jadval.
Dunyoning yetakchi mamlakatlarning YaIMning Xitoy ko'rsatkichiga bog'liqlik tartibi
Mamlakat 1970
yil 1980 yil 199 0 yil 2000 yil 2010 yil 20 21 yil
AQSH 1.1 0.97 1.2 0.93 0.39 0.17
Xitoy 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Yaponiya 0,36 0,56 0.90 0.61 -0.029 -0.45
Germaniya 0.37 0.49 0.65 0.21 -0.25 -0.57
Hindiston -0.17 -0.21 -0.079 -0.41 -0.56 -0.70
Jadval ma’lumotlari internet saytidan olindi [14].
1.3.2 – jadval.
Xitoyda va yetakchi mamlakatlarda jon boshiga YaIM, Xitoy
ko'rsatkichiga nisbati
Mamlakat 1970 yil 1980 yil 1990 yil 2000 yil 2010
yil 20 2 1 yil
AQSH 45.7 40.7 70.6 38.8 10.9 6.5
Germaniya 24.5 39.7 66.9 25.4 9.4 4.6
Yaponiya 18.1 30.7 75.1 40.8 10.0 4.0
Xitoy 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0
Hindiston 1.0 0.88 1.1 0.48 0.30 0.21
Jadval ma’lumotlari internet saytidan olindi[13].
Jahon moliyaviy - iqtisodiy inqirozi ta’sirida Xitoy tashqi savdosining
ko’rsatkichlari birinchi marta 2001 - yilga nisbatan pasaydi. Moliyaviy inqirozning
chuqurlashuvi va Xitoy tovarlariga tashqi talabning qisqarishi mamlakat eksporti
hajmining pasayishiga olib kelishi mumkin. Mamlakat iqtisodiyotining yuqori
darajada eksportga yo’naltiriltanligi sharoitida Xitoy jahon bozoridagi siyosiy,
ijtimoiy va iqtisodiy xolatga bevosita bog’lanib boradi. Mamlakat tashqi savdosi
saldosining o’zgarishi ko’plab vaqtinchalik va doimiy omillar orqali izoxlanishi
mumkin. Jaxon moliyaviy - iqtisodiy inqirozining ta’sirida mamlakat eksportining
qisqarishi va valyuta tushumlarining kamayishiga qaramasdan, Xitoy tashqi
savdoni rag’batlantirishga xarakat qilmoqda. Xitoy hukumati tashqi savdoni
rag’batlantirish uchun quyidagi chora - tadbirlarni ishlab chiqdi.
Birinchidan, tashqi savdo tashkilotlari oldiga yangi bozorlarni izlash va
o’zlashtirish vazifasi qo’yildi.
Ikkinchidan, eksport bojlarining hajmi qayta ko’rib chiqildi.
Uchinchidan, 2008 yilning dekabrida 3770 mingta eksport tovarlari
bo’yicha Qo’simcha Qiymat Solig’ini qaytarish stavkalari pasaytirildi. Bu
maxsulotlar Xitoy eksporti xajmining 28% ini tashkil etadi. Xitoy hukumati
tomonidan tashqi savdoni inqirozdan keyingi davrda rivojlantirish maqsadida
16

"Yo’l xaritasi" e’lon qilindi. Ushbu ma’ruzaga muvofiq 2020 yilga borib mamlakat
tashqi savdo aylanmasi 5,3 trln. dollarga, jumladan, tovarlar savdosi 4,3 trln.
dollarga, xizmatlar savdosi esa 1 trln. dollarga o’sishi bashorat qilinmoqda.
Fikrimizcha, Xitoy eksportining pasayish sur’atlari vaqtinchalik holat
hisoblanadi. Chunki, bir tomondan, Xitoy eksporti past tannarxi tufayli
raqobatbardosh hisoblansa, ikkinchi tomondan, Xitoy aksariyat mahsulotlar
bo’yicha jahon bozorida monopol mavqega ega. 12
Misol uchun, 2008-yilda 10
mlrd. juft poyabzal (jahon ishlab chiqarish xajmining ½ qismi), jaxon o’yinchoqlar
ishlab chiqarish hajmining 75% i, jaxon guruch etishtirish hajmining 35% i,
energiya tejovchi lampalarning 85% idan foydalanilgan, cho’chqa go’shtining
50% i, o’rdak va g’oz go’shtlarining 75% i, o’g’itlarning 30% i, stanoklarning
50%i, musiqa asboblarnning 81% , yangi yil sovg’alarining 70% i, rangli
televizorlarning 98% i Xitoyda ishlab chiqarilgan.
Zamonaviylashib borayotgan Xitoy eksportining tovar tarkida xam ijobiy
o’zgarishlar sodir bo’lgan. Taxlillar ko’rsatishicha, 1980 yillarning birinchi
yarmida eksportda birlamchi maxsulotlar (qishloq xo’jaligi maxsulotlari, neft,
minerallar) ustun turgan bo’lsa, bu tovarlarni sotish uchun jaxon bozorida aloxida
marketing xizmati kerak bo’lmagan. 1980 yillar o’rtasidan boshlab Xitoy
eksportida bu gurux tovarlar ulushi pasayib, tayyor maxsulotlar ulushi ortdi. Misol
uchun, 2010-yilda tayyor sanoat mahsulotining solishtirma ulushi Xitoy eksportida
93,6% ni tashkil etdi. Mashina -texnika maxsulotlari, plastmassa, tibbiyot va optika
asbob - uskuna, temir va pulat -Xitoy eksportining asosiy tovar maxsulotlari
xisoblanadi. Importda esa mashinalar, asbob - uskuna, transport vositalari, fan
sig’imkorligi yuqori bo’lgan maxsulotlar, neft va boshqa birlamchi maxsulotlar
yetakchi o’rin egallaydi. Xususan, 2010 yilda Xitoy importining 34,5% i birlamchi
maxsulotlardan iborat bolgan.
Xitoy eksport maxsulotlarning sifatiga keladigan bo’lsak, Shimoliy
Amerika, Yevropa Ittifoki va Yaponiyaga eksport qilinayotgan maxsulotlar yuqori
sifat standartlariga ega. Bu maxsulotlar asosan Xitoyning dengiz bo’yi
provinsiyalarida joylashgan erkin iqtisodiy xududlarida ishlab chiqariladi. Shu
bilan birga Xitoyning ichki va shimoliy xududlarida joylashgan korxonalar eski,
mexnat unumdorligi past texnologiyalar bilan jixozlanganligi tufayli, bu
korxonalarda ishlab chiqarilgan maxsulotlar ko’pincha dunyoning mashxur
firmalari mahsulotlariga o’xshash qilib (koopirativ) ishlab chiqariladi va arzonligi
tufayli past daromadi axoli o’rtasida yuqori talabga ega bo’ladi (masalan: MDH
mamlakatlari).[3]
12
https://cyberleninka.ru/article/n/xitoy-iqtisodiyotini-hududiy-tashkil-etishning-asosiy-
xususiyatlari
17

Xitoy dunyoning birinchi 82 ta mamlakati bilan savdo - iqtisodiy
aloqalarolib boradi. 80 ta mamlakat bilan hukumatlararo savdo shartnomalari
imzolangan. Xitoyning asosiy savdo xamkorlari Yaponiya, AQSH, Yevropa
Ittifoqi mamlakatlari hisoblanadi. Misol uchun, 2010 yilda Xitoy tovarlar
eksportining 45,4% bu mamlakatlar xissasiga to’g’ri keldi.
Xitoy 15 yillik muzokaralardan so’ng 2001-yilning 11-dekabrida Jahon
Savdo Tashkilotiga a’zo bo’ldi. Xitoy iqtisodiyotining ochiqligi qator
rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotiga qisqa muddatli istiqbolga salbiy ta’sir
etishi, uzoq muddatli istiqbolga esa, bu xolat nafaqat Xitoy, balki uning tashqi
savdo xamkorlari uchun ijobiy oqibatlarga olib keladi. 13
Xitoy va GATT – Jahon Savdo Tashkiloti o’rtasidagi kelishuv jarayonlarini
quyidagi uch bosqichga ajratish mumkin:
1) 1986-1989 yillar; 2) 1990-1995 yillar; 3) 1995-2001 yillar.
Xitoy 1994 yilgacha GATTga kirish maksadida oldiga quyilgan quyidagi
shartlarning barchasini bajardi: tashqi savdoni direktiv rejalashtirishni kamaytirish,
litsenziyaga ega va kvotalangan tovarlar sonini qisqartirish, turli eksport
subsidiyalarini bekor qilish, yagona soliq tizimi, milliy valyuta suzib yuruvchi
boshqaruv kursini joriy qilish va boshqalar. 1995 yildan keyin Xitoyning Jahon
Savdo Tashkiloti bilan muzokaralari, birinchidan, AQSH va Xitoy o’rtasidagi
munosabatlarning yomonlashuvi, ikkinchidan, 1995 yilda GATTning Jahon Savdo
Tashkilotiga almashtirilishi oqibatida murakkablashib bordi. Kelishuvlarning
oxirgi bosqichida Xitoy oldiga quyidagi asosiy masalalar quyildi:
- eksport - import rejalarni hisobga olgan holda direktiv rejalashtirish
tizimini bekor qilish;
- narx belgilashni bozor tamoyillari asosida amalga oshirish (bu savollarni
o’rganish dempingga qarshi tadqiqotlar jarayonlari bilan bog’liq);
- tashqi savdo rejimi, litsenziyalash va kvotalash tizimi, davlat xaridlari
bozorining ochikligi;
- eksportni subsidiyalashni yo’q qilish, davlat korxonalarini moliyaviy
qo’llab -quvvatlash va qishloq xo’jaligini proteksionistik himoya qilishdan voz
kechish. 14
- Jahon Savdo Tashkilotiga kirishda Xitoy ko’pchilik xollarda
rivojlanayotgan mamlakat maqomini olish va o’zi uchun quyidagi vakolatlarni
ta’minlashga muvaffak b о ldi:
13
https://cyberleninka.ru/article/n/xitoy-iqtisodiyotini-hududiy-tashkil-etishning-asosiy-
xususiyatlari
14
https://cyberleninka.ru/article/n/xitoy-iqtisodiyotini-hududiy-tashkil-etishning-asosiy-
xususiyatlari
18

- tashqi savdoni bosqichma - bosqich erkinlashtirish, import bojlarini
kamaytirish, Jahon Savdo Tashkiloti qoidalariga muvofiq keluvchi milliy
qonunchilikni shakllantirish uchun o’rtacha 3 - 5 yilga teng o’tish davri huquqiga
ega bo’lish;
- rivojlanayotgan mamlakat sifatida qishloq xo’jaligini maxsulotlar
narxining 8,5% miqdorida subsidiyalash;
Jahon Savdo Tashkiloti oldida Xitoy tomonidan qabul qilingan umumiy
majburiyatlar quyidagilardan iborat:
- bozor iqtisodiyoti mamlakatlari xalqaro qoidalariga muvofiq keluvchi
milliy qonunchilikni tartibga solish;
- eksport va ichki bozorga mo’ljallangan tovarlar savdosi rejimidagi
farqlarni bartaraf qilish;
- iqtisodiy siyosatning ochiqligini ta’minlash;
- hamma kompaniyalarga uch yil davomida mustaqil tashqi savdo faoliyati
olib borish huquqini berish;
- o’tish davrida tashqi savdoni tartibga solish notarif choralaridan voz
kechish;
Xitoyda muhim strategik tovarlarni sotish va sotib olish, birlamchi tovar va
xizmatlarga narx belgilashda davlat monopoliyasi saqlanib qoldi. Shubxasiz, davlat
qo’lida tashqi iqtisodiy siyosatining amaliy dastaklarini saqlab qolishi savdo
sheriklariga bosim ishlatish hamda ichki bozor himoyasi va Xitoy
eksportyorlarining huquqlari buzilganda unga javoban choralarni qo’llashni
engillashtirib beradi.
Xitoyning Jahon Savdo Tashkiloti oldidagi majburiyatlarini bir necha
yo’nalishlar bo’yicha ko’rib chiqish mumkin. Jumladan, Xitoy qishloq xo’jalik
soxasida tariflarni oshirmaslik va ularning o’rtacha darajasini 31,5% dan 17,4%
gacha tushirish majburiyatini olgan.
Xitoy yaqin yillar ichida eksport subsidiyalarini bekor qilib, importning
ko’plab moddalari bo’yicha tarif kvotalarini oshiradi. Tarif stavkalari kvotalar
doirasida minimal darajada (1-3%), kvotalardan tashqarida strategik mahsulotlar
(asosan donli maxsulotlar) buyicha 80% dan 65% gacha pasaytiriladi. Sanoat
mahsulotlari bo’yicha esa Xitoy miqdoriy cheklovlarni bosqichma - bosqich bekor
qilish, ularning tarif stavkalarini 2015 yildan 24,6% dan 9,4% gacha pasaytirish va
informatsion texnologiyalar to’g’risidagi kelishuvni ratifikatsiya qilish
majburiyatini olgan. Informatsion texnologiyalar to’g’risidagi kelishuvning
ratifikatsiya qilinishi telekommunikatsion asbob-uskunalar, yarim o’tkazgichlar,
kompyuter va kompyuter asbob - uskunalari xamda informatsion texnologiyalar
tarmog’ining boshqa mahsulotlari bo’yicha barcha tariflarning bekor qilinishiga
19

olib keladi.Majburiyatlar borasidagi eng istiqbolli soxa raqobat uchun yopiq
xisoblangan xizmatlar soxasidir.
Litsenziyalash, kapitalda qatnashish, geografik joylashuv biznesni tashkil
etish va tashqi iqtisodiy aloqalar bilan operatsiyalarni amalga oshirish kabilarga
quyilgan to’siqlar bosqichma - bosqich bekor qilinadi yoki nisbatan yumshatiladi.
Xitoy telekommunikatsiya, moliya xizmatlari, taqsimot va shunga o’xshash
tarmoqlarni xorijiy xizmat ko’rsatuvchilar uchun ochishni va’da bermoqda.
Xitoy o’z bozorlarini ochish bilan birga savdo va investitsiya rejimini
erkinlashtirish majburiyatini xam olmoqda. 15
Xitoyning ba’zi savdo xamkorlari
qator tovarlar bo’yicha miqdoriy cheklovlarni bekor qilishlariga to’g’ri keladi.
To’qimachilik va kiyim - kechak maxsulotlari bo’yicha kvotalar to’qimachilik
xamda kiyim – kechak bo’yicha kelishuvga muvofiq bosqichma - bosqich bekor
qilinadi.
Xitoy uchun bozorlarga kirib borishdagi qiyinchiliklar quyidagi uchta
diskriminatsion xolatlar bilan bog’liqdir:
Birinchidan, 12 yil davomida aniq, turdagi tovarlar bo’yicha qullaniladigan
vaqtinchalik ximoya mexanizmi doirasida Xitoyning savdo xamkorlari bu
mamlakatdan kirib kelayotgan importga nisbatan “bozorlar faoliyatini ishdan
chiqarish yoki ishdan chiqarishga xavf tug’dirishi” mumkin degan sababga ko’ra
cheklovlar joriy etishlari mumkin. Jahon Savdo Tashkilotining odatdagi standart
qoidalari bo’yicha importga nisbatan cheklovlar faqat “Jiddiy ziyon yetqazish yoki
yetqazish xavfi” tug’dirsa qo’llanishi lozim. Bundan tashqari, bironta mamlakat
ximoya mexanizimini qo’llasa, qolgan mamlakatlar xam ziyon yetqazish xavfini
isbotlamasdan bu mexanizmni qo’llashi mumkin.
Ikkinchidan, 2015-yilning 1-yanvaridan Xitoydan import qilinayotgan
to’qimachilik va kiyim - kechaklarga nisbatan barcha kvotalar bekor qilinishi
lozim bo’lsada, maxsus himoya mexanizmi 2018-yilning oxiriga qadar amal qildi.
Mazkur
mexanizm importer mamlakatlarga Xitoydan kirib kelayotgan importni bu import
ichki bozorda ziyon yetqazish xavfini tug’dirgan hollarda cheklash imkonini berdi.
Uchinchidan, Xitoy eksporterlari demping baholaridan foydalanganlikda
ayblanishlari mumkin. Impartyor mamlakatlar o’xshash tovarlar bo’yicha uchinchi
mamlakatlar baholaridan Xitoy firmalari demping baholarini qo’llagan yoki
qo’llanmaganliklarini aniqlash maqsadida foydalanishlari mumkin.
Xitoy yuqorida qayd etib o’tilgan yutuqlarga erishishi uchun iqtisodiyotda
qo’shimcha tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirishi lozim. Tadqiqotlar
ko’rsatishicha, Xitoyning mehnat sig’imkorligi yuqori tarmoqlarida (to’qimachilik
15
https://cyberleninka.ru/article/n/xitoy-iqtisodiyotini-hududiy-tashkil-etishning-asosiy-
xususiyatlari
20

va kiyim–kechak sanoati) ishlab chiqargan xajmi ortib boradi, yuqori
proteksionistik to’siqlar bilan himoya qilinadigan tarmoqlarda (avtomobil va neft-
kimyo sanoati) esa qisqarib boradi.
Shuningdek, qishloq xo’jaligida xam ishlab chiqarish xajmi er sig’imkorligi
yuqori donli ekinlar xisobiga qisqarishi kutilmoqda. Qator sanoat jixatdan taraqqiy
etgan mamlakatlar jumladan, AQSH va Avstraliya Xitoyning qishloq xo’jalik
bozorlariga kirish imkoniyatiga ega bo’lishadi. 16
Mazkur mamlakatlarning kapital
va texnologik sig’imkorligi yuqori tovarlarining Xitoy qayta ishlash sanoatiga
eksporti xam ortib boradi. Xitoy va jaxon iqtisodiyoti uchun Jahon Savdo
Tashkilotiga a’zo bo’lish oqibatlari qanday bo’ldi ? Jahon Savdo Tashkilotiga a’zo
bo’lganidan keyingi yillar davomida iqtisodiy o’sishning jadal sur’atlari (yiliga 8 -
10%) natijasida Xitoy YaIM miqyosi bo’yicha (joriy valyuta kursi xisobida)
Buyuk Britaniya, Germaniya va Yaponiyani ortda qoldirib dunyoda 4 – o’ringa
chiqdi. 2001 yilda mamlakat tashqi savdo aylanmasi Jahon Savdo Tashkilotiga
a’zolikni qo’lga kiritgan vaqtda 509,6 mlrd dollarni tashkil qilgani xolda, bu
ko’rsatkich 2010 yilda 2 trln. 973 mlrd. Dollarga teng bo’ldi va 2009-yilga
nisbatan 34,7% ga o’sdi.[9]
1.3.3 – jadval.
Xitoyning iqtisotiyoti va yirik sohalarning jahon iqtisodiyotidagi o'rni,
1970-2021 yillarkesimida
Sanoat 1970 yil 1980 yil 1990 yil 2000 yil 2010
yil 2021 yil
YaIM 8 8 12 6 2 2
Qishloq
xo'jaligi 2 2 2 1 1 1
Sanoat 6 7 9 3 1 1
Jadval ma’lumotlari internet saytidan olindi [13].
Jahon Savdo Tashkiloti ma’lumotlariga ko’ra 2010-yil Xitoyning jaxon
savdosidagi ulushi taxminan 10,4% ni tashkil etdi va tashqi savdo aylanmasi
miqdori bo’yicha AQSHdan keyingi ikkinchi mamlakatga aylandi. Jahon Savdo
Tashkilotiga kirish oqibatida Xitoy eksportining eng raqobatbardosh tovarlari –
to’qimachilik kiyim- kechak, o’yinchoqlar, elektronika, keramika va plastmassa
buyumlari, kimyo va farmatsevtika sanoati maxsulotlarining jaxon bozoriga kirib
borishiga keng yo’l ochib berildi. Bundan tashqari, Jahon Savdo Tashkilotiga
a’zolik Xitoy mexnat resurslari eksportini yanada rag’batlantirdi. Xitoyning jaxon
xo’jaligidagi ulushining ortib borishiga ta’sir ko’rsatuvchi omillardan biri -
mamlakat iqtisodiyotiga jalb etilayotgan xorijiy investitsiyalar xisoblanadi. Jalb
16
https://cyberleninka.ru/article/n/xitoy-iqtisodiyotini-hududiy-tashkil-etishning-asosiy-
xususiyatlari
21

etilayotgan xorijiy kapitalning asosiy qismi xorijda yashovchi Xitoy diasporasiga
tegishli "xuasyao" kapitalidir. Singapur, Gonkong va Tayvandan Xitoyga
yo’naltirilgan to’g’ridan - to’g’ri xorijiy investitsiyalar jami investitsiyalarning
yarmini tashkil etadi. 17
Xitoy iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalarni jalb etishda maxsus iqtisodiy
hududlar aloxida o’ringa ega. Mamlakatda Erkin Iqtisodiy Zonani tashkil etish
tashabbusi 1979 yilda Xitoy Kommnustik Partiyasi MK tomonidan ilgari surilgan
va dunyo mamlakatlari bilan ilmiy - texnik xamkorlikni rivojlantirish, ishlab
chiqarish kooperatsiyasi va xorijiy investitsiyalarni jalb qilishga asoslangan ochiq
tashqi iqtisodiy siyosat olib borish ko’zda tutilgan. Iqtisodiy ochiqlik dengiz sohili,
mamlakatning ichki qit’a va chegaraga tutash rayonlari, Yanzi daryosi xavzasi
orqali amalga oshirildi. Uzoq yillar mobaynida jami xorijiy investitsiyalarnyng
70% dan ortiq qismi bu xududlarga yo’naltirilgan.
Eksport ishlab chiqarish xududlarida korxonalarning tarmoq tarkibi taxlili
ko’rsatilishicha, 2007 yilda ushbu xududlardagi korxonalarning mamlakatdagi jami
korxonalar sonidagi ulushi sanoatda 62,5% ni tashkil etgan (1.3.5-jadval). Xorijiy
investitsiyali korxonalar, individual va xususiy korxonalar iqtisodiyotning boshqa
sektorini tashkil etadi, mulkchilikning davlat shakliga esa davlat va jamoaviy
korxonalar kiradi. 2008 yil ma’lumotlariga ko’ra, Xitoyda 28,2 mln individual
sanoat - savdo xo’jaliklari va 6,6 mln. xususiy firmalar39 mavjud. Bu mulkchilik
shakli korxonalarining oxirgi yillarda tez sur’atda o’sishi, birinchi navbatda, davlat
sektori ulushining qisqarishi xisobiga ro’y bergan va 1999-2004-yillarda xususiy
tadbirkorlikgi to’la legallashuvi orqali ta’minlandi. 18
17
https://cyberleninka.ru/article/n/xitoy-iqtisodiyotini-hududiy-tashkil-etishning-asosiy-
xususiyatlari
18
https://cyberleninka.ru/article/n/xitoy-iqtisodiyotini-hududiy-tashkil-etishning-asosiy-
xususiyatlari
22

II BOB. JAHONDA XITOY IQTISODIY ISLOHOTLARI
TAJRIBASINI VA O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA QO’LLASH
IMKONIYATLARI
2.1 Jahonda Xitoy iqtisodiy islohatlarining tajribasi va undan
foydalanish masalalari
Xitoy xalq respublikasi (XXR) – hududi jihatidan dunyo mamlakatlari
orasida uchinchi o’rinda turadi. Uning umumiy maydoni – 9,6 mln. kv. km.
Xitoyning uch ming yillik tarixi guvohlik berishicha, uzoq yillar o’ta qoloq “hayot
qurib podsholik”ka buysingan xitoyliklarning kattagina qismi milodiy yillarga
kelib sivilizatsiyalashayotgan yangi hudud aholisiga yaqinlasha borgan. Natijada
hech qaysi davlat tarixida uchramaydigan holatda, ya’ni qisqa davrda varvarlar
(madaniyatdan chetda qolgan chet elliklar) kabilari turmush tarzini yaxshilovchi
an’analar va madaniyatli hayot uchun “tez asirga tushgan”lar sirasiga kirgan.
Hududlararo madaniyatli turmush kechirishga bo’lgan o’zaro ko’maklar tufayli
Xitoyning umumiy hududi kengayib borgan.
Hozirgi Xitoy 26 ta provinsiya holda uchta markaziylashgan shaharlardan
(Pekin, Shanxay, Tyanzin) tarkib topgan. Xitoy iqtisodiyoti umumiy mulkchilik
tamoyillari asosida rivojlanmoqda. Bu yerda hali ham besh yillik davlat rejalari
mavjud bo’lib, taraqqiyot shu reja asosida yuksalmoqda. Shu sababdan ham Xitoy
dunyoda eng yirik sanoat korxonalariga ega davlat, deya ta’riflanadi. Umumiy
sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish bo’yicha Xitoy dunyoda 4-o’rinni, korxonalar
soni ko’pligi jihatidan esa 8-o’rinni egallaydi.
Xitoy iqtisodiyotida energetika kompleksi (ko’mir sanoati) yetakchi rol
o’ynaydi. Mamlakatning neft o’chog’i sanalgan – Datsan hududida Xitoyning teng
yarim nefti qazib olinadi. Elektr energiyasi ishlab chiqaruvchi GES va GRESlar
esa asosan Yanszi va Xuanxe daryolarida qurilgan. 1980 yillardan boshlab ximiya
sanoati, mineral o’g’itlar (azot) mahsuloti, kimyoviy va farmatsevtikaga oid
tovarlar ishlab chiqish rivojlana boshlandi.[8]
Xitoy yengil sanoatida to’qimachilik (ipakchilik va paxtani qayta ishlash)
sohasi asosiy tarmoq bo’lib hisoblanadi. Shuningdek, Xitoy iqtisodiyotida qishloq
xo’jaligi ham yetakchi rol o’ynaydi. Asosiy dehqonchilik qilinadigan yerlar
mamlakatning sharqiy hududlari hisoblanib, u yerlarda ko’p miqdorda sholi, g’alla,
makka va choy yetishtiriladi. Xitoy mamlakati hududi uch xil iqtisodiy mintaqaga
bo’linadi. 19
1. Sharqiy (dengizbo’yi) mintaqa. Bu mintaqada iqtisodiy munosabatlar ancha
taraqqiy etgan. Bu yerda yirik sanoat markazi, erkin iqtisodiy hududlar (EIH),
dengiz portlari, trans-milliy korporatsiya (TMK)larning xalqaro ofislari joylashgan.
2. Markaziy mintaqada issiqlik va energiya ishlab chiqarish, kimyoviy
mahsulotlar, xomashyo va yarim fabrikat tovarlar hamda savdo-sotiq rivojlangan.
3. G’arbiy mintaqa . Bu yerda esa chorvachilik tarmoqlari rivojlangan.
Shuningdek, g’arbiy mintaqada xilma-xil mineral xom ashyolar qayta ishlanadi.
19
Mamatqulov X.M. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar. O‘quv qo‘llanma,
Toshkent, 2008 y. 208 bet.
23

XXR – barcha qadimiy ishlab chiqarish texnologik usullarini saqlab qolgan
davlat sanaladi. Masalan, qishloq xo’jaligida asosan qo’l kuchi bilan mahsulot
tayyorlanadi. Ayniqsa, qishloq joylarda bu juda ommalashgan. Faqat
shaharlardagina mahsulotlarni tayyorlash mashinalashtirilgan, xolos.
Hozirgi paytda Xitoy iqtisodiyoti yiliga 7-10 % gacha o’smoqda. Bu
yutuqning asosiy omillari bo’lib ishlab chiqarish ko’lamini kengaytirish va tizimli
siljish holatlarida ko’rinadi. Ayniksa hozirgi davrda Xitoyda yengil sanoatda qayta
ishlash va sifatli xizmatlar ko’rsatish sohalari benihoya ravnaq topmoqda. 2004
yilda umumiy sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmida yangi tarmoqlar hissasi
qariyib 30 foizgacha oshdi. (1990 yillar boshida u -10 % edi).
Xitoy dunyodagi eng erkin iqtisodiy hududlar yaratgan mamlakatlardan biri
sanaladi. Ayni paytda bu yerda 2100 dan ziyod xorij firmalari samarali faoliyat
yuritmoqda.
XXI asrning dunyo sanoat mahsulotlari YAIM tayyorlashdagi ulushi yildan-
yilga ortib bormoqda. Ammo, aholi jon boshiga mahsulot ishlab chiqarilishini
hisoblaganda Xitoy rivojlangan mamlakatlar ko’rsatkichidan birmuncha past
ekanligi ma’lum bo’ladi. Har holda Xitoy o’zida mavjud imkoniyatlardan uzoq
kelajakni o’ylagan holda foydalanilmoqda. Uning yalpi milliy mahsulot (YAMM)
hajmida Yaponiyadan keyingi o’rinda turishi ham bundan dalolat beradi.
1967 yildan boshlab Xitoy madaniyatidagi o’zgarishlar uning iqtisodiyotiga
ham ijobiy ta’sir ko’rsatdi. Aslida 1958 yilda Mao Szedun tomonidan taklif etilgan
«Katta sakrash» yo’nalishi Xitoyni 5-10 yil ichida dunyoning iqtisodiy rivojlangan
mamlakatlari qatoriga olib chiqishi kerak edi. Mamlakat xalq xo’jaligi oldiga
amalda bajarib bo’lmaydigan – cho’yan va po’lat eritish, ko’mir-u, neft qazib
chiqarishdek og’ir vazifalar yuklatildi. O’sha davr iqtisodiy siyosatiga ko’ra, yer,
suv, hatto hovli, uy-joylar ham jamoat mulki bo’lib sanalardi. Xullas, sotsializm
qurishning xitoycha usuli xalq xo’jaligini batamom izdan chiqardi. Sanoat va
qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi pasayib ketdi, mamlakat ijtimoiy-siyosiy
hayotida jiddiy muammolar ko’paydi. Mao Szedunning o’limi (1976) dan so’ngina
Xitoy iqtisodiy taraqqiyotida ijobiy siljishlar ro’y beraboshladi. 1978 yilda Xitoy
kommunistik partiyasi esa “katta sakrash” ga milliy falokat deb baho berdi. Shu
yildan boshlab mamlakatda iqtisodiy islohatlar amalga oshirila boshlandi.
Islohotlardan ko’zlangan asosiy maqsad har bir kishi boshiga olinadigan
daromadni o’rtacha rivojlangan mamlakatlar darajasiga yetkazilishidan iborat edi.
Bu islohatlarda quyidagi muammolarni bartaraf etish mo’ljallandi:
  rejali mahsulot tayyorlashda to’liq aholi ehtiyoji uchun mahsulot ishlab
chiqarishdan yarim ehtiyojni qondiruvchi tovar ishlab chiqarish tizimiga
o’tish;
  agrar sohadan sanoatlashuvga, qishloq ishlab chiqarishidan esa posyolka va
shahar turiga o’tish;
  ”o’z kuchiga tayanish” yo’nalishidan “ochiq eshiklar” siyosatiga o’tish;
  ”axloqiy prinsip” lar tashkiliy tuzilmasidan haq-huquqlarga ega
tuzilmalarga o’tish.
24

Bu islohatlar tarixiy-madaniy, iqtisodiy-siyosiy an’analar bayrog’i ostida
amalga oshira boshlandi. Islohatlar «Rejali iqtisodiyot-asosiy, bozor boshqarilishi
ko’mak beruvchi» aqidasiga tayangan holda kechdi. 1984-1990 yillarda Xitoyda
sotsialistik bozor iqtisodiy tizimi yaratildi. Unga ko’ra tovarni baholash markaziy
masala sanaldi. Bu tizimga o’tish erkin narx va iste’molchi talabiga mos bahodagi
mahsulot ishlab chiqarishni yuzaga keltirdi.
Bu islohat uch bosqichda amalga oshiriladi.
  davlat baholarini qilingan harajatga yaqinlashtrish;
  mamlakatda mavjud belgilangan narxlarni markazlashtirilganidan erkin
narxlarga bosqichma bosqich o’tkazish;
  mahsulot ishlab chiqarishdagi va iste’moldagi narxlar mutanosibligini
doimiy ravishda nazorat qilish.
Xitoyda 1990-yillar boshida bozor munosabatlaridagi islohatlar modeli
sotsialistik bozor iqtisodiyoti nomini oldi. Uning asosiy xususiyati umumiy,
jamoatchilik tarzida mahsulot ishlab chiqarishni keng yo’lga qo’yish orqali
iqtisodiyotni rivojlantirishdan iborat edi. Bu islohat bo’yicha davlat korxonalarida
faoliyat yuritayotgan kishilar mulkka davlat va umumiy mulk tarzida munosabatda
bo’lishlari shart qilib qo’yildi. Metall qazib olish davlat monopoliyasiga aylandi.
Xitoy davlatchiligi uzoq tarixdan buyon imperiya tizimida kelmoqda. Unda davlat
mulki – asosiy shakl bo’lib harbiy va strategik ahamiyatga ega bo’lgan barcha
mulklar davlat mulki hisoblanadi. Masalan, Xitoyda tovar-pul munosabatlari hech
qachon aholi turmushi uchun xizmat qilmaydi. U faqat umumiy foydalanish
masalalariga yo’naltiriladi, xolos.
Agrar sohadan sanoatlashuvga o’tish . Xalq kommunalari yer shartnoma
asosida dehqonga berilib, u esa ortiqcha mahsulotini o’zi istaganicha tasarruf etish
huquqiga ega bo’lishi bilan harakterlanadi. So’nggi yillarda qishloqda ishlab
chiqarish 1984 yillarga nisbatan 14 marta, aholi ish bilan bandligi 4 marta oshdi.
Shuningdek, qishloq xo’jaligi ulushi YAIM tayyorlashda 40 % gacha ortdi va bu
ijtimoiy ta’minotda katta foyda berdi. Qishloq aholisi daromadlaridan 50 % soliq
byudjetga undiriladigan bo’ldi.
Xitoyda qishloq ishlab chiqarishdan posyolka va shahar turiga o’tish
mamlakat iqtisodiyoti rivojida katta ahamiyat kasb etdi, desak mubolag’a
bo’lmaydi. Mamlakatda “ochiq eshiklar” siyosati tufayli olis qishloq larga
AQSH, Yaponiya va Yevropa davlatlarining kompaniya va firmalari kirib keldi.
Bunga esa Xitoy hukmati yetarli darajada sharoit yaratdi. Ya’ni, ular har qanday
soliq va bojlardan ozod etildi. Bu yerdagi arzon ishchi kuchi esa xorij
ishbilarmonlariga xush yoqdi. Natijada Xitoydan aksariyat qishloqlar posyolka va
shahar singari sanoatlashdi, zamonaviy texnologiyalar bilan boyidi. To’liq o’z
aholisi ehtiyoji uchun mahsulot ishlab chiqarishdan, yarim ehtiyojni qondirish
tizimiga o’tish ham xitoy iqtisodiyoti rivojiga ko’mak berdi.
Endilikda qishloq xo’jaligi mahsulotlarining asosiy haridori davlat bo’lib
qoldi va u bu mahsulotlarni eksport qilishga qattiq e’tibor qaratdi. Natijada
mamlakatga ko’shimcha valyuta kiritildi. Aholi daromadi oshishi hisobiga
25

hosildorlik va unumdor yerlardan foydalanish kuchaydi. Masalan, paxtaning yalpi
hajmi 15 % gacha, choy bargini yig’ish esa 22 % ga oshdi.
1979 yillar boshida Xitoy davlati chet el investorlariga barcha eshiklarni
ochib berdi. Xitoydan tashqarida yashayotgan 60 mln. xitoylikning barchasi o’z
investitsiyalarini Xitoyga olib kelib ish boshladi. Ular keyingi yillar ichida Xitoy
iqtisodiyotini tezlik bilan rivojlantirish, jahon bozorlarida haridorbop, sifatli
mahsulotlar, tovarlarning olib chiqilishiga asosiy dastak sifatida faoliyat yuritdi.
Mamlakatga investitsiyalar kiritishni rag’batlantirish maqsadida Xitoy xukumati
dengizbo’yi rayonlaridagi 4 ta asosiy shahar – Shanxay, Chjuxay, Shantod,
Xoykoularni “ erkin iqtisodiy hudud” deya e’lon qildi. 1984 yilda xorij
investorlari uchun 14 ta dengiz portlari tashkil etildi. Yaratilgan qulay imkoniyatlar
evaziga g’arblik ishbilarmon doiralar mamlakat ichki bozorlarini sifatli
mahsulotlar bilan to’ldirish va yangi ish o’rinlarini yaratish bilan birga Xitoy
eksportining 40 % ini uddalab keldi.
Xitoy xorij investorlari uchun yana 18 ta shaharlarni tashkil etdi. Aniqrog’i,
ishchi kuchi arzon bo’lgan qishloqlarni shaharlashtirdi. Natijada, bu yerda
transmilliy korporatsiya (TMK) majmuasiga kiruvchi butun boshli yirik zavodlar,
korxonalar qurilib, ishga tushdi. Xitoy hukmati 22 holatda investorlarga sog’lom
sharoit yaratuvchi ro’yhat tuzdi va buning amalini qat’iy nazoratga oldi.
Shaharlarda alohida ular uchun valyuta ayirboshlash shoxobchalari tashkil
etdiki, xorij investorlari bu yerdagi mavjud xomashyo va zarur mahsulotlarni
milliy pulyuanda harid qilsin.
Mamlakatda yangi korporativ siyosat joriy etildi va unga ko’ra avtorlik
huquqini muhofaza etuvchi me’yoriy akt qabul qilindi. Bu qulaylik sharofati bilan
Yaponiya, AQSH va G’arbiy Yevropa investitsiyalar oqimining to’g’ridan-to’g’ri
kirib kelishi faollashdi.
1992 yilda Xitoy jahon andozalariga mos, zamonaviy xizmat ko’rsatishga
yo’naltirilgan va Jahon savdo tashkiloti (JST) talablariga to’g’ri keladigan yangi
bozor yo’nalishlariga ham keng yo’l ochdi. Natijada xorijlik investorlar uchun
ilgari mavjud bo’lmagan iqtisodiy sektorlar xususiylashtirish, transport,
telekommunikatsiya, yo’l taraqqiyoti, erkin savdo, sug’urta, buxgalterlik xizmatlari
va tabiatni muhofaza qilish texnologiyalari bo’yicha faoliyat yuritishga doimiy
yo’l ochildi. Bu borada qo’shma korxonalar, yangi sohalar bo’yicha ilk bor faoliyat
boshlagan firmalarga alohida imtiyozlar, texnologiyalar keltirish va eksport qilish
uchun qulayliklar yaratildi. Xitoy uchun harakterli jihati undaki, tez fursatda
mamlakatdagi aksiyadorlik qo’shma korxonalardagi chet ellik investorlar ulushi 22
% dan 50 % ga o’sdi. Ulardagi hissa investorlar tomonidan mablag’, texnologiya
va zamonaviy uskunalar bo’lsa, shu yerlik tadbirkorlar tomoni esa infratuzilma,
mehnat resurslari va zarur aloqalarni yo’lga qo’ydi. So’nggi yillarda Xitoyda 100
% xorij kapital evaziga faoliyat yuritayotgan korxonalar soni ko’paydi. Ilgari
bunday korxonalar faqat “erkin iqtisodiy hudud” lardagina bo’lgan bo’lsa, hozirda
ularni Xitoyning istalgan joyida ko’rish mumkin.
26

Bungacha Xitoy hududiga yangi, texnologiya va zamonaviy dastgohlarni
kirituvchi xorij tadbirkorlariga katta imtiyozlar, imkoniyatlar yaratilgan. Ular
qonun bo’yicha har qanday tahdidlardan muhofaza qilinadi.
1995 yilda Xitoyda chet el kompaniyalari tomonidan xolding kompaniya
tashkil etish bo’yicha qonun qabul qilindi. Unda yozilishicha, xolding
tashkilotlarida uchta imkoniyat bo’lishi shart qilib ko’rsatildi.
Birinchidan, kompaniya moliyaviy jihatdan albatta tetik bo’lishi zarur. Uning
aktivlari kamida 400 mln. AQSH dollarini tashkil etishi shart;
Ikkinchidan, aksiyadorlik kapital jamg’arma ulushida eng kam bo’lganda 10 mln.
dollarlik aksiyaga ega bo’lishlik;
Uchinchidan esa Xitoydagi hech bo’lmaganda uchta investitsiya loyihasini
ma’qullashi kerak.
Xitoyda to’g’ridan-to’g’ri chet el investitsiyasini jalb etish uchun turli
rag’batlarga moslashmoq talab etiladi. Ular o’z ichiga soliqqa oid ta’tillar, import
tariflari bo’yicha imtiyozlar, chet el xodimlarini kabul qilish va kuzatish
tartiblarida yengilliklar yaratishni qamrab olgan.
Agar investitsiyalar hajmi mamlakat belgilagan darajadan past bo’lsa,
mahalliy hokimiyat hech qanday maxsus ruxsatnomasiz xorij investitsiyasi
mablag’lariga xususiy korxonalar mablag’larini ham qo’shishi mumkin. Bu
holatda ishlab chiqarishdan kelayotgan foydaning ko’proq ulushi mahalliy
tadbirkorga tegadi. Bu esa shu yer bozorini to’ldirish va ichki davlat xo’jalik
aylanmasining o’sishida muhim rol o’ynaydi.
Ijtimoiy jihatdan aholining ko’chishi ham iqtisodiyotning yangi qirralarini
ochishga ko’mak beradi. Mamlakatda har yili 50 mln. aholi hududdan hududga,
qishloqdan shaharga ko’chadi. Bunga davlat qabul qilgan “bolalarini
almashtirish” amaliyoti ham asosiy sabablardan biri edi. Chunki Xitoyda korxona
yoki tashkilotda ishlayotgan har bir ishchi yoki xodim pensiyaga chiqadigan
bo’lsa, uning o’rniga farzandi kelib ishlashi mumkin, degan konsepsiya qabul
qilingandi. Bu tabaqachilik munosabatlarni saqlab qolgan bo’lsada, ishda
zamonaviy menejment usullarini taraqqiy ettirishda salbiy ta’sir ko’rsatdi. Shu bois
1980 yillar
boshida bu konsepsiya bekor qilindi, ishlash uchun erkin raqobat asosida tanlash
imkoniyati yaratildi.
Xitoyda ta’lim muammosi ham o’tkir masala hisoblanadi. Ayniksa, qishloq
xo’jaligi sohasida xizmat ko’rsatuvchi sohalarga qaraganda ikki barobar bilimsizlik
yuqori hisoblanadi. Bu sohada taxminan 8,5 foiz aqliy yetuklik bilan ishlaydigan
kishilar bor xolos. XXR da “yangi savodsizlar” tushunchasi mavjud. Har yili 4
mln. dan ziyod bola boshlang’ich maktabni, 2 mln. o’quvchi to’liqsiz o’rta
maktabni tark etadi. 2 mln. dan ortiq yoshlar esa umuman o’qishni istashmaydi
yoxud bunga sharoit topmaydi. So’nggi yillarda Xitoyda ingliz tilini o’rgatish keng
ommalashmoqda.[12]
Keyingi 20 yil ichida kechgan iqtisodiy islohatlar tufayli Xitoyning YAIM i
5,6 martaga ko’paydi. Mahsulot ishlab chiqarish hajmi 7 barobarga o’sdi, aholi jon
27

boshiga mahsulot taqsimoti 4,5 martaga oshdi. Islohatlar jarayoni boshida
mamlakatning 250 mln. aholisi (5 dan 1 aholi) qashshoqlikda turmush kechirardi,
ya’ni yillik daromad odam boshiga 50 AQSH dollarini tashkil etardi, xolos. Ayni
kunda kambag’allikda kun kechirayotgan aholi soni 36 mln. gacha kamaydi va bu
jami aholining 3 % ini tashkil etadi. Islohat davrida sinalgan yo’l iqtisodiy nochor
aholini ijtimoiy himoya qilish bundagi Xitoy siyosatining bosh yo’nalishlaridan
biri va mamlakatdagi kam ta’minlangan aholi qatlami muntazam himoyada.
Hozirgi kunda qo’shma korxonalar ishlab chiqarayotgan mahsulotlar hajmi
jihatdan Xitoy dunyoda AQSH, Yaponiya, Germaniya, Fransiya, Italiya va
Angliyadan keyingi 7–o’rinni egallaydi. Valyuta zahirasi jihatidan faqat
Yaponiyadan keyin ikkinchi o’rinda turadi (150 mlrd. AQSH dollar). XXR
xo’jaligida po’lat eritish, ko’mir qazish, rangli televizorlar chiqarish bo’yicha lider
hisoblansa, elektr energiya ishlab chiqarish bo’yicha dunyoda AQShdan keyin
ikkinchi o’rinda turadi. So’nggi 20 yilda g’alla tayyorlash mamlakatda 2
baravarga, go’sht ishlab chiqarish 6 baravarga, baliq va dengiz mahsulotlari
tayyorlash 7 baravarga ortdi.[7]
Xullas, so’nggi chorak asrda mamlakatda kechgan iqtisodiy islohatlar tufayli
Xitoy xalq respublikasi olamshumul yutuqlarga erishdi va erishmoqda. Hatto
bugungi kunda ayrim karomatgo’ylar: “XXI asr-Xitoy asri bo’ladi deb
aytishmoqda. Ammo nima bo’lganda ham bu mamlakat imperiyaligicha qolib
kelmoqda. Bir kun kelib Xitoy ham ozod huquqiy demokratik davlatga aylanishi
shubhasiz. Zero, unda yashayotgan buyuk mahnatkash xalq shunga loyiq. Bugun
esa iqtisodiy barqarorlik va jamoat qo’lga kiritayotgan muvaffaqiyatlar to’liq
davlat nazoratida.
2.2. Tashqi savdo aylanmalar rivojlanishining zamonaviy bosqichida Xitoy
eksportining tovar va geografik tarkib o’zgarishlarini o’ziga xos xususiyatlari
Bugungi kunda Xitoy yirik bozor egasi bo’libgina qolmay, jahon
xo’jaligida savdo hajmi bo’yicha ham yetakchi mamlakat hisoblanadi. Xitoy Xalq
Respublikasi iqtiodiy rivojlanishidagi ijobiy tendensiyalarning zamirida nafaqat
miqdoriy ustunlik ko’raskichlari balki, sifat me’yorlari ham yetakchi omil bo’lib
xizmat qilmoqda. Shu nuqtayi nazardan eksport salmog’ining yuqorida qayd
etilgan omillar asosida ortib borayotgani Xitoyning jahon bozorida mustahkam
o’rnini belgilab bermoqda. O’tgan o’n yil ichida Xitoy alohida rivojlanish
xususiyatini namoyon etdi. Bundan 43 yil avval, 1978-yilda boshlangan “tashqi
iqtisodiy ochiqlik” siyosati mohiyatida shakllanuvchi islohatlar va
modernizatsiyalash jarayonlari Xitoyni qator iqtisodiy va siyosiy jihatdan yetakchi
mamlakat bo’lishiga olib kelgan. Xalqaro mintqaviy iqtisodiy aloqalar
mustahkamlanishi uchun Xitoy tashqi savdo hajmimning turli xil geografik
yo’nalishlarining kengayishi katta ahamiyat kasb etmoqda. Xususan,
28

Xitoydan Osiyo, Afrika va Yevropa mintaqalariga boruvchi yangi
quruqlikdagi “Buyuk Ipak yo’li” va “XXI asr Dengiz Ipak yo’li” loyihalarini,
shuningdek qisqa muddat ichida eng ilg’or xalqaro tajriba asosida jahonda savdo
va investitsion aloqalarni o’rnatish maqsadida Shanxayda birinchi erkin savdo
hududining barpo etish g’oyalari shular jumlasidandir. Aynan shu kabi
tashabbuslarning ilgari surilishi. Xitoy Xalq Respublikasida islohatlar davrining
ikkinchi yangi sifatdagi bosqichi deya ta’riflanmoqda.
XKPning XIX s’yezdida (2017 yil oktabr) Xitoy tashqi iqtisodiy
aloqalaridagi yangi holatlarning tanqidiy ma’noga ega yo’nalishlari sarhisob
qilindi va “har taraflama ochiqlik siyosatining yangi arxitekturasini shakllantishni
rag’batlantirish”, “jahon iqtisodiyotida zamonaiy qurilishni ilgari surish” vazifasi
belgilandi. Mamlakatning yangi raqobatbardosh ustunliklarni “ko’paytirish”
masalalarini tezroq hal etishga, xalqaro mehnat taqsimotida o’rnini oshirishga,
tubdan ochiq tashqi iqtisodiy mintaqaviy tuzilishini yaxshilashga e’tibor qaratildi. 20
Albatta bu kabi tub islohatlar nafaqat mamlakat iqtisodiyotini yuksak marralarga
yetaklaydi, balki uni inqirozga tobe xavf xatarlar ta’siridan ijobiy natijalar bilan
chiqib olishini ta’minlaydi. “Belbog’ va yo’l” g’oyasining aniq, mukammal rejalari
va amalda joriy etilayotgan vazifalarni to’ldirilib borilishi natijasida
Xitoy tashqi iqtisodiy aloqalaridagi ochiqlikning yangi bosqichi sifat
xususiyatlari jahonda yetakchi bo’lish imkoniyatini yaxshilab bordi. Dastavval,
chet eldan texnika va texnologiya, investitsiyalarni jalb etish yetakchi vazifalar
qatorida hisoblangan bo’lsa, bugungi kunda bu tendensiyalar o’z mohiyatini
o’zgartirmoqda ya’ni endi asosiy urg’uni Xitoy o’z tovar, kapital va xizmatlarni
tashqariga harakatlaanishiga berdi. Albatta quyida keltiriladigan statistik taxlillar
aynan shu kabi islohatlar davri rivojlanish xususiyatlarini yakuniy xulosalarini va
zamonaviy bosqichda pandemiyaning salbiy ta’sir doirasi butun bir dunyoni
qamarab olgan bir paytda Xitoyning iqtisodiy salohiyatini yaqin kelajakdagi
istiqbollarini baholash imkoniyatini beradi. Tashqi savdo barcha islohatlar davrida
XXR tashqi iqtisodiy aloqalarining bosh yo’nalishi bo’lib qolgan. Mamlakatning
tashqi savdo aylanmasi 1978 - yildan boshlab ijobiy o’sish sur’atlarini namoyon
etib kelmoqda.
Xususan, 1978 - yilda tashqi savdo aylanmasi 20,64 mlrd AQSh dollarini tashkil
etgan bo’lsa, bugungi kunda bu ko’rsatkich 4,57 trln AQSh dollariga yetgan,
shundan eksport 232 martaga: 9,75 mlrd AQSh dollariodan 2,49 trln AQSh dollari
miqdoriga ortgan.
20
https://cyberleninka.ru/article/n/tashqi-savdo-aloqalar-rivojlanishini-zamonaviy-bosqichida-
xitoy-eksportining-tovar-va-geografik-tarkib-o-zgarishlarini-o-ziga-xos/viewer
29

2.2.3 – jadval.
O’zbekiston va Xitoy savdo munosabatlari.
Yillar Umumiy savdo
aylanmasi Eksport Import
2015 3,959,03 2,273,47 1,679,56
2016 3,685,57 2,098,15 1,587,42
2017 4,104,50 2,263,52 1,840,98
2018 4,629,21 2,494,23 2,134,98
2019 4,567,52 2,498,56 2,068,95
2020 4,646,19 2,590,60 2,055,59
2021 yanvar
- sentabr 4374,2 2,4008 1,9732
Manba:https://1prime.ru/state_regulation/20211013/834949471,https://
trendeconomy.ru/data/h2/China/TOTAL va ma’lumotlari asosida muallif tomonidan ishlab
chiqilgan. 21
Xitoy umumiy tashqi savdo aylanmasi hajmi bo’yicha jahonda 29-o’rinni,
1990 - yillarda 16-o’rinni, 2000-yilda 8-o’rinni, 2010 yilda 2- o’rin, 2013 yildan
boshlab 2016-yilni hisobga olmaganda 1-o’rinni egallab kelmoqda. 2009-2020
yillarda Xitoyning umumiy savdo aylanmasining hajmi (trln. AQSh dollarida)
Xitoydan jami eksport 2020 yilda 2,59 trillion dollarni tashkil etdi.
2019-yilga nisbatan Xitoydan tovarlar yetkazib berish hajmining o’sishi sur’ati
3,68 foizni tashkil etdi. Tovarlar eksporti 92 milliard dollarga oshdi (2019 -yilda
Xitoydan 2,49 trillion dollarlik mahsulot yetkazib berilgan). 2020 yilda Xitoydan
tovarlarning asosiy eksport geografiyasi yo’nalishlari mamlakatlari AQSh 17,4
foiz ulushni tashkil etgani holda yirik eksport hamkori bo’lib qolmoqda (452
milliard AQSh dollari), Gonkong 10,5% ulushi bilan (272 milliard AQSh dollari),
Yaponiya ulushi 5,5% (142 mlrd AQSH dollari), 4,39% (113 milliard AQSh
dollari) ulushi bilan Vetnam, Koreya
Respublikasi ulushi 4,34% (112 mlrd AQSh dollari), Germaniya 3,35%
ulushi bilan (86 milliard AQSh dollari), Niderlandiya ulushi 3,04% (79 mlrd
AQSH dollari), 2,8% ulushi bilan Buyuk Britaniya (72 mlrd. AQSh dollari),
Hindiston ulushi 2,57% (66 milliard AQSh dollari), 2,32% (60 mlrd. AQSh
dollari) ulushiga ega bo'lgan boshqa Osiyo mamlakatlari hisoblandi.
2020 yilda Xitoyning eksport tarkibi quyidagi asosiy tovar guruhlari
ifodalanadi: – Elektr texnika va jihozlar, ularning qismlari; ovoz yozish va qayta
ishlab chiqarish uskunalari, televizion tasvirlar va ovoz yozish va takroran ko’rish
21
https://cyberleninka.ru/article/n/tashqi-savdo-aloqalar-rivojlanishini-zamonaviy-bosqichida-
xitoy-eksportining-tovar-va-geografik-tarkib-o-zgarishlarini-o-ziga-xos/viewer
30

va eshitish uchun uskunalar, ularning qismlari va aksessuarlari ulushi 26 foiz (698
mlrd. AQSh dollari);
- atom reaktorlari, qozonxonalar, uskunalar va mexanik qurilmalar;
- ularning qismlari ulushi 17,4 foiz (450 mlrd. AQSh dollari);
- mebel; choyshablar, matraslar, divan tayanchlari, yostiqlar va shunga o'xshash
mebellar qo’shimchalari;
- lampalar va yoritish moslamalari ulushi 4,22 foiz (109 mlrd. AQSh dollari);
- plastmassa va undan tayyorlangan buyumlar ulushi 3,74 foiz (96 mlrd. AQSh
dollari);
- optik, fotografik, kinematografik, o'lchash, nazorat qilish, aniqlik, tibbiy yoki
jarrohlik asboblari va apparatlari;
- ehtiyot qismlar va aksessuarlar - 3,13 foiz (81 mlrd. AQSh dollari); temir yo’l
yoki tramvay harakat tarkibidan tashqari quruqlikdagi transport vositalari va
ularning qismlari va aksessuarlari - 2,94 foiz (76 mlrd. AQSh dollari); 22
tayyorlangan to'qimachilik mahsulotlari; to'plamlar; kiyim va to'qimachilik
mahsulotlari;
- matolar - 2,91 foiz (75 mlrd. AQSh dollari); o’yinchoqlar, o’yinlar va sport
anjomlari;
- ehtiyot qismlari va aksessuarlar ulushi 2,76 foiz (71 mlrd. AQSh dollari); qora
metallurgiya (temir va po’lat) mahsulotlari - 2,74 foiz (71 milliard AQShdollari);
- mashina va qo’lda to’qilgan trikotajlardan tashqari kiyim va kiyim -kechak
aksessuarlari ulushi 2,4 foizni (62 milliard AQSh dollari) tashkil etgan va bu o’z
navbatida har bir yilda muqobil o’sish sur’atlarini namoyon etib kelmoqda.
Eksport tarkibidan farqli ravishda 2020 yilda Xitoyning import tarkibi
quyidagi asosiy tovar guruhlari bilan ifodalanadi: elektron mashinalari va
uskunalari, ularning qismlari;
- ovoz yozish va qayta ishlab chiqarish uskunalari, televizion tasvirlar va ovoz
yozish va takroran qayta ko’rish uchun uskunalar, ularning qismlari va
aksessuarlari ulushi umumiy importga nisbatan 26 foizni (548 mlrd. AQSh
dollari);
- mineral yoqilg'i, neft va ularni distillash mahsulotlari; bitumli moddalar; mineral
mumlar 13 foizni (267 mlrd. AQSh dollari);
- rudalar, shlak, kul - 8,75 foiz (180 mlrd. AQSh dollari): atom reaktorlari,
qozonxonalar, uskunalar va mexanik qurilmalar;
- ularning qismlari 8,68 foiz (178 mlrd. AQSh dollari); optik, fotografik,
kinomatografik, o'lchash, nazorat qilish, tibbiy yoki jarrohlik asboblari va
apparatlari;
22
https://cyberleninka.ru/article/n/tashqi-savdo-aloqalar-rivojlanishini-zamonaviy-bosqichida-
xitoy-eksportining-tovar-va-geografik-tarkib-o-zgarishlarini-o-ziga-xos/viewer
31

- ehtiyot qismlar va aksessuarlar - 5.48 foiz (112 mlrd. AQSh dollari); temir yo’l
yoki tramvay harakat tarkibidan tashqari yer usti transporti vositalari va ularning
qismlari va aksessuarlari 3,59% (73 mlrd. AQSh dollari);
- plastmassa va undan tayyorlangan mahsulotlar -3,46 foiz (71 mlrd. AQSh
dollari);
- mis va undan tayyorlangan mahsulotlar - 2,36 foiz (48 mlrd. AQSh dollari);
organik kimyoviy moddalar - 2,2 1 foiz (45 milliard AQSh dollari);
- yog’ olunuvchi ekinlar va mevalar; boshqa urug'lar, mevalar va donalar; dorivor
o'simliklar va texnik maqsadlar uchun o'simliklar; somon va yem-hashaklar ulushi
2,18 foizni (44 mlrd. AQSh dollari) tashkil etadi. 23
Kelgusi o’n yil mobaynida Xitoy tashqi iqtisodiy aloqalarining rivojlanish
imkoniyatlarini tovarlar va xizmatlar savdosi, chet el kapitalini jalb qilish va chet
elga sarmoya kiritish bo'yicha jahon yetakchilaridan biri sifatida o’z o’rnini saqlab
qoladi degan baholash mumkin. Pekinning mamlakatni jadal innovatsion
rivojlantirishga qaratilgan yo’nalishi Xitoy eksportini kelgusida yanada
kengaytirishga imkoniyat yaratadi. Xorijiy ekspertlarning fikricha, kelgusi besh
yillikda Xitoyning qayta ishlash sanoati mahsulotlarini eksport qilishdagi ulushi 22
-23%ga yetishi mumkin, bu uning dunyo aholisidagi ulushidan (19%) va yalpi
mahsulotdan (15%) yuqori bo’lishini ko’rsatadi.
Pekinda bo’lib o’tgan Umumxitoy xalq vakillarining yig’ilishida Xitoyning
asosiy iqtisodiy ko’rsatgichlari hamda 2023-yil uchun prognozlar e’lon qilindi.
Unda aytilishiga ko’ra, 2023-yilda Xitoyning:
- yalpi ichki mahsulotining o’sish sur’ati - 5 %
- budjet taqchilligi - YaIMning 3 %,
- inflyatsiya esa - taxminan 3 % ni tashkil qiladi.
Xitoy yuani kursini ratsional miqdorda barqaror ushlab turishga qaror
qilindi, deyiladi hujjatda.
Shuningdek, hujjatda xorijiy kapitalga Xitoy ichki iqtisodiga investitsiya
kiritishi yo’l ochib berilishi va xorijiy kompaniyalarda Xitoy ichida korxonalar
ochishga ruxsat berish ham sanab o’tilgan.
Yig’ilishda, shuningdek, Xitoyning iqtisodiy va siyosiy rivojlanishi haqida
ham ma’lumotdar e’lon qilindi. Unga ko’ra, Xitoy donli mahsulotlar yetishtirish
maydonlarini saqlab qoladi.
Shuningdek, Xitoy o’z harbiy doktrinasiga muvofiq urushlarda ishtirok
etmaydi, lekin o’zining mudofaa sohasidagi ilmiy va texnik salohiyatini
rivojlantiradi. 2023-yilda Xitoy harbiy budjeti 7,2 foizga oshadi.
23
https://cyberleninka.ru/article/n/tashqi-savdo-aloqalar-rivojlanishini-zamonaviy-bosqichida-
xitoy-eksportining-tovar-va-geografik-tarkib-o-zgarishlarini-o-ziga-xos/viewer
32

Undan tashqari mustaqil va tinchlikparvar tashqi siyosat olib boradi,
tinchlikning "Besh tamoyili" asosida barcha davlatlarga nisbatan baravar do’stlik
va hamkorlik munosabatlarini rivojlantiradi.
Ushbu yig’ilish XXRda yilning asosiy ichki siyosiy voqeasi hisoblanadi.
Unda Xitoyning barcha hududaridan 3 mingga yaqin deputatlar ishtirok etishadi.
Sessiya 13-martga qadar davom etadi. Delegatlar XXRning kelgusi yildagi siyosiy,
qonunchilik va iqtisodiy ishlarining asosiy yo’nalishini belgilashi, shuningdek, 5-
yilga mamlakat rahbariyatini saylashi kerak.
2.3. O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti rivojlanishida Xitoy Xalq
Respublikasining o’rni va ikki mamlakat hamkorlining asosiy yo’nalishlari
2.3.1 – rasm. O’zbekiston va Xitoy munosabatlari. [13]
Xitoy O’zbekiston iqtisodiyotiga eng ko’p investitsiya kiritayotgan
davlatlardan biridir. Mamlakatimizda Xitoy kapitali ishtirokidagi 700 dan ziyod
kompaniya va korxona faoliyat ko’rsatmoqda. O’tgan yillar davomida xitoylik
sarmoyadorlar O’zbekiston iqtisodiyotiga qariyb 7,8 milliard dollar miqdorida
investitsiya kiritgan.
2016-yil yakunlari bo’yicha o’zaro savdo aylanmasi hajmi 4,2 milliard
dollarni tashkil qildi. Xitoy bozorida O’zbekistonda ishlab chiqarilgan
to’qimachilik mahsulotlari, plastmassa buyumlar, qishloq xo’jaligi va boshqa
tovarlarga talab katta.
Xitoy Xalq Respublikasi O’zbekiston iqtisodiyotini modernizatsiya va
diversifikatsiya qilish bo’yicha dasturlarni amalga oshirish, raqobatbardosh
33

mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish va sanoatning eksport salohiyatini
yuksaltirishda faol ishtirok etmoqda. 24
XXRning yetakchi sanoat kompaniyalari bilan uzoq muddatli va o’zaro
manfaatli aloqalarni, birinchi navbatda, yuqori texnologiyaga asoslangan
tarmoqlarni rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Neft-gaz va
telekommunikatsiya tarmoqlarida, transport, to’qimachilik, kimyo sanoati va
boshqa yo’nalishlarda qo’shma loyihalar muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda.
Xitoy biznes subyektlari O’zbekistondagi ko’plab yangi sanoat korxonalari,
jumladan, Dehqonobod kaliyli o’g’itlar, Qo’ng’irot soda zavodlari qurilishida
ishtirok etdi. XXR tadbirkorlari ko’magida mamlakatimizda elektr texnikasi
mahsulotlari, mobil telefonlar, qurilish texnikasi ishlab chiqarish yo’lga qo’yildi.
“Huawei” kompaniyasi tomonidan Toshkent shahri va O’zbekiston
mintaqalarining telekommunikatsiya tarmoqlarini rivojlantirish bo’yicha 20 loyiha
amalga oshirildi. ZTE korporatsiyasi bilan hamkorlikda chiqarilayotgan modem,
smartfon hamda boshqa uskunalarga ichki va xorij bozorlarida talab yuqori.[5]
Markaziy Osiyo – Xitoy gaz quvurining barcha to’rt tarmog’i O’zbekiston
hududidan o’tgan. XXR Milliy neft-gaz korporatsiyasi mamlakatimizda istiqbolli
uglevodorod konlarini qidirish va qazish ishlarida faol qatnashmoqda. Muborak
gaz-kimyo majmuasida tabiiy gazni chuqur qayta ishlash bo’yicha hamkorlik qilib
kelinmoqda. 25
O’zbekiston Respublikasi Xitoy Xalq Respublikasi bilan 1992 - yil
diplomatik munosabatlar o’rnatgan birnichi Markaziy Osiyo davlati bo’ldi. 2002 -
yilga qadar Xitoy - o’zbek iqtisodiy aloqalari, asosan, savdo sohasi bilan
cheklanib, rasmiy savdo hajmi esa umuman kam bo’lgan.
1992 - 2002-yillar mobaynida Xitoydan yetkazilgan mahsulotlar hajmi bir
yilda 114 mln. dollardan oshmagan, tovar aylanmasining o’zi esa bir yilda 136
mln. AQSH dollarini tashkil etgan.
Xitoyda amalga oshirilayotgan muvaffaqiyatli iqtisodiy isloxotlar, yuqori
iqtisodiy o’sish sur’atlari va doimiy ravishda ortib borayotgan iqtisodiy saloxiyat
O’zbekiston xamda Xitoy o’rtasidagi o’zaro iqtisodiy aloqalarni kengaytirish
imkoniyatlarini yaratmoqda. Xitoyni O’zbekistonning eng muxim va istiqbolli
xamkorlaridan biri sifatida e’tirof etish mumkin. O’zbekistonda 380 dan ortiq
qo’shma korxona, 58 ta yuz foizli Xitoy kapitaliga asoslangan korxonalar faoliyat
olib bormoqda. Bundan tashkari, mamlakatimizda 65 ta yirik Xitoy
24
https://uz.wikipedia.org/wiki/O%CA%BBzbekiston_
%E2%80%94_Xitoy_Xalq_Respublikasi_munosabatlari
25
https://uz.wikipedia.org/wiki/O%CA%BBzbekiston_
%E2%80%94_Xitoy_Xalq_Respublikasi_munosabatlari
34

kompaniyalarining vakolatxonalari ochilgan bo’lib, ular ikki mamlakat o’rtasidagi
savdo – iqtisodiy aloqalarning rivojlanishiga katta xissa kutishmoqdalar.
2011-yilda O’zbekiston va Xitoy o’rtasidagi respublika tashqi savdo
aylanmasiga nisbatan foizda xisoblaganda 9.6% ni tashkil etgan. Ikkala mamlakat
urtasidagi tashqi savdo aylanmasi 2000 – 2011 yillarda 22 martaga oshgan.
O’zbekistan eksportining tarkibi quyidagicha: paxta tolasi, voylok, ipak,
to’qimachilik maxsulotlarini tayyorlash uchun zarur erituvchi materiallar,
xizmatlar, shuningdek, paxta tolasi, mexanik asbob – uskunalar, mebel, kimyoviy
tolalar, gazlama, paxta ip - kalava va boshqalar.
2.3.2 – rasm . “Bir makon bir yo’l” loyihasidan umidalar va xavotirlar. [1 4 ]
Xitoydan import qilinadigan asosiy maxsulotlar tarkibi esa quyidagicha:
qora metallar va undan tayyorlangan maxsulotlar, kofe, choy va shirinliklar,
mexanik asbob
- uskunalar va elektr, poyabzal, kiyim - kechak, to’qimachilik va trikotaj, trikotaj
polotnosi, ruda, organik kimyoviy birikmalar, kimyoviy tolalar, plastmassa va
plastmassa maxsulotlari, xizmatlar, noorganik kimyoviy maxsulotlar, boshqa
metallardan yasalgan maxsulotlar, turli tayyor maxsulotlar va boshqalar. 26
2021- yilda O’zbekistonning Xitoyga eksporti quydagilarni o’z ichga
olgan:
xizmat ko’rsatish (taxminan 12foiz), rangli metallar (qariyb 19 foiz), paxta tolasi
(taxminan 12 foiz), kimyoviy xom ashyo (taxminan 9 foiz), mashina va
asbobuskunalar (qariyb 8 foiz). O’z navbatida, Xitoydan yetkazib berilgan tovarlar
asosan, mashinasozlik mahsulotlari (taxminan 54 foiz), xizmatlar (taxminan 18
foiz), oziqovqat mahsulotlari (taxminan 10foiz), kimyo mahsulotlaridan (qariyb 9
26
https://uz.wikipedia.org/wiki/O%CA%BBzbekiston_
%E2%80%94_Xitoy_Xalq_Respublikasi_munosabatlari
35

foiz) iborat bo’lgan.O’zbekistonda Xitoy hukumatining foizsiz va uzoq muddatli
kreditlari, Xitoy Eksimbanki kreditlari xisobidan ijtimoiy soxa va infratuzilmani
rivojlantirish bo’yicha ko’plab loyixalar amalga oshirilmoqda. Xitoy investorlari
O’zbekistonda neft – gaz soxasida faol faoliyat yuritmoqdalar. Jumladan, Xitoy
milliy neft - gaz korporatsiyasi (CNPC) Orol dengizi akvatoriyasi, Ustyurt,
Buxoro, Xiva va Farg’ona xududlarida geologiya qidiruv ishlarini olib bormoqda.
Bundan tashqari, O’zbekistan va Xitoy iqtisodiy xamkorlik aloqalarida
2009 yilda Transosiyo gaz quvurining ishga tushirilishi muhim hodisa bo’ldi. 7000
kilometr uzunlikdagi Turkmaniston – O’zbekiston – Qozog’iston - Xitoy gaz
quvuri bu mamlakatlar o’rtasidagi uzoq muddatli, teng huquqli va o’zaro
manfaatlar tamoyiliga asoslangan an’anaviy xamkorlik ramziga aylandi.
Transport va turizm soxasidagi xamkorlik xam istiqbolli loyixalar tarkibiga
kiradi. Buning uchun O’zbekiston o’z xududida zamonaviy transport
infratuzilmasini shakllantirmog’i, kelajakda Xitoyni Evropa bilan tutashtiruvchi
temir yo’l yo’laklarining ishga tushirilishida nisbiy afzallikka ega bo’lgan munosib
tranzit xudud vazifasini o’tamog’i lozim bo’ladi.
Zero, yangi transport yo’laklarining barpo etilishi nafaqat Xitoyning
Evropa, Yaqin Sharq, Rossiyaning g’arbiy xududlariga chiqishini, balki Markaziy
Osiyo mamlakatlarinnng xam bu mintaqalar bilan savdo - iqtisodiy aloqalarini
mustaxkamlashiga asos bo’la oladi. Bundan tashqari, Xitoy va boshqa mamlakatlar
bilan xamkorlikda muayyan maxsulot ishlab chiqarish borasida xalqaro mexnat
taqsimoti munosabatlarini tashkil etish va ularda munosib ishtirok etish xam
mamlakatimiz oldida turgan dolzarb vazifalardandir.
O’zbekiston va Xitoy yaqin istiqbolda sanoatning tog’ – kon, avtomobil va
neft-gaz tarmoqlarida yirik loyixalarni amalga oshirishni rejalashtirilmoqda.
Jumladan, “O’zkimyosanoat” DAK Xitoyning “SITIS Ltd.” Kompaniyasi bilan
2012 – 2015 yillarda Qo’ng’irot soda zavodining ishlab chiqarish quvvatlarini
oshirish bo’yicha Memorandum imzoladi. Ushbu loyixa zavodning ishlab
chiqarish quvvatini 1,5 marta -yiliga 150 ming tonnagacha orttirish imkonini
beradi.
“O’zbekneftegaz” 2012 yilda Xitoyning CNPC korporatsiyasi bilan
birgalikda butadien kauchuklarini ishlab chiqarish bo’yicha qo’shma korxona
tashkil etishni rejalashtirgan. 27
Mazkur loyixa doirasida yiliga 60 tonna butadien
kauchigi olish mumkinligi va uning qiymati 400 mln. dollarni tashkil etishi
kutilmoqda. Butadien kauchigi "O’zkimyosanoat" DAK va Xitoyning "SITIS Ltd."
kompaniyasi bilan birgalikda 2012 - 2016 yillarda tashkil etilishi
rejalashtirilayotgan shina zavodi uchun xomashyo vazifasini o’taydi, loyixa
27
https://uz.wikipedia.org/wiki/O%CA%BBzbekiston_
%E2%80%94_Xitoy_Xalq_Respublikasi_munosabatlari
36

qiymati 155 mln. dollarni tashkil etib, yiliga 1,5 mln. avtoshinalar, 200 ming
qishloq xo’jalik mashinalari shinalari va 100 ming pogona metr konveyer lentasi
ishlab chiqarish quvvatiga ega bo’ladi.
XULOSA
Xitoy iqtisodiyotini rivojlanishini o’ziga xos xususiyatlari va boshqa
rivojlanayotgan davlatlardan farqi uning bir xilda rivojlanmaganligidir. Iqtisodiy
o’sishning asosiy omillaridan biri iqtisodiy faol aholining o’sishirdir.
Xitoydagi iqtisodiy salohiyat o’sishining yana bir omili bu Xalq xo’jaligiga
katta miqdorda kapital quyilmalarining quyilishidir. Asosiy kapitalga qo’shimcha
quyilmalar kelib tushdi natijada, uning milliy iqtisodiyotidagi YaIM dagi ulushi
ham oshib bordi. Bu o’sish mamlakatda yangi iqtisodiy islohotlarni va yangi
hamkorliklar, aloqalar vujudga kelishiga sabab bo’ldi.
Xitoy yaxlit milliy iqtisod tizimini yaratmay turib, jahon integratsion
jarayonlariga qo’shilib ketdi. Milliy iqtisod esa, bu mamlakat xalq xo’jaligidagi
emas, balki, jahon xo’jaligining ham katta bo’g’ini hisoblanadi. Ichki bozordagi
asosiy tovarlar ishlab chiqarish bo’yicha chet el kapitaliga korxonalar mamlakatda
yetakchi o’rinlarni egallab oldilar.
Bugungi kunda Xitoy yirik bozor egasi bo’libgina qolmay, jahon
xo’jaligida savdo hajmi bo’yicha ham yetakchi mamlakat hisoblanadi. Xitoy Xalq
Respublikasi iqtiodiy rivojlanishidagi ijobiy tendensiyalarning zamirida nafaqat
miqdoriy ustunlik ko’raskichlari balki, sifat me’yorlari ham yetakchi omil bo’lib
xizmat qilmoqda. Shu nuqtayi nazardan eksport salmog’ining yuqorida qayd
etilgan omillar asosida ortib borayotgani Xitoyning jahon bozorida mustahkam
o’rnini belgilab bermoqda. Quyida Xitoy iqsodiyotida olib borilgan isloxotlar
samarasini aytib o’tmoqchiman.
- Xitoy iqtisodiyoti umumiy mulkchilik tamoyillari asosida rivojlanmoqda. Bu
yerda hali ham besh yillik davlat rejalari mavjud bo’lib, taraqqiyot shu reja asosida
yuksalmoqda. Shu sababdan ham Xitoy dunyoda eng yirik sanoat korxonalariga
ega davlat, deya ta’riflanadi.
- 1967 yildan boshlab Xitoy madaniyatidagi o’zgarishlar uning iqtisodiyotiga
ham ijobiy ta’sir ko’rsatdi. Aslida 1958 yilda Mao Szedun tomonidan taklif etilgan
“Katta sakrash” yo’nalishi Xitoyni 5-10 yil ichida dunyoning iqtisodiy rivojlangan
mamlakatlari qatoriga olib chiqishi kerak edi. Mamlakat xalq xo’jaligi oldiga
amalda bajarib bo’lmaydigan – cho’yan va po’lat eritish, ko’mir-u, neft qazib
chiqarishdek og’ir vazifalar yuklatildi.
- Islohatlardan ko’zlangan asosiy maqsad har bir kishi boshiga olinadigan
daromadni o’rtacha rivojlangan mamlakatlar darajasiga yetkazilishidan iborat edi.
Mamlakatga investitsiyalar kiritishni rag’batlantirish maqsadida Xitoy xukumati
dengizbo’yi rayonlaridagi 4 ta asosiy shahar – Shanxay, Chjuxay, Shantod,
Xoykoularni “ erkin iqtisodiy hudud” deya e’lon qildi. 1984 yilda xorij
investorlari uchun 14 ta dengiz portlari tashkil etildi. Yaratilgan qulay imkoniyatlar
37

evaziga g’arblik ishbilarmon doiralar mamlakat ichki bozorlarini sifatli
mahsulotlar bilan to’ldirish va yangi ish o’rinlarini yaratish bilan birga Xitoy
eksportining 40 % ini uddalab keldi.
- Xitoyda ta’lim muammosi ham o’tkir masaladir. Ayniqsa, qishloq xo’jaligi
sohasida xizmat ko’rsatuvchi sohalarga qaraganda ikki barobar bilimsizlik yuqori
hisoblanadi. Bu sohada taxminan 8,5 foiz aqliy yetuklik bilan ishlaydigan kishilar
bor xolos. XXR da “yangi savodsizlar” tushunchasi mavjud. Har yili 4 mln. dan
ziyod bola boshlang’ich maktabni, 2 mln. o’quvchi to’liqsiz o’rta maktabni tark
etadi.
- Xitoyning to qimachilik sanoati dunyoda birinchi o rinda turadi, shuningʻ ʻ
uchun Xitoyning eksporti ko pchilik mamlakatlarda namoyon bo ladi.
ʻ ʻ
To qimachilik korxonalari sintetik matolardan kiyim tikishga ixtisoslashgan.
ʻ
Ushbu sanoat korxonalari butun mamlakat bo ylab tarqalgan, lekin eng yiriklari
ʻ
Shanxay, Kanton va Xarbinda joylashgan.
- Xitoyning Shimoliy Amerika, Yaponiya va G arbiy Yevropaga eksporti
ʻ
yuqori sifat standartlariga ega. Ushbu mahsulotlar ko plab xorijiy
ʻ
korporatsiyalarning mamlakatning qirg oqbo yi viloyatlarida joylashgan
ʻ ʻ
filiallarida ishlab chiqariladi. Shimoliy va ichki hududlarda etakchi brendlarning
soxta mahsulotlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan ko plab hunarmandchilik
ʻ
korxonalari joylashgan. Ushbu mahsulotning sifati va narxi past.
- mavzuni o’rganib quyidagi taklif va tavsiyalarni aytib o’tadigan bo’lsak:
- Xitoy iqtisodiy islohotlarining keng o’rgangan holda jahon iqtisodiyotida
eng rivojlangan mamlakat ekanligi aloxida aytib o’tish lozim.
- “Ochiq eshiklar siyosati” va uning afsalliiklarinijahon iqtisodiyotida ham
keng foydalanish kerakligi.
O’zbekiston va Xitoy sarmoyasi asosida yangi korxonalar bunyod qilish
orqali mamlakatimizda ham iqtisodiyotni yuksaltirish.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, so’nggi chorak asrda mamlakatda kechgan
iqtisodiy islohatlar tufayli Xitoy Xalq Respublikasi olamshumul yutuqlarga erishdi
va erishmoqda. Hatto bugungi kunda ayrim karomatgo’ylar: “XXI asr-Xitoy asri
bo’ladi deb aytishmoqda. Ammo nima bo’lganda ham bu mamlakat
imperiyaligicha qolib kelmoqda. Bir kun kelib Xitoy ham ozod huquqiy
demokratik davlatga aylanishi shubhasiz. Zero, unda yashayotgan buyuk
mahnatkash xalq shunga loyiq. Bugun esa iqtisodiy barqarorlik va jamoat qo’lga
kiritayotgan muvaffaqiyatlar to’liq
davlat nazoratida.
38

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Mamatqulov X.M. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar.
O’quv qo’llanma, Toshkent, 2008 y. 208 bet.
2. Melibayeva G.A., Gaziyev F.Sh. ―Xitoyning Markaziy Osiyo
mamlakatlari bilan iqtisodiy hamkorligi. O’quv qo’llanma. Toshkent 2011-yil.120
bet.
3. Maxmudov E.A. ―O’rganilayotgan mintaqa mamlakatlarida AKT
sohasi o’quv qo’llanma. Toshkent.: 2010 y‖
4. Sadibekova B.Dj. ― Xitoy Iqtisodiy ―. O’quv qo’llanma. Toshkent
davlat sharqshunoslik institute 2011.
5. ВТО : механизм взаимодейтвя национальных экономик . Угрозы и
возможности в условиях выхода на международний рынок. / под ред
С.Ф.Сугырина. –М: Эксмо.2008.С.244
6. Александр С. Деньги от председателя, или финансовая
стабилизация в Китае./Центразия, 07.04.2003. http :// www . cenrasia . ru /
7. Синглиц Дж. Справнение китайской и зарубежной экономических
систем. 2001. С.4
8. Раковский С.Н. Китай в современном мире. // География №18. 2007.
9. Мировая экономика и международные отношения. №6. 2009
10. Михеев В. Китай. Мировая экономика и международные
отношения.№7. 2004. С.48
11. Портяков В.Я. (2019) Политика внешнеэкономической открытости в
12. Китайской Народной Республике: основные итоги и перспективы //
Контуры глобальных трансформаций: политика, экономика, право. Т. 12. №
1. С. 44 –68.
13. https://trendeconomy.ru/data/h2/China/TOTAL
14. https://www.statista.com/statistics/263661/export-of-goods-from-china/
15. https://1prime.ru/state_regulation/20211013/834949471.html
39

ILOVALAR
1 – ILOVA
Xitoyning ishlab chiqarish taqsimoti xaritasi .
1 – ilova internet saydidan olindi. [13]
2 – ILOVA
O’zbekiston va Xitoy munosabatlari.
40

2 – ilova internet saydidan olindi. [13]
3 – ILOVA
“Bir makon bir yo’l” loyihasining dunyo xaritasidagi tasviri
3 – ilova ilova internet saydidan olindi. [14]
4-ILOVA
Xitoy sanoati
41

4- ilova ilova internet saydidan olindi. [13]
42

Xitoy Xalq Respublikasidagi iqtosodiy isloxotlar

Купить